Yogsar Part 02

Author(s): Ratnabodhivijay
Publisher: Jinshasan Aradhana Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022256/1

Page #1

KAUNO)
पूर्वमहर्षिविरचितः
योगसार:
पदमीयवृत्ति-तद्गुर्जरभावानुवाद-विभूषितः ।
द्वितीयो भागः
- प्रेरकाः परमपूज्य-वैराग्यदेशनादक्ष-आचार्यदेव श्रीमद्विजय-हेमचन्द्रसूरीश्वराः ।

Page #2

पूर्वमहर्षिविरचितः । योगसार:
पद्मीयवृत्ति-तद्गुर्जरभावानुवाद-विभूषितः
द्वितीयो भाग:
प्रेरकाः परमपूज्य-वैराग्यदेशनादक्ष-आचार्यदेव-श्रीमद्विजय
हेमचन्द्रसूरीश्वराः ।
MSCORCISISRO ROMORRORORSRO
SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS
मूलसंशोधको वृत्तिकारो भावानुवादकार सम्पादकश्च परमपूज्य-श्रीसीमन्धरजिनोपासक-आचार्यदेव-श्रीमद्विजय
हेमचन्द्रसूरीश्वराणां
शिष्याणुः मुनिरत्नबोधिविजया
प्रकाशकः
श्रीजिनशासनआराधनाट्रस्टः
मुम्बई
Xoxoxoxoxoxo$$OMEMOHOR

Page #3

प्राप्तिस्थानम्
श्रीजिनशासन आराधनाट्रस्ट:
• श्री चन्द्रकुमारभाई जरीवाला
दुकान क्र. ६, बद्रिकेश्वर सोसायटी, मरीन ड्राईव 'इ' रोड, नेताजी सुभाष रोड, मुम्बई- २
फोन नं. ०२२-२२८१८४२०, २२८१८३९०, मो. ९८२०८३७९५५
• श्री चन्द्रकान्तभाई एस. सङ्घवी
६ / बी, अशोका कोम्पलेक्ष, पहेला गरनाला पासे,
पाटण-३८४२६५, (उत्तर गुजरात )
फोन नं. ०२७६६-२३१६०३, मो. ९९०९४६८५७२
आवृत्तिः प्रथमा
मूल्यम् : रू. ५००-००
प्रकाशनसंवत्सरः वी.सं. २५४०, वि.सं. २०७०, इ.स. २०१४
-
सा
प्रतय: ३००
,
एतद्ग्रन्थस्वामित्वं श्रीजैन श्वेताम्बरमूर्त्तिपूजकसङ्घस्यैव ।
© श्रीजिनशासन आराधनाट्रस्ट
अस्य ग्रन्थरत्नस्य कस्याऽपि अंशस्य ग्रहणात्पूर्वं टीकाकारसम्पादकप्रकाशकलिखिताऽनुमतिर्ग्राह्या । इदं ग्रन्थरत्नं ज्ञानद्रव्यव्ययेन प्रकाशितम्,
अतो गृहस्थैर्ज्ञाननिधौ मूल्यार्पणेनाऽस्य स्वामित्वं कार्यम् ।
मुद्रक : भरत ग्राफिक्स
न्यू मार्केट, पांजरापोळ, रिलीफ रोड, अहमदाबाद- ३८०००१. Ph.: 079-22134176, Mob.: 9925020106
E-mail : bharatgraphics1@gmail.com
1995

Page #4

YOGSĀR
COMPOSED BY AN UNKNOWN SAINT OF THE PAST
WITH
'PADMİYA' COMMENTARY
AND
ITS GUJARATI VERSION
PART-II
INSPIRATIONS
REVEREND ACHARYADEV SHREEMADVIJAY HEMCHANDRASURISHWAR MAHARAJ
CORRECTOR, COMMENTATOR, TRANSLATOR AND EDITOR
A DISCIPLE OF
REVEREND ACHARYADEV SHREEMADVIJAY HEMCHANDRASURISHWAR MAHARAJ,
MUNI RATNABODHI VIJAY
PUBLISHER
SHREE JINSHASAN ARADHANA TRUST, MUMBAI

Page #5

• Published By⚫
SHREE JINSHASAN ARADHANA TRUST
VIRA ERA 2540
• First Published.
· VIKRAM ERA 2070
FIRST EDITION
COPIES 300
Price Rs. 500.00
-
·
2014 A.D.
• AVAILABLE AT⚫
SHREE JINSHASAN ARADHANA TRUST
SHREE CHANDRAKANT S. SANGHVI
6/B, Ashoka Complex, Near First Garnala,
Patan-384265 (North Gujarat)
Tel.: 02766-231603, Cell: 9909468572
SHREE CHANDRAKUMAR B. JARIWALA
Shop No. 6, Badrikeshwar Society, Marine Drive, 'E' Road,
Netaji Subhash Road, Mumbai-400 002.
Tel.: 022-22818420, 22818390, Cell: 9820837955

Page #6

सिद्धांतमहोदधि प.पू.आचार्यश्रीप्रेमसूरीश्वरजी महाराजा
न्यायविशारद प.पू. आचार्यश्रीभुवनभानुसूरीश्वरजी महाराजा
समतासागर प.पू. पन्न्यासश्रीपद्मविजयजीगणिवर्य
कृपावर्षा सिद्धान्तमहोदधि-सच्चारित्रचूडामणि-सुविशालगच्छसर्जक-आचार्यदेवश्रीमद्विजय-प्रेमसूरीश्वराः न्यायविशारद-वर्धमानतपोनिधि-गच्छाधिपति-आचार्यदेवश्रीमद्विजय-भुवनभानुसूरीश्वराः
समतासागर-संयमसमर्पणादिगुणगणार्णव-पन्न्यासप्रवरश्री-पद्मविजयगणिवराः
आज्ञाप्रसाद: सिद्धान्तदिवाकर-गीतार्थगच्छाधिपति-आचार्यदेवश्रीमद्विजय-जयघोषसूरीश्वराः
प्रेरणापीयूषम् वैराग्यदेशनादक्ष-प्राचीनश्रुतोद्धारक-आचार्यदेवश्रीमद्विजय-हेमचन्द्रसूरीश्वराः

Page #7

292
सुकृतम्! अस्य ग्रन्थरत्नस्य प्रकाशने ज्ञाननिधिद्रव्यार्पणेन सहायीभूतः परमपूज्य-अध्यात्मयोगि-आचार्यदेव-श्रीमद्विजय
कलापूर्णसूरीश्वर-पट्टधरपरमपूज्य-आचार्यदेव-श्रीमद्विजय-कलाप्रभसूरीश्वरपरमपूज्य-आचार्यदेव-श्रीमद्विजय-कल्पतरुसूरीश्वराणां
पुण्यप्रेरणया श्री भरुडिया विशा ओसवाल श्वे. मू. तपा. जैन सङ्घः
भरुडिया-कच्छस्थ: तं भूरि भूरि अनुमोदयामः |

Page #8

પ્રકાશકીય
પદ્દમીયા' વૃત્તિ અને તેના ગુર્જર ભાવાનુવાદથી વિભૂષિત “યોગસાર' નામના આ ગ્રન્થરત્નનને પ્રકાશિત કરતાં આજે અમે અત્યંત આનંદ અનુભવીએ છીએ. પૂર્વેના કોઈ અજ્ઞાત મહાપુરુષે આ મૂળગ્રંથની રચના કરી છે. પરમ પૂજ્ય વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય હેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાના શિષ્યરત્ન મુનિરાજશ્રી રત્નબોધિવિજયજીએ અનેક હસ્તલિખિત પ્રતોના આધારે આ મૂળગ્રંથનું સંશોધન કર્યું છે તથા મૂળગ્રંથના રહસ્યોને પ્રગટ કરનારી પમીયા વૃત્તિ નામની સરળ સંસ્કૃત ટીકા રચી છે. મુનિરાજશ્રીએ પમીયા વૃત્તિનો સરળ ગુજરાતી ભાવાનુવાદ પણ લખ્યો છે. આમ આ ગ્રંથના અભ્યાસ દ્વારા યોગસારનો સાંગોપાંગ અભ્યાસ થાય છે. અપૂર્વ શ્રુતસેવા કરવા બદલ મુનિરાજશ્રીની અમે ખૂબ ખૂબ અનુમોદના કરીએ છીએ.
પરમ પૂજ્ય શ્રીસીમન્વરજિનોપાસક આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય હેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાના કૃપા-પ્રેરણા-માર્ગદર્શનથી અમારું ટ્રસ્ટ છેલ્લા પાંત્રીસ વર્ષથી જિનશાસનના સાતક્ષેત્રની ભક્તિ કરી રહ્યું છે. તેમાં પણ શ્રતોદ્ધારનું કાર્ય વિશેષ રીતે થઈ રહ્યું છે. આજ સુધીમાં પાંચસોથી વધુ શાસ્ત્રોનો સમુદ્ધાર અમારા ટ્રસ્ટ વડે થયો છે. આગળ પણ ઉત્તરોત્તર ચઢિયાતી શ્રુતસેવા કરી શકીએ એવી શ્રુતાધિષ્ઠાયિકા સરસ્વતીદેવીને પ્રાર્થના કરીએ છીએ.
આ પુસ્તકનું સુંદર મુદ્રણકાર્ય કરનાર ભરત ગ્રાફિક્સવાળા ભરતભાઈ અને મહેન્દ્રભાઈને પણ આ પ્રસંગે ધન્યવાદ આપીએ છીએ.
આ પુસ્તકનું આકર્ષક ટાઈટલ તૈયાર કરનાર મલ્ટી ગ્રાફિક્સવાળા મુકેશભાઈને પણ ધન્યવાદ આપીએ છીએ.
આ ગ્રન્થરત્નના અભ્યાસ દ્વારા સહુ જીવો પોતાની મુક્તિને નિકટ બનાવે એ જ શુભાભિલાષા.
લિ.
શ્રી જિનશાસન આરાધના ટ્રસ્ટના
ટ્રસ્ટીગણ ચંદ્રકુમારભાઈ બી. જરીવાલા લલીતભાઈ કોઠારી પુંડરીકભાઈ એ. શાહ વિનયચંદ કોઠારી

Page #9

प्रकाशकीयम्
पूर्वमहर्षिविरचितं पद्मीयवृत्ति-तद्गुर्जरभावानुवाद-विभूषितं योगसारं सहर्ष प्रकाशयामः । अज्ञातनामधेयैः पूर्वमहर्षिभिरेतद्ग्रन्थरत्नं विरचितम् । परमपूज्यवैराग्यदेशनादक्ष-आचार्यदेव-श्रीमद्विजय-हेमचन्द्रसूरीश्वराणां शिष्यरत्नेन मुनिराजश्रीरत्नबोधिविजयेनाऽनेक-हस्तलिखितप्रतिसाहाय्येनैष मूलग्रन्थः संशोधितः । मुनिवर्येण मूलग्रन्थगतरहस्योद्घाटनार्थं 'पद्मीया वृत्तिः' इत्याख्या सरलसंस्कृतवृत्तिविरचिता । मुनिवर्येण पद्मीयवृत्तेः सरलगुर्जरभावानुवादोऽपि विरचितः । इत्थमेतद्ग्रन्थरत्नस्याऽभ्यासेन योगसारस्य साङ्गोपाङ्गोऽभ्यासो जायते । अपूर्वश्रुतसेवाकर्तारं मुनिवर्यं भूरि भूरि अनुमोदयामः ।
परमपूज्य-श्रीसीमन्धरजिनोपासक-आचार्यदेव-श्रीमद्विजय-हेमचन्द्रसूरीश्वराणां कृपा-प्रेरणा-मार्गदर्शनैरस्माकं ट्रस्ट: गतपञ्चत्रिंशद्वर्षेः जिनशासनस्य सप्तक्षेत्राणां शोभनां भक्तिं करोति । तत्राऽपि श्रुतोद्धारकार्यं सविशेष भवति । अद्यावधि पञ्चशताधिकशास्त्राणां समुद्धारः अस्माकं ट्रस्टेन विहितः । अग्रेऽपि वयं प्रवर्धमानां श्रुतसेवां कर्तुं शक्ता भविष्याम इति श्रुताधिष्ठायिकां श्रुतदेवतां प्रार्थयामहे । अस्य ग्रन्थरत्नस्य पठनेन सर्वे जीवा मुक्तिं प्राप्नुवन्त्विति अभिलषामः ।
लि. श्री-जिनशासन-आराधना-ट्रस्टस्य ट्रस्टिमहाशयाः चन्द्रकुमारभाइ बी. जरीवाला ललीतभाइ कोठारी पुण्डरीकभाइ ए. शाह विनयचन्द कोठारी

Page #10

Pટ, - અંતર્મુખી
મહેશભાઈ શાકમાર્કેટમાં ગયા. ત્યાં શાક
1. G Mા (WEJવેચનારા મણીબેન મહેશભાઈને કહ્યું, “ભાઈ ! આ છે, સદા સુખી પ્રેરણાબેન ભણેલા હશે, નહીં ? મહેશભાઈ બોલ્યા,
5૭ “માસી, તમને એની ક્યાંથી ખબર પડી?” મણીબેન બોલ્યા, “એ બહેને પહેલા ટમેટાં ખરીદ્યા, પછી સંતરા લીધાં, ત્યારપછી દૂધી થેલીમાં નાખી અને માથે તરબૂચ મૂક્યું છે, એટલે કહું છું !”
આ ટુચકાનો સાર એટલો છે કે ગણતર વિનાના ભણતરની કશી કિંમત નથી. આધુનિક શિક્ષણ લગભગ ગણતર વિનાનું હોય છે. વિદ્યાર્થીઓ આગળ વધીને પૈસા કમાઈ શકે એ માટે ભણે છે. શિક્ષક પણ પૈસા માટે ભણાવે છે. વિદ્યાર્થીઓને ભણાવાતાં વિષયો પણ અર્થવિહીન હોય છે. તેથી જ ભણ્યા પછી પણ સાચું જ્ઞાન તેમને મળતું નથી. સાચું શિક્ષણ તો એ કહેવાય કે જેનાથી આત્મામાં ગુણો વધે.
સાચું જ્ઞાન પણ જીવનમાં પરિણમવું જોઈએ. તો જ એ આપણને આધ્યાત્મિક માર્ગે આગળ વધારે છે. નહીંતર એ માત્ર બોજારૂપ બની જાય છે. જ્ઞાન એ તો સાધન છે. તેનાથી આત્માને અને એની ગુણસમૃદ્ધિને ઓળખીને તે ગુણસમૃદ્ધિની પ્રાપ્તિ માટે પુરુષાર્થ કરવાનો છે. જ્ઞાન મેળવીને બહાર વધવાનું નથી પણ અંદરમાં વધવાનું છે.
જ્ઞાન જ્યારે આત્મામાં પરિણમે છે ત્યારે આપણી દૃષ્ટિ બદલાઈ જાય છે. બાહ્ય દુનિયા એ જ હોવા છતાં જ્ઞાન પરિણમ્યા પછી આપણને એ નવી લાગે છે.
એક સાધકે ત્રીસ દિવસ ભીતર ઊતરવાની ઘનિષ્ઠ સાધના કરી. એકત્રીસમા દિવસે ગુરુ સાથે તે નગરની બહાર નીકળ્યો. તેણે ગુરુને કહ્યું, “આખું નગર બદલાઈ ગયેલું લાગે છે !” ગુરુ હસીને બોલ્યા, “નગર તો એનું એ જ છે, તું બદલાઈ ગયો છે !”
જ્ઞાની બાહ્ય દુનિયાના કાર્યોમાં રો-પચ્યો ન રહે. તે અંદરમાં ઊતરી જાય. તેથી જ દુનિયાને એ નવી દૃષ્ટિથી જુવે.
જીવનવ્યવહાર એ જ રીતે ચાલતો હોવા છતાં જ્ઞાન પરિણમ્યા પછી ભાવ બદલાઈ જાય છે. જીવનમાં થતી ક્રિયાઓને માત્ર જોવાનું અને એના પરથી આત્માને સુધારવાનું થાય છે. પણ એ ક્રિયાઓમાં ભળવાનું થતું નથી.
એક સાધકને પૂછવામાં આવ્યું, “પહેલાં પણ તમે ખાતાં હતા, પીતા હતાં, આજે પણ એ બધું ચાલે છે. તો ફરક શું પડ્યો ?' સાધકે કહ્યું, “પહેલા એ બધું હું કર્તુત્વના ભાવથી આસક્તિપૂર્વક કરતો હતો. આજે એ બધું થયા કરે છે અને હું જોયા કરું છું.”

Page #11

१०
આમ, જ્ઞાન મળ્યા પછી બાહ્ય ભાવોથી નિર્લેપ બનીને અધ્યાત્મમાં ઊતરી જવું જોઈએ. અધ્યાત્મજગતમાં ઊતરવાનો માર્ગ બતાવનારો ગ્રંથ એટલે જ ‘યોગસાર’. યોગ એટલે ભગવાને બતાવેલી, આપણને મોક્ષમાં લઈ જનારી બધી આરાધનાઓ. એ આરાધનાઓનો સાર ‘આત્મવિશુદ્ધિ પામવી અને આત્માને પરમાત્મા બનાવવો' એ છે. યોગસારમાં યોગના આ સારની સુંદર છણાવટ કરાઈ છે.
આ મૂળગ્રંથ પાંચ પ્રસ્તાવોમાં વહેંચાયેલો છે. પહેલા પ્રસ્તાવમાં પરમાત્માના વાસ્તવિક સ્વરૂપનો ઉપદેશ અપાયો છે. તેમાં ૪૬ ગાથાઓ છે. બીજા પ્રસ્તાવમાં તત્ત્વોના સારરૂપ ધર્મનો ઉપદેશ અપાયો છે. તેમાં ૩૮ ગાથાઓ છે. ત્રીજા પ્રસ્તાવમાં સમતાનો ઉપદેશ અપાયો છે. તેમાં ૩૧ ગાથાઓ છે. ચોથા પ્રસ્તાવમાં સત્ત્વનો ઉપદેશ અપાયો છે. તેમાં ૪૨ ગાથાઓ છે. પાંચમા પ્રસ્તાવમાં ભાવશુદ્ધિનો ઉપદેશ અપાયો છે. તેમાં ૪૯ ગાથાઓ છે. આમ આ ગ્રંથ ૨૦૬ ગાથાનો છે. બધી ગાથાઓ સંસ્કૃત ભાષામાં અને અનુષ્ટુ છંદમાં રચાયેલી છે. ગ્રંથકારે તે તે પ્રસ્તાવમાં આવનારા વિષયો દૃષ્ટાંતો, તર્કો વગેરે દ્વારા ખૂબ સુંદર રીતે સમજાવ્યા છે. ગાથાઓની રચના ખૂબ જ સરળ શૈલીમાં કરાઈ છે. તેથી અન્વય વિના પણ ગાથાઓના શબ્દાર્થનો બોધ સહેલાઈથી થઈ શકે છે. સતત બાહ્યભાવોમાં મગ્ન રહેતાં આપણા આત્માને અંતર્મુખ બનાવવા આ ગ્રંથ ખૂબ ઉપયોગી છે.
આ ગ્રંથ કોઈક અજ્ઞાત પૂર્વાચાર્યએ રચેલ છે. તેઓ અત્યંત નિઃસ્પૃહી હતા. તેથી જ ગ્રંથમાં તેમણે ક્યાંય પણ પોતાના નામનો ઉલ્લેખ કર્યો નથી. તેઓ ખૂબ ઊંચા અને અંદ૨માં ઊતરેલા સાધક હતા. તેમણે ઘણા શાસ્ત્રોનું અધ્યયન કરી પોતાના જીવનના અનુભવોનો નિચોડ આ ગ્રંથમાં ઠાલવી દીધો છે. આ ગ્રંથ રચી તેમણે આપણા જેવા પામર જીવો ઉપર બહુ મોટો ઉપકાર કર્યો છે. આ ગ્રંથમાં ક્યાંય પણ તેમણે રચનાસમય પણ લખ્યો નથી. તેથી તેઓ ક્યારેય થયા અને આ ગ્રંથ ક્યારે રચાયો તે જાણવું શક્ય નથી. બધી ગાથાઓ સરળ લાગે છે, પણ તેમની પાછળ ઘણું ઊંડું રહસ્ય રહેલું છે. ચિંતનના મહાસાગરમાં ડૂબકી લગાવનારને તે રહસ્યરત્નો હાથ લાગે છે.
‘યોગસાર’ મૂળગ્રંથનું મેં ઘણી હસ્તલિખિત પ્રતોના આધારે સંશોધન કર્યું છે. બધી હસ્તલિખિત અને મુદ્રિત પ્રતોની સંકલના કરી યોગ્ય પાઠ મેં મૂળગાથામાં જોડ્યો છે અને પાઠાંતરો નીચે ટીપ્પણમાં આપ્યા છે. આ હસ્તલિખિત પ્રતો અને મુદ્રિત પ્રતોનો પરિચય આ મુજબ છે -
-
A
B
-
-
આ પ્રત પાટણના શ્રીહેમચન્દ્રાચાર્યજ્ઞાનમંદિરની છે. તેની ઉપર લેખનસંવત લખેલ નથી.
આ પ્રત પાટણના શ્રીહેમચન્દ્રાચાર્યજ્ઞાનમંદિરની છે. તેની ઉપર લેખનસંવત લખેલ નથી. આ પ્રત ઘણી અશુદ્ધ છે.

