________________
૭૨
પ્રકરણ : ૫
આ પ્રકરણમાં આપણે ભક્તિયોગના ચાર અમૃત અનુષ્ઠાનોની રૂપરેખા સંક્ષેપથી વિચારશું અને પછીના પ્રકરણોમાં ખૂબ જ વિસ્તારથી આ પાંચ મહાત્મા પુરુષોના પદો અને સ્તવનો સમજાવીને તેનો મર્મ સમજવા અને ગ્રહણ કરવા માટે જે ચાર ભક્તિના અનુષ્ઠાનો છે તેનો વિસ્તારમાં ભાવાર્થ સમજશું. ધીરજથી, રુચિપૂર્વક આ અભ્યાસ કરવાથી આ અનુષ્ઠાનો મોક્ષમાર્ગનાં કારણ અવશ્ય થશે જ.
છેલ્લા ચારસો વર્ષમાં ગુજરાતની પવિત્ર ભૂમિમાં જન્મેલા અને વિચરેલા મહાપુરુષોના સ્તવનો અને અધ્યાત્મ પદોનો અભ્યાસ કરવાનો સુયોગ ૧૯૮૦થી મને અમેરિકામાં થયો છે તેનાથી ભક્તિમાર્ગની અલૌકિકતા અને તેના અભ્યાસથી પ્રાપ્ત થતી ચિત્તપ્રસન્નતાની અનુભૂતિ મને પ્રત્યક્ષપણે થયેલ છે. પ્રત્યક્ષ આત્માનુભૂતિ અને આ મહાપુરુષો પ્રત્યે બહુમાન કરવાને અર્થે આ પ્રકરણોનું યથાશક્તિ આલેખન કરી અલ્પ ઋણમુક્તિનો પ્રયાસ કરી રહ્યો છું. આ મહાપુરુષોના સ્તવનોમાં 'જ્ઞાનયોગ, દ્રવ્યાનુયોગ અને ભક્તિયોગનો ત્રીવેણી સંગમનો જાણે ધોધ વરસે છે ઃ
૧. અધ્યાત્મયોગી શ્રી આનંદઘનજી
૩. ઉપાધ્યાયશ્રી યશોવિજયજી
૨. ગણિશ્રી દેવચંદ્રજી
૪. મુનિશ્રી મોહનવિજયજી અને
૫. પરમકૃપાળુદેવ શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજી
આ પાંચ મહાપુરુષોના જીવન ચરિત્રો આપણે સંક્ષેપમાં છઠ્ઠા
1.
૨.
જ્ઞાનયોગ - જે શ્રુતજ્ઞાનથી સમ્યજ્ઞાન તથા સમ્યક્દર્શન પ્રાપ્ત થાય.
દ્રવ્યાનુયોગ - જડ અને ચેતનનું સ્વરૂપ દ્રવ્ય, ગુણ, પર્યાયથી સમજવું તે.
આત્મસાધનાના અમૃત અનુષ્ઠાન
પ્રકરણમાં જાણીશું. આ પ્રકરણમાં માત્ર ચાર પ્રકારના ભક્તિયોગના અમૃત અનુષ્ઠાનોની રૂપરેખા સંક્ષેપમાં જોઈએ તેથી વાચકવર્ગને આત્મસાધનાના અમૃત અનુષ્ઠાનો, ભક્તિયોગના માર્ગ કેટલો સુગમ અને રોચક છે તેનો ખ્યાલ આવે અને રુચિ થાય તો આગળના પ્રકરણોમાં જે જે પદોનું, સ્તવનોનું વિવેચન થશે તે વાંચવા, સમજવા, અને તેનો રસાસ્વાદ લેવાની સાચી જિજ્ઞાસા ઉત્પન્ન થાય.
૭૩
આચાર્ય શ્રી હરિભદ્રસૂરિજી મ. સા. દ્વારા રચિત ષોડશક પ્રકરણના ૧૦મા અધ્યાયની ૨ જી ગાથામાં જણાવ્યું છે કે :तत्प्रीति-भक्ति वचनाऽसंगोपपदं चतुर्विधं गीतम् । तत्वाभिज्ञैः परमपदसाधनं सर्वमैवेतत् ॥
ગાથાર્થ : આચાર્ય શ્રી હરિભદ્રસૂરિજી મહારાજા ઉપરોક્ત ગાથામાં કહે છે કે- પ્રીતિ, ભક્તિ, વચન (આજ્ઞા) અને અસંગતા એ યોગના ચાર અનુષ્ઠાન છે અને આ બધા પ્રીતિઅનુષ્ઠાન, ભક્તિ-અનુષ્ઠાન, વચનઅનુષ્ઠાન અને અસંગઅનુષ્ઠાન -આ બધા મોક્ષના ઉત્તમ સાધન છે, અને મોક્ષના અચૂક ઉપાયો છે.
સાતમી સદીમાં થયેલા જૈનદર્શનના આ પ્રબુદ્ધ આચાર્ય, તાર્કિક શિરોમણી અને સમદષ્ટા હરિભદ્ર, જેમણે ૧૪૪૪ ગ્રન્થો રચ્યા છે તેમનાં હૃદયમાં જિનભક્તિનો મહીમા કેવો હશે તે ઉપરની ગાથામાં આપણને સ્પષ્ટ દેખાય છે ! વળી આ આચાર્ય ભગવંતે તેમના યોગદૃષ્ટિ સમુચ્ચય નામના અલૌકિક ગ્રન્થમાં તો ગુરુભક્તિનું ફળ ‘તીર્થંકર ભગવાનનું દર્શન થાય' તેવું મહાન અનુભૂતિનું દિવ્ય સૂત્ર પ્રકાશ્યું છે, જુઓ -
गुरुभक्ति प्रभावेन तीर्थकृद् दर्शनं मतम् । समापत्यादिभेदेन निर्वाणैकनिबन्धनम् ॥
૧. ગુરુભક્તિ સે લહો તીર્થપતિપદ શાસ્ત્રમેં વિસ્તારહૈ (નિત્યક્રમ પુસ્તક)
