________________
૨૮૮
પ્રકરણ : ૧૦
પરિણામરૂપી વિભાવભાવો ‘માથે પડેલા મહેમાન' ની જેમ આત્માના પર્યાયમાં આવીને વસી ગયા છે. પણ તે આત્માના ઘરના, પોતાના સ્વભાવના નથી, તે વિભાવો આવે છે ને જાય છે. જ્યારે સ્વભાવ અથવા જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રના ગુણો આત્માનો સ્વભાવ છે. ‘“આત્મા દ્રવ્યે નિત્ય છે, પર્યાય પલટાય’’ (આત્મસિદ્ધિશાસ્ત્ર ગાથા ૬૮)
હવે જ્યારે જીવની કાળલબ્ધિ પાકે અને તે સાધક જાગૃત થઈને સદ્ગુરુ પાસેથી જૈનતત્ત્વજ્ઞાન સમજે અને ભગવાનના ગુણો જે બધા પ્રગટ છે તેવા જ અનંતગુણો પોતાના આત્મામાં સત્તામાં છે તેમ સમજાય, ત્યારે વિષય-કષાયના મલિન ભાવો જે વિભાવ છે તેને ત્યાગવા કટિબદ્ધ થાય અને પોતાના શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપને પામવા સત્સંગ, જિનભક્તિ, છ આવશ્યક, તપ, જપ, પૂજા સેવા, વગેરે ધર્મક્રિયામાં એકનિષ્ઠાથી જોડાય ત્યારે જિનેશ્વર ભગવાનના ગુણાનુરાગથી ચિત્તવૃત્તિ બહાર ભટકતી ધીમે ધીમે અટકે છે અને ‘‘દુષ્ટ વિભાવતા’’ ઘટવા માંડે અને અંતરમુખતાની સાધનાથી કોઈ ધન્ય પળે શુદ્ધ આત્માની અનુભૂતિ કરે ત્યારે ભેદવજ્ઞાનથી દેહ અને આત્મા જુદા ભાસે એટલું જ નહિ પણ જ્ઞાન (સ્વભાવ) અને રાગ (વિભાવ) પણ બન્ને જુદા તત્ત્વો તેને સમજાય, ભાસે, જ્ઞાન તો ચેતના છે અને રાગ તો જડ છે એવી રાગ અને જ્ઞાન વચ્ચે પ્રદેશભેદ છે તેમ સમયસાર ગ્રન્થમાં દીવા જેવું સ્પષ્ટ સમજાવેલ છે. જ્ઞાન તે સ્વભાવમાં છે અને રાગ તે વિભાવ છે. જ્ઞાન તે સમુદ્રની જેમ સ્થિર-નિત્ય છે. રાગાદિ ભાવો મોજાની જેમ ઉત્પાદ-વ્યય કરતા જણાય છે. ઊંડી સમજણ તેને પ્રાપ્ત થાય. આ ભેદજ્ઞાનના રસાયણથી નિરંતર સ્વ-પરનો વિવેક કરતાં આત્મદ્રવ્યની શુદ્ધતાનું કાર્ય શરૂ થાય. ‘‘પ્રવચન અંજન જો સદ્ગુરુ કરે, દેખે પરમ નિધાન જિનેશ્વર”. આ અસંગ અનુષ્ઠાનનો મુખ્ય ધ્યેય એ જ છે કે સ્વભાવ અને વિભાવ જેમ છે તેમ સમજવા.
આત્મસાધનાના અમૃત અનુષ્ઠાન
૨૮૯
અર્થાત્ “હું દેહાદિ સ્વરૂપ નથી અને દેહ સ્ત્રી પુત્રાદિ (રાગ, દ્વેષ, કષાય ભાવો) મારા નથી. શુદ્ધ ચૈતન્યસ્વરૂપ અવિનાશી એવો હું આત્મા છું એમ આત્મભાવના કરતાં રાગદ્વેષનો ક્ષય થાય છે’’
(શ્રી વચનામૃત - પત્રાંક ૬૯૨) અસંગભાવના - આત્મભાવનાનો આવો મહામંત્ર ઉપાધ્યાયજી
અમૃતવેલની સઝાયમાં પ્રકાશે છે તેનું ચિત્ર દર્શન આ પછીના પાનામાં જુઓ.
દેહ મન વચન પુદ્ગલ થકી, કર્મથી ભિન્ન તુજ રૂપ રે, અક્ષય અકલંક છે જીવનું, જ્ઞાન આનંદ સ્વરૂપ રે, ચેતન જ્ઞાન અજવાળીયે ટાળીએ મોહ સંતાપ રે, ચિત્તડું ડમડોલતું વાળીયે, પામીએ સહજ ગુણ આપરે.
(ઉપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજી કૃત અમૃતવેલની સજ્ઝાય)
હવે પ્રસ્તુત સ્તવનની ૬ઠ્ઠી ગાથામાં શ્રી દેવચંદ્રજી જિનભક્તિનું ચમત્કાર ભર્યું. રસાયણ અર્થાત્ વિજ્ઞાનને સમજાવે છે :
દરેક પદમાં તત્ત્વજ્ઞાન અને ભક્તિયોગનો જાણે કેવો સુંદર સમન્વય કર્યો છે !!! શેરડીના રસ જેવો મીઠો લાગે તેવો છે.
દેહ મન વચન પૂગલ થકી, કર્મથી ભિન્ન તુજ રૂપ રે, અક્ષય અકલંક છે જીવનું, જ્ઞાન આનંદ સ્વરૂપ રે. ચેતન૦ (ઉ. યશોવિજયજી - અમૃતવેલની સજ્ઝાય) જિનભક્તિરત ચિત્તને, વેધક રસગુણ પ્રેમ રે, સેવક જિનપદ પામશે, રસવેધિત અય જેમ રે. ૬
શ્રી જિનેશ્વર ભગવાનની ગુણાનુરાગની પ્રશસ્ત ભક્તિમાં જે સાધકનું ચિત્ત (મન) રત એટલે લીન અથવા મગ્ન છે, તેનો પ્રભુ