Page #12

c - આ પ્રત પાટણના ભાભાના પાડાના જ્ઞાનભંડારની છે. તેની ઉપર લેખનસંવત
લખેલ નથી. આ પ્રતમાં ત્રીજા પ્રસ્તાવની ગાથાઓના ક્રમમાં થોડો ફેરફાર છે અને
ચોથા-પાંચમા પ્રસ્તાવોની અમુક ગાથાઓ ત્રીજા પ્રસ્તાવમાં મૂકેલી છે. D - આ પ્રત પાટણના શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યજ્ઞાનમંદિરની છે. તેની ઉપર લેખનસંવત લખેલ
નથી. E - આ પ્રત પાટણના શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યજ્ઞાનમંદિરની છે. તેની ઉપર લેખનસંવત લખેલ
નથી. E - આ પ્રત પાટણના શ્રીહેમચન્દ્રાચાર્યજ્ઞાનમંદિરની છે. તેની ઉપર લેખનસંવત લખેલ
નથી. G - આ પ્રત પાટણના શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યજ્ઞાનમંદિરની છે. તેની ઉપર લેખનસંવત લખેલ
નથી. H - આ પ્રત પાટણના શ્રીહેમચન્દ્રાચાર્યજ્ઞાનમંદિરની છે. તેની ઉપર લેખનસંવત લખેલા
નથી. આ પ્રતમાં યોગસારની માત્ર ૬૨ ગાથાઓ જ છે. - આ પ્રત પાટણના શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યજ્ઞાનમંદિરની છે. તેની ઉપર લેખનસંવત લખેલ
નથી. આ પ્રતમાં પણ યોગસારની માત્ર ૬૨ ગાથાઓ જ છે. . - આ પ્રત પાટણના શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યજ્ઞાનમંદિરની છે. તે વિક્રમ સંવત ૧૭૨૪, માગશર
સુદ ૨, શુક્રવારે રાજનગરમાં લખાઈ છે. K - આ પ્રત પાટણના શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યજ્ઞાનમંદિરની છે. તેની ઉપર લેખનસંવત લખેલ
નથી. L - આ પ્રત પાટણના શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યજ્ઞાનમંદિરની છે. તેની ઉપર લેખનસંવત લખેલ
નથી. M - આ પુસ્તક મુદ્રિત યોગસારનું છે. તેનું સંપાદન પંડિતવર્ય હરગોવિંદદાસ ત્રીકમચંદ
શેઠે કરેલ છે. તે વારાણસીની જૈન વિવિધ સાહિત્ય શાસ્ત્રમાલા તરફથી વિક્રમ સંવત ૧૯૭૬ માં પ્રકાશિત થયેલ છે.
આમ બાર હસ્તલિખિત પ્રતો અને એક મુદ્રિત પુસ્તકના આધારે યોગસારનું સંશોધન કરેલ છે. આ બધી હસ્તલિખિત પ્રતોની ફોટોકોપી આપનાર તે તે જ્ઞાનભંડારોના વ્યવસ્થાપકોનો હું ખૂબ ખૂબ આભાર માનું છું. પૂજ્ય મુનિરાજશ્રી જંબૂવિજયજી મહારાજ

Page #13

१२
અને પૂજ્ય ગુરુદેવશ્રીની પ્રેરણાથી પાટણના ઘણા હસ્તલિખિત ભંડારોની હસ્તલિખિત પ્રતોનું સ્કેનિંગ થયેલ. મને ઉપરની ફોટોકોપીઓ તેમાંથી મળેલ છે. મને આ ફોટોકોપીઓ મુનિરાજશ્રી કૃપારત્નવિજયજી મહારાજે મેળવી આપી છે. આ પ્રસંગે બન્ને પૂછ્યોનો અને મુનિરાજશ્રીનો ખૂબ ખૂબ આભાર માનું છું. મુનિરાજશ્રી, પૂજ્ય ગુરુદેવશ્રીના શ્રુતસમુદ્ધારના કાર્યમાં કોઈપણ જાતના નામની સ્પૃહા વિના પડદા પાછળ રહીને રાત-દિવસ અથાગ પરિશ્રમ કરી રહ્યા છે. તેમની અદ્વિતીય ગુરુભક્તિ અને શ્રુતભક્તિને ધન્યવાદ આપું છું.
યોગસારની ટીકા લખવાનું સૂચન ઘણા વર્ષો પૂર્વે મને મુનિરાજશ્રી કૃતપુણ્યવિજયજીએ કરેલ. ત્યારે તો મેં યોગસાર મૂળગ્રંથ જોયો કે વાંચ્યો પણ ન હતો. ત્યારે મારામાં ટીકા લખવાની યોગ્યતા કે ભાવના ન હતી. પણ મુનિરાજશ્રીનું સૂચન એક બીજારૂપે અંદર પડ્યું હતું. અવસર આવ્યો અને સંયોગો મળ્યા એટલે તે બીજમાંથી આ ટીકાવૃક્ષનું સર્જન થયું. સૂચન કરવા બદલ મુનિરાજશ્રીનો ખૂબ ખૂબ આભાર માનું છું. જો કે, મારામાં આ મહાન ગ્રંથની ટીકા રચવાની યોગ્યતા નથી, છતાં મૂળગ્રંથ વાંચ્યા પછી મને ખૂબ ગમી ગયો અને એની ગાથાઓ પર ચિંતન કરતાં કરતાં મને જે સ્ફૂર્યું તે મેં ટીકામાં લખ્યું છે. આ ટીકા સરળ સંસ્કૃત ભાષામાં લખી છે. તે વિદ્વત્તાનું પ્રદર્શન કરવા માટે નહીં, પણ આ મહાન ગ્રંથના રહસ્યો સ્વ-પર ઉભયના હૃદયમાં પ્રતિષ્ઠિત કરવા રચી છે.
આ ટીકામાં મેં કોઈ ન્યાયની શૈલીનો કે વ્યાકરણના સૂત્રોનો ઉપયોગ કર્યો નથી. ટીકા એટલી સરળ છે કે સંસ્કૃતની બે બુક કર્યા પછી પણ વાંચવામાં આવે તો બોધ સહેલાઈથી થાય. ટીકામાં પ્રથમ દરેક ગાથાની અવતરણિકા લખી છે. પછી મૂળગાથા લખી તેનો અન્વય કર્યો છે. પછી અન્વયના આધારે શબ્દોનો સામાન્ય અર્થ કર્યો છે. ત્યાર પછી વિશેષ વિવેચન કર્યું છે. અનેક શાસ્ત્રપાઠો દ્વારા તે તે પદાર્થોને સમજાવવાનો અને સિદ્ધ કરવાનો પ્રયત્ન કરેલ છે. આ ટીકાને ૧૪૪ ગ્રંથોના ૪૦૧ શાસ્ત્રપાઠો દ્વારા વિભૂષિત કરી છે. ગ્રંથોના નામ અને શાસ્ત્રપાઠો બોલ્ડ ટાઈપમાં આપ્યા છે જેથી તેમની તરફ તરત ધ્યાન જાય. ટીકામાં આવતાં સુવાક્યો પણ બોલ્ડ ટાઈપમાં લીધા છે. આ સુવાક્યો જીવનમાં ઉતારીએ તો અનેક પ્રકારે લાભ થાય. ટીકામાં જરૂર પડે ત્યાં શંકાઓ ઉઠાવીને તેના સમાધાનો પણ કર્યા છે. જરૂર પડે ત્યાં દૃષ્ટાંતો પણ ટાંક્યા છે. દરેક ગાથાની વૃત્તિને અંતે ટૂંકમાં સાર પણ લખ્યો છે.
વિક્રમ સંવત ૨૦૬૬ વર્ષે પૂજ્ય ગુરુદેવશ્રીની નિશ્રામાં રાજસ્થાનમાં સિરોડીનગરમાં કેવલબાગતીર્થમાં ઉપધાનતપની આરાધના થઈ. તે વખતે ત્યાંના સુંદર અને શાંત વાતાવરણમાં શ્રીમુનિસુવ્રતસ્વામીની છત્રછાયામાં પૂજ્ય ગુરુદેવશ્રીની કૃપાથી આ ટીકાનું સર્જન થયું. કેન્સર જેવી ભયંકર બીમારીમાં પણ સમતાપૂર્વક માસક્ષમણ જેવા ઉગ્ર તપોની

Page #14

१३
સાધના કરનાર અજોડ સાધક, પરમ પૂજય ન્યાયવિશારદ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય ભુવનભાનુસૂરીશ્વરજી મહારાજાના પ્રથમ શિષ્યરત્ન અને લઘુબંધુ, મારા દાદાગુરુદેવ, પરમ પૂજ્ય સમતાસાગર પંન્યાસપ્રવરશ્રી પદ્મવિજયજી મહારાજાના નામ પરથી આ ટીકાનું નામ “પમીયા વૃત્તિ' રાખ્યું છે. પરમ પૂજય સિદ્ધાંતદિવાકર, ગીતાર્થગચ્છાધિપતિ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય જયઘોષસૂરીશ્વરજી મહારાજા અને પરમપૂજ્ય વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ, ગુરુદેવશ્રી આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય હેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાએ આ ગ્રન્થરત્નને પ્રકાશિત કરવાની અનુમતિ આપી તે બદલ તે.પૂજયોનો ખૂબ ખૂબ આભાર માનું છું અને કૃતજ્ઞભાવે તેમને વંદું છું.
આ સંપૂર્ણ ટીકાનું સંશોધન સંશોધનની દુનિયામાં પ્રખ્યાત અમારા સમુદાયના એક વિદ્વધર્મ મહત્માએ કરેલ છે. પણ સંશોધક તરીકે પોતાનું નામ લખવાની તેમની ઈચ્છા ન હોવાથી અહીં તેમનું નામ લખ્યું નથી. તેમનો આભાર માનવા સાથે તેમને ધન્યવાદ આપું છું. આ ટીકા રચતાં રચતાં અને મુફો જોતાં જોતાં મને તો ખૂબ જ લાભ થયો છે. વાચકોને પણ સટીક આ ગ્રન્થના પારાયણ દ્વારા ખૂબ લાભ થશે એમાં બેમત નથી. સટીક આ ગ્રન્થ એકવાર વાંચીને પૂરો કરવા માટે નથી. પણ વારંવાર આ ગ્રન્થનું પઠન, ચિંતન, મનન કરીને એના પદાર્થો જીવનમાં ઉતારવાના છે. આ ગ્રન્થનો જો બરાબર અભ્યાસ કરવામાં આવે અને એને જીવનમાં ઉતારવામાં આવે તો જીવનપરિવર્તન થયા વિના ન રહે, બહારની દુનિયામાંથી નિવૃત્તિ લઈ અંદરની દુનિયામાં વિહરવાનું મન થાય, દોષો દૂર થાય અને ગુણો પ્રગટે, અંદરમાં રહેલા પરમાત્મા પ્રગટ થાય, તાત્વિક ધર્મની આરાધના થાય, સમતા અને સત્ત્વ આત્મસાત્ થાય અને આત્માની વિશુદ્ધિ થાય. શક્તિશાળી આત્માઓએ તો આ મૂળગ્રંથ કંઠસ્થ કરી તેને આત્મસાત કરવા જેવો છે. સટીક આ ગ્રન્થનું વાંચન કર્યા પછી અનેકને એના વાંચન માટે પ્રેરણા કરવી.
ખરેખર, આ એક અવલ કોટીનો ગ્રંથ છે. અધ્યાત્મ જગતના શિખરો સર કરવા માટે આ ગ્રન્થ પગથિયાનું કામ કરી આપણને ઊંચે ચઢાવશે. આ ગ્રન્થને ખૂબ ચાવીચાવીને વાંચવો, એટલે કે ખૂબ ચિંતન-મનનપૂર્વક વાંચવો.
સંસ્કૃત ભાષાને નહીં જાણનારા જીવો પણ આ મહાન ગ્રન્થના અભ્યાસથી વંચિત ન રહી જાય અને આ ગ્રન્થ આબાલ-ગોપાલ સર્વત્ર પ્રસિદ્ધ બને અને લોકભોગ્ય બને એ ઉદ્દેશ્યથી આ સટીક ગ્રંથનો ગુજરાતી ભાષામાં ભાવાનુવાદ પણ મેં લખ્યો છે. ભાવાનુવાદમાં ટીકાની જ વાતો સરળ ગુજરાતી ભાષામાં રજૂ કરી છે. તેથી બાળજીવો પણ આ ગ્રન્થના મર્મને સમજવા ભાગ્યશાળી બનશે.

Page #15

१४
ટીકા અને ભાવાનુવાદ સહિત આ ગ્રન્થ ઘણો વિશાળકાય બની જવાથી આ ગ્રન્થને બે ભાગોમાં વિભાજિત કર્યો છે. પહેલા ભાગમાં પહેલા, બીજા અને ત્રીજા પ્રસ્તાવોનો સમાવેશ કર્યો છે. ચોથા અને પાંચમા પ્રસ્તાવોનો સમાવેશ બીજા ભાગમાં કર્યો છે.
ગ્રન્થની શરૂઆત થતાં પહેલા વિસ્તૃત વિષયાનુક્રમ મૂકેલ છે. તેનાથી ગ્રન્થના વિષયોનો સામાન્ય બોધ થશે. ગ્રન્થના વિષયોનો વિશેષ અને વિશદ બોધ તો ગ્રન્થસાગરમાં ડૂબકી લગાવ્યા પછી જ થશે.
ગ્રન્થની પૂર્ણાહુતિ બાદ ગ્રન્થની શોભામાં અભિવૃદ્ધિ કરનાર છ પરિશિષ્ટો મૂક્યા
છે.
પહેલા પરિશિષ્ટમાં યોગસારની મૂળગાથાઓ મૂકી છે. તેથી કંઠસ્થ કરનારને સરળતા
પડે.
બીજા પરિશિષ્ટમાં યોગસારની મૂળગાથાઓની અકારાદિક્રમે સૂચિ આપી છે. ત્રીજા પરિશિષ્ટમાં પદ્મીયાવૃત્તિમાં સાક્ષી તરીકે બતાવેલા ગ્રન્થોની સૂચિ છે. ચોથા પરિશિષ્ટમાં પદ્મીયાવૃત્તિમાં બતાવેલા શાસ્ત્રપાઠોની સૂચિ છે.
પાંચમા પરિશિષ્ટમાં યોગસાર મૂળમાં અને પદ્મીયા વૃત્તિમાં બતાવેલા દૃષ્ટાંતોની સૂચિ છે.
છઠ્ઠા પરિશિષ્ટમાં પદ્મીયાવૃત્તિમાં ટાંકેલા સૂક્તરત્નોની સૂચિ છે.
પરમ કૃપાળુ પરમાત્મા અને પરમ પૂજ્ય ભીમભવોદધિતારક ગુરુદેવશ્રી વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય હેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાના કૃપા, પ્રેરણા અને માર્ગદર્શન વડે જ આ સંશોધન, સર્જન અને સંપાદન શક્ય બન્યું છે. એ પૂજ્યોના ચરણોમાં કૃતજ્ઞભાવે અનંતશઃ વંદના.
ગ્રન્થકાર એક મહાન સાધકપુરુષ હતા. જ્યારે હું અલ્પબુદ્ધિવાળો છું. મેં મારા ક્ષયોપશમ અનુસાર ગ્રન્થકારના આશયને પ્રગટ કરવાનો પ્રયાસ કર્યો છે. છતાં મતિમંદતાના કારણે ક્યાંય ગ્રન્થકારના આશય વિરુદ્ધ નિરૂપણ કર્યું હોય અને ટીકામાં બીજી કોઈપણ જાતની ક્ષતિ રહી ગઈ હોય કે જિનાજ્ઞાવિરુદ્ધ નિરૂપણ થયું હોય તો તે બધાની ત્રિવિધે ત્રિવિધે ક્ષમા યાચું છું અને બહુશ્રુત વિદ્વાનોને તે સુધારવાની પ્રાર્થના કરું છું.
ઘણા ફૂલોનો રસ નિચોવ્યા પછી થોડું અત્તર મળે છે. તે અત્તરનું ટીપું પણ મનને અને શરીરને તરબતર કરી દે છે. હા, અત્તરની શીશીને ખીસ્સામાં રાખી મૂકવા માત્રથી તેની સુગંધ મળતી નથી. તે શીશીને ખીસ્સામાંથી કાઢી તેનું ઢાંકણું ખોલી, હાથ પર અત્તર લઈને નાકથી સૂંઘવાથી સુગંધ મળે છે.

Page #16

१५
ઘણા શાસ્ત્રોનું અવગાહન કર્યા પછી યોગનો જે સાર મળ્યો તે ગ્રન્થકારે આપણને આ ગ્રન્થમાં પીરસ્યો છે. થોડો પણ સાર આપણા જીવનને આરાધનાથી તરબતર કરી દેશે. હા, આ ગ્રન્થ માત્ર વાંચી જવાથી આરાધનાની સુગંધ નહીં મળે. વાંચ્યા પછી એના પર ચિંતન-મનન કરી એને જીવનમાં ઉતારવાથી જીવન આરાધનાથી મઘમઘાયમાન બનશે.
આ ગ્રન્થના શબ્દો માત્ર ગ્રન્થસ્થ ન રહેતાં હૃદયસ્થ, જીવનસ્થ અને આત્મસ્થ બને એ જ શુભાભિલાષા. સટીક આ ગ્રન્થના અભ્યાસ દ્વારા સર્વે જીવો અંતર્મુખ બની શીઘ્ર પરમપદને સન્મુખ બને એ જ અભ્યર્થના.
પિંડવાડા (રાજસ્થાન)
વિ.સં. ૨૦૬૯
અષાઢ સુદ-૬ (પ્રભુવીરચ્યવનકલ્યાણકદિન)
પરમ પૂજ્ય વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય હેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજનો શિષ્યાણુ મુનિ રત્નબોધિવિજય

Page #17

परिणतिं विना ज्ञानं बहूपयोगि न भवति । परिणतं ज्ञानमध्यात्ममार्गे प्रवर्त्तयति । शुष्कं ज्ञानं भाररूपं भवति । ज्ञानं खलु साधनम् । तेनाऽऽत्मगुणसमृद्धि प्रत्यभिज्ञाय तत्प्राप्त्यर्थं प्रयतनीयम् । ज्ञानेन बहि: न प्रवर्धनीयं परन्त्वन्तः प्रवर्धनीयम् । ज्ञानी सांसारिककार्येषु न निमज्जति । स स्वात्मनि निमज्जति । तत एव स विश्वं नूतनदृष्ट्या पश्यति । अतो ज्ञानप्राप्त्यनन्तरं बहिर्भावेषु निर्लेपीभूयाऽध्यात्ममार्गे प्रवर्त्तनीयम् ।
अध्यात्ममार्गे प्रवर्त्तको ग्रन्थो 'योगसारः ' । मोक्षप्रापिकाः सर्वा आराधना योगरूपाः । सर्वासामाराधनानां सारः आत्मविशुद्धिं कृत्वा परमात्मत्वप्राप्तिः । योगसारेऽयं सारः सुष्ठु विवेचितः ।
ज्ञानसिद्धो न लिप्यते
अयं मूलग्रन्थः पञ्चप्रस्तावात्मकः । षट्चत्वारिंशद्वृत्तात्मके प्रथमे प्रस्तावे परमात्मनो यथावस्थितं स्वरूपमुपदिष्टम् । अष्टत्रिंशवृत्तात्मके द्वितीये प्रस्तावे तत्त्वसाररूपो धर्म उपदिष्टः । एकत्रिंशद्वृत्तात्मके तृतीये प्रस्तावे समतोपदिष्टा । द्विचत्वारिंशद्वृत्तात्मके चतुर्थे प्रस्तावे सत्त्वमुपदिष्टम् । एकोनपञ्चाशद्वृत्तात्मके पञ्चमे प्रस्तावे भावशुद्धिरुपदिष्टा । इत्थमयं ग्रन्थः षडधिकद्विशतवृत्तप्रमाणः । संस्कृतभाषानिबद्धेऽनुष्टुब्वृत्तगुम्फितेऽस्मिन्ग्रन्थे ग्रन्थकारेण तत्तत्प्रस्तावगतविषया दृष्टान्ततर्कादिपुरस्सरं सुष्ठु प्रज्ञापिताः । सरलपद्धत्या रचितानां वृत्तानां शब्दार्थबोध: सुगमः । सततं बाह्यभावेषु निमग्नस्याऽऽत्मनोऽन्तर्मुखीकरणार्थमयं ग्रन्थोऽतीवोपयोगी ।
अज्ञातनामधेयैः पूर्वाचार्यैरयं ग्रन्थः सन्दृब्धः । निःस्पृहसत्तमैस्तैर्ग्रन्थे क्वाऽपि स्वनामोल्लेखो न कृतः । साधकप्रष्ठैस्तैरनेकशास्त्राण्यवगाह्य स्वानुभवनवनीतमस्मिन्ग्रन्थे भृतम् । अस्य ग्रन्थस्य विरचनेन तैर्वयं बहूपकृताः । ग्रन्थे क्वाऽपि रचनासंवत्सरस्याऽनुपलब्ध्या ते कदा महिमण्डल - मलञ्चक्रुः कदा च तैरयं ग्रन्थो विरचित इति न ज्ञायते । ग्रन्थग़तवृत्तानि सरलानि परन्तु रहस्यार्थभृतानि । ते रहस्यार्थाश्चिन्तनगम्याः ।
अनेकहस्तलिखितप्रतिसाहाय्येन मयाऽयं मूलग्रन्थः संशोधितः । उपलब्धहस्तलिखितमुद्रितप्रतीनां सङ्कलनां कृत्वा मयोचित्तः पाठो मूलवृत्तेषु निबद्ध: पाठान्तराणि च टिप्पण्यां न्यस्तानि । संशोधनोपयुक्तहस्तलिखितमुद्रितप्रतीनां परिचय एवं ज्ञेयः
पत्तनस्थश्रीहेमचन्द्राचार्यज्ञानमन्दिरसत्कायामस्यां प्रत्यां लेखनसंवत्सरो नोपलभ्यते ।
A
-
-

