________________
૮૬
પ્રકરણ : ૫ ચોથી યોગદૃષ્ટિમાં “તત્વશ્રવણ' નામનો ગુણ પ્રગટે છે અને તેને લીધે તે જીવને સદ્ગુરુના ઉપકારી બોધનું શ્રવણ, મનન, અને તેના ઉપર ઊંડો વિચાર કરવાની તમન્ના જાગે છે. આ તત્ત્વશ્રવણના ફળરૂપે, તેના આત્મામાં સંવેગ એટલે મોક્ષની તીવ્ર ઇચ્છા અને નિર્વેદ એટલે સંસાર અને પૌગલિક ભોગ પ્રત્યે સાચો વૈરાગ્ય પ્રગટે છે.
આવા ઉત્તમ સાધકને મનુષ્યભવની સફળતા કરવાની ઉત્કૃષ્ટ જિજ્ઞાસા અને ધગશ પ્રગટે છે અને જ્યારે તે દેવ-ગુરુની કૃપાથી નિરંતર તત્ત્વશ્રવણ, સત્સંગ અને અમૃત અનુષ્ઠાનોની સાધના કરે છે ત્યારે મન અને ચિત્તવૃતિ ધીમે ધીમે અંતરમુખતાની સાધના પ્રત્યે વળે છે અને અનાદિકાળની મોહોદયજન્ય જે બાહ્યવૃત્તિ હતી, જે જગતના પુદ્ગલ પદાર્થોમાં સુખબુદ્ધિ માનતી હતી, તે પદાર્થો તેને હવે
અસાર, તુચ્છ અને ક્ષણભંગૂર ભાસે છે. ગુરુભક્તિમાં નિરંતર ચિત્તસ્થિરતાના અભ્યાસથી આવો સાધક હવે “અસંગ અનુષ્ઠાન'નો પોતે અધિકારી બને છે અને તે સાધકને આત્માના સ્વરૂપની રમણતામાં જોડનારું ? ‘પ્રત્યાહાર' નામનું યોગાંગ પ્રાપ્ત થાય છે તથા પદ્યસંવેદ્યપદની પ્રાપ્તિના પ્રભાવે ‘‘સૂમબોધ'ની તેને પ્રાપ્તિ થાય છે. આ દૃષ્ટિ ચોથાગુણસ્થાનકે શરૂ થાય છે અને આવા ગુણવાળા સાધકને ‘સ્થિરા’ નામની પાંચમી યોગદૃષ્ટિ પ્રગટ થાય છે જેના પ્રભાવે “અસંગતા'નો તેને દિવ્ય અનુભવ થાય છે જે સમ્યક્દર્શનનું પ્રધાન લક્ષણ કહેવાય છે. તેના લક્ષણ નીચેની ગાથામાં દર્શાવ્યા છેઃ
આત્મસાધનાના અમૃત અનુષ્ઠાન
દૃષ્ટિ થિરા માંહે દર્શન નિત્ય, રત્નપ્રભા સમ જાણો રે, બ્રાન્તિ નહીં વલી બોધ તે સૂક્ષ્મ, પ્રત્યાહાર વખાણો રે.
એ ગુણ વીરતણો ન વિસારું, સંભારું દિનરાત રે.”
આ પાંચમી યોગદૃષ્ટિ અપ્રતિપાતિ સમકિતની છે. આ દૃષ્ટિમાં આત્માનો બોધ રત્નપ્રભા જેવો નિરંતર રહેનારો, પ્રકાશમાન છે અને ‘સૂક્ષ્મબોધ'ની પ્રાપ્તિના કારણે શ્રુતજ્ઞાનથી પદાર્થનું સ્વરૂપ યથાર્થ જાણે છે. આવા સમકિતી જીવને જગત કેવું ભાસે છે તે કહે છે :
બાલ ઘુલી ઘર લીલા સરખી, ભવ ચેષ્ટા ઈંહા ભાસે રે, રિદ્ધિ સિદ્ધિ સવિ ઘટમાં પેસે, અષ્ટમહા સિદ્ધિ પાસે રે.' (ઉં. યશોવિજયજી કૃત આઠ યોગદૃષ્ટિની સજઝાય પાંચમી સ્થિરા દૃષ્ટિ)
અસંગદશા જેને પ્રાપ્ત થઈ હોય તે જીવની અંતરદશા ઉપરની ગાથામાં પ્રકાશી છે. સમ્યકત્વ એટલે આત્માની અનુભૂતિ જેને થઈ હોય તે જીવને પાંચ ઈન્દ્રિયોના વિષયો, અર્થ ઉપાર્જન, ઘર-પરિવાર, અને માન-પ્રતિષ્ઠા -આ સર્વ તેને બાળકોને રમવા માટેના ધૂળના ઘર સમાન અસાર, તુચ્છ Childish અને નાશવંત લાગે છે. તેમાં આસક્તિ થતી નથી અને આખો સંસાર અને સંસારસુખ ઝાંઝવાના (Mirage) જળની જેમ ભ્રમસ્વરૂપ જ ભાસે છે. તેનું મુખ્ય કારણ એ છે કે સદ્ગુરુની આજ્ઞાથી સેવેલા પ્રથમના ત્રણ અમૃતઅનુષ્ઠાન (પ્રીતિયોગ, ભક્તિયોગ અને આજ્ઞાયોગ)નું યથાર્થ સેવન કરવાથી આત્માની અનુભૂતિ (સ્વસંવેદન પૂર્વકનું આત્મજ્ઞાન) તેને થવાથી, આત્માની અંદર રહેલી જ્ઞાનરૂપ જયોતિ (જ્ઞાનચેતના) એ જ નિરાબાધ ૧. અપ્રતિપાતી - ખોવાઈ ન જાય તેવું જ્ઞાન. ૨. જ્ઞાનચેતના-આત્માનું સાચું લક્ષણ જોવું જાણવું અર્થાત્ સ્વ-પર પ્રકાશક શક્તિ. ૩. નિરાબાધ - જ્ઞાન ચેતનાને કોઈ બાધા ન હોય.
૧. યોગદૃષ્ટિ - આત્મ કલ્યાણની સાચી જાગૃતિવાળા જીવની દૃષ્ટિ. ૨. તત્ત્વશ્રવણ - સદ્ગુરુ પાસે ધર્મનો બોધ સાંભળવો તે. ૩. ઓઘદૃષ્ટિ - લૌકિક ભાવે ક્રિયાજડતાની આગ્રહવાળી ક્રિયા. ૪. પ્રત્યાહાર - ઈન્દ્રિયોના વિકારોને જીતવાથી આત્મામાં જ રમણતા. ૫. વેદ્યસંવેદ્યપદ - આત્માની અનુભૂતિ. ૬. સૂક્ષ્મબોધ - જડ-ચેતનનો અનુભૂતિપૂર્વકનો વિવેક.
