________________
૩૨
પ્રકરણ : ૨ સંસારી જીવો સૌ સુખને જ ઇચ્છે છે પણ સ્વરૂપના અજ્ઞાનથી પાંચ ઈન્દ્રિયના ભોગો અને જગતના ભૌતિક પદાર્થોમાં સુખબુદ્ધિ અને બહિર્મુખતા ને લીધે ઝાંઝવાના જળને સાચું જળ માની ભ્રમાત્મક સુખમાં રચ્યા-પચ્યા રહે છે અને તેનો વિયોગ થતાં અત્યંત દુ:ખ અનુભવે છે, ક્યારેક આત્મહત્યા પણ કરી બેસે છે !
ભારતના ગીતાર્થ ઋષિમુનિઓએ મનુષ્યજીવનના ચાર પુરુષાર્થ બતાવ્યા છે :
૧. ધર્મ, ૨. અર્થ, ૩. કામ, ૪. મોક્ષ.
તેમાં અર્થ (લક્ષ્મી, અધિકાર, પરિવાર વગેરે)ના ઉપાર્જનથી કામ (કામભોગ તથા મનની ઇચ્છાઓ) નું ‘સુખ’ ભોગવીશું એવી મિથ્યા ભ્રમણામાં જગતના લગભગ બધા જ મનુષ્યો જીવન ગાળે છે. અને પોતાની કામના સફળ ન થાય ત્યારે અપાર દુ:ખથી Depression, Mental And Physical Suffering and Suicide1- બનાવો વર્તમાનકાળમાં વધતા જણાય છે.
આચાર્ય હરિભદ્રસૂરિએ યોગદૃષ્ટિ સમુચ્ચય ગ્રન્થમાં આવા કામ અને અર્થના પુરુષાર્થમાં ભ્રાન્તિપણે લીન થયેલા અજ્ઞાની જીવોને ભવાભિનંદી’ કહ્યા છે.” એટલે કે સંસારમાં અને જગતના ભૌતિક પદાર્થોમાં જ સુખ છે તેવી માયાજાળમાં તે જીવે છે. ઉપાધ્યાય યશોવિજયજીએ આઠ દૃષ્ટિની સજઝાયની ચોથી દીપ્તા દૃષ્ટિમાં આવા જીવોની કેવી મનોદશા હોય તે સુંદર રીતે પ્રકાશી છે :
‘લોભી કૃપણ દયામણોજી માથી મચ્છર ઠાણ, ભવાભિનંદી ભય ભર્યોજી, અફલ આરંભ અયાણ, મનમોહન જિનજી, મીઠી તાહરી વાણ’
(ચોથી યોગદૈષ્ટિ ગાથા ૯ - યશોવિજયજી)
આત્મસાધનાના અમૃત અનુષ્ઠાન
અર્થ : ભવાભિનંદી જીવ લોભી, કૃપણ (કંજુસ) દયાને પાત્ર, માયા-કપટવાળો, બીજાની અદેખાઈ કરે તેવો, ભયભીત અને સંસાર સુખની માયાજાળને ટકાવી રાખવા અને દુ:ખથી ગભરાતો હાયહોય કરવામાં જીવન પૂરું કરે છે, અને આર્તધ્યાન અને રૌદ્રધ્યાનનાં પરિણામોથી માઠી ગતિમાં પરિભ્રમણ કરતો રહે છે.
આવા ભવાભિનંદી જીવોની કરૂણ મનોદશા શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજીએ પણ ‘અમૂલ્ય તત્ત્વ વિચાર'માં જણાવી છે :
બહુ પુણ્ય કેરા પુંજથી, શુભદેહ માનવનો મળ્યો, તોયે અરે ! ભવચક્રનો આંટો નહીં એકે ટળ્યો, સુખ પ્રાપ્ત કરતાં સુખ ટળે, લેશ એ લક્ષ લહો ક્ષણ ક્ષણ ભયંકર ભાવમરણે કાં અહો રાચી રહો !” લક્ષમી અને અધિકાર વધતાં, શું વધ્યું તે તો કહો? શું કુટુંબ કે પરિવારથી વધવાપણું તે નય ગ્રહો, વધવાપણું સંસારનું નરદેહને હારી જવો, એનો વિચાર નહીં અહોહો, એક પણ તમને હવો !!!”
આવા ભવાભિનંદી જીવો દુર્લભ એવો મનુષ્યભવ પામવા છતાં ભયંકર ભાવમરણ (આર્તધ્યાન - રૌદ્રધ્યાન)માં ડૂબીને અમૂલ્ય મનુષ્યભવ હારી જાય છે, ને ભવભ્રમણ વધારે છે.
કોઈ મહાન પુણ્યના યોગે જયારે કોઈ ભવ્ય જીવને કાળલબ્ધિ પાકે છે અને ‘હું કોણ છું ?' એવો પ્રશ્ન અંતરમાં જાગે છે ત્યારે તે જીવ અર્થ અને કામના પુરુષાર્થથી U-turn લઈ, ધર્મ અને મોક્ષના પુરુષાર્થ ભણી વળે છે. Socrates નામના ગ્રીક Philosopher કહે 29 : "When a student is ready, the teacher appears automaticaly