Page #18

१७ B - पत्तनस्थश्रीहेमचन्द्राचार्यज्ञानमन्दिरसत्कायामस्यां प्रत्यां लेखनसंवत्सरो नोपलभ्यते ।
इयमतीवाशुद्धा । C - पत्तनस्थभाभापाटकज्ञानालयसत्कायामस्यां प्रतौ लेखनसंवत्सरो नोपलभ्यते । अत्र तृतीये
प्रस्तावे वृत्तान्युत्क्रमनिबद्धानि । अत्र चतुर्थपञ्चमप्रस्तावगतानि कानिचिवृत्तानि तृतीये
प्रस्तावे निबद्धानि । D - पत्तनस्थश्रीहेमचन्द्राचार्यज्ञानमन्दिरसत्कायामस्यां प्रतौ लेखनसंवत्सरो नोपलभ्यते । E - पत्तनस्थश्रीहेमचन्द्राचार्यज्ञानमन्दिरसत्कायामस्यां प्रतौ लेखनसंवत्सरो नोपलभ्यते । F - पत्तनस्थश्रीहेमचन्द्राचार्यज्ञानमन्दिरसत्कायामस्यां प्रतौ लेखनसंवत्सरो नोपलभ्यते । G - पत्तनस्थश्रीहेमचन्द्राचार्यज्ञानमन्दिरसत्कायामस्यां प्रतौ लेखनसंवत्सरो नोपलभ्यते । H - पत्तनस्थश्रीहेमचन्द्राचार्यज्ञानमन्दिरसत्कायामस्यां प्रतौ लेखनसंवत्सरो नोपलभ्यते । अत्र
द्विषष्टिवृत्तान्येव सन्ति ।। | - पत्तनस्थश्रीहेमचन्द्राचार्यज्ञानमन्दिरसत्कायामस्यां प्रतौ लेखनसंवत्सरो नोपलभ्यते । अत्राऽपि
द्विषष्टिवृत्तान्येव सन्ति । J - पत्तनस्थश्रीहेमचन्द्राचार्यज्ञानमन्दिरसत्केयं प्रतिक्रमीये १७२४ वर्षे मार्गशीर्ष-शुक्ल-द्वितीयायां
राजनगरे लिखिता । K - पत्तनस्थश्रीहेमचन्द्राचार्यज्ञानमन्दिरसत्कायामस्यां प्रतौ लेखनसंवत्सरो नोपलभ्यते । L - पत्तनस्थश्रीहेमचन्द्राचार्यज्ञानमन्दिरसत्कायामस्यां प्रतौ लेखनसंवत्सरो नोपलभ्यते । M - इदं पुस्तकं मुद्रितयोगसारसत्कम् । तच्च शेठ-त्रीकमचन्द-पुत्र-पण्डितवर्य-हरगोविन्ददासेन
सम्पादितम् । वाराणसीस्थ-जैनविविधसाहित्यशास्त्रमालानामसंस्थया वैक्रमीये १९७६ वर्षे तत् प्रकाशितम् ।
इत्थं द्वादशहस्तलिखितप्रतीनामेकमुद्रितप्रतेश्च साहाय्येन मयाऽयं ग्रन्थः संशोधितः । हस्तलिखितप्रतिप्रापकतत्तज्ज्ञानालयव्यवस्थापकेभ्यो धन्यवादं प्रयच्छामि । पूज्यमुनिराजश्रीजम्बूविजयानां पूज्यगुरुदेवानाञ्च प्रेरणया पत्तनस्थानेकहस्तलिखितज्ञानालयसत्कहस्तलिखितप्रतीनां स्केनिंगकार्य सम्पन्नम् । उपर्युक्तप्रतीनां फोटोकोपयो मया तस्मात् मुनिराजकृपारत्नविजयसाहाय्येन लब्धाः । पूज्येभ्यो मुनिवर्याय च धन्यवादं प्रयच्छामि । योगसारवृत्तिनिर्माणसूचकं मुनिराजकृतपुण्यविजयायाऽपि धन्यवादं ददामि । B-2

Page #19

यद्यप्येतन्महाग्रन्थवृत्तिविरचनयोग्यता मयि न विद्यते तथाप्यस्य ग्रन्थस्य पठनानन्तरमयं ग्रन्थो मह्यमतीव रुचितः । ततोऽस्य वृत्तानां चिन्तनेन यद्यद्स्फूरितं तत्तन्मया वृत्तौ निबद्धम् । सरलसंस्कृतभाषानिबद्धेयं वृत्तिर्मया स्वपरेषां हृदये ग्रन्थगतरहस्यानां प्रतिष्ठार्थं विरचिता, न तु पाण्डित्यप्रदर्शनार्थम् । अस्यां वृत्तौ न्यायपद्धतेर्व्याकरणसूत्राणां वा प्रयोगो न कृतः । ततो विशिष्टशास्त्राऽभ्यासरहितानां संस्कृतभाषामात्रज्ञानवतामप्यस्या बोधः सुखेन जायते । वृत्तिरचनापद्धतिः अवतरणिका-मूलगाथा-अन्वय-शब्दार्थ-विशेषार्थ-क्रमेण ज्ञेया । इयं वृत्तिश्चतुश्चत्वारिंशदधिकशतग्रन्थानामेकाधिकचतुःशतपाठैरलङ्कता । इयं वृत्तिश्चालना-प्रत्यवस्थान-दृष्टान्तसङ्क्षिप्तसारैविभूषिता । वैक्रमीये २०६६ वर्षे पूज्यगुरुदेवनिश्रायां मरुभूमौ सिरोडीनगरे केवलबागतीर्थे उपधानतपसि प्रवर्त्तमाने श्रीमुनिसुव्रतस्वामिकृपया पूज्यगुरुदेवाशीभिर्मयेयं वृत्तिविरचिता । परमपूज्य-प्रगुरुदेव-समतासागर-पन्यासप्रवरश्रीपद्मविजयगणिवरनाम्नाऽस्या वृत्तेर्नाम 'पद्मीया वृत्तिः' इति स्थापितम् । नामप्रागट्यमनिच्छतैकेन विद्वद्वर्यप्रख्यातसंशोधकमहात्मनेयं वृत्तिः साद्यन्तं संशोधिता । कृतज्ञभावेन तस्मै धन्यवादमर्पयामि । सवृत्तिकोऽयं ग्रन्थो न केवलं सकृदेव पठनीयः, परन्तु पुनः पुनः परिशीलनेनाऽस्यैदम्पर्यार्थो ज्ञेयः । ततः स आत्मसात्कर्त्तव्यः । मेधाविभिरयं मूलग्रन्थः कण्ठस्थीकर्तव्यः ।
संस्कृतभाषाज्ञानरहितजनानां कृते मया सवृत्तिकस्याऽस्य ग्रन्थस्य गुर्जरभावानुवादोऽपि दृब्धः । ततो बालजीवा अप्यस्य ग्रन्थस्य रहस्यानि बोद्धं शक्ष्यन्ति ।
सवृत्तिकः सभावानुवादोऽयं ग्रन्थो विशालकायः । ततोऽयं द्वयोर्भागयोविभक्तः । प्रथमद्वितीयतृतीयप्रस्तावात्मकः प्रथमो भागः । चतुर्थपञ्चमप्रस्तावात्मको द्वितीयो भागः ।
ग्रन्थप्रारम्भात्पूर्वं विस्तृतो विषयानुक्रमो न्यस्तः । तेन ग्रन्थगतविषयाणां सामान्यबोधो भविष्यति ।
ग्रन्थसमाप्त्यनन्तरं षट् परिशिष्टानि न्यस्तानि । प्रथमं परिशिष्टं योगसारमूलवृत्तात्मकम् । द्वितीये परिशिष्टे योगसारस्य मूलवृत्तानामकारादिक्रमेण सूचियस्ता । तृतीये परिशिष्टे पद्मीयवृत्तिगतसाक्षिग्रन्थानां सूचियस्ता । चतुर्थे परिशिष्टे पद्मीयवृत्तिगतशास्त्रपाठानां सूचियस्ता । पञ्चमे परिशिष्टे सवृत्तिकेऽस्मिन्ग्रन्थे दर्शितानां दृष्टान्तानां सूचिय॑स्ता । षष्ठे परिशिष्टे पद्मीयवृत्तिगतसूक्तरत्नानां सूचिय॑स्ता ।

Page #20

१९
परमकृपालुपरमात्मनां परमपूज्य भीमभवोदधितारकगुरुदेव वैराग्यदेशनादक्षाचार्यदेवश्रीमद्विजयहेमचन्द्रसूरीश्वराणाञ्च कृपाप्रेरणामार्गदर्शनैरेव मयाऽस्य ग्रन्थस्य संशोधन - वृत्तिसर्जन - अनुवादसम्पादनानि कृतानि । तान्पूज्यान्कृतज्ञभावेनाऽनन्तशो वन्दे ।
सवृत्तिकस्याऽस्य ग्रन्थस्य संशोधने वृत्तिनिर्माणेऽनुवादे सम्पादने च या काचित् क्षति: कृता जाता वा स्यात्तत्कृते क्षमां याचे विदुषश्च तच्छुद्ध्यर्थं प्रार्थये ।
पुस्तकस्थोऽयं ग्रन्थो हृदयस्थो जीवनस्थ आत्मस्थश्च करणीयः । सवृत्तिकमेनं ग्रन्थमभ्यस्य सर्वे जीवा अन्तर्मुखीभूय शीघ्रं परमपदं प्रत्युन्मुखा भवन्त्वित्यभिलषति
पिण्डवाडा (राजस्थान )
वि.सं. २०६९, अषाढ शुक्ल ६, (प्रभुवीरच्यवनकल्याणकदिनम् )
परमपूज्यवैराग्यदेशनादक्षाचार्यदेव श्रीमद्विजयहेमचन्द्रसूरीश्वराणां शिष्याणुः रत्नबोधिविजयो मुनिः ।

Page #21

(TOWARDS THE ETERNAL WORLD
Without implement and experience, knowledge is not so useful. Right knowledge which is implemented in the life, makes us proceed on the path of eternal world. Knowledge devoid of implement is like a burden. Knowledge is an equipment. Using it we should know our eternal wealth of virtues and try to attain it. After gaining knowledge, we shouldn't grow outwards, but we should grow inwards. True scholar doesn't get engrossed in worldly matters. He dives in his soul. So, he sees the world with a new angle. Thus, after gaining true knowledge we should abstain from the worldly matters and march on the eternal path.
'Yogsar' is a scripture which leads us to the path of soulpurity. Yog means religious rituals. Sar means essence. The essence of all the religious rituals is to attain omniscence through soulsublimation. This essence is very well described in this scripture named Yogsar.
This scripture is divided into five 'Prastavas'. The first prastava, containing fortysix anushtub verses, describes the true nature of Parmatma. The second prastava, containing thirtyeight verses, depicts the true nature of religion which is the essence of all the elements. The third prastava, containing thirtyone verses, shows the importance of apathy. The fourth prastava, containing fortytwo verses, narrates the importance of spirit. The fifth prastava, containing fortynine verses, shows the importance of emotional sublimation. Thus, this scripture is composed of two hundred and six anushtub verses. The author has described the above-mentioned topics very well with the help of illustrations and logics. To make the soul, which is constantly engrossed in the external world, engrossed in the eternal world, this scripture is a materpiece.
This scripture is composed by an unknown saint of the past. Being desireless of publicity he has not mentioned his name anywhere in the scripture. He was a great practitioner of eternal rites. After a deep study of many scriptures, he has presented the essence of his experience in this scripture. He has greatly obliged us by composing this scriputre. He has not mentioed the composition-year anywhere in this scripture. So, we are not able to know about the period during which he ornamented this earth. The verses composed by him i scripture are simple, but filled with great hidden meaning. This hidden meaning can be known by deep thinking.

Page #22

२१
I have corrected this scripture with the help of many manuscripts. After the compilation of all the manuscripts and printed script, I have joined the proper version in the text and the rest versions in the footnote. The list of manuscripts and printed script used by me in the correctionprocess of this scripture is as follows - A - This manuscript is from Shree Hemchandracharya Gyanmandir of
Patan. The year of writing is no mentioned in it. B - This manuscript is from Shree Hemchandracharya Gyanmandir of
Patan. The year of writing is not mentioned in it. There are many
mistakes in it. C. This manuscript is from Gyanalaya of Bhabhapada in Patan. In it,
the verses of the third prastava are randomly arranged and some verses of the fourth and the fifth prastavas are put in the third
prastava. D - This manuscript is from Shree Hemchandracharya Gyanmandir of
Patan. The year of writing is not mentioned in it. E - This manuscript is from Shree Hemchandracharya Gyanmandir of
Patan. The year of writing is not mentioned in it. F . This manuscript is from Shree Hemchandracharya Gyanmandir of
Patan. The year of writing is not mentioned in it. G - This manuscript is from Shree Hemchandracharya Gyanmandir of
Patan. The year of writing is not mentioned in it. H - This manuscript is from Shree Hemchandracharya Gyanmandir of
Patan. The year of writing is not mentioned in it. 1- This manuscript is from Shree Hemchandracharya Gyanmandir of
Patan. The year of writing is not mentioned in it. There are only
sixtytwo verses in it. J - This manuscript from Shree Hemchandracharya Gyanmandir of
Patan was written in the year 1724 of Vikram Era in Rajnagar. K - This manuscript is from Shree Hemchandracharya Gyanmandir of
Patan. The year of writing is not mentioned in it. L - This manuscript is from Shree Hemchandracharya Gyanmandir of
Patan. The year of writing is not mentioned in it.

Page #23

M
-
२२
This is a printed book of Yogsar. It was edited by Pandit Hargovinddas, the son of Sheth Trikamchand. It was published by Jain-Vividh-Sahitya-Shastramala of Varanasi in the year 1976 of
Vikram Era.
Thus, with the help of twelve manuscripts and one printed book I have corrected this scripture. I thank the donors of the photocopies of the manuscripts for their help. With the advice and guidance of Reverend Muni Jambuvijay Maharaj and Reverend Gurudevshree the manuscripts of many manuscript-libraries in Patan were scanned. I received the photocopies of above mentioned manuscripts from that work with the help of Muniraj Kruparatnavijay Maharaj. I am very grateful to them. I also thank Muni Krutpunyavijay Maharaj at this moment, who suggested me to write a commentary on Yogsar.
Though I am not so talented to write a commentary on this great scripture, I very much liked this scripture after reading it and so, after thinking on its verses, I composed the commentary with the thoughts that sprouted in my mind. I have composed this commentary to establish the great truths hidden in this scripture in the hearts of all people, not to show my talent. I have not used any hard logic or hard grammar in this commentary. So, those who have studied Sanskrit language and have not studied any sanskrit scriptures can also understand it. The commentary of each verse consists of preface, verse, anvay (simpler from of the verse in which the words of the verse are arranged in order), literal meaning and description. I have quoted four hundred and one versions of one hundred and fortyfour scriptures in the commentary. I have decorated the commentary by questions, answers, illustrations and short summaries.
In the year 2066 of the Vikram Era, Updhan Tap was held in Kevalbaug tirth at Sirodinagar in Rajasthan under the guidance of reverend gurudevshree. At that time, by the divine blessings of shree Munisuvratswami Bhagwan and gurudev I composed this commentary. I named this commentary as 'Padmiya Vritti' by the name of my grandgurudev Reverend Pannyas Shree Padmavijay Maharaj. This commentary has been checked by an intelligent Mahatma of my group, wellknown for his checkingworks. He didn't want to disclose his name. So, I haven't mentioned his name. I am very grateful to him too at this moment.
This scripture along with its commentary is not for reading just once and understanding its literal meaning, but after reading it thoroughly again and again its moral should be known and applied in our lives. Talented persons must cram and recite the verses.

Page #24

२३
For the persons, who don't know sanskrit, I have translated the commentary in Gujarati language. So, even the common people can understand the underlying meaning of the scripture.
This scripture is divided into two parts. The first part consists the first, second and third prastavas. The second part consists the fourth and fifth prastavas.
The topics in the scripture can be known from the index given at the beginning.
At the end I have composed six appendixes.
The first appendix consists the verses of Yogsar.
The second appendix consists the alphabatical list of the verses of Yogsar.
The third appendix cosists the list of scriptures mentioned in the Padmiya commentary.
The fourth appendix consists the list of versions, taken from different scriptures, in the Padmiya commentary.
The fifth appendix consists the list of illustrations mentioned in the text and the commentary.
The sixth appendix consists the list of golden sentences in the Padmiya commentary.
I have corrected, composed, translated and edited this scripture with its commentary and translation by the grace of Bhagwan and my gurudev Reverend Acharyadev Shreemadvijay Hemchandrasurishwarji Maharaj. I bow to them with great reverence.
I apologize for the mistakes committed by me in the correction, composition, translation and edition of this scripture. I request the scholars to mend them.
This scripture printed in this book should be established in the heart, in the life and in the soul. I wish that after studying this scripture along with its commentary, all should refrain from the external world, move towards the eternal world and quickly march to attain omniscence.
Pindwada (Rajashthan)
14-7-2013
A disciple of
Reverend Acharyadev Shreemad Vijay Hemchandrasurishwarji Maharaj, Muni Ratnabodhivijay
1

Page #25

sp
જેમની છત્રછાયામાં રહીને યોગસારની પદ્મીયાવૃત્તિ અને તેના ભાવાનુવાદનું સર્જન થયું તે સિરોડી-કેવલબાગ મંડન
શ્રીમુનિસુવ્રતસ્વામી
ભગવાનન
આ ગ્રન્થરત્ન સાદર સબહુમાન સમર્પિત કરતાં
અત્યંત આનંદ અનુભવું છું.
-
- મુનિ રત્નબોધિવિજય

Page #26

D
१
१
२
क्र.
३
४
५
२
१
२
१
३
२
विषयानुक्रमः
विषयः
चतुर्थ: प्रस्तावः ચોથો પ્રસ્તાવ
सत्त्वस्य महत्त्वम् । સત્ત્વનું મહત્ત્વ. रजस्तमोभावौ त्याज्यौ ।
રજસ્ અને તમસ્ ભાવોને છોડવા. सत्त्वरजस्तमसां स्वरूपम् ।
સત્ત્વ, રજસ્ અને તમસ્નું સ્વરૂપ. सत्त्वमुपादेयम् ।
સત્ત્વભાવને ગ્રહણ કરવો.
सत्त्वे चित्तं स्थिरीकर्त्तव्यम् ।
સત્ત્વમાં ચિત્તને સ્થિર કરવું. सत्त्वशीलो जिनधर्ममाराधयति ।
સાત્ત્વિક જીવ જિનધર્મની આરાધના કરે છે.
हीनसत्त्वः संसारे पतति ।
અલ્પસત્ત્વવાળો જીવ સંસારમાં પડે છે. धर्मं कुर्वतः परीषहोपसर्गोपनिपातो भवति । ધર્મ કરનારાને પરીષહો અને ઉપસર્ગો આવે છે. हीनसत्त्वः प्रतिज्ञां विलोपयति ।
અલ્પસત્ત્વવાળો જીવ પ્રતિજ્ઞાનો લોપ કરે છે.
हीनसत्त्वः सावद्यं योगं प्रत्याख्याय पुनः सेवते । અલ્પસત્ત્વવાળો જીવ પાપવ્યાપારના પચ્ચક્ખાણ કરીને ફરી તેમને सेवे छे.
मुनिः सर्वं सावद्यं योगं प्रत्याख्याति ।
મુનિ બધા પાપવ્યાપારના પચ્ચક્ખાણ કરે છે. धैर्यवर्जितः प्रत्याख्यातं पुनः सेवते ।
ધૈર્ય વિનાનો જીવ જેનું પચ્ચક્ખાણ કર્યું હોય તેને ફરી સેવે છે.
वृत्त क्र. पृष्ठ क्र. १-४२ ३०१-४३८
४/१ ३०१-३०५
३०१
३०२
३०३
३०४
३०५
४/२ ३०५ - ३०८
३०६
३०७
४/३ ३०८-३११
३०९
३१०

