________________
૨૮૬
પ્રકરણ : ૧૦ “અવસર બેર બેર નહિ આવે” - શ્રી આનંદઘનજી. જિનગુણરાગપરાગથી રે, વાસિત મુજ પરિણામ રે, તજશે દુષ્ટ વિભાવતા રે, સરશે આતમ કામ રે. (૫)
પ્રસ્તુત સ્તવનમાં શ્રી દેવચંદ્રજી હવે પાંચમી ગાથામાં એક મહાન ગુરૂગમનો મર્મ સાધનાનો સમજાવે છે. ઉત્તરાર્ધમાં જે “દુષ્ટ વિભાવતા” શબ્દ પ્રયોગ છે તેને સમજવાની પ્રથમ આવશ્યક્તા છે. આ વાતને સમજવા માટે શ્રી દેવચંદ્રજીનું વિહરમાન જિન શ્રી સીમંધર સ્વામીની સ્તવનાની નીચેની ગાથા વિચારીએ :
જે વિભાવ તે પણ નૈર્મિત્તિક, સંતતીભાવ અનાદિ, પર નિમિત્ત તે વિષય સંગાદિક, તે સંયોગે સાદિ રે.
વિનવીયે મનરંગે. અગાઉ ઘણીવાર જણાવ્યું છે કે, શ્રી દેવચંદ્રજીના સ્તવનોમાં સમસ્ત દ્રવ્યાનુયોગનો નિચોડ છે અને તેનો ભક્તિયોગથી એવો સુંદર સમન્વય કર્યો છે કે જાણે આપણે સ્તવનો ગાતા હોઈએ એમ લાગે પણ તેનો મર્મ ઘણો જ ઊંડો છે. જે સાધકને સમ્યક્દર્શનની પ્રાપ્તિ કરવી હોય, તેને માટે આ સ્તવનોના ભાવ અને ઊંડાણથી સમજણ પ્રાપ્ત કરવી અત્યંત જરૂરી છે. દ્રવ્યાનુયોગ એટલે જે શાસ્ત્રોમાં આત્માના છ પદનો વિસ્તારથી સમજણ આપી હોય, છ દ્રવ્યો અને નવ તત્ત્વોનો ઊંડો પ્રકાશ સમજાવ્યો હોય, તેવા શાસ્ત્રો મુમુક્ષજીવે સદૂગુરુચરણે બેસીને ખાસ ભણવા જરૂરી છે તો જ આ સ્તવનોનો મર્મ સમજાશે અને તો જ મોક્ષમાર્ગની સભ્યશ્રદ્ધા અને જ્ઞાન થશે.
દ્રવ્યાનુયોગના ઉપલબ્ધ શાસ્ત્રો જેવા કે અધ્યાત્મસાર, જ્ઞાનસાર, તત્ત્વાર્થસૂત્ર, ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર, સમયસાર, સમાધિતંત્ર, સમકિતના સડસઠ બોલની સજઝાય અને યોગદૃષ્ટિ સમુચ્ચય આદિ ગ્રન્થો ભણવાથી જ આત્માનું સ્વરૂપ અથવા આત્માના અનંત ધર્માત્મક - ગુણધર્મો
આત્મસાધનાના અમૃત અનુષ્ઠાન
૨૮૭ સમજાશે, જે આ સ્તવનોમાં ખૂબ જ ઊંડાણથી ગૂંથાયેલા છે.
હવે આપણે ઉપરની ગાથામાં ‘‘વિભાવ” શબ્દનો અર્થ સમજીએ. આગમ શાસ્ત્રો આત્માનો “સ્વભાવ’ અને ‘વિભાવ” એ બે ભાગમાં આત્માનો ભેદજ્ઞાન સમજાવે છે. પ્રથમ “સ્વભાવ' સમજીએ. જે દ્રવ્યનું મૂળભૂત સ્વભાવ હોય, જે ત્રણે કાળે હાજર હોય, જેનો કદી નાશ ન થાય તે ‘સ્વભાવ'. જેમ કે સોનુ તે ૨૪ Caret નું શુદ્ધ સોનું કહેવાય છે. પણ જયારે ખાણમાંથી નીકળે ત્યારે ૧૦૦ ટકા શુદ્ધ નથી હોતું, કારણ કે તેમાં માટી તથા બીજા અશુદ્ધિ કરનારાં દ્રવ્યો ભેળસેળ રૂપે હોય છે. હવે જે બીજા ભેળસેળના લીધે થતા અશુદ્ધિ પદાર્થો છે તે સોનાનો “સ્વભાવ' નથી પણ ‘વિભાવ' છે. જયારે સોનાને ભઠ્ઠીમાં તપાવીને બીજા અશુદ્ધ (Elements)ને બાળી નાંખવામાં આવે છે ત્યારે ૧૦૦ ટચ સોનું પ્રાપ્ત થાય છે. અગત્યની વાત એ છે કે સોની જયારે ““અશુદ્ધ સોના"ને ભઠ્ઠીમાં તપાવે છે ત્યારે પણ તેની દૃષ્ટિમાં તો માત્ર શુદ્ધ સોનું જ દેખાય છે અને તેની જ તેને કિંમત છે. આ દ્રવ્યદૃષ્ટિ કહેવાય છે.
તેવી જ રીતે જિનેશ્વર ભગવાનનો તત્ત્વસિદ્ધાંત સમજાવે છે કે સ્વભાવથી ત્રણે કાળે આત્મા શુદ્ધ જ છે. પણ જીવના અજ્ઞાનને લીધે જે રાગાદિભાવો આવે છે, જાય છે અને પરિણમે છે તે બધા ‘વિભાવ’ ભાવ છે. આત્માના ઘરના નથી, અર્થાત્ તે વિભાવો એક મલિનતા છે. આચાર્ય શ્રી અમૃતચંદ્ર સમયસાર નામના ગ્રન્થમાં આના ઉપર ખુબ જ વિસ્તારથી સમાવેલ છે. તેમજ તેમના કળશો ખાસ સમજવા જેવા છે.
જેમ સોનામાં ક્ષારની મલિનતા હતી પણ સોની તેને અગ્નિમાં તપાવીને મલિનતા જુદી કરે છે ને શુદ્ધ સોનું લઈ લે છે, મલિન ક્ષારો ફેંકી દે છે. તેવી જ રીતે અજ્ઞાન (મિથ્યાત્વ)ને લીધે જીવને અનાદિકાળથી પરદ્રવ્યમાં આસક્તિ અને સુખબુદ્ધિ હોવાથી વિષય કષાયના
