________________
પ્રકરણ : ૧૧
જીવને થતા વિભાવો (રાગાદિ વિકારી ભાવો) અનંત પ્રકારના છે એમ શ્રી તીર્થંકર ભગવાન પ્રકાશે છે અને વિભાવ પ્રમાણે કર્મબંધ થતો હોવાથી કર્મના પ્રકાર પણ અનંતા છે. જિનેશ્વર ભગવાને કેવલજ્ઞાન વડે દરેક સંસારી જીવના અનંત કર્મો જાણ્યા છે અને તે બાળજીવોને સહેલાઈથી સમજાવા માટે તે અનંત કર્મોના મુખ્ય આઠ વિભાગ પ્રકાશ્યા છે :
૩૦૦
(૧) જ્ઞાનાવરણીય (૨) દર્શનાવરણીય (૩) વેદનીય (૪) મોહનીય (૫) આયુષ્ય (૬) નામ (૭) ગોત્ર (૮) અંતરાય કર્મ કર્મના આઠ પ્રકાર અને બંધનું કારણ :
પ્રત્યેક આત્મામાં અનંત ગુણો છે. જિનેશ્વર ભગવાને તેમાંથી મુખ્ય આઠ ગુણોને પ્રધાન કરીને દર્શાવેલ છે કે દરેક આત્મામાં આ આઠ ગુણો ત્રણે કાળે સત્તામાં વર્તમાનપણે હોય છે.
(અસ્તિત્વરૂપે) અનંતજ્ઞાન, અનંતદર્શન, અવ્યાબાધ સુખ, અનંત ચારિત્ર, અરૂપીપણું, અગુરુલઘુ, અક્ષયસ્થિતિ, અને અનંતવીર્ય.
આ આઠ ગુણો દરેક આત્મામાં શક્તિરૂપે અસ્તિત્વ ધરાવે છે પણ વર્તમાનમાં તે ગુણો કર્મથી અવરાયેલા છે. આગમ શાસ્ત્રો પ્રકાશે છે કે દરેક જીવ આઠ ગુણોની સંપત્તિ સંપન્ન છે પણ મિથ્યાત્વરૂપી અજ્ઞાન (દર્શનમોહનીય કર્મના આવરણથી) ના કારણે તેનું વિસ્મરણ થઈ ગયું છે. અર્થાત્ વર્તમાન દશામાં જીવના આઠ ગુણો આઠ પ્રકારના કર્મોના આવરણને લીધે પોતાની મૂળભૂત આત્મશક્તિને જાણતા ન હોવાથી સમયે સમયે દુ:ખ જ છે. એમ મુખ્ય અનુભવે છે. અનંત ગુણોના ઐશ્ચર્યવાળા સિદ્ધ ભગવાન આઠ ગુણો વડે અને તીર્થંકર ભગવાન મુખ્યપણે ચા૨ ગુણોથી જગતમાં પૂજ્યરૂપે બને છે, મંગલમય છે. આ ચાર ગુણોનું ચિંતવન કરવું કે સિદ્ધ ભગવાન (૧)
આત્મસાધનાના અમૃત અનુષ્ઠાન
૩૦૧
સર્વજ્ઞ છે, (૨) વીતરાગ છે, ૯૩) અનંત કરુણાના સાગર છે, અને (૪) સર્વ શક્તિમાન છે. તીર્થંકર ભગવાન પણ આ ગુણોથી પૂજ્ય હોવાથી શ્રી નવકાર મંત્રમાં નમો અરિહંતાણ અને નમો સિદ્ધાણં આ બે પદોનું સ્મરણ કરવા દ્વારા તેમના અનંત ગુણોનું બહુમાન કરવાથી આપણા કર્મોની નિર્જરા થાય છે અને જીવ મોક્ષમાર્ગમાં પ્રવેશે છે અને ભગવાનની કરુણાને પાત્ર બને છે.
મોહનીયકર્મની પ્રધાનતા :
આ આઠે કર્મોથી સંસારી જીવો બંધાયેલા છે તેથી આપણા આત્માના મૂળભૂત ગુણો જેવાં કે અનંત જ્ઞાન, અનંત દર્શન વગેરે વર્તમાન દશામાં કર્મથી આવૃત છે. તીર્થંકર ભગવાને ઉપદેશેલા આગમ શાસ્ત્રોના અભ્યાસથી અને સદ્ગુરુની સેવા-ભક્તિથી જીવને પોતાની અનંત શક્તિઓનો સાચો ખ્યાલ આવે છે, અને અનાદિની મોહ-નિદ્રાને દૂર કરવાનો તે જીવ પુરુષાર્થ કરવા જાગૃત થાય છે.
આ આઠે કર્મોમાં મોહનીય કર્મની પ્રધાનતા એટલા માટે છે કે જ્યારે જ્ઞાનાવરણાદિ ત્રણ ઘાતી કર્મો (જ્ઞાનાવરણ, દર્શનાવરણ, અંતરાય) આત્માના ગુણોને માત્ર આવરણ કરે છે, જ્યારે મોહનીય કર્મ તો આત્માના ગુણોમાં વિકાર ઉત્પન્ન કરે છે, વિકૃતિ કરે છે.
જેમ દારૂ પીધેલ માણસ નશાને વશ થઈ ને પોતાનું નામ, ઠામ, ઘર, વગેરે ભૂલી જાય છે, તેવી રીતે મોહનીયકર્મના વિપાક વડે, જીવ મિથ્યાત્વરૂપી દારૂના નશાથી પોતાનું સ્વરૂપ ભૂલી જાય છે, કે ‘‘હું તો ખરેખર સિદ્ધ સ્વમાન અનંત ગુણોનો સ્વામી એવો આત્મા છું.” અનાદિ કાળથી જીવને પોતાની આત્મશક્તિ અને આત્માના વૈભવનું વિસ્મરણ મોહનીયકર્મના ઉદયથી થતું આવ્યું છે જેથી સંસારી જીવો પુદ્ગલ પદાર્થની તૃષ્ણાથી, તેમાં સુખબુદ્ધિની ભ્રાંતિ વડે રઝડે