Page #27

२६
क्र.
विषयः
वृत्त क्र. पृष्ठ क्र. ४/४ ३११-३१५
३१२
२
यावन्मनो न तरलीभवेत् तावद् गुरुवचःशास्त्रभावनाः । જ્યાં સુધી મન ચંચળ થતું નથી ત્યાં સુધી ગુરુવચન, શાસ્ત્ર અને ભાવનાઓ હોય છે. द्वादश भावनाः । બાર ભાવનાઓ. द्वादशभावनास्वरूपम् । બાર ભાવનાઓનું સ્વરૂપ. कषायविष नसत्त्वस्य मनो विचलति । કષાયો અને વિષયો વડે અલ્પસત્ત્વવાળાનું મન ચલિત થાય છે. कषायविषयेषु धावन्नात्मा दुर्जेयः । કષાયો અને વિષયોમાં દોડનારો આત્મા મુશ્કેલીથી જિતાય એવો
३१३-३१४
३
३१५
५
४/५ ३१६-३१९
४/६ ३१९-३२२
३२०
२
३२१
आत्मविजेतैव प्रशस्यः । આત્માને જીતનારો જ પ્રશંસાપાત્ર છે. सत्त्वशाल्यात्मानं जयति । સત્ત્વશાળી આત્માને જીતે છે. रौद्रपरीषहाणां दुर्जयत्वम् । ભયંકર પરીષહો મુશ્કેલીથી જિતાય એવા છે. द्वाविंशतिः परीषहाः । બાવીશ પરીષહો. हीनसत्त्वाः परीषहोपनिपाते दीना भवन्ति । અલ્પ સત્ત્વવાળા જીવો પરીષહો આવવા પર દીન થાય છે. वीरश्रेष्ठः परीषहाणां सम्मुखं धावति । વીરોમાં શ્રેષ્ઠ જીવ પરીષહોની સામે દોડે છે. उपसर्गाणां दुर्जयत्वम् । ઉપસર્ગો મુશ્કેલીથી જિતાય એવા છે. चतुर्विधा उपसर्गाः । ચાર પ્રકારના ઉપસર્ગો. हीनसत्त्वा उपसर्गापातेऽसंयम सेवन्ते । અલ્પસત્ત્વવાળા જીવો ઉપસર્ગો આવે ત્યારે અસંયમને સેવે છે.
३२२
४/७ ३२२-३२७
१
३२३-३२५
३२६

Page #28

क्र.
विषयः
वृत्त
क्र.
पृष्ठ क्र.
३२७
४/८
३२८-३३०
३२८
३२९
४/९
३३०-३३५
३३१
३३२
३ सात्त्विको मुनिः प्रतिस्रोतो गच्छति ।
સાત્ત્વિક મુનિ પ્રવાહની સામે જાય છે. कषायविषयपरीषहोपसर्गाणां दुर्जयत्वस्य तारतम्यम् । કષાયો, વિષયો, પરીષહો અને ઉપસર્ગોના દુર્જયપણાની તરતમતા. विषया दुःसहाः । વિષયો મુશ્કેલીથી સહન થાય એવા છે. कषाया अतिदुःसहाः । કષાયો બહુ મુશ્કેલીથી સહન થાય એવા છે. परीषहोपसर्गा अधिकदुःसहदुःसहाः ।। પરીષણો અને ઉપસર્ગો બહુ જ મુશ્કેલીથી સહન થાય એવા છે. कामस्य दुर्जयत्वम् । કામ મુશ્કેલીથી જિતાય એવો છે. द्विविधः कामः । બે પ્રકારનો કામ. असम्प्राप्तकामस्य दशभेदाः । અસંપ્રાપ્ત કામના દશ ભેદો. सम्प्राप्तकामस्य चतुर्दशभेदाः ।
સંપ્રાપ્તકામના ચૌદ ભેદો. ४ कामो जगत्त्रयैकमल्लः ।
કામ ત્રણ જગતમાં એકમાત્ર મલ્લ છે. १० कामदुर्जयतावर्णनम् ।
કામના દુર્જયપણાનું વર્ણન. कामविवशजीवस्य दुर्दशा ।
કામને પરવશ જીવની દુર્દશા. २ कामविवशा मुनयोऽपि भवान्धकूपे पतन्ति ।।
કામને પરવશ મુનિઓ પણ સંસારરૂપી અંધારા કૂવામાં પડે છે. स्त्रीशस्त्रस्याऽनर्थकृत्त्वम् । સ્ત્રીરૂપી શસ્ત્રનું નુકસાનકારીપણું. नारीकटाक्षैधैर्यमहत्त्वविवेका नश्यन्ति । નારીના કટાક્ષોથી પૈર્ય, મહત્ત્વ અને વિવેક નાશ પામે છે.
३३३
३३४
४/१० ३३५-३३८
३३६
३३७
.४/११ ३३८-३४२
३३९

Page #29

२
क्र.
१
१
२
१२ स्त्रीवशवर्त्तिजनचेष्टितम् ।
१३ स्त्रीलुब्धो धर्मं कर्त्तुं न शक्नोति ।
३
४
१
१
२
३
विषयः
नारी मोहराजस्याऽमोघं शस्त्रम् । નારી એ મોહરાજનું અમોઘ શસ્ત્ર છે.
સ્ત્રીના વશમાં રહેલા માણસની ચેષ્ટા. स्त्र्यासक्ताः स्त्रीभ्यः सर्वं समर्पयन्ति । સ્ત્રીઓમાં આસક્ત જીવો સ્ત્રીઓને બધું સોંપી દે છે.
२८
સ્ત્રીમાં આસક્ત જીવ ધર્મ કરી શકતો નથી. स्त्र्यासक्तचित्तः सर्वत्र स्त्रीमेव पश्यति ।
१४ स्त्र्यासक्तः संसारसमुद्रे पतति ।
સ્ત્રીમાં આસક્ત મનવાળો બધે સ્ત્રીને જ જુવે છે.
स्त्र्यासक्तः स्त्रीव्यतिरिक्तं जगन्नीरसं मन्यते ।
સ્ત્રીમાં આસક્ત જીવ સ્ત્રી સિવાયના જગતને રસ વિનાનું માને છે.
स्त्र्यासक्तो जगत्स्त्रीमयं पश्यति ।
સ્ત્રીમાં આસક્ત જીવ જગતને સ્ત્રીથી બનેલું જુવે છે. स्त्र्यासक्तचित्तानां धर्मकरणे रतिर्न भवति ।
સ્ત્રીમાં આસક્ત મનવાળા જીવોને ધર્મ કરવામાં આનંદ નથી भावतो.
સ્ત્રીમાં આસક્ત જીવ સંસારરૂપી સમુદ્રમાં પડે છે.
मुनिः स्त्रीशरीरस्याशुचित्वं चिन्तयति ।
મુનિ સ્ત્રીના શરીરની અપવિત્રતાને વિચારે છે. स्त्रीमोहत्यागभावनाः ।
સ્ત્રીના મોહને ત્યજવા માટેની ભાવનાઓ.
विरला उत्तमसत्त्वा एव नारीं त्यजन्ति । વિરલ ઉત્તમ સત્ત્વવાળા જ નારીને ત્યજે છે.
१५ हीनसत्त्वस्य स्वोदरस्य पूरणेऽपि चिन्ता ।
અલ્પસત્ત્વવાળાને પોતાનું પેટ ભરવાની પણ ચિંતા હોય છે.
चारित्रं दुश्चरम् । ચારિત્ર પાળવું મુશ્કેલ છે.
वृत्त क्र. पृष्ठ क्र.
३४०
४/१२ ३४२-३४४
३४३
४/१३,१४ ३४४-३४८
३४५
३४६
३४७
३४८
४/१५ ३४९-३५३
३५० - ३५१
३५२
३५३
४/१६ ३५४-३५९
३५५-३५७

Page #30

-
क्र.
विषयः
वृत्त क्र. पृष्ठ क्र.
३५८
२ हीनसत्त्वः स्वोदरपूरणमेव चिन्तयति ।
અલ્પસત્ત્વવાળો પોતાના પેટને ભરવાનું જ વિચારે છે. १६ हीनसत्त्वः स्वोदरपूरणार्थं बहुचाटुशतानि करोति ।
અલ્પ સત્ત્વવાળો જીવ પોતાનું પેટ ભરવા માટે ઘણી ખુશામત કરે
४/१७ ३५९-३६१
३६०
३६१
४/१८ ३६१-३६६
३६३
३६४-३६५
४/१९ ३६६-३६८
हीनसत्त्वः श्वेव दैन्यं प्रदर्शयति । અલ્પસત્ત્વવાળો જીવ કૂતરાની જેમ દીનતા બતાવે છે. अल्पसत्त्वः स्वसंयमं निःसारीकरोति ।
અલ્પસત્ત્વવાળો જીવ પોતાના સંયમને સાર વિનાનું કરે છે. १७ हीनसत्त्वो ज्ञातिसम्बन्धान्प्रकटयति ।
અલ્પસત્ત્વવાળો જીવ સ્વજનોના સંબંધો બતાવે છે. पूर्वपश्चात्संस्तवपिण्डः ।।
પૂર્વપશ્ચાત્સસ્તવપિંડ. २ पूर्वपश्चात्संस्तवदोषाः ।
પૂર્વપશ્ચાત્સસ્તવના દોષો. १८ मुनेभिक्षादातुः पुरः सम्बन्धप्रकटनम् ।
ભિક્ષા આપનારની આગળ મુનિ સંબંધોને પ્રગટ કરે છે. १९ दीनो मुनिरनेकशो दैन्यानि करोति ।
દીન મુનિ અનેકવાર દીનતા કરે છે. हीनसत्त्वकृतदैन्यानि प्रकाशयितुमशक्यानि ।
અલ્પસત્ત્વવાળાએ કરેલી દીનતાઓ કહેવી શક્ય નથી. २० हीनसत्त्वः सैंहीवृत्तेर्नाम्नाऽपि बिभेति ।
અલ્પસત્ત્વવાળો સિંહવૃત્તિના નામથી પણ ડરે છે. सैंही वृत्तिः । सिंडवृत्ति. शृगालवृत्तिः । શિયાળવૃત્તિ. सैंहीवृत्तिं शृगालवृत्तिञ्चाश्रित्य मुनीनां चतुर्भङ्गी । સિંહવૃત્તિ અને શિયાળવૃત્તિને આશ્રયીને મુનિઓના ચાર ભાંગા.
४/२० ३६९-३७१
३७०
४/२१ ३७१-३७५
३७२-३७३
३७४
३७५

Page #31

१
क्र.
विषयः
२१ व्रतं त्यजन् काकिणीमात्रेण कोटिं हारयति ।
२
३
४
१
२
३
२२ हीनसत्त्वः कथं बहु हारयति ?
४
१
३०
વ્રતને ત્યજનારો કોડી માટે કરોડને હારે છે. हीनसत्त्वो गेहिनां गृहव्याप्तिं करोति । અલ્પસત્ત્વવાળો ગૃહસ્થોના ઘરની ચિંતા કરે છે. हीनसत्त्वो मन्त्रतन्त्रादि करोति ।
અલ્પસત્ત્વવાળો મન્ત્ર, તન્ત્ર વગેરે કરે છે. अष्टाङ्गं निमित्तम् ।
નિમિત્તના આઠ અંગો.
हीनसत्त्वो गृहस्थकार्येषु प्रवर्त्तनेन स्वप्रतिज्ञां भनक्ति । અલ્પસત્ત્વવાળો ગૃહસ્થોના કાર્યોમાં પ્રવર્તીને પોતાની પ્રતિજ્ઞાને ભાંગે
छे.
हीनसत्त्वोऽल्पलाभार्थं महाव्ययं करोति ।
અલ્પસત્ત્વવાળો થોડા લાભ માટે ઘણો વ્યય કરે છે.
અલ્પસત્ત્વવાળો શી રીતે ઘણું હારે છે ? मूढबुद्धिः स्वं त्रैलोक्योपरिवर्त्तिनं न वेत्ति ।
२३ मूढबुद्धिः स्वं भिक्षुकप्रायं मन्यते ।
મૂઢબુદ્ધિવાળો પોતાને ત્રણ લોકની ઉપર રહેલો નથી જાણતો. मुनिश्चारित्रैश्वर्यसम्पन्नः ।
મુનિ ચારિત્રરૂપી ઐશ્વર્યથી યુક્ત છે.
मुनिः सर्वसमृद्धिमान् ।
મુનિ બધી સમૃદ્ધિવાળો છે.
मुनिः पुण्यप्राग्भारभाजनं त्रैलोक्योपरिवर्त्ती च । મુનિ પુણ્યશાળી છે અને ત્રણ લોકની ઉપર રહેલા છે. भौतिकसुखार्थं मुनेर्धावनमनुचितम् ।
ભૌતિક સુખો માટે મુનિનું દોડવું ઉચિત નથી.
મૂઢબુદ્ધિવાળો પોતાને ભિખારી જેવો માને છે. मूढबुद्धिर्भावनिःस्वधनेशानां ललनानि करोति । મૂઢબુદ્ધિવાળો ભાવથી દરિદ્રી એવા ધનવાનોની ખુશામતો કરે છે.
वृत्त क्र. पृष्ठ क्र.
४/२२, ३७६- ३८२
२३
३७७
३७८
३७९
३८०
३८१
४/२४ ३८२-३८६
३८२
३८३
३८४
३८५
३८६
४/२५ ३८७-३८८
३८८

Page #32

३१
क्र.
विषयः
वृत्त क्र. पृष्ठ क्र. ४/२६ ३८९-३९१
३८९
३९०
२४ योगिनः पुर इन्द्रादयो रङ्कप्रायाः ।
યોગીની આગળ ઈન્દ્ર વગેરે રંક જેવા છે. मुनिः प्रशान्तो निरीहः सदानन्दश्च भवति । મુનિ પ્રશાંત, ઈચ્છા વિનાનો અને સદા આનંદવાળો હોય છે. भौतिकसुखं दुःखरूपमेव ।
ભૌતિકસુખ દુઃખરૂપ જ છે. २५ इन्द्रादीनां रङ्कप्रायत्वं कथम् ?
ઈન્દ્ર વગેરે રંક જેવા શી રીતે છે? इन्द्रादयः स्वायुषः समाप्तौ दुःखं सहन्ते । ઈન્દ્ર વગેરે પોતાનું આયુષ્ય પૂરું થવા પર દુઃખને સહે છે. सांसारिकसुखानि दुःखरूपाण्येव ।
સંસારના સુખો દુઃખરૂપ જ છે. २६ मूढबुद्धेश्चेष्टा ।
४/२७ ३९१-३९३
३९२
३९३
४/२८, ३९४-३९७
२९
મૂઢબુદ્ધિવાળાની ચેષ્ટા. यावदैश्वर्यं नार्थ्यते तावत्सम्मुखमायाति । જ્યાં સુધી ઐશ્વર્યની પ્રાર્થના કરાતી નથી ત્યાં સુધી તે સામે આવે
छ.
३९६
३९७
यावदैश्वर्यमर्थ्यते तावत्पराङ्मुखं याति ।
જ્યાં સુધી ઐશ્વર્યની પ્રાર્થના કરાય છે ત્યાં સુધી તે પાછું જાય છે. ३ हीनसत्त्व ऐश्वर्यप्राप्त्यर्थं भृशं प्रयतते ।
અલ્પસત્ત્વવાળો ઐશ્વર્ય પામવા ઘણી મહેનત કરે છે. ४ ऐश्वर्यार्थं धावन्हीनसत्त्वो न खिद्यते ।
અલ્પસત્ત્વવાળો ઐશ્વર્ય માટે દોડતાં થાકતો નથી. २७ सात्त्विकस्य स्वरूपम् ।
સાત્ત્વિકનું સ્વરૂપ. सात्त्विको न विचलति ।
સાત્ત્વિક ચલાયમાન થતો નથી. २ स्थिरधीरगम्भीरो नरो हर्षविषादौ न करोति ।
સ્થિર, ધીર અને ગંભીર મનુષ્ય હર્ષ-શોક કરતો નથી.
४/३० ३९७-३९९
३९८

Page #33

३२
क्र.
विषयः
वृत्त क्र. पृष्ठ क्र. ४/३१ ३९९-४०१
४००
४०१
४/३२ ४०२-४०३
४०३
४/३३ ४०३-४०६
४०४
४०५
२८ सत्त्वस्य माहात्म्यम् ।
સત્ત્વનું માહાભ્ય. सात्त्विकस्यैव मुक्तिर्भवति । સાત્ત્વિકની જ મુક્તિ થાય છે. सत्त्वस्य विकासः कर्तव्यः ।
સત્ત્વનો વિકાસ કરવો. २९ प्रथमोऽनुकूलतर्कः ।
પહેલો અનુકૂળ તક. यदि सुखेनैव सिद्धिः स्यात्तर्हि गृहस्थादयोऽपि सिध्येयुः ।
જો સુખેથી જ સિદ્ધિ થાય તો ગૃહસ્થ વગેરે પણ સિદ્ધ થાય. ३० पूर्वश्लोकोक्तस्य कारणम् ।
પૂર્વેના શ્લોકમાં કહેવાનું કારણ. १ सर्वजन्तवः सुखाभिलाषिणः ।
બધા જીવો સુખને ઝંખનારા છે. त्रिविधा गौरवाः ।
ત્રણ પ્રકારના ગારવો. ३ सर्वजन्तवः प्रवाहवाहिनः ।
બધા જીવો પ્રવાહમાં વહેનારા છે. द्वितीयोऽनुकूलतर्कः । બીજો અનુકૂળ તર્ક. भव्या अभव्याश्च । ભવ્યો અને અભવ્યો. लौकिको दृष्टान्तः
લૌકિક દૃષ્ટાન્ત. १ लोकेऽपि सात्त्विकेनैव परवाहिनी जीयते ।
લોકમાં પણ સાત્ત્વિક જ દુશ્મનોની સેનાને જીતે છે. अह्नाय नश्यतामन्येषामुद्धूलिकोऽपि न दृश्यते ।
ઝડપથી દોડનારા બીજાઓમાં દોડવીર પણ દેખાતો નથી. ३३ लोकोत्तरशासने सत्त्वस्य माहात्म्यम् ।
લોકોત્તર શાસનમાં સત્ત્વનું મહત્ત્વ.
४०६
४/३४ ४०६-४०९
४०८
४/३५ ४०९-४११
४०९-४१०
४११
४/३६ ४११-४१४

Page #34

१
२
क्र.
३४ सात्त्विकस्य माहात्म्यम् । સાત્ત્વિકનું માહાત્મ્ય.
१
२
१
२
१
१
३५ सात्त्विकगुणवन्तो विरलाः ।
સાત્ત્વિક ગુણવાળા થોડા છે.
जगत्युपलाः प्रभूता रत्नानि तु स्तोकान्येव । જગતમાં પથ્થરો ઘણા છે, રત્નો તો થોડા જ છે. धैर्यगाम्भीर्यौदार्यादिगुणशालिनः स्वल्पाः ।
धैर्य, गंभीरता, सौहार्य वगेरे गुशोवाणा थोडा छे.
२
विषयः
मोहसैन्यं लोकोत्तरमन्तरङ्गच
મોહનું સૈન્ય લોકોત્તર અને અંદરનું છે.
सात्त्विक एव मोहसैन्यस्य सम्मुखं स्थातुं शक्नोति । સાત્ત્વિક જ મોહના સૈન્યની સામે ઊભો રહી શકે છે.
३६ कलौ प्रायो धीरगम्भरोदारवदाभासमाना अपि न सन्ति । કલિકાળમાં પ્રાયઃ ધીર, ગંભીર અને ઉદાર જેવા દેખાનારા પણ
३७
३३
अज्ञस्य दीनस्य सर्वं दुष्करं प्रतिभासते । અન્ન અને દીનને બધું મુશ્કેલ લાગે છે.
सत्त्वैकवृत्तिवीरस्य सर्वं सुकरं प्रतिभासते ।
સત્ત્વ જ જેનું જીવન છે એવા વીરને બધું સહેલું લાગે છે.
जनानां बुसप्रायत्वं कथम् ?
લોકો શી રીતે ફોતરા જેવા છે ? मनुष्यभवो दुर्लभः । મનુષ્યભવ દુર્લભ છે.
२ मनुष्यभवस्य दुर्लभतायाः कारणम् । મનુષ્યભવની દુર્લભતાનું કારણ.
नथी.
अयं लोको बुसप्रायैर्जीवैर्भृतः ।
આ લોક ફોતરા જેવા જીવોથી ભરેલો છે.
अयं लोको भवपूरकैर्जीवैर्भृतः ।
આ લોક ભવને પૂરો કરનારા જીવોથી ભરેલો છે.
वृत्त क्र. पृष्ठ क्र.
४१२
४१३
४/३७ ४१४-४१६
४१४
४१५
४/३८ ४१६-४१८
४१७
४१८
४ / ३९ ४१९-४२१
४२०
४२१
४/४० ४२२-४२८
४२२
४२३

