________________
૫૬
પ્રકરણ : ૪
૫૭
ज्ञानक्रियाभ्याम् मोक्षः ।।
જ્ઞાન અને ક્રિયા એમ બન્ને વડે મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે એમ જિનવચન પ્રકાશે છે. પરંતુ અહીંયા Key point એ છે કે “જ્ઞાન” અને ‘ક્રિયા' સાપેક્ષ હોવા જોઈએ, અર્થાત ભગવાને કહેલા નવ તત્ત્વ, આત્માના છ પદ આદિ સિદ્ધાંત જ્ઞાનને, નયને અને નિપાના ભાંગાને લક્ષમાં રાખી સમજવા જોઈએ. દા.ત. આત્મા નિત્યાનિત્ય છે. આનો અર્થ છે કે આત્મા નિત્ય પણ છે અને અનિત્ય પણ છે. આ વિરોધાભાસ નથી પણ સાપેક્ષ દૃષ્ટિએ વિચારીએ તો -
આત્મા દ્રવ્ય નિત્ય છે, પર્યાયે પલટાય, બાળાદિ વય ત્રણ્યનું જ્ઞાન એકને થાય.”
(આત્મસિદ્ધિ શાસ્ત્ર - શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર) ‘TUપર્યાયવત્ દ્રવ્યમ્' એ તત્ત્વાર્થસૂત્રનું અપૂર્વ વચન છે. તો આત્મા દ્રવ્ય અપેક્ષાએ નિત્ય છે, ત્રણે કાળે શુદ્ધ છે. પણ પર્યાય (બદલાતી અવસ્થાની) અપેક્ષાએ અનિત્ય છે અને ચૈતન્ય લક્ષણ વાળો છે તેથી બાળક, યુવાન, વૃદ્ધ આદિ અવસ્થાઓને નામ-રૂપને જાણનારો છે. જાણવું એ જ્ઞાનતત્ત્વ આત્માનું મુખ્ય લક્ષણ છે.
તો જેમ ‘જ્ઞાન’ને સમજવામાં સ્યાદ્વાદનું ઊંડું જ્ઞાન, અભ્યાસ જરૂરી છે તેવી રીતે ધર્મક્રિયા વિષે પણ થોડું વિચારીએ.
ભગવાને જે જે ધર્મક્રિયાઓ બતાવી છે તે તે બધી ક્રિયાઓ મોક્ષમાર્ગ માટે ઉપયોગી જ છે. જેમ કે પ્રભુની સેવા, પૂજા, ચૈત્યવંદન, પ્રતિક્રમણ, સામાયિક, તપસ્યા, મંત્રજાપ, સ્તવના વગેરે બધી જ ક્રિયા ભગવાને અંતરશુદ્ધિ કરવા માટે જ પ્રકાશી છે. બધી જ ધર્મક્રિયાઓ પોતાના આત્માના કલ્યાણ માટે એટલે કે અનાદિકાળના દોષો, કષાય ભાવો, ચિત્તની મલીનતા, ચિત્તની ચંચળતા આદિ દોષો ઘટાડવા અને 1શમ, સંવેગ, નિર્વેદ, શ્રદ્ધા, અનુકંપાના
આત્મસાધનાના અમૃત અનુષ્ઠાન નિર્મળ પરિણામ આત્મામાં વધે તે લશે, આત્માના લક્ષે કરવાની ફરમાવી છે. નહિ તો તે જડક્રિયા બની જાય છે.
આપણે જેમ આગળ મંગળાચરણમાં જોયું કે ભગવાનના સમયમાં સાધકો પ્રાશ અને સરળ હતા અને ભગવાનની વાણીનું બરાબર આજ્ઞાપાલન કરતા હતા. સદ્દગુરુનાં પ્રકાશલા લક્ષ સહિત, આજ્ઞાધીન વર્તતા હતા તેથી ધર્મક્રિયામાં અને જ્ઞાન અભ્યાસમાં ભગવાનનો ગુરુગમ, તથા ભગવાનનો આશય સમજાય તેવી રીતે આરાધના સમ્યપણે થતી હતી.
વર્તમાનકાળમાં જીવો વક્રબુદ્ધિવાળા અને જડબુદ્ધિવાળા વધારે છે તેથી તેવા જીવો સાચી આરાધના કરવાને બદલે ઘણીવાર ભગવાનની એટલે ધર્મની વિરાધના કરી નાખે છે અને સંસાર પરિભ્રમણ વધારી દે છે – જુઓ –'
“સંત ચરણ આશ્રય વિના, સાધન કર્યા અનેક, પાર ન તેથી પામીયો, ઉગ્યો ન અંશ વિવેક' “સહુ સાધન બંધન થયાં, રહ્યો ન કોઈ ઉપાય, સત્ સાધન સમજ્યો નહિ, ત્યાં બંધન શું જાય?'
(સદ્ગુરુભક્તિ રહસ્ય પદ - શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર) શ્રીમદ્જીએ સૌ સાધકોને ચેતવ્યા છે કે જ્યાં સુધી જીવ ધર્મના અનુષ્ઠાનો, ક્રિયાઓ પોતાની મતિકલ્પનાથી કરે અને મતાગ્રહ અને કદાગ્રહનું જોર હોય, ત્યાં સુધી સહુ સાધનો અર્થાત્ સમસ્ત ધર્મક્રિયાઓ આત્માને બંધનરૂપ નિવડે છે. પણ જયારે જીવને મહાન પુણ્યના યોગે ‘હું કોણ છું ?' એવો અંતરમાં અવાજ સંભળાય અને પોતાના
૧. શમ - કષાયની ઉપશાંતતા, ૨. સંવેગ - મોક્ષની તીવ્ર રૂચિ, ૩. નિર્વેદ - સંસાર પ્રત્યે સાચો વૈરાગ્ય
