________________
૬૨
પ્રકરણ : ૪
લક્ષ હોતો જ નથી એવી ક્રિયાઓને અન-અનુષ્ઠાન કહેવાય છે. આવી ક્રિયાજડતામાં લોકસંજ્ઞા, ઓઘસંજ્ઞા પ્રધાનપણે વર્તે છે અને ગુરુવચન કે ગુરુગમ ન મળવાથી જીવો ભાવહિન, શુન્યચિત્તે કરતા હોવાથી તેનું ફળ ખરેખર નિષ્ફલ જ હોય છે. અગાઉ ત્રીજા પ્રકરણમાં મોક્ષના ચોથા દુર્લભ અંગમાં આપણે જોઈ ગયા કે આચારાંગસૂત્રમાં જણાવ્યું છે કે
આજ્ઞાનું આરાધન તે જ ધર્મ, આજ્ઞાનું આરાધન તે જ તપ.”
અર્થાત્ સદ્દગુરુ અથવા જ્ઞાનીપુરુષની આજ્ઞા વગર પોતાની મતિકલ્પનાથી, સમજણ વગર, ભાવશૂન્ય ક્રિયાઓ ખરેખર ધર્મક્રિયા જ નથી, અર્થાત્ તે અનુષ્ઠાનો જ્ઞાનીને માન્ય નથી તેથી સાધક જીવે તો ગુરુગમ સમજી દરેક ધર્મ અનુષ્ઠાન કરવા તેવી ભગવાનની આજ્ઞા છે. આચારાંગ સૂત્રમાં તો ત્યાં સુધી ભગવાને ફરમાવ્યું છે કે સાધુપુરુષે પોતાના ગુરુની આજ્ઞા વગર કંઈપણ ન કરવું ને સમિતિ - ગુપ્તિમાં જ રહેવું, અર્થાત્ સદ્દગુરુની આજ્ઞા પ્રમાણે જીવવું, વર્તવું અને ભૂલ થાય તો તરત જ ગુરુની પાસે જઈ આલોચના માગવી. સંસારી જીવો માટે પણ બધી ધર્મસાધના સાચા જ્ઞાનીપુરુષ એટલે સદૂગરની આજ્ઞાપૂર્વક, ઉપયોગપૂર્વક, આત્માના લક્ષે કરવી. તો ઘણાં દોષોથી બચી શકાય. વર્તમાનકાળમાં તપસ્યાઓ, બાહ્ય ધર્મ ક્રિયાઓ થતી વધારે દેખાય છે પણ જો તેમાં આત્માનો લક્ષ ન હોય, ભાવશૂન્યતા હોય તો તેવી ક્રિયાઓ મોક્ષનું કારણ કદીય બનતી નથી, તેથી તે અનઅનુષ્ઠાન છે.
આત્મસાધનાના અમૃત અનુષ્ઠાન ૪. તહેતુ અનુષ્ઠાન :
યોગદૃષ્ટિ સમુચ્ચય ગ્રન્થમાં મહર્ષિ હરિભદ્રાચાર્ય ખૂબ જ ઊંડાણથી અને સ્પષ્ટતાથી સમજાવે છે કે અનાદિકાળથી સંસારી જીવો તીવ્ર મિથ્યાત્વ એટલે સ્વરૂપના અજ્ઞાનને લીધે, ગાઢ રાગદ્વેષના પરિણામવાળા હોવાથી અનંત પુદ્ગલ પરાવર્તન કાળથી સંસાર પરિભ્રમણ કરે છે. ચારે ગતિમાં જન્મ-જરા-મૃત્યુ અને આધિ-વ્યાધિઉપાધિના દુઃખો ભોગવી રહ્યા છે.
આમાંથી કોઈ ભવ્ય જીવની જયારે કાળલબ્ધિ પરિપાક થાય છે ત્યારે તે જીવ “ચરમાવર્ત’ એટલે છેલ્લા પુદ્ગલ પરાવર્તનમાં અર્થાત્ છેલ્લા આવર્તમાં (Cycle) આવે છે ત્યારે તેની અનાદિકાળની
ઓઘદૃષ્ટિમટી, યોગદૃષ્ટિવાળો તે જીવ થાય છે. આ વિધાન શ્રીમદ્ આનંદઘનજી સુંદર રીતે પ્રકાશે છે :
ચરમાવર્તે હો ચરમ કરણ તથા રે, ભવ પરિણતિ પરિપાક, દોષ ટળે વળી દષ્ટિ ખૂલે ભલી રે, પ્રાપ્તિ પ્રવચન વાક’
સંભવદવ તે ધુર સેવો સવે રે... માત્ર કેવળી ભગવાન જ તેમના જ્ઞાનથી જાણી શકે એટલો દીર્ઘકાળ અર્થાત્ અનંત પુગલ પરાવર્તનનો લાંબો કાળ ચારગતિમાં પરિભ્રમણ કરતાં કરતાં, જ્યારે જીવને અકામ નિર્જરાથી ‘ચરમાવર્ત'માં જે જીવ છેલ્લા (ચરણ) કરણમાં પ્રવેશે છે ત્યારે તેની કાળલબ્ધિ પાકી હોવાથી તે જીવ પ્રથમવાર “ઓઘદૃષ્ટિ'માંથી “યોગદૃષ્ટિ'માં પ્રવેશ કરે છે. ઓઘદૃષ્ટિમાં જીવનો સમસ્ત ધર્મ બાબતનો પુરુષાર્થ માત્ર સંસારના સુખની પ્રાપ્તિના લક્ષે થતો હોવાથી, તે મોક્ષનું કારણ ૧. પુદ્ગલ પરાવર્તનકાળ - અનંત ચોવીસીઓ વીતી જાય તેવો દીર્ઘકાળ ૨. ચરમાવર્ત - છેલ્લું પુગલ પરાવર્તન.
૧. લોકસંજ્ઞા - ગતાનુગત લોકમત પ્રમાણે વર્તવું. ૨. ઓઘસંજ્ઞા - અંધશ્રદ્ધાવાળી ક્રિયા, મર્મ કે લક્ષ વગરની ક્રિયા. ૩. સમિતિ - ગુરુ આજ્ઞા પ્રમાણે ખાવું, બેસવું, ચાલવું, બોલવું. ૪. ગુપ્તિ - મન-વચન-કાયા નો સંયમ ગુરુ આજ્ઞાથી પાળવો.