Page #35

३४
क्र.
विषयः
वृत्त क्र.
पृष्ठ क्र.
४२४-४२५
४२६
४२७
३ मनुष्यभवदुर्लभताप्रतिपादकदशदृष्टान्ताः ।
મનુષ્યભવની દુર્લભતા બતાવનારા દશ દૃષ્ટાંતો. मनुष्यभवे लोकोत्तरं फलं ग्राह्यम् । મનુષ્યભવમાં લોકોત્તર ફળ પ્રહણ કરવું. मानुष्ये यैर्लोकोत्तरं फलं न प्राप्तं ते पशवः ।
મનુષ્યભવમાં જેમણે લોકોત્તર ફળ ન લીધું તેઓ પશુ છે. ३८ मानुष्यस्य लोकोत्तरं फलम् ।
મનુષ્યભવનું લોકોત્તર ફળ. लोकोत्तरं फलं शीलाङ्गवहनात्मको मोक्षदो धर्मः । શીલાંગોને વહન કરવા રૂપ મોક્ષ આપનારો ધર્મ એ લોકોત્તર ફળ
४/४१ ४२८-४३३
४२८
२
४२९-४३१
४३२
४३३
४/४२ ४३४-४३८
४३४
अष्टादशसहस्रशीलाङ्गानि । અઢાર હજાર શીલાંગો. शीलाङ्गानां पालनं दुष्करम् । શીલાંગોનું પાલન મુશ્કેલ છે. प्रतिस्रोतस्तरणेन धर्मः साध्यः ।
પ્રવાહની સામે તરીને ધર્મ સાધવો. ३९ जिनधर्मे उद्यमकरणार्थमुपदेशः ।
જિનધર્મમાં ઉદ્યમ કરવા માટેનો ઉપદેશ. सत्त्वमवलम्बनीयम् । સત્ત્વનું આલંબન લેવું. कुग्राहिणां ग्रहस्त्यक्तव्यः । કદાગ્રહીઓના આગ્રહને ત્યજવો. धर्मोऽचिन्त्यचिन्तामणिकल्पः ।
ધર્મ અચિંત્ય ચિંતામણિ જેવો છે. ४ सुधर्माराधनफलम् ।
સદ્ધર્મની આરાધનાનું ફળ. सुधर्माराधनायां क्षणमपि प्रमादो न कर्त्तव्यः । સદ્ધર્મની આરાધનામાં એક ક્ષણનો પણ પ્રમાદ ન કરવો.
४३५
४३६
४३७
४३८

Page #36

३५
क्र.
विषयः
वृत्त क्र. पृष्ठ क्र. १-४९ ४३९-६०७
पञ्चमः प्रस्तावः પાંચમો પ્રસ્તાવ
५/१ ४३९-४४१
४४०
४४१
५/२ ४४२-४४४
४४२
४४३
५/३ ४४४-४४८
१ धर्मान्वेषी मुनिः कर्मणि सावधानो भवेत् ।
ધર્મને શોધનાર મુનિ કાર્યમાં સાવધાન થાય. मुनिर्धर्मं गवेषयति । મુનિ ધર્મને શોધે છે. मुनिः सर्वक्रियासु सावधानीभूय प्रवर्तते । મુનિ બધી ક્રિયાઓમાં સાવધાન થઈને પ્રવર્તે છે. धर्मान्वेषी मुनिः सावधानीभूय किं करोति ? ધર્મને શોધનાર મુનિ સાવધાન થઈને શું કરે છે ? सात्त्विको मुनिनिश्चयतत्त्वज्ञः ।
સાત્વિક મુનિ નિશ્ચય ધર્મને જાણે છે. २ सात्त्विको मुनिर्मनः स्थिरीकरोति ।
સાત્ત્વિક મુનિ મનને સ્થિર કરે છે. मुनिः किं विचिन्त्य मनः स्थिरीकरोति ? મુનિ શું વિચારીને મનને સ્થિર કરે છે? जीवाः स्वस्वकर्मफलोदयं भुञ्जते । જીવો પોતપોતાના કર્મના ફળના ઉદયને ભોગવે છે. कर्मबन्धस्वरूपम् । કર્મબંધનું સ્વરૂપ. कर्मोदयस्वरूपम् ।
કર્મના ઉદયનું સ્વરૂપ. ४ सुखदुःखानां कर्ता हर्ता चात्मैव ।
સુખ-દુઃખોને કરનારો અને હરનારો આત્મા જ છે. मृगारिः शरोत्पत्तिं विमृगयते । સિંહ બાણ ક્યાંથી આવ્યું તે શોધે છે. मनःस्थिरीकरणफलम् । મનને સ્થિર કરવાનું ફળ. चित्तदेहेन्द्रियलालनव्यग्रो जीव आत्मानन्दं नाऽनुभवति । મન, શરીર અને ઈન્દ્રિયોનું લાલન-પાલન કરવામાં વ્યગ્ર જીવ આત્માના આનંદને અનુભવતો નથી.
४४४
४४५
४४६
४४७
४४८
५/४
४४८-४५०
४४९

Page #37

३६
क्र.
वृत्त क्र. पृष्ठ क्र.
२
विषयः यदा चित्तदेहेन्द्रियाणि मृतप्रायाणि तदा सुखं पक्वम् । જ્યારે મન, શરીર અને ઈન્દ્રિયો મૃતપ્રાયઃ થાય છે ત્યારે સુખ પાકે
४५०
५/५
४५१-४५३
४५२
४५३
५/६
४५४-४५९
४५५
४५६
४५७
वैदग्ध्यगर्वो न कर्त्तव्यः । પંડિતાઈનો ગર્વ ન કરવો. मोहमूढस्याऽज्ञानचेष्टाः । મોહથી મૂઢ જીવની અજ્ઞાન ચેષ્ટાઓ. अज्ञानचेष्टा विचिन्त्य पाण्डित्यमदो न कर्त्तव्यः । અજ્ઞાન ચેષ્ટાઓને વિચારીને પંડિતાઈનો મદ ન કરવો. तत्त्वतल्लीनमानसेन किं कर्त्तव्यम् ? તત્ત્વમાં તલ્લીન મનવાળા થઈને શું કરવું? मनो निरोद्धव्यम् । મનનો નિરોધ કરવો. आर्त्तरौद्रधर्मध्यानस्वरूपम् । આર્તધ્યાન, રૌદ્રધ્યાન અને ધર્મધ્યાનનું સ્વરૂપ. शुक्लध्यानस्वरूपम् । શુક્લધ્યાનનું સ્વરૂપ. वचःकायौ निरोद्धव्यौ ।
વચન અને કાયાનો વિરોધ કરવો. ५ सम्यग्योगनिग्रहो गुप्तिः ।
સારી રીતે યોગોનો નિગ્રહ કરવો તે ગુપ્તિ છે. ७ चित्तनिरोधस्योपायः ।
મનનો નિરોધ કરવાનો ઉપાય. द्विविधं मौनम् । બે પ્રકારનું મૌન. एकान्तवासमौनाभ्यां मनो निरोद्धव्यम् । એકાંતવાસ અને મૌનથી મનનો વિરોધ કરવો. वचोनिरोधोपायः । વચનનો વિરોધ કરવાનો ઉપાય.
४५८
४५९
५/७ ४५९-४६३
४६१
४६२
५/८
४६३-४६६

Page #38

३७
क्र.
विषयः
वृत्त क्र.
पृष्ठ क्र.
१
४६४
४६५
१/९
४६६-४६८
४६७
५/१० ४६८-४७१
४६९
४७०
मसृणं शान्तं प्राञ्जलं मधुरं मृदु च वक्तव्यम् । स्नेहवाणु, शid, स२१, भाई भने ओमण पोलj. स्वपरसन्तापकृभाषा न वक्तव्या । પોતાને અને બીજાને સંતાપ કરનારી ભાષા ન બોલવી. कीदृशी भाषा न वक्तव्या ? वी भाषा न बोलवी ? ' कर्कशाऽप्राञ्जलाऽस्फुटा विदग्धा चर्विताक्षरा भाषा न वक्तव्या । કર્કશ, માયાવાળી, અસ્પષ્ટ, હોંશિયારી ભરેલી અને પુનરુક્તિવાળી ભાષા ન બોલવી. कायनिरोधोपायः । કાયાનો વિરોધ કરવાનો ઉપાય. औचित्यं परमो धर्मः । ઔચિત્ય એ શ્રેષ્ઠ ધર્મ છે. उचितकाले क्रियमाणा क्रिया सफला भवति । ઉચિતકાળે કરાતી ક્રિયા સફળ થાય છે. औचित्यस्य माहात्म्यम् । ઔચિત્યનું માહાભ્ય. औचित्यं परमो बन्धुः परमं सुखञ्च । ઔચિત્ય એ શ્રેષ્ઠ ભાઈ છે અને શ્રેષ્ઠ સુખ છે. औचित्यं धर्मादिमूलं जनमान्यता च । ઔચિત્ય એ ધર્મનું પહેલું મૂળ છે અને લોકમાન્યતા છે. औचित्यस्य स्वरूपम् । ઔચિત્યનું સ્વરૂપ. श्रीवीरस्य प्रथमश्चातुर्मासः । શ્રીવીરપ્રભુનું પહેલું ચોમાસું. श्रीवीरस्य पञ्चाभिग्रहाः । શ્રીવીરપ્રભુના પાંચ અભિગ્રહો. धर्मार्थिना कर्मबन्धदृढश्लेषमप्रीतिकं त्याज्यम् । ધર્મના અર્થીએ કર્મબંધને દઢ રીતે ચોંટાડનારું એવું અપ્રીતિને કરાવનારું કાર્ય ત્યજવું.
५/११ ४७१-४७४
४७२
४७३
५/१२ ४७४-४७९
४७५
४७६-४७८
w
४७९

Page #39

३८
क्र.
वृत्त क्र.
पृष्ठ क्र.
५/१३ ४८०-४८२
४८१
५/१४ ४८२-४८४
४८३
विषयः १३ सदाचारप्रवृत्तिरूपमौचित्यम् ।
સદાચારમાં પ્રવૃત્તિરૂપ ઔચિત્ય. १ सदाचारं विना कृतो धर्मः स्वैरिण्युपवासनिभः ।
સદાચાર વિના કરાયેલો ધર્મ વ્યભિચારિણીના ઉપવાસ જેવો છે. १४ सदाचारस्य माहात्म्यम् ।
સદાચારનું માહાભ્ય. १ सदाचारो मूर्तो धर्मोऽक्षयनिधिश्च ।
સદાચાર એ સાક્ષાત્ ધર્મ છે અને અક્ષય નિધાન છે. २ सदाचारो दृढधैर्यं परयशश्च ।
સદાચાર એ દઢ વૈર્ય છે અને શ્રેષ્ઠ યશ છે. १५ मुनिरनुत्सुकतां भजेत् ।
મુનિ અનુત્સુક થાય. १ मुनिर्मूलाल्लोभमुन्मूलयति ।
મુનિ લોભને મૂળમાંથી ઉખેડે છે. १६ लोभस्याऽनर्थकारित्वम् ।
४८४
५/१५ ४८४-४८७
४८५
५/१६, ४८७-४९२
१७
લોભના નુકસાનો. लोभः संसारसरणिः शिवपथाचलः सर्वदुःखखनिश्च । લોભ એ સંસારનો રસ્તો છે, મોક્ષમાર્ગમાં પર્વત છે અને બધા हुःपानी पाएछे. लोभो व्यसनमन्दिरं शोकादीनां महाकन्दश्च । લોભ એ આપત્તિઓનું ઘર છે અને શોક વગેરેનો મોટો કંદ છે. लोभः क्रोधानलानिलो मायावल्लिसुधाकुल्या च । લોભ એ ક્રોધરૂપી અગ્નિ માટે પવન સમાન છે અને માયારૂપી વેલડી માટે અમૃતની નીક સમાન છે. लोभो मानमत्तेभवारुणी ।। લોભ એ માનરૂપી મત્ત હાથી માટે દારૂ સમાન છે. लोभः सर्वानर्थकरः । લોભ એ બધા અનર્થોને કરનાર છે.
४
५

Page #40

३९
क्र.
विषयः
वृत्त क्र. पृष्ठ क्र. ५/१८ ४९३-४९५
४९३
४९४
५/१९ ४९५-४९७
४९५
४९६
५/२० ४९७-५००
४९८
१७ लोभः सर्वदोषमूलः ।।
લોભ એ બધા દોષોનું મૂળ છે. १ सर्वे दोषा लोभसम्भवाः ।
બધા દોષો લોભથી થયેલા છે. लोभवर्जनात् सर्वे गुणाः प्रादुर्भवन्ति ।
લોભના ત્યાગથી બધા ગુણો પ્રગટે છે. १८ अनौत्सुक्यस्योपायः ।
અનુત્સુકતાનો ઉપાય. नैरपेक्ष्यादनौत्सुक्यम् । નિરપેક્ષપણાથી અનુસુતા થાય છે. अपेक्षा त्याज्या ।
અપેક્ષા ત્યજવી. १९ वक्रताया अनर्थकृत्त्वम् ।
વક્રતાના નુકસાનો. अधर्मस्य मूलकारणं माया । અધર્મનું મૂળકારણ માયા છે. धर्मस्य मूलकारणं सरलता । ધર્મનું મૂળકારણ સરળતા છે. सुखस्य स्वरूपम् । સુખનું સ્વરૂપ. आर्जवशीलत्वं नीचैर्वर्तनमिन्द्रियसन्तोषश्च सुखम् । સરળતા, નમ્રતા અને ઈન્દ્રિયોનો સંતોષ એ સુખ છે. सर्वत्र मैत्र्यकं सुखम् ।
બધે મૈત્રી એ સુખ છે. २१ कूरगडुमुनिदृष्टान्तः
કૂરઘડુ મુનિનું દૃષ્ટાંત. २२ तपःकरणोपदेशः
તપ કરવાનો ઉપદેશ. १ शालिभद्रदृष्टान्तः ।
શાલિભદ્રનું દૃષ્ટાંત.
४९९
५/२१ ५००-५०२
५०१
५०२
५/२२ ५०३-५०६
५/२३ ५०६-५०९
५०७-५०८

Page #41

क्र.
२३ विषयमूढस्य हितशिक्षा । વિષયમૂઢને હિતશિક્ષા. मृत्यावासन्ने मनोऽवश्यं निरोद्धव्यम् ।
१
१
२
२४ विषयमूढस्य प्रकारान्तरेण हितशिक्षा । વિષયમૂઢને બીજી રીતે હિતશિક્ષા.
जीविते गतशेषेऽपि विषयेच्छा वियोक्तव्या ।
३
१
२
३
२५ आयुः शेषेऽपि धर्मकरणोपदेशः ।
४
विषयः
१
મૃત્યુ નજીકમાં હોતે છતે મનનો અવશ્ય નિરોધ કરવો.
२
४०
જીવન થોડું બાકી હોતે છતે પણ વિષયોની ઈચ્છા છોડવી.
तपसो माहात्म्यम् ।
તપનું માહાત્મ્ય.
तपः कृत्वा जीवनं सफलं कर्त्तव्यम् ।
તપ કરીને જીવન સફળ કરવું.
२६ धर्मे मा विषीद ।
બચેલા આયુષ્યમાં પણ ધર્મ કરવાનો ઉપદેશ.
अद्यापि चित्तं धर्मे स्थिरी कुरु
હજી પણ મનને ધર્મમાં સ્થિર કર.
पापोपायैर्जन्म व्यर्थं नीतम् ।
પાપના ઉપાયો વડે જન્મ ફોગટ ગુમાવ્યો.
यावदायुरभङ्गुरं तावद्बुधैर्निजहिते यत्यताम् ।
જ્યાં સુધી આયુષ્ય અખંડ છે ત્યાં સુધી પંડિતોએ પોતાના હિતમાં
યત્ન કરવો.
जिनधर्मे आदरं कुरु ।
જિનધર્મમાં આદર કર.
ધર્મમાં ખેદ ન કર.
जीवेन निगोदे सोढा वेदनाः ।
જીવે નિગોદમાં સહન કરેલી વેદનાઓ.
जीवेनैकेन्द्रियत्वे सोढा वेदनाः ।
જીવે એકેન્દ્રિયપણામાં સહન કરેલી વેદનાઓ.
वृत्त क्र. पृष्ठ क्र.
५/२४ ५०९-५११
५१०
५/२५ ५११-५१४
५११
५१२
५१३
५/२६ ५१४-५१८
५१४
५१५
५१६
५१७
५/२७, ५१८-५२७
२८
५१९
५२०

Page #42

४१
क्र.
वृत्त क्र. पृष्ठ क्र.
५२१
५२२
५२३
५२४
विषयः जीवेन विकलेन्द्रियपञ्चेन्द्रियतिर्यक्त्वे सोढा वेदनाः । જીવે વિકસેન્દ્રિયપણામાં અને પંચેન્દ્રિયતિર્યચપણામાં સહન કરેલી वेनामो. जीवेन नारकदेवत्वे सोढा वेदनाः । જીવે નારકીપણામાં અને દેવપણામાં સહન કરેલી વેદનાઓ. जीवेन मनुष्यत्वे सोढा वेदनाः ।। જીવે મનુષ્યપણામાં સહન કરેલી વેદનાઓ साम्प्रतं दृढीभूय व्रतदुःखं सहस्व । હાલ દઢ થઈને ચારિત્રનું દુઃખ સહન કર. व्रतदुःखं सर्वदुःखदवानलम् । વ્રતનું દુઃખ બધા દુઃખો માટે દાવાનળ સમાન છે. अत्रत्यमल्पं सुखं वस्तुतो दुःखमेव । અહીંનું થોડું સુખ હકીકતમાં દુઃખ જ છે. विद्येव प्रव्रज्या साध्या ।
વિદ્યાની જેમ પ્રવ્રજયાને સાધવી. २७ स्वात्मा स्वहिते योक्तुं मुनीन्द्रैरपि दुष्करः ।
મહામુનિઓ માટે પણ પોતાનો આત્મા પોતાના હિતમાં જોડવો भु२४८ छ. केवलमुपदेशं दत्त्वा स्वात्मा कृतकृत्यो न मन्तव्यः । માત્ર ઉપદેશ આપીને પોતાના આત્માને કૃતકૃત્ય ન માનવો. क्रियैकनिरतः पुरुषो विद्वान् ।
ક્રિયામાં એકમાત્ર રત પુરુષ વિદ્વાન છે. २८ मुक्तेः सरल उपायः ।
મુક્તિનો સરળ ઉપાય. विषयकषाया दुःखोपायाः, संयमः सुखोपायः । વિષયો અને કષાયો દુઃખના ઉપાયો છે અને સંયમ સુખનો ઉપાય
५२७
५/२९ ५२८-५३१
५२९
५३०
५/३० ५३१-५३३
५३२
छ.
५३३
दुःखं सुखत्वेन सुखञ्च दुःखत्वेन मन्तव्यम् । દુઃખને સુખ અને સુખને દુઃખ માનવું.

