________________
૨૩૪
પ્રકરણ : ૧૦ સંસ્કારથી જે ઉત્પન્ન થાય છે, Automatic સહજરૂપે તે સાધકના સંસ્કારો જ બની જાય છે તે અસંગ અનુષ્ઠાન કહેવાય છે. અર્થાત્ રોમેરોમ જિનવચન અને આજ્ઞા ઉલ્લસે છે.
ષોડશક પ્રકરણના દસમા અધ્યાયની ૮મી ગાથામાં આચાર્યદેવ નીચેના ઉદાહરણથી વચનઅનુષ્ઠાન અને અસંગઅનુષ્ઠાનનો ભેદ સમજાવે છે. :
પહેલી વાર ઘડો બનાવતી વખતે કુંભારના ચક્રનું ભ્રમણ દંડના સંયોગથી થાય છે અને પછીથી ચક્રનું ભ્રમણ દંડસંયોગના અભાવમાં સહજે જે Automatic અર્થાતુ પૂર્વના સંસ્કારથી થાય છે. તેવી રીતે જ મુમુક્ષુના હૃદયમાં વચનઅનુષ્ઠાન આગમશાસ્ત્રોના અભ્યાસથી થાય છે અને દીર્ધકાળના આગમના અભ્યાસથી આત્મામાં પડેલા સંસ્કારોથી જે સંવેગ સ્વાભાવિકરૂપે પ્રવર્તે છે તે અસંગ અનુષ્ઠાન કહેવાય છે.
સાધનાના ક્રમથી સમજીએ તો જેમ જેમ મુમુક્ષુ જીવો પ્રીતિ, ભક્તિ, જિનવચન અને જિન આજ્ઞાના અમૃત અનુષ્ઠાનો વધારે ઉલ્લસિત ભાવે, ગુરુગમથી સમજીને નિયમિત રીતે જ્ઞાનાભ્યાસની ઉગ્રતાથી પ્રેરાઈને કરે છે તેમ તેમ તે ધર્મઅનુષ્ઠાનના ઉત્તમ સંસ્કારો મુમુક્ષના હૃદયમાં રુચિ, સંવેગ, શ્રદ્ધા અને ધર્મ આરાધનાના સંસ્કારો વધારે ઊંડા પડે છે. જેથી તે સંસ્કારો જાણે Second Nature બને છે, અથવા તેના હૃદયમાં ચોળ મજીઠના રંગની જેમ રંગાઈ જાય છે. જેવી રીતે તાંબાને સુવર્ણરસથી વધવાથી તાંબુ સોનુ જ બની જાય છે. એમ મુમુક્ષુનો આત્મા તે ઉત્તમ સંસ્કારોથી અસંગ અનુષ્ઠાન સેવતાં સેવતાં પોતાને અસંગતાનો અનુભવ અર્થાત્ આત્મ અનુભવ અથવા સમ્યક્દર્શનને પામે છે. “ઉત્તમ ગુણ અનુરાગથી, લહીએ ઉત્તમ ધામ રે” (ય. ૧૪મું સ્તવન)
આત્મસાધનાના અમૃત અનુષ્ઠાન
૨૩૫ મહોપાધ્યાયજી શ્રી યશોવિજયજી મહારાજ જ્ઞાનસાર ગ્રન્થના જ્ઞાનાષ્ટક પ્રકરણમાં આ વાતને ખૂબ જ માર્મિક સૂત્રથી પ્રકાશે છે :
निर्वाण पदमप्येकं भाव्यते यन्मुहुर्मुहुः । तदेव ज्ञानमुत्कृष्टं निबन्धो नास्ति भूयसा ॥
| (ઉ. યશોવિજયજી કૃત જ્ઞાનસાર - પમું જ્ઞાનાષ્ટક ગાથા ૨) ઉપરની દિવ્ય ગાથામાં સર્વ આગમોનો સાર અને ગુરુગમ ઉપાધ્યાયજી સમજાવે છે કે ઘાતિકર્મોનો (દર્શનમોહનો) ક્ષય કરાવે તેવું વીતરાગ પરમાત્મા અને જ્ઞાની સદ્ગુરુનું એક જ પદનું આત્મામાં તન્મય થઈને વારંવાર ભાવન કરવું, સ્વરૂપમાં એકત્વનો અનુભવ કરવો, આત્માનો અનુભવ કરવો તે સાધનાનું મહત્ત્વનું અંગ છે. કેવળ પોતાની રુચિ શક્તિ અનુસાર, પોતાને પ્રિય લાગે એવું જ્ઞાની પુરુષનું પદ, સ્તવનની ગાથાઓ, એકાદ તત્ત્વવિચારનું વચન અથવા સ્તવન-સજઝાયનું એવી રીતે ઉલ્લાસપૂર્વક મુખપાઠ કરીને પરિશીલન, ભાવન, ચિંતન,ઘોલન, અનુપ્રેક્ષા કરવી કે જેથી તીર્થંકર પરમાત્મા, ગણધર ભગવંતો અને પૂર્વાચાર્યોના વચનોમાં અત્યંત બહુમાનપૂર્વક કષાયોની મંદતા કરતાં કરતાં, સંવેગ ભાવનાને વધારતાં, દર્શનમોહનો અનુક્રમે ક્ષય કરીએ તો ચારિત્રમોહનો ક્ષય કરવામાં કારણભૂત બને છે. નિદિધ્યાસન પણ નિર્વાણપદનું અનુપમ સાધન બની શકે છે.
ઉપરના જિનસિદ્ધાંતને સમર્થન કરવા માટે શિવભૂતિ મુનિનો દાખલો ખૂબ જ પ્રસિદ્ધ અને ઉપકારી છે. શિવભૂતિ મુનિ પોતાના ગુરુ મહારાજની ખૂબ જ સેવા, વૈયાવચ્ચ અને આજ્ઞા પાલનપુર્વક સુંદર મુનિધર્મ પાળી રહ્યા હતા. તેમના ગુરુ મહારાજ જે પૂર્વધારી, સમર્થ જ્ઞાની હતા, તે શિવભૂતિ મુનિને શાસ્ત્રો ભણાવતા હતા અને પ્રેમપૂર્વક તેમને ગાથાઓ મુખપાઠ કરાવતા હતા. પરંતુ શિવભૂતિમુનિનો એવો ગાઢ જ્ઞાનાવરણીય કર્મનો ઉદય હતો કે તેમને
