________________
પ્રકરણ : ૧૧
(૩) સમ્યક્ત્વમોહનીય - જે કર્મના ઉદયથી ઉત્પન્ન થયેલા સમ્યકત્વમાં - શ્રદ્ધામાં દુષણ લાગે તે સમ્યકત્વ મોહનીય. આ કર્મના ઉદયથી સમ્યક્ત્વ નષ્ટ થતું નથી પણ દુષિત થાય છે. શંકા, કાંક્ષા આદિ થાય છે.
૩૦૪
ચારિત્રમોહનીય - કષાયના સોળ પ્રકારો :
કષ - સંસાર, અને આય - લાભ, કષાય એટલે જેના ઉદયથી સંસાર વધે તે કષાયભાવો.
કષાયના ચાર ભેદ છે - ક્રોધ એટલે ગુસ્સો (Anger), માન એટલે અહંકાર (Ego) માયા એટલે દંભ અને લોભ એટલે તૃષ્ણા (Greed)
આ કષાયો ચાર પ્રકારના છે.
(૧) અનંતાનુબંધી કષાય : (ક્રોધ, માન, માયા, લોભ) - જે કષાયના ઉદયથી જીવના સમ્યક્દર્શનનો ઘાત થાય તે અનંતાનુબંધી કષાય છે. અનંતકાળથી જીવને અનંતાનુબંધી કષાય વળગેલા છે. અનંત કર્મોનો બંધ એક સમયમાં કરાવે તેવી શક્તિવાળો જે કષાય તે અનંતાનુબંધી કષાય છે. ઉત્કૃષ્ટ પ્રકારનો અનંતાનુબંધી કષાયનો ઉદય જીવને ૭૦ ક્રોડા-ક્રોડી સાગરોપમનું મોહનીયકર્મ બંધાવીને નિગોદમાં મોકલી શકે છે.
(૨) અપ્રત્યાખ્યાની કષાય : જે કષાય (ક્રોધ, માન, માયા, લોભ) ના ઉદયથી જીવને દેશચારિત્ર (અણુવ્રતરૂપ ચારિત્ર)નો સંભવ ન રહે તે અપ્રત્યાખ્યાની ક્રોધ-માન-માયા-લોભ અપ્રત્યાખ્યાની કષાય કહેવાય છે.
(૩) પ્રત્યાખ્યાની કષાય : જે ક્રોધ-માન-માયા-લોભ કષાયના
આત્મસાધનાના અમૃત અનુષ્ઠાન
૩૦૫
ઉદયથી જીવને સકળ ચારિત્ર (મહાવ્રત)નો ઘાત થાય તે પ્રત્યાખ્યાની કષાય છે. આ કષાયના ઉદયથી જીવ સર્વવિરતિ ગ્રહણ કરી શકતો નથી.
(૪) સંજ્જવલન કષાય : જે કષાયના ઉદયથી આત્માના યથાખ્યાત ચારિત્રનો ઘાત થાય તે ક્રોધ-માન-માયા-લોભ રૂપ કષાયને સંવલન કષાય કહેવાય છે. આ કષાયના ઉદયથી જીવને ચારિત્રમાં અતિચાર (દુષણ) લાગે છે, અર્થાત્ અલ્પ કષાયના કારણે આત્મસ્થિરતા અખંડપણે રહી શકતી નથી.
આ પ્રમાણે ૪ ૪ ૪ = ૧૬ કષાયના પ્રકારો ચારિત્રમોહનીયકર્મની મૂળભૂત પ્રકૃતિઓ છે.
તથા આ સોળ કષાયોને મદદ કરનાર સહાયક એવા નવ નોકષાય કહેવાય છે. ૧. હાસ્ય, ૨. રતિ, ૩. શોક, ૪. અરિત, પ. ભય, ૬. જુગુપ્સા, ૭. સીવેદ, ૮. પુરુષવેદ અને ૯. નપુંસકવેદ આ પ્રમાણે મોહનીયના કુલ ૨૮ ભેદો છે.
મોહનીયકર્મની કુલ ૨૮ કર્મપ્રકૃતિઓ નીચેના ચિત્રમાં જોવાથી
સમજાશે.