Page #43

क्र.
२९ सुखदुःखे मनः कल्पिते । સુખ અને દુઃખ મનથી વિચારાયેલા છે.
१ सर्वं दुःखं सुखं वा वासनया । બધું દુ:ખ કે સુખ કલ્પનાથી થાય છે.
२
१
विषयः
३० परमात्मनि लीनो योगी गतं कालं न जानाति । પરમાત્મામાં લીન યોગી ગયેલા કાળને જાણતો નથી. सुखमग्नो गतं कालं न जानाति ।
સુખમાં ડૂબેલો જીવ ગયેલા કાળને જાણતો નથી.
१
२
३१ वनवाससुखरतस्य योगिनो विषयशर्मेच्छा विलीयते । વનવાસના સુખમાં રત યોગીની વિષયસુખોની ઈચ્છા નાશ પામે
छे.
४२
सुखे न मोदनीयं दुःखञ्च न द्वेष्टव्यम् । સુખમાં ખુશ ન થવું અને દુઃખનો દ્વેષ ન કરવો.
२
३२ वनवासे कथं सुखं भवति ?
વનવાસમાં શી રીતે સુખ હોય ?
१ योगी शान्तः सुखासीनो निर्द्वन्द्वो निष्परिग्रहश्च भवति । યોગી શાંત, સુખમાં લીન, દ્વન્દ્વો વિનાનો અને પરિગ્રહ વિનાનો होय छे.
१
विषयशर्मेच्छा मृगतृष्णासन्निभा ।
વિષયસુખોની ઈચ્છા હરણોની તરસ જેવી છે. आत्मानन्दमग्नो विषयसुखं नेच्छति ।
આત્માના આનંદમાં ડૂબેલો વિષયસુખને ઈચ્છતો નથી.
योगिसुखं सार्वभौमो नाऽनुभवति ।
યોગીના સુખને ચક્રવર્તી અનુભવતો નથી. ३ योगिसुखं चक्रवर्त्तिसुखमतिशेते ।
યોગીનું સુખ ચક્રવર્તીના સુખથી ચઢિયાતું છે.
३३ दृष्टान्तेन वनवाससुखसमर्थनम् । દૃષ્ટાંતથી વનવાસના સુખનું સમર્થન. विदिततत्त्वानां वनवासे रतिर्भवति । તત્ત્વને જાણનારાઓને વનવાસમાં આનંદ આવે છે.
वृत्त क्र. पृष्ठ क्र.
५/३१ ५३३-५३६
५३५
५३६
५/३२ ५३६-५३८
५३७
५/३३ ५३९-५४१
५३९
५४०
५/३४ ५४१-५४५
५४२
५४३
५४४
५/३५ ५४५-५४७
५४६

Page #44

४३
क्र.
विषयः
वृत्त क्र. पृष्ठ क्र. ५/३६ ५४७-५५२
५४८
५/३७ ५५२-५५६
५५३
५५४
३४ पल्यादिममत्वत्यागोपदेशः ।
પત્ની વગેરેના મમત્વને ત્યજવાનો ઉપદેશ. जीव एक एव, अन्यत्सर्वं पररूपम् । જીવ એકલો છે, બાકી બધું પર છે. सम्बन्धाः स्वार्थमूलाः । સંબંધો સ્વાર્થના મૂળવાળા છે. धर्मादृते सर्वे विघटन्ते । ધર્મ સિવાય બધા દૂર થાય છે. स्वजनेषु ममता न कर्त्तव्या ।
સ્વજનો ઉપર મમતા ન કરવી. ३५ ममत्वं कुर्वन्परभवे दुःखीभवति ।
મમત્વ કરનારો પરભવમાં દુઃખી થાય છે. मूढः कुटुम्बकृते पापं करोति । મૂઢ કુટુંબ માટે પાપ કરે છે. कुटुम्बं स्वतो भिन्नम् । કુટુંબ પોતાનાથી જુદું છે. जीवेनैकाकिनैव दुःखं सोढव्यम् ।
જીવે એકલાએ જ દુઃખ સહન કરવાનું છે. ३६ पापत्यागोपदेशः ।
પાપના ત્યાગનો ઉપદેશ. जगति सर्वं क्षणिकम् । જગતમાં બધું ક્ષણિક છે. क्षणिकवस्त्वर्थं पापकरणं मूर्खता ।
ક્ષણિક વસ્તુ માટે પાપ કરવું એ મૂર્ખતા છે. ३ अजरामरवत् कथं पापं करोषि ?
અજરામરની જેમ શા માટે પાપ કરે છે ? ४ यच्छाश्वतं तदर्थं यतनीयम् ।
જે શાશ્વત હોય તેની માટે યત્ન કરવો. ३७ शरीरममत्वत्यागोपदेशः ।
શરીરના મમત્વના ત્યાગનો ઉપદેશ.
५५५
५/३८ ५५६-५६०
५५७
५/३९ ५६१-५६४

Page #45

क्र.
१
२
३
१
३८ परदुःखपरिहारोपदेशः ।
२
३
४
१
२
३
३९ धर्मकरणोपदेशः ।
ધર્મ કરવાનો ઉપદેશ.
४
५
६
सप्तधातुमयं शरीरमशुचिपूरितम् ।
સાત ધાતુથી બનેલું શરીર ગંદકીથી ભરેલું છે.
शरीरं कथमपि शुचि न भवति ।
શરીર કોઈપણ રીતે પવિત્ર થતું નથી.
शरीरे शौचाग्रहः पापाय ।
શરીરને વિષે પવિત્રતાનો આગ્રહ પાપ માટે છે.
विषयः
બીજાના દુ:ખોનો ત્યાગ કરવાનો ઉપદેશ. जीवाः स्वार्थसिद्ध्यै परान्पीडयन्ति ।
જીવો સ્વાર્થની સિદ્ધિ માટે બીજાને પીડે છે. जीवाः परान्दुःखैः संयोजयन्ति ।
જીવો બીજાને દુઃખી કરે છે. परपीडाकर्त्ताऽऽयतौ दुःखमनुभवति ।
બીજાને પીડા કરનારો ભવિષ્યમાં દુઃખને અનુભવે છે.
परपीडा परिहर्त्तव्या ।
બીજાને પીડા ન કરવી.
पञ्चविधः प्रमादः ।
પાંચ પ્રકારનો પ્રમાદ.
मद्यविषयप्रमादौ ।
४४
મઘપ્રમાદ અને વિષયપ્રમાદ.
कषायप्रमादः ।
उषाय प्रभाह
निद्राप्रमादः ।
निद्राप्रभाह.
विकथाप्रमादः ।
विस्थाप्रमाह.
क्षणमपि प्रमादं मा कार्षीः ।
એક ક્ષણ માટે પણ પ્રમાદ ન કરીશ.
वृत्त क्र. पृष्ठ क्र.
५६२
५६३
५६४
५/४० ५६४-५६८
५६५
५६६
५६७
५६८
५/४१ ५६९-५७८
५६९
५७०
५७१
५७२-५७३
५७४
५७५

Page #46

४५
क्र.
विषयः
वृत्त क्र.
पृष्ठ क्र.
५७६
५७७
७ प्रमादी दुर्गतिं प्रयाति ।
પ્રમાદી દુર્ગતિમાં જાય છે. दुर्गतौ पश्चात्तापो भविष्यति ।
દુર્ગતિમાં પશ્ચાત્તાપ થશે. ४० धर्मस्य दुर्लभता
ધર્મ દુર્લભ છે. कन्धराबद्धपापाश्मा भवाब्धावधो गच्छति । ગળામાં પાપરૂપી પથ્થર બાંધેલ જીવ સંસાર સમુદ્રમાં નીચે જાય
५/४२ ५७८-५८१
५७८
५७९
५/४३ ५८१-५८७
५८१
५८२
२ संसारसमुद्रनिमग्नस्य पुनरुच्छलनाय धर्मरज्जुप्राप्तिर्दुर्लभा ।
સંસારસમુદ્રમાં ડૂબેલાને ફરી ઉપર આવવા માટે ધર્મરૂપી દોરડું મળવું
મુશ્કેલ છે. ३ पापं त्यक्तव्यं धर्मश्चादरणीयः ।
પાપ ત્યજવું અને ધર્મને આદરવો. ४१ संसारे सुखाऽभावः ।
સંસારમાં સુખ નથી. संसारो दुःखस्वरूपः । સંસાર દુઃખરૂપ છે. जीवा भ्रमवशात् संसारे सुखं पश्यन्ति । જીવો ભ્રમને લીધે સંસારમાં સુખને જુવે છે. मधुबिन्दुदृष्टान्तः । મધુબિંદુનું દૃષ્ટાંત. मधुबिन्दुदृष्टान्तोपनयः ।
મધુબિંદુના દષ્ટાંતનો ઉપનય. ५ संसारे सुखलेशभ्रमो दुःखसहस्रानुविद्धः ।
સંસારમાં થોડા સુખનો ભ્રમ છે તે હજારો દુઃખોથી યુક્ત છે. ४२ विशुद्धात्मा दुःखिजीवान्दृष्ट्वा संसाराद्विरज्यति ।
વિશુદ્ધ આત્મા દુઃખી જીવોને જોઈને સંસારથી વૈરાગ્ય પામે છે. संसारे सर्वे जीवा दुःखिताः । સંસારમાં બધા જીવો દુઃખી છે.
५८३
५८४-५८५
५८६
५/४४ ५८७-५८९
५८७

Page #47

क्र.
विषयः
४३ संसारावर्त्तनिमग्नो जनोऽध एव याति । સંસારના આવર્તમાં ડૂબેલા લોકો નીચે જ જાય છે. द्रव्यावर्त्तस्वरूपम् ।
દ્રવ્ય આવર્તનું સ્વરૂપ. भावावर्त्तस्वरूपम् ।
१
२
३
४
१
४४ उत्सर्गापवादकुशलो मुनिर्भवपारगः स्यात् ।
१
२
४५ उपसंहारः ।
उपसंहार.
३
१
ભાવ આવર્તનું સ્વરૂપ. शोच्येभ्योऽपि तेऽधिकं शोच्याः ।
२
४६
३
શોકપાત્ર જીવો કરતા પણ તેઓ વધુ શોકપાત્ર છે. अनार्यं सङ्गं त्यक्त्वा सदा श्रेयः कार्यम् । અનાર્ય એવા સંગને છોડીને હંમેશા કલ્યાણ કરવું.
४
ઉત્સર્ગ અને અપવાદમાં કુશળ મુનિ સંસારના પારને પામે. उत्सर्गापवादस्वरूपम् ।
ઉત્સર્ગ અને અપવાદનું સ્વરૂપ.
४६ चरमोपदेशः ।
છેલ્લો ઉપદેશ.
तत्त्वोपदेशौघक्षालितामलमानसो योगी ।
યોગીનું મન તત્ત્વના ઉપદેશોના સમૂહથી પખાળાયેલું હોય છે. योगी योगरसायनं पिबति ।
पूर्वोक्तभावैर्मुनिरात्मानं भावयति ।
પૂર્વે કહેલા ભાવોથી મુનિ પોતાને ભાવિત કરે.
कामार्थविमुखः सुधर्मैकरतिर्भवेत् ।
કામ અને અર્થથી વિમુખ જીવ સદ્ધર્મમાં એકમાત્ર રતિવાળો થાય. मुनिर्निरतिचारं श्रमणधर्ममाराधयति ।
મુનિ નિરતિચાર ચારિત્રધર્મને આરાધે છે.
યોગી યોગરૂપી રસાયણને પીવે છે.
योगी नि:शेषक्लेशनिर्मुक्तं परमं पदं प्राप्नोति ।
યોગી બધા ક્લેશોથી મુક્ત એવા પરમપદને પામે છે. ग्रन्थकारोऽस्माकमुपकारी ।
ગ્રંથકાર આપણા ઉપકારી છે.
वृत्त क्र. पृष्ठ क्र.
५/४५ ५८९-५९४
५९०
५९१-५९२
५९३
५९४
५/४६ ५९५-५९७
५९६
५/४७ ५९७-६००
५९८
५९९
६००
५/४८, ४९ ६००-६०७
६०२
६०३
६०४
६०५

Page #48

४७
विषयः
वृत्त क्र.
पृष्ठ क्र.
६०६
६०७
६०८-६१०
६११-६२७
६२८-६३४
६३५-६४०
वृत्तिकर्तुंरुद्गाराः । વૃત્તિકારના ઉદ્ગારો. पद्मीयवृत्तिसमाप्तिः । પદ્દમીયાવૃત્તિની સમાપ્તિ. प्रशस्तिः । प्रशस्ति. परिशिष्टम् १ । श्रीयोगसारस्य मूलवृत्तानि । परिशिष्ट-१. શ્રીયોગસારના મૂળ શ્લોકો. परिशिष्टम् २ । श्रीयोगसारस्य मूलवृत्तानामकारादिक्रमेण सूचिः । परिशिष्ट २. શ્રીયોગસારના મૂળશ્લોકોની અકારાદિ ક્રમે સૂચિ. परिशिष्टम् ३ । श्रीयोगसारस्य ‘पद्मीय वृत्तौ साक्षितया दर्शितानां ग्रन्थानां सूचिः । परिशिष्ट 3. શ્રીયોગસારની “પવીયા' વૃત્તિમાં સાક્ષી તરીકે બતાવેલા ગ્રંથોની सूयि. परिशिष्टम् ४ । श्रीयोगसारस्य ‘पद्मीय'वृत्तौ दर्शितानां शास्त्रपाठानां सूचिः । परिशिष्ट ४. શ્રીયોગસારની “પવીયાવૃત્તિમાં બતાવેલા શાસ્ત્રપાઠોની સૂચિ. परिशिष्टम् ५ । श्रीयोगसारस्य मूल-पद्मीयवृत्त्योरुक्तानां दृष्टान्तानां सूचिः । પરિશિષ્ટ ૫. શ્રીયોગસારના મૂળશ્લોકો અને “પધીયા' વૃત્તિમાં કહેલા દષ્ટાંતોની सूथि. परिशिष्टम् ६ । श्रीयोगसारस्य 'पद्मीय'वृत्तौ प्रोक्तानां सूक्तरत्नानां सूचिः । પરિશિષ્ટ ૬. શ્રીયોગસારની પવીયાવૃત્તિમાં કહેલા સુવાક્યરત્નોની સૂચિ.
६४१-६५३
K
६५४-६५५
६५६-६६३

Page #49

De
पूर्वमहर्षिविरचितः योगसारः
पद्मीयवृत्ति - तद्गुर्जर भावानुवाद - विभूषितः
द्वितीयो भाग: चतुर्थपञ्चमप्रस्तावात्मकः
He

Page #50

चतुर्थ: प्रस्तावः
अवतरणिका - तृतीये प्रस्तावे साम्योपदेशो दत्तः । साम्यं तु सत्त्वशालिनः स्यात्, नाऽल्पसत्त्वस्य । अतश्चतुर्थे प्रस्तावे सत्त्वोपदेशं ददाति । तृतीयप्रस्तावस्यान्तिमे श्लोके उक्तं साम्यतनुत्राणत्रातचारित्रविग्रहो मुनिर्मोहस्य ध्वजिनीं विध्वंसयति । मोहसैन्यविध्वंसार्थं सत्त्वमावश्यकम् । अतश्चतुर्थप्रस्तावस्य प्रथमश्लोकेन सत्त्वस्य महत्त्वं प्रतिपादयति - मूलम् - त्यक्त्वा रजस्तमोभावौ, सत्त्वे चित्तं स्थिरीकुरु । न हि धर्माधिकारोऽस्ति, हीनसत्त्वस्य देहिनः ॥ १ ॥
अन्वयः रजस्तमोभावौ त्यक्त्वा चित्तं सत्त्वे स्थिरीकुरु, हि हीनसत्त्वस्य देहिनः धर्माधिकारो नास्ति ॥१॥
1
पद्मीया वृत्तिः - रजस्तमोभावौ - रजः- भावविशेषश्च तम:-भावविशेषश्चेति रजस्तमसौ, तावेव भावाविति रजस्तमोभावौ, तौ कर्मतापन्नौ, त्यक्त्वा - हित्वा, चित्तम् - मन:, सत्त्वे - भावविशेषे, स्थिरीकुरु - निश्चलं कुरु, हि यतः, हीनसत्त्वस्य - हीनम् - अल्पं सत्त्वम्-आत्मशक्तिर्यस्येति हीनसत्त्वः, तस्य, देहिनः - जीवस्य, धर्माधिकारो - धर्मेजिनोक्ते अधिकारः-योग्यतेति धर्माधिकारः, नशब्दो निषेधे, अस्ति - विद्यते ।
-
भावास्त्रिप्रकाराः, तद्यथा-सत्त्वं रजस्तमश्च । तेषां स्वरूपमेवम्-सत्त्वं सुखस्वरूपं रजो
ચોથો પ્રસ્તાવ
અવતરણિકા - ત્રીજા પ્રસ્તાવમાં સામ્યનો ઉપદેશ આપ્યો. સામ્ય સત્ત્વશાળી જીવમાં હોય છે, અલ્પસત્ત્વવાળા જીવમાં નહીં. એટલે હવે ચોથા પ્રસ્તાવમાં સત્ત્વનો ઉપદેશ આપે છે. ત્રીજા પ્રસ્તાવના છેલ્લા શ્લોકમાં કહ્યું કે સમતાના કવચથી રક્ષાયેલા ચારિત્રરૂપી શરીરવાળો મુનિ મોહની સેનાનો નાશ કરે છે. મોહની સેનાનો નાશ કરવા સત્ત્વ જરૂરી છે. માટે ચોથા પ્રસ્તાવના પહેલા શ્લોકથી સત્ત્વનું મહત્ત્વ બતાવે છે –
શબ્દાર્થ - ૨જસ્ અને તમસ્ ભાવોને છોડીને ચિત્તને સત્ત્વમાં સ્થિર કર, કેમકે અલ્પસત્ત્વવાળા જીવને ધર્મનો અધિકાર નથી. (૧)
પદ્મીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - ભાવો ત્રણ પ્રકારના છે. તે આ પ્રમાણે - સત્ત્વ,
१. भावैः
B4
-
LI २. स्थिरं कुरु
-
JI

Page #51

सत्त्वरजस्तमसां स्वरूपम्
३०२
योगसार: ४/१ दुःखस्वरूपं तमश्च मोहस्वरूपम् । यदुक्तं कपिलमुनिकृतसाङ्ख्यदर्शनस्य प्रथमाध्यायस्य १२७ तम सूत्रस्य श्रीविज्ञानभिक्षुविरचितसाङ्ख्यप्रवचनभाष्ये - 'सत्त्वं नाम प्रसादलाघवाभिष्वङ्गप्रीतितितिक्षासन्तोषादिरूपानन्तभेदं समासतः सुखात्मकम् । एवं रजोऽपि शोकादिनानाभेदं समासतो दुःखात्मकम् । एवं तमोऽपि निद्रादिनानाभेदं समासतो मोहात्मकमिति ।' श्रीहरिभद्रसूरिभिरप्युक्तं श्रीषड्दर्शनसमुच्चयस्य साङ्ख्यदर्शनाख्यतृतीयाधिकारे –'सत्त्वं रजस्तमश्चेति, ज्ञेयं तावद्गुणत्रयम् । प्रसादतापदैन्यादि-कार्यलिङ्गं क्रमेण तत् ॥३५॥ ' श्रीगुणरत्नसूरिकृताऽस्य वृत्तस्य टीकैवम् - ‘तावच्छ्ब्दः अवधारणे ( प्रक्रमे) तच्चैवं ज्ञातव्यम् । तेषु पञ्चविंशतौ तत्त्वेषु सत्त्वं सुखलक्षणं, रजो दुःखलक्षणं, तमश्च मोहलक्षणमित्येवं प्रथमं तावद्गुणत्रयमेव ज्ञेयम् । तस्य गुणत्रयस्य कानि लिङ्गानीत्याह - 'प्रसाद' इत्यादि । तत्सत्त्वादिगुणत्रयं क्रमेण प्रसादतापदैन्यादिकार्यलिङ्गम् । प्रसादः प्रसन्नता, तापः-सन्तापः, दैन्यं - दीनवचनादिहेतुर्विषण्णता, द्वन्द्वे प्रसादतापदैन्यानि तानि आदिः प्रकारो येषां कार्याणां तानि प्रसादतापदैन्यादीनि, प्रसादतापदैन्यादीनि कार्याणि लिङ्गं - गमकंचिह्नं यस्य तत्प्रसादतापदैन्यादिकार्यलिङ्गम् । अयं भावः - प्रसादबुद्धिपाटव
=
-
રજસ્ અને તમસ્. તેમનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે છે સત્ત્વ સુખસ્વરૂપ છે. રજસ્ દુઃખસ્વરૂપ છે. તમસ્ મોહસ્વરૂપ છે. કપિલમુનિ રચિત સાંખ્યદર્શનના પ્રથમ અધ્યાયના ૧૨૭મા સૂત્રના શ્રીવિજ્ઞાનભિક્ષુ રચિત સાંખ્યપ્રવચનભાષ્યમાં કહ્યું છે
‘પ્રસન્નતા-લઘુતા-રાગ-પ્રીતિ-સહનશીલતા-સંતોષ વગેરે અનંતભેદવાળું સત્ત્વ સંક્ષેપથી સુખસ્વરૂપ છે. એમ શોક વગેરે અનેક પ્રકારનું રજસ્ પણ સંક્ષેપથી દુ:ખસ્વરૂપ છે. એમ નિદ્રા વગેરે અનેક પ્રકા૨નું તમસ્ પણ સંક્ષેપથી મોહસ્વરૂપ છે.’ શ્રીહરિભદ્રસૂરિજીએ શ્રીષદર્શનસમુચ્ચયના સાંખ્યદર્શન નામના ત્રીજા અધિકારમાં કહ્યું છે - ‘સત્ત્વ, રજસ્ અને તમસ્ આ ત્રણ ગુણો છે. પ્રસાદ, તાપ તથા દીનતા આદિ કાર્યો ક્રમશઃ તેમના લિંગો છે. (૩૫)' શ્રીગુણરત્નસૂરિજીએ રચેલ આ શ્લોકની ટીકા આ પ્રમાણે છે – ‘શ્લોકમાં ‘તાવત્’ શબ્દ પ્રક્રમાર્થક છે. તે આ પ્રકારે
તે પચ્ચીસ તત્ત્વોમાં સત્ત્વ સુખસ્વરૂપ છે, રજસ્ દુઃખસ્વરૂપ છે અને તમસ્ મોહસ્વરૂપ છે. એ પ્રમાણે સૌપ્રથમ ત્રણ ગુણો જાણી લેવા. પ્રશ્ન - તે ત્રણ ગુણોના લિંગો કયા છે ? જવાબ - પ્રસાદ એ સત્ત્વગુણનું લિંગ છે, તાપ એ રજસ્ ગુણનું લિંગ છે અને દૈન્ય એ તમસ્ ગુણનું લિંગ છે. પ્રસાદ એટલે પ્રસન્નતા. તાપ એટલે સંતાપ. દૈન્ય એટલે દીનતા. કહેવાનો ભાવ આવો છે - પ્રસન્નતા, બુદ્ધિની હોંશિયારી, નિરભિમાનપણાની ઉત્પત્તિ, અનાસક્તિ, દ્વેષ, પ્રીતિ વગેરે કાર્યો

