________________
૨૭૦
પ્રકરણ : ૧૦. અનુભવ જેને થાય તેને ધીમે ધીમે સમતારસનો કેવો અનુભવ થાય તેની સમજણ આગળની ગાથામાં પ્રકાશે છે :
હરિહર બ્રહ્મ પુરંદર કી રિદ્ધિ આવત નહિ કોઈ માન મેં, ચિદાનંદ કી મોજ મચી હૈ સમતા રસ કે પાન મેં,
હમ મગન ભયે પ્રભુ ધ્યાનમેં...(૨) આ ગાથામાં આત્માના અનુભવનો જ્ઞાનાનંદ કેવો હોય છે તેનો ચિતાર ઉપમા અલંકાર વડે સમજાવે છે. વીતરાગ ભગવાનના અનંત ગુણોની જે સમૃદ્ધિ છે, તેની આગળ આ વિશ્વની કોઈ પણ સંપત્તિ કે રિદ્ધિ સરખાવી શકાય તેમ જ નથી. જેમ કે હરિ કહેતાં વિષ્ણુ, હર કહેતાં શંકર અને બ્રહ્મ કહેતાં બ્રહ્મા તથા પુરંદર કહેતા ઈન્દ્રની સર્વ રિદ્ધિ કે સંપત્તિ જાણે તૃણ સમાન છે. આના ઘણાં કારણ છે. પ્રથમ તો જગતના બીજા દેવોની રિદ્ધિ તેમના પુણાઈ ઉપર આધાર રાખે છે અને પુણ્યાઈ ચાલી જતાં તે સંપત્તિ પણ ચાલી જાય છે. જયારે શુદ્ધ સ્વરૂપથી પ્રગટતો એવો સમતારસ કે જે વધતાં વધતાં વીતરાગતામાં પરિણમે છે. સમતારસના પ્યાલા ભરી ભરીને પાન કરતાં અમે પણ આત્માનંદની મોજ માણી રહ્યા છીએ. તેથી જ ઉપાધ્યાયજી આત્માની ખુમારી બતાવતા કહે છે કે, પ્રભુના ધ્યાનમાં અમે એવા તો મગ્ન બન્યા છીએ કે, “આખું જગત સાવ સોનાનું થાય તો પણ અમને તણખલા સમાન ભાસે છે.” અસંગ દશાનો અનુભવ થયો હોય તેવા શ્રી આનંદઘનજી અને દેવચંદ્રજી તથા ઉપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજીના ઘણા સ્તવનોમાં તેમની આત્માનંદની મસ્તી આપણને જોવા મળે છે. જુઓ નીચેના પદમાં અવધૂત આનંદધનજીની મસ્તી :
આશા ઓરન કી કયા કીજે, જ્ઞાન સુધારસ પીજે, આશા ભટકે દ્વાર દ્વારા લોકન કે, કૂકર આશા ધારી,
આત્મસાધનાના અમૃત અનુષ્ઠાન
૨૭૧ આતમ અનુભવ રસ કે રસીયા, ઉતરે ન કબહુ ખુમારી.
આશા ઓરન કી ક્યા કીજે... ઉપરના પદમાં શ્રી આનંદઘનજી કહે છે કે, હે ચેતન ! તને બીજાની આશા કે ઇચ્છા કેમ થાય છે? તારી પાસે જ તારા આત્માનો અનંતજ્ઞાનનો ખજાનો છે તેના પ્યાલા ભરીભરીને અમૃતરસને માણ. આગળ સમજાવે છે કે કુકર એટલે કે કુતરો જેમ લોકોના ઓટલે રોટલો ખાવા ભટકે છે તેમ તું જગતનાં પુદ્ગલપદાર્થોમાં સુખબુદ્ધિની ભ્રમણાથી ચાર ગતિમાં રખડે છે અને ઘાંચીની ઘાણીના બળદની જેમ આશાના પાશમાં ભટકે છે અને દુઃખી જ થાય છે. જો હવે તું ચેતી જાય તો તારા અંતરમાં જ તારો પોતાનો અખૂટ જ્ઞાનના આનંદનો ખજાનો ભર્યો છે તેને તું જાણ, સમજી લે તો તારી અનાદિકાળની ભીખ માગવાની ટેવ છૂટી જશે. તારા સહજ સુખની ખુમારી એવી તને પ્રાપ્ત થશે કે કદી તે ખુમારી ઉતરશે જ નહિ.
આત્માના અનુભવરસની આવી ખુમારી આપણને આ મહાત્માઓના સ્તવનોમાં પદે પદે જોવા મળે છે ! મને આવા આત્માનંદનાં પદોમાં એટલો આનંદ થાય છે કે, ઘણીવાર કલાકો સુધી આવા ખુમારીવાળા પદોનું પારાયણ કરતાં જગત જાણે ભૂલાઈ જાય છે ! પણ આવી દશા પ્રાપ્ત કરવા યથાયોગ્ય જ્ઞાન અભ્યાસ અને ભક્તિપદો મુખપાઠ કરી, તેના અર્થ સહીત પારાયણ કરવાથી તેના ઊંડા સંસ્કાર આત્મામાં પડે છે અને એક નિર્ભયતાનો અનુભવ થાય છે. આવા ૧૦૮ પદો શ્રી આનંદઘનજીએ રચ્યાં છે. જેનો સુંદર વિવેચન શ્રી બુદ્ધિસાગરજી મહારાજ સાહેબે ૧૯૨૯માં કર્યું છે અને મારા સદ્ભાગ્યે આ પુસ્તક ૧૯૮૧માં મળ્યું ત્યારથી તેના ઘણા ખરા પદો મુખપાઠ કરી તેનો સ્વાધ્યાય કરાવવાનો સુયોગ મળ્યો છે.
