________________
છે, તેમ વૈદિક મતના પુરા વિશે પણ સમજી લેવું રહે છે, તેમાં તે વળી વિશેષપણે ઇતિહાસ ભરેલો છે, તેમ કહીએ તો પણ યથાર્થ કહેવાશે.
લેખકને શિરે ઓર એક અન્ય પ્રકારનો આક્ષેપ ઓઢાડવાનો પ્રયત્ન થાય એમ ભીતિ રહે છે, કે તેણે તે ઇતિહાસ રચવામાં, તે સમયના બાકીના બે ધર્મ
ઉપર અને તેમાં પણ ખાસ કરીને બોદ્ધ ધર્મ ઉપર, પ્રહાર સવથી મોટા કરવામાં જ પોતાની ઇતિ કર્તવ્યતા માની દેખાય છે, પણ મારા આક્ષેપો ખરા અંત:કરણથી ખાત્રી આપું છું, કે તે કોઈ પણ અપ્રશસ્ત
હેતુ લેખકે રાખ્યોજ નથી. બલકે હજુ સુધી તે વિચાર તેના મનમાં પ્રવેશ પણ કરવા પામ્યું નથી. પણ આધુનિક સમયના કેળવાયેલા વર્ગમાં, તે સમયના તે બેહરિફ ધર્મની, જાહોજલાલી અને સબળતા વિષેની જે માન્યતા મજબૂતપણે કસી રહેલી છે, તે ઈતિહાસ જોતાં તેમ નહોતી, પણ તદન અન્યથાપણેજ હતી, એટલું બતાવવા પુરતી, અને તે પણ કેવળ સત્ય રજુ કરવાની બુદ્ધિથી, મેં મારી ફરજજ બજાવી છે. આમાં ખરી હકીકત એમ બની છે કે, પ્રાચ્યવિદ્યા વિશારદોએ અને
ધખાળખાતાંના સંચાલકોએ, તે બે ધર્મમાંના એક બૌદ્ધ ધર્મનું, જે વિશ્વવ્યાપીપણું આપણને અત્યાર સુધી ભણુવ્યે રાખ્યું છે તે, પૂર્વ સમયના અત્યારે વિદ્યમતા સ્તૂપે, સ્ત, ખડકલેખે અને અનેક ખંડિયેરોમાં નજરે પડતાં ચિન્હો, દશ્ય અને હકીકતને આધારે જ તેમણે દોરેલ છે; પણ તે સર્વ કૃતિઓ ખરી રીતે કયા ધર્મને પુરસ્કાર કરે છે અને તે ચિન્હાને શે અર્થ થઈ શકે છે, તે સત્યપણે સમજાવવા જતાં, વાચકની દષ્ટિમાં મારા ઉપરનો આક્ષેપ ખડો થઈ જાય છે. એટલે કે તેમાં ખરી રીતે તેના લેખકને દોષ નથી, પણ નગ્નસત્ય રજુ કરવા માટે ઉભી થયેલી પરિસ્થિતિ જ કારણ રૂ૫ છે. વળી બીજી ઘટના એમ છે કે, સર્વ કૃતિઓને એકને બદલે અન્ય ધર્મનાં સાક્ષીરૂ૫ માની લેવામાં વિશારદાએ ઉતાવળ કરી છે. તેનાં પણ મુખ્ય બે કારણે છે: (૧) બૌદ્ધધર્મ અને જૈનધર્મ વચ્ચેનું મૂળતત્વ જોશો તો તે ( આ હકીકત તૃતીય ખંડે, પ્રથમ પરિછેદમાં જરા વિશેષ અને સ્પષ્ટપણે સમજાવાઈ છે) એકજ ઠેકાણેથી ઉભળ્યું છે. અને તેથી તેમાં રહેલો બારીક સૂક્ષ્મ તફાવત–ભેદ, જ્યાંસુધી ભિન્ન ભિન્નપણે પાસે પાસે મૂકીને સરખામણીના રૂપમાં રજુ ન કરવામાં આવે, ત્યાં સુધી એકદમ ભૂલાવામાં પડી જાય તેવી સ્થિતિ છે; અને તેથી કરીને અને ધર્મના જે અભ્યાસી, જ્ઞાતા અથવા સમાલોચક હોય, તે જ તેમાં રહેલી ખૂબી તારવી શકે, અન્યથી તેમ થઈ શકે નહીં. અને તે પ્રમાણેની સ્થિતિ કેટલી વ્યક્તિઓની બાબતમાં હશે તે કહી શકાય નહીં. વળી (૨) બીજું કારણ આગળ જણાવી ગયો છું, તે પ્રમાણે જૈન ભંડારના રક્ષકેના દેષનું છે, કે જેમણે જ્ઞાન જેવી વસ્તુને પોતાની માલિકીની માનીને, અન્યને તે ભણવા-ભણાવવાને તો રહ્યો, પણ જાણવા અને જોવા સુદ્ધાં તે અધિકાર પણ ખૂંચવી લીધે. ખેર, ભૂલ્યા ત્યાંથી સવાર ગણીએ તે પણ ઘણે સુધારે કરી શકાશેજ. બાકી મારે પિતા માટે તે એટલું જ જણાવવાનું કે, જેમ જેન ધર્મની વિના જરૂરીઆત મેં પ્રશંસા કરી નથી, તેમ અન્ય ધર્મની નિંદા કે ઉણપ બતાવવાનો પ્રયત્ન પણ