Page #52

योगसार: ४/१
सत्त्वमुपादेयम्
लाघवप्रसवानभिष्वङ्गाद्वेषादयः कार्यं सत्त्वस्य लिङ्गम् । तापशोषभेदचलचित्ततास्तम्भोद्वेगाः कार्यं रजसो लिङ्गम् । दैन्यमोहमरणसादनबीभत्साज्ञानागौरवादीनि कार्यं तमसो लिङ्गम् । एभिः कार्यैः सत्त्वादीनि ज्ञायन्ते । तथाहि - लोके यः कश्चित्सुखमुपलभते स आर्जवमार्दवसत्यशौचह्नीबुद्धिक्षमानुकम्पाप्रसादादिस्थानं भवति, तत्सत्त्वम् । यः कश्चिद्दुःखमुपलभते, स तदा द्वेषद्रोहमत्सरनिन्दावञ्चनबन्धनतापादिस्थानं भवति तद्रजः । यः कश्चित् कदापि मोहं लभते, सोऽज्ञानमदालस्यभयदैन्याकर्मण्यतानास्तिकताविषादोन्मादस्वप्नादि स्थानं भवति, तत्तम इति । '
३०३
रजस्तमोभावावशुभौ । अतस्तौ परिहार्यौ । सत्त्वभावः शुभः । ततः स उपादेयः उक्तञ्च योगप्रदीपे - 'सत्त्वं रजस्तमश्चेति, शरीरान्तर्गुणत्रयम् । रजस्तमश्च सन्त्यज्य, सत्त्वमेकं समाश्रयेत् ॥९८॥ सत्त्वं सर्वगुणाधारं, सत्त्वं धर्मधुरन्धरम् । संसारनाशनं
સત્ત્વગુણના લિંગો છે. સંતાપ, શરીર સુકાઈ જવું, કૂટનીતિ, ચિત્તની ચંચળતા, અક્કડપણું, કંટાળો વગેરે કાર્યો રજસ્ ગુણના લિંગો છે. દીનતા, મૂઢતા, મરણ, બીજાને દુઃખ પહોંચાડવું, ડરવાપણું, અજ્ઞાન, સ્વાભિમાનશૂન્યપણું વગેરે કાર્યો તમસ્ ગુણના લિંગો છે. આ કાર્યો વડે સત્ત્વાદિ ગુણો જણાય છે. તે આ પ્રમાણે - લોકમાં જે કોઈ વ્યક્તિ સુખને પ્રાપ્ત કરે છે તે સરળતા, નિરભિમાનતા, સત્ય, મન-વચન-કાયાની પવિત્રતા, લજ્જા, ક્ષમા, અનુકંપા, પ્રસન્નતાદિનું સ્થાન થાય છે. તે સત્ત્વપ્રધાન પુરુષ છે. જે કોઈ વ્યક્તિ દુઃખને પ્રાપ્ત કરે છે તે દ્વેષ, દ્રોહ, ઇર્ષ્યા, નિંદા, ઠગવું, બંધન, તાપ વગેરેનું સ્થાન થાય છે. તે રજપ્રધાન પુરુષ છે. જે કોઈ વ્યક્તિ ક્યારેય પણ મોહ પામે છે તે અજ્ઞાન, મદ, આળસ, ભય, દૈન્ય, નાસ્તિકતા, વિષાદ, ઉન્માદ, ભયંકર સ્વપ્ર આવવા વગેરેનું સ્થાન થાય છે. તે તમપ્રધાન પુરુષ છે.’
રજસ્ અને તમસ્ ભાવો અશુભ છે માટે તે છોડવા. સત્ત્વભાવ શુભ છે, માટે તેને ગ્રહણ કરવો. યોગપ્રદીપમાં કહ્યું છે - ‘સત્ત્વ, રજસ્ અને તમસ્ - શરીરની અંદર આ ત્રણ ગુણો રહેલા છે. રજસ્ અને તમસ્ત્નો ત્યાગ કરીને એકમાત્ર સત્ત્વનો આશ્રય કરવો. (૯૮) સત્ત્વ બધા ગુણોનો આધાર છે, સત્ત્વ ધર્મની ધુરાને ધારણ કરનાર છે, સત્ત્વ સંસારનો નાશ કરનાર છે, સત્ત્વ દેવલોક અને મોક્ષ આપે

Page #53

सत्त्वे चित्तं स्थिरीकर्त्तव्यम्
योगसार: ४/१
३०४
सत्त्वं, सत्त्वं स्वर्गापवर्गदम् ॥९९॥ निरालम्बे निराकारे, सदानन्दास्पदे शुभे । सतां ध्यानमये सौधे, सत्त्वं स्तम्भो दृढो मतः ॥ १००॥' चित्तं सत्त्वे स्थिरीकर्त्तव्यम् । सत्त्वभावेन चित्तं भावनीयम् । यस्य चित्तं सत्त्वेन भावितं न भवति स परीषहोपसर्गोपनिपाते साधनां मुञ्चति । तस्य चित्तं साधनायै नोत्सहते । तत् कदाचिदुत्सहेत तर्ह्यपि प्रतिकूलतां प्राप्य निरुत्साहं भवेत् । निःसत्त्वो जनः कार्यकरणात्पूर्वमेव कार्यसमाप्तिं शङ्कते । तत: स कार्यं नैवाऽऽरभते । कदाचिदारब्धमपि सोऽर्धकृतमेव तन्मुञ्चति । सात्त्विकस्य किञ्चिदप्यशक्यं नास्ति । स कार्यारम्भात्पूर्वमेव कार्यसमाप्तिं निश्चिनोति । ततः स सोत्साहं कार्ये प्रवर्त्तते । स कार्यसमाप्त्यनन्तरमेव विश्राम्यति । इत्थं सात्त्विकस्यैव कार्यसिद्धिर्भवति । ततश्चित्तं सत्त्वे स्थिरीकर्त्तव्यम् । धर्माराधकेन तु विशेषेण चित्तं सत्त्वेन वासनीयम्, यतः सात्त्विकस्यैव धर्माधिकारोऽस्ति । सात्त्विके एव धर्माराधनाया योग्यता विद्यते । यादृशं मोक्षस्य स्वरूपं तीर्थङ्करैः प्रतिपादितं तादृशमन्यदर्शनेषु न दर्शितम् । अतस्तीर्थकृद्दर्शितो मोक्षः श्रेष्ठं पदम् । तादृशमोक्षप्रापको जिनभाषितो धर्मोऽपि श्रेष्ठो धर्मः । तस्याऽऽराधना
છે. (૯૯) આલંબન વિનાના, આકાર વિનાના, હંમેશા આનંદના સ્થાનરૂપ, શુભ એવા સજ્જનોના ધ્યાનરૂપી મહેલમાં સત્ત્વ એટલે દઢ થાંભલો મનાયો છે. (૧૦)' ચિત્તને સત્ત્વમાં સ્થિર કરવું. સત્ત્વભાવથી ચિત્તને ભાવિત કરવું. જેનું ચિત્ત સત્ત્વથી ભાવિત ન હોય તે પરીષહો-ઉપસર્ગો આવી પડે ત્યારે સાધનાને છોડી દે છે. તેનું ચિત્ત સાધના માટે ઉત્સાહિત થતું નથી. કદાચ તે ઉત્સાહિત થાય તો પણ પ્રતિકૂળતા આવે એટલે તેનો ઉત્સાહ મરી પરવારે છે. નિઃસત્ત્વ માણસ કાર્ય શરૂ કર્યા પહેલાં જ ‘કાર્ય પૂરું થશે કે નહીં ?' એવી શંકા કરે છે. તેથી તે કાર્યને શરૂ જ કરતો નથી. કદાચ શરૂ કરે તો પણ અડધું કરીને તે તેને છોડી દે છે. સાત્ત્વિક માટે કંઈ પણ અશક્ય નથી. તે કાર્ય શરૂ કરતાં પહેલાં જ કાર્યને પૂરું કરવાનો નિશ્ચય કરે છે. તેથી તે ઉત્સાહપૂર્વક કાર્યમાં પ્રવર્તે છે. તે કાર્ય પૂરું કરીને જ જંપે છે. આમ સાત્ત્વિક માણસનું જ કાર્ય પૂર્ણ થાય છે. માટે ચિત્તને સત્ત્વમાં સ્થિર કરવું. ધર્મની આરાધના કરનારાએ તો વિશેષ કરીને ચિત્તને સત્ત્વથી વાસિત કરવું જોઈએ, કેમકે સાત્ત્વિકને જ ધર્મનો અધિકાર છે. સાત્ત્વિકમાં જ ધર્મની આરાધના કરવાની યોગ્યતા છે. તીર્થંકરોએ મોક્ષનું જેવું સ્વરૂપ બતાવ્યું છે, તેવું બીજા દર્શનોમાં દેખાડ્યું નથી. માટે તીર્થંકર ભગવાને બતાવેલ મોક્ષ એ શ્રેષ્ઠ સ્થાન છે. તેવા મોક્ષને આપનારો ભગવાને કહેલો ધર્મ પણ શ્રેષ્ઠ ધર્મ છે. તેની આરાધના ગમે તે રીતે થતી નથી. અલ્પસત્ત્વવાળા

Page #54

योगसारः ४/२
सत्त्वशीलो जिनधर्ममाराधयति
३०५
1
यथाकथञ्चिन्न भवति । हीनसत्त्वास्तमाराद्धुं न शक्नुवन्ति । जिनधर्मे दर्शिता व्रत-नियमतपः-क्रियाऽऽचारा अप्रमत्ततया सेव्याः, न यथा तथा । यथाविध्यासेविता एव ते यथोक्तं फलं ददति । साधुभिः साध्वाचारो यावज्जीवं दृढतया पालनीयः । तैः क्वचिदपि न विश्रमितव्यम् । श्रावकैरपि गृहीतव्रतानि दृढतया पालनीयानि । सङ्घसत्कदेवद्रव्यादिद्रव्याणां व्यवहारस्तैः निष्कपटभावेन शास्त्रोक्तमर्यादया कर्त्तव्यः । इत्थं हीनसत्त्वैर्जिनधर्मोऽनुष्ठातुं दुष्करः । सत्त्वशीलैः स सुखेनाऽनुष्ठीयते । अतो जिनधर्माराधनस्य योग्यता सात्त्विके एवाऽस्ति । ततो जिनधर्माराधनार्थं चित्तं सत्त्वेन भूषणीयम् ॥१॥
अवतरणिका - प्रथम श्लोके उक्तं - हीनसत्त्वस्य धर्माधिकारो नास्तीति । द्वितीयश्लोके तस्य कारणं दीपयति
-
:
मूलम् - हीनसत्त्वो यतो जन्तु- र्बाधितो विषयादिभिः । बाढं पतति संसारे, स्वप्रतिज्ञाविलोपनात् ॥२॥ अन्वयः यतो हीनसत्त्वो जन्तुर्विषयादिभिर्बाधितः (सन् ) स्वप्रतिज्ञाविलोपनात् संसारे बाढं पतति ॥२॥
-
જીવો તેની આરાધના કરી શકતા નથી. જૈન ધર્મમાં બતાવેલા વ્રત, નિયમ, તપ, ક્રિયા અને આચારો અપ્રમત્ત થઈને આચરવા, જેમ તેમ નહીં. વિધિપૂર્વક આચરાયેલા તે યથોક્ત ફળને આપે છે. સાધુઓએ જીવનના છેડા સુધી સાધ્વાચારનું દૃઢ રીતે પાલન કરવું. તેમણે ક્યાંય પણ વિશ્રામ કરવો નહીં. શ્રાવકોએ પણ લીધેલા વ્રતો દેઢતાપૂર્વક પાળવા. સંઘના દેવદ્રવ્ય વગેરે ધનની વ્યવસ્થા તેમણે નિષ્કપટભાવે શાસ્ત્રમાં કહેલ મર્યાદાપૂર્વક કરવી. આમ અલ્પસત્ત્વવાળાઓ માટે જૈન ધર્મની આરાધના મુશ્કેલ છે. સાત્ત્વિક જીવો તેને સુખેથી આરાધી શકે છે. માટે જૈન ધર્મને આરાધવાની યોગ્યતા સાત્ત્વિકમાં જ છે. માટે જૈન ધર્મની આરાધના કરવા માટે ચિત્તને સત્ત્વથી શણગારવું. (૧)
અવતરણિકા - પહેલા શ્લોકમાં કહ્યું કે અલ્પસત્ત્વવાળાને ધર્મનો અધિકાર નથી. બીજા શ્લોકમાં તેનું કારણ બતાવે છે -
શબ્દાર્થ - કેમકે અલ્પસત્ત્વવાળો જીવ વિષયો વગેરેથી પીડિત થયો થકો પોતાની પ્રતિજ્ઞાનો લોપ કરીને સંસારમાં દૂર સુધી પડે છે. (૨)

Page #55

३०६
धर्म कुवतः परीषहोपसर्गोपनिपातो भवेत् योगसारः ४/२ - पद्मीया वृत्तिः - यतः - हीनसत्त्वस्य धर्माधिकारो यन्निषिद्धस्तस्य कारणोपन्यासे, हीनसत्त्वः - अल्पात्मबलः, जन्तुः - जीवः, विषयादिभिः - विषया आदौ येषां कषायादीनामिति विषयादयः, तैः, बाधितः - पीडितो मोहित इति यावत्, सन्नित्यत्राध्याहार्यम्, स्वप्रतिज्ञाविलोपनात् - स्वेन-आत्मना कृतायाः प्रतिज्ञायाः-नियमस्य विलोपनम्भञ्जनमिति स्वप्रतिज्ञाविलोपनम्, तस्मात्, संसारे - भवे, बाढम् - दूरम्, एकेन्द्रियेषु निगोदेषु वेत्यर्थः, यदिवा दीर्घकालं यावत्, यदिवाऽत्यासक्त्या, पतति - निमज्जति । __हीनसत्त्वस्य धर्मेऽधिकारो नास्ति । तस्य कारणमेवम्-धर्माराधनामार्गे चलतः परीषहाणामनुकूलप्रतिकूलोपसर्गाणाञ्चोपनिपातो भवेत् । यत उक्तम् - 'श्रेयांसि बहुविघ्नानि, भवन्ति महतामपि । अश्रेयसि प्रवृत्तानां, क्वाऽपि यान्ति विनायकाः ॥' शुभाशुभविषयास्तन्मार्गे आगच्छेयुः । कदाचित्कषायकरणावसर उपतिष्ठेत् । तपसि कृते प्रतिज्ञाताहारादनेच्छा प्रादुर्भवेत् । रात्रिभोजने त्यक्ते नरो बुभुक्षया तृषया वा पीड्येत । मैथुने प्रत्याख्याते रूपवत्यः स्त्रियः प्रार्थयेयुर्मोहोदयो वा स्यात् । मुनिजीवने हिंसायां सर्वथा प्रत्याख्यातायां निर्दोषान्नजलप्राप्त्यभावेनाऽऽधाकर्मदूषितान्नजलग्रहणप्रसङ्ग आपतेत् । श्रावकजीवनेऽनीतौ प्रत्याख्यातायामनीत्या सञ्जातं परेषां धनाढ्यत्वं दृश्येत । सङ्घसत्कं प्रभूतं द्रव्यं दृष्ट्वा प्रच्छन्नरीत्या तत्स्तैन्येच्छा भवेत् । इदं तु दिशासूचनम् । एवमादीन्यन्यान्यपि विघ्नानि
પવીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - અલ્પસત્ત્વવાળાને ધર્મ કરવાનો અધિકાર નથી. તેનું કારણ આ પ્રમાણે છે – ધર્મની આરાધનાના માર્ગે ચાલનારાને પરીષહો અને અનુકૂળ-પ્રતિકૂળ ઉપસર્ગો આવે છે. કહ્યું છે કે, “મોટા માણસોનાં પણ સારા કાર્યો વિપ્નવાળા હોય છે. ખરાબ કાર્યમાં પ્રવૃત્ત થયેલાને વિદ્ગો ક્યાંય ભાગી જાય છે.” તેના માર્ગમાં સારા અને ખરાબ વિષયો આવે. ક્યારેક કષાય કરવાનો અવસર આવે. તપ કર્યો છતે છોડેલા આહારને ખાવાની ઇચ્છા થાય. રાત્રિભોજનનો ત્યાગ કર્યો છતે માણસ ભૂખથી કે તરસથી પીડાય. મૈથુનનો ત્યાગ કરવા પર રૂપાળી સ્ત્રીઓ પ્રાર્થના કરે કે મોહનો ઉદય થાય. મુનિજીવનમાં હિંસાનો સર્વથા ત્યાગ કરવા પર નિર્દોષ આહાર-પાણી ન મળવાથી આધાકર્મી આહાર-પાણી લેવાનો પ્રસંગ આવે. શ્રાવક જીવનમાં અનીતિનો ત્યાગ કરવા પર અનીતિથી ધનવાન થયેલા બીજા દેખાય. સંઘનું ઘણું દ્રવ્ય જોઈને છૂપી રીતે તેને ચોરવાની ઇચ્છા થાય. આ તો દિશાસૂચન છે. આવા પ્રકારના બીજા પણ વિપ્નો ધર્મારાધકને અટકાવવા

Page #56

योगसारः ४/२ हीनसत्त्वः प्रतिज्ञां विलोपयति
३०७ धर्माराधकस्य स्खलनायाऽऽपतेयुः । एतेषु सर्वेषु प्रसङ्गेषु सत्त्वशाली स्वीयां प्रतिज्ञां दृढं धारयति । स कथमपि न विचलति । स स्वीयान्प्राणानपि जहाति न तु प्रतिज्ञां भनक्ति। धर्मरुच्यनगारेण भूमौ पतितेन कटुतुम्बव्यञ्जनबिन्दुनाऽपि प्रभूतपिपीलिकासंहारं दृष्ट्वा तव्यञ्जनं स्वयमेव भुक्तम् । तथा च तेन स्वीयप्राणत्यागेनाऽपि पिपीलिका रक्षिताः । सत्त्वशाली जानाति यद्गृहीतप्रतिज्ञाभङ्गे महादोषः । ततः स जीवितव्यव्ययेनाऽपि गृहीतप्रतिज्ञां पालयति । हीनसत्त्वस्तूपर्युक्तप्रसङ्गेषु विचलति । स स्वगृहीतप्रतिज्ञां विस्मरति । स तात्कालिकं सुखं पश्यति । स दीर्घं न पश्यति । स प्रतिज्ञालोपाज्जायमानं दुर्गतिपातं न पश्यति । ततो विषयादिभिः पीडितः सन् स स्वगृहितप्रतिज्ञां भनक्ति । ततः प्रतिज्ञाभङ्गजनितेनाऽशुभकर्मणा स एकेन्द्रियादिषु दीर्घकालं भ्रमति । उक्तञ्च श्रीतत्त्वामृते श्रीज्योतिर्विजयकृते - 'कषायवशगो जीवः, कर्म बनाति दारुणम् । तेनासौ क्लेशमाप्नोति, भवकोटिषु दुस्तरम् ॥३३॥ कषायविषयश्चित्तं, मिथ्यात्वेन च આવી પડે. આ બધા પ્રસંગોમાં સત્ત્વશાળી માણસ પોતાની પ્રતિજ્ઞાને દઢ રીતે ધારણ કરે છે. તે કોઈ પણ રીતે ચલિત થતો નથી. તે પોતાના પ્રાણોના ભોગે પણ પ્રતિજ્ઞાનું રક્ષણ કરે છે. તે પ્રાણોને છોડી દે છે, પણ પ્રતિજ્ઞાને ભાંગતો નથી. ધર્મરુચિ અણગાર જમીન ઉપર પડેલા કડવી તુંબડીના શાકના એક ટીપાથી પણ ઘણી કીડીઓની હિંસા જોઈને તે શાક પોતે વાપરી ગયા. આમ તેમણે પોતાના પ્રાણ છોડીને પણ કીડીઓની રક્ષા કરી. સાત્વિક માણસ જાણે છે કે ગ્રહણ કરેલી પ્રતિજ્ઞાનો ભંગ કરવામાં મોટો દોષ છે. તેથી તે જીવનના ભોગે પણ ગ્રહણ કરેલી પ્રતિજ્ઞાનું પાલન કરે છે. અલ્પસત્ત્વવાળો તો ઉપર કહેલા પ્રસંગોમાં ચલિત થઈ જાય છે. તે પોતે લીધેલી પ્રતિજ્ઞાને ભૂલી જાય છે. તે તાત્કાલિક સુખને જુવે છે. તે લાંબુ જોતો નથી. તેને પ્રતિજ્ઞાનો ભંગ કરવાથી થતું દુર્ગતિમાં પડવાનું દેખાતું નથી. તેથી વિષયોથી પીડાય ત્યારે તે પોતે લીધેલી પ્રતિજ્ઞાને ભાંગી નાંખે છે. તેથી પ્રતિજ્ઞાનો ભંગ થવાથી બંધાયેલા અશુભકર્મથી તે એકેન્દ્રિય વગેરેમાં લાંબા કાળ સુધી ભમે છે. શ્રી જ્યોતિર્વિજયજીએ રચેલ શ્રીતત્ત્વામૃતમાં કહ્યું છે – “કષાયને વશ થયેલો જીવ ભયંકર કર્મ બાંધે છે. તેનાથી એ કરોડો ભવોમાં દુઃખેથી કરી શકાય એવા ક્લેશને પામે છે. (૩૩) કષાયો, વિષયો અને મિથ્યાત્વથી યુક્ત એવું ચિત્ત

Page #57

हीनसत्त्वः सावद्यं योगं प्रत्याख्याय पुनः सेवते
योगसार: ४/३
३०८
संयुतम् । संसारबीजतां याति, न याति मोक्षबीजताम् ॥३४॥ स संसारेऽतीवाऽऽसतो भवति । ततस्तस्य पुनर्व्रतपरिणामो दुर्लभो भवति । स चिरमविरत एव भवति ॥२॥ अवतरणिका - हीनसत्त्वः स्वप्रतिज्ञां विलोपयतीति प्रदर्शितम् । अधुना स यथा स्वप्रतिज्ञां लोपयति तद् दर्शयति
मूलम् - सावद्यं सकलं योगं, प्रत्याख्यायाऽन्यसाक्षिकम् । विस्मृतात्मा पुनः क्लीबः, सेवते धैर्यवर्जितः ॥३॥
अन्वयः सकलं सावद्यं योगमन्यसाक्षिकं प्रत्याख्याय विस्मृतात्मा धैर्यवर्जितः क्लीबः (सन्) पुन: (सावद्यं योगं) सेवते ॥३॥
पद्मया वृत्तिः सकलम् सर्वम्, सावद्यम् - सह अवद्येन पापेन वर्त्तते इति सावद्य:-येन पापं बध्यते तादृशः, तम्, योगम् - क्रियारूपम्, अन्यसाक्षिकम् अन्येपरे साक्षिणः-द्रष्टारो यस्यां क्रियायां यथा स्यात्तथेति अन्यसाक्षिकम्, क्रियाविशेषणमेतत् प्रत्याख्याय - प्रतिज्ञाय, विस्मृतात्मा - विस्मृतः - न चिन्तित आत्मा - स्वलक्षणो येनेति विस्मृतात्मा, धैर्यवर्जितः धैर्येण-सत्त्वेन वर्जितः-रहित इति धैर्यवर्जितः, क्लीबः – कातरः, सन्नित्यत्राध्याहार्यम्, पुनः - प्रत्याख्यानात्पश्चात्, सावद्यं योगमित्यत्राध्याहार्यम्, सेवते - आचरति ।
-
-
-
1
-
સંસારનું બીજ બને છે, મોક્ષનું બીજ બનતું નથી. (૩૪)' તે સંસારમાં ખૂબ જ આસક્ત બને છે. તેથી તેને ફરી ચારિત્ર લેવાના ભાવ મુશ્કેલીથી થાય છે. તે લાંબા કાળ સુધી અવિરત જ રહે છે. (૨)
CI
અવતરણિકા - અલ્પસત્ત્વવાળો પોતાની પ્રતિજ્ઞાને તોડે છે, એમ બતાવ્યું. હવે તે જે રીતે પોતાની પ્રતિજ્ઞાને તોડે છે તે બતાવે છે -
શબ્દાર્થ - બીજાની સાક્ષીએ બધા સાવદ્ય યોગ (પાપ વ્યાપાર)ના પચ્ચક્ખાણ કરીને આત્માને ભૂલી જનાર ધૈર્ય વિનાનો જીવ કાયર બનીને ફરી તેમને सेवे छे. (3)
१. सकलयोगं

Page #58

३०९
योगसारः ४/३ मुनिः सर्वं सावधं योगं प्रत्याख्याति
वैराग्यवासितो मुमुक्षुः प्रायः चतुर्विधसङ्घसमुपस्थितौ सद्गुरुहस्तेन प्रव्रज्यां गृह्णाति । तदा स समवसरणस्थानां जिनानां जिनप्रतिमानां वा चतुर्विधसङ्घस्य च समक्षं सकलं सावा योगं मनसा वचसा कायेन करणकारणानुमतिभिः प्रत्याख्याति । अत्र योगशब्दस्यायमर्थःमनोवाक्कायव्यापारः । स द्विविधः-सावधो निरवद्यश्च । येन पापकर्मणां बन्धो भवति स सावधो योगः । येन पापकर्मणां बन्धो न भवति स निरवद्यो योगः । सावधयोगानां प्रत्याख्यानं द्विविधं भवति - देशेन सर्वेण च । श्रावका देशेन सावद्ययोगानां प्रत्याख्यानं कुर्वन्ति । मुनिः सर्वान्सावद्ययोगान्प्रत्याख्याति । तदपि प्रत्याख्यानं स त्रिभिर्योगैस्त्रिभिः करणैश्च करोति । तद्यथा - स मनसा सर्वसावद्ययोगान स्वयं करोति नाप्यन्यैः कारयति न च कुर्वन्तमन्यमनुमन्यते । स वचसाऽपि सर्वसावद्ययोगान्न स्वयं करोति नाप्यन्यैः कारयति न च कुर्वन्तमन्यमनुमन्यते । स कायेनाऽपि सर्वसावधयोगान स्वयं करोति नाप्यन्यैः कारयति न च कुर्वन्तमन्यमनुमन्यते । इत्थं स जिनस्य सङ्घस्य च समक्षं महाप्रतिज्ञां करोति । ततः स्तोककालं यावत्स तां यथाविधि पालयति । सात्त्विकस्तां यावज्जीवं यथाविधि पालयति ।
પીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - વૈરાગી મુમુક્ષુ પ્રાયઃ ચતુર્વિધ સંઘની હાજરીમાં સદ્ગુરુના હાથે દીક્ષા લે છે. ત્યારે તે સમવસરણમાં રહેલા ભગવાન કે ભગવાનની પ્રતિમાની અને ચતુર્વિધ સંઘની સામે બધા પાપવ્યાપારોના મનથી, વચનથી અને કાયાથી કરણ-કરાવણ-અનુમોદનાના નિષેધની પ્રતિજ્ઞા લે છે. અહીં યોગ શબ્દનો આ અર્થ છે – મન-વચન-કાયાની પ્રવૃત્તિ. તે બે પ્રકારે છે – સાવદ્ય અને નિરવદ્ય. જેનાથી પાપકર્મ બંધાય તે સાવદ્યયોગ. જેનાથી પાપકર્મ ન બંધાય તે નિરવદ્યયોગ. સાવઘયોગોનું પચ્ચખાણ બે રીતે થાય છે – દેશથી અને સર્વથી. શ્રાવકો દેશથી સાવદ્યયોગોનું પચ્ચખ્ખાણ કરે છે. મુનિ બધા સાવદ્યયોગોના પચ્ચખાણ કરે છે. તે પચ્ચખ્ખાણ પણ તે ત્રણ યોગો વડે અને કરણ વગેરે ત્રણ વડે કરે છે. તે આ પ્રમાણે – તે મનથી બધા સાવદ્યયોગોને પોતે કરતો નથી, બીજા પાસે કરાવતો નથી અને કરનારા બીજાની અનુમોદના કરતો નથી. તે વચનથી પણ બધા સાવદ્યયોગોને પોતે કરતો નથી, બીજા પાસે કરાવતો નથી અને કરનારા બીજાની અનુમોદના કરતો નથી. તે કાયાથી પણ બધા સાવદ્યયોગોને પોતે કરતો નથી, બીજા પાસે કરાવતો નથી અને કરનારા બીજાની અનુમોદના કરતો નથી. આમ તે ભગવાન કે સંઘની સમક્ષ મોટી પ્રતિજ્ઞા કરે છે. પછી થોડા સમય સુધી તે વિધિપૂર્વક તેનું પાલન કરે છે. સાત્ત્વિક તે

Page #59

३१०
धैर्यवर्जितः प्रत्याख्यातं पुनः सेवते યોગાસF: 8ારૂ परन्तु कस्यचित् शिथिलमनसो मुनेः शनैः शनैः सत्त्वं हीयते । स दोषानतिचारांश्च सेवते । स स्वात्मानं विस्मरति । प्रतिज्ञाभङ्गजपापकर्मणाऽऽत्मा दुर्गतौ दुःखीभविष्यतीति स न चिन्तयति । स केवलं वर्तमानकालमेव पश्यति । प्रतिज्ञाभङ्गो जिनस्य सङ्घस्य स्वात्मनश्च द्रोहरूप इति स न चिन्तयति । सोऽल्पेनैहिकसुखेन लुभ्यति । सोऽल्पेनैहिकदुःखेन त्रस्यति । ततः स हतोत्साहो भवति । स कातरतामवलम्बते । स गलिबलवर्दसदृशो भवति । सिंहवन्निष्क्रम्य स शृगालसदृशो भवति । प्रतिज्ञापालनं तस्मै दुष्करं भासते । महाव्रतभारं वो, सोऽसमर्थो भवति । ततः स प्रतिज्ञां भनक्ति । प्रत्याख्यातान्सर्वसावधयोगान्स पुनः सेवते। यदा वस्त्रमण्डपे प्रभूता उपलाः क्षिप्यन्ते तदा तद्भारेणाऽऽक्रान्तः स पतति । एवं यदा संयमजीवनेऽतिचाराणां बाहुल्यं भवति तदा तन्नश्यति । स मुनिः पुनर्गृहस्थो भवति । अथवा स मुनिवेषेऽपि सावद्यमाचरति । स जिनस्य सङ्घस्य च विश्वासघातं करोति । कोऽपि तं न विश्वसिति । तं दृष्ट्वा जनानामन्येषु शोभनानुष्ठानेषु साधुष्वपि विश्वासो न जायते । ते तानपि तत्सदृशान्मन्यन्ते । ततश्च ते जिनधर्मविमुखा भवन्ति । પ્રતિજ્ઞાને જીવનપર્યત વિધિપૂર્વક પાળે છે. પણ કોઈક શિથિલ મનવાળા મુનિનું ધીમે ધીમે સત્ત્વ ઘટે છે. તે દોષો અને અતિચારોને સેવે છે. તે પોતાના આત્માને ભૂલી જાય છે. પ્રતિજ્ઞાનો ભંગ કરવાથી બંધાયેલા પાપકર્મથી આત્મા દુર્ગતિમાં દુઃખી થશે એમ તે વિચારતો નથી. તે માત્ર વર્તમાનકાળને જ જુવે છે. પ્રતિજ્ઞાનો ભંગ કરવો એ ભગવાનના, સંઘના અને પોતાના આત્માના દ્રોહરૂપ છે, એમ તે વિચારતો નથી. તે આ ભવના થોડા સુખથી લોભાય છે. તે આ ભવના થોડા દુ:ખથી ત્રાસ પામે છે. તેથી તેનો ઉત્સાહ મરી પરવારે છે. તે કાયર બની જાય છે. તે ગળિયા બળદ જેવો બને છે. સિંહની જેમ દીક્ષા લઈને તે શિયાળ જેવો બની જાય છે. પ્રતિજ્ઞાનું પાલન તેને મુશ્કેલ લાગે છે. મહાવ્રતોનો ભાર વહન કરવા તે અસમર્થ બને છે. તેથી તે પ્રતિજ્ઞાને તોડી નાંખે છે. છોડી દીધેલા સાવઘયોગોને તે ફરી સેવે છે. જ્યારે કપડાના મંડપમાં ઘણા પથ્થરો નંખાય છે, ત્યારે તેના ભારથી ભારે થઈને તે પડી જાય છે. એમ જ્યારે સંયમજીવનમાં અતિચારો વધી જાય છે, ત્યારે તે નાશ પામે છે. તે મુનિ પાછો ગૃહસ્થ બની જાય છે. અથવા તે મુનિવેષમાં પણ સાવદ્ય આચરે છે. તે ભગવાનનો અને સંઘનો વિશ્વાસઘાત કરે છે. કોઈ પણ તેનો વિશ્વાસ કરતું નથી. તેને જોઈને લોકોને બીજા સારી ક્રિયા કરનારા સાધુઓ ઉપર પણ વિશ્વાસ થતો નથી. તેઓ તેમને પણ તેમની જેવા માને છે. તેથી તેઓ જૈન ધર્મથી વિમુખ બને છે.

Page #60

योगसारः ४/४ यावन्मनो न तरलीभवेत् तावद् गुरुवचःशास्त्रभावनाः ३११ ___ इत्थं सत्त्वहीनः प्रतिज्ञालोपेन स्वात्मनोऽन्येषाञ्चाहितं करोति । ततः साधकैः सत्त्वशीलैर्भाव्यम् ॥३॥ __ अवतरणिका - हीनसत्त्वः सकलसावद्ययोगं प्रत्याख्याय पुनस्तदेव सेवते इति दर्शितम् । अधुना तस्य कारणं दीपयति - मूलम् - तावद् गुरुवचः शास्त्रं, तावत्तावच्च भावनाः ।
कषायविषयैर्यावन्, न मनस्तरलीभवेत् ॥४॥ अन्वयः - यावत् कषायविषयैर्मनो न तरलीभवेत् तावद् गुरुवचः तावत् शास्त्रं तावच्च भावनाः (मनसि रमन्ते) ॥४॥
पद्मीया वृत्तिः - यावत् - यावन्तं कालं, कषायविषयैः - पूर्वोक्तस्वरूपैः, मनः - चेतः, नशब्दो निषेधे, तरलीभवेत् - अस्थिरं स्यात्, तावत् - तावन्तं कालं, गुरुवचः - गुरोः-धर्माचार्यस्य वचः-आज्ञारूपं शिक्षारूपञ्च वचनमिति गुरुवचः, तावत् - तावन्तं कालं, शास्त्रम् - ग्रन्थाभ्यासः, तावत् - तावन्तं कालं, चशब्दः समुच्चये, भावनाः - अनित्याद्या द्वादश मैत्र्याद्याश्च चतस्रः, 'मनसि रमन्ते' इत्यत्राध्याहार्यम् ।
गुरुः शिष्याय वाचनां ददाति । स तस्य संयमजीवनं निर्मिमीते । गुरुः शिष्याय द्विविधां शिक्षा ददाति । शिक्षाया द्वैविध्यमेवम्-ग्रहणशिक्षाऽऽसेवनशिक्षा च । ग्रहणशिक्षया
આમ અલ્પસત્ત્વવાળો પ્રતિજ્ઞાને ભાંગી પોતાનું અને બીજાનું અહિત કરે છે. तथी साधीमे सत्त्वशील बनj. (3)
અવતરણિકા - અલ્પસત્ત્વવાળો જીવ બધા સાવદ્યયોગોના પચ્ચખ્ખાણ કરીને ફરી તેમને સેવે છે, એમ બતાવ્યું. હવે તેનું કારણ બતાવે છે -
શબ્દાર્થ - જ્યાં સુધી કષાયો અને વિષયો વડે મન ચંચળ થતું નથી, ત્યાં સુધી ગુરુદેવનું વચન, ત્યાં સુધી શાસ્ત્ર અને ત્યાં સુધી ભાવના મનમાં રમે છે. (૪)
પવીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - ગુરુ શિષ્યને વાચના આપે છે. તેનાથી તેના સંયમજીવનનું નિર્માણ થાય છે. ગુરુ શિષ્યને બે પ્રકારની શિક્ષા આપે છે. બે પ્રકારની શિક્ષા આ પ્રમાણે છે - ગ્રહણશિક્ષા અને આસેવનશિક્ષા ગ્રહણશિક્ષાથી १. विशेषकम् - C, FI

Page #61

३१२ द्वादश भावनाः
योगसारः ४/४ गुरुः शिष्यं शास्त्राणि पाठयति । आसेवनशिक्षया गुरुः शिष्यमाचारान्शिक्षयति । गुरुः शिष्यमाज्ञामपि करोति । इदं सर्वं गुरुवचोरूपं ज्ञेयम् । मुनिः शास्त्राभ्यासं करोति । तेन स जगतः स्वरूपं जानाति । स सर्वक्षेत्रेषु कुशलो भवति । स आत्मस्वरूपं जानाति । तत्प्राप्त्यर्थं स यतते । मुनिर्भावनाभिरात्मानं भावयति । अनित्याद्या द्वादश भावनाः । तद्यथा-अनित्यभावना, अशरणभावना, संसारभावना, एकत्वभावना, अन्यत्वभावना, अशुचिभावना, आस्रवभावना, संवरभावना, निर्जराभावना, लोकस्वभावभावना, बोधिदुर्लभभावना, धर्मभावना च । यदुक्तं नवतत्त्वप्रकरणे - 'पढममणिच्चमसरणं, संसारो एगया य अन्नत्तं । असुइत्तं आसव, संवरो य तह णिज्जरा णवमी ॥३०॥लोगसहावो बोही, दुल्लहा धम्मस्स साहगा अरिहा । एयाओ भावणाओ, भावेयव्वा पयत्तेणं ॥३१॥' (छाया - प्रथममनित्यमशरणं, संसार एकता चान्यत्वम् । अशुचित्वमास्रवः, संवरस्तथा निर्जरा नवमी ॥३०॥ लोकस्वभावः बोधिः, दुर्लभा धर्मस्य कथका अर्हन्तः । एता भावना, भावनीयाः प्रयत्नेन ॥३१॥) तत्त्वार्थाधिगमसूत्रे नवमाध्यायेऽप्युक्तम् - 'अनित्याऽशरण-संसारैकत्वाऽ-न्यत्वा-ऽशुचित्वाऽऽस्त्रव-संवर-निर्जरा-लोक
ગુરુ શિષ્યને શાસ્ત્રો ભણાવે છે. આ સેવનશિક્ષાથી ગુરુ શિષ્યને આચારો શીખવે છે. ગુરુ શિષ્યને આજ્ઞા પણ કરે છે. આ બધું ગુરુમહારાજના વચન સ્વરૂપ જાણવું. મુનિ શાસ્ત્રોનો અભ્યાસ કરે છે. તેનાથી તે જગતનું સ્વરૂપ જાણે છે. તે બધા ક્ષેત્રોમાં કુશળ બને છે. તે આત્માનું સ્વરૂપ જાણે છે. તેની પ્રાપ્તિ માટે તે પ્રયત્ન કરે છે. મુનિ ભાવનાઓથી આત્માને ભાવિત કરે છે. અનિત્ય વગેરે બાર ભાવનાઓ છે. ते ॥ प्रभा छ - १) मनित्यभावना, २) ४२२९ भावना, 3) संसा२मावना, ४) त्वभावना, ५) अन्यत्वभावना, ६) अशुयित्भावना, ७) भावभावना, ८) संव२त्भावना, ८) निभावना, १०) सोस्वभावभावना, ११) બોધિદુર્લભભાવના અને ૧૨) ધર્મભાવના. નવતત્ત્વપ્રકરણમાં કહ્યું છે – “પહેલાં अनित्य, १०२५५, संसार, मेडता भने अन्यत्प, अशुयित्व, माप, संव२ भने નવમી નિર્જરા, લોકસ્વભાવ, બોધિદુર્લભ, ધર્મને કહેનારા અરિહંતો - આ ભાવનાઓ પ્રયત્નપૂર્વક ભાવવી. (૩૦,૩૧)” તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્રમાં નવમા अध्यायमा ५९॥ पुंछे - अनित्य, अश२५१, संसार, मेडत्व, अन्यत्व, अशुयित्व,

Page #62

योगसार: ४/४
द्वादशभावनास्वरूपम्
३१३
बोधिदुर्लभ-धर्मस्वाख्याततत्त्वानुचिन्तनमनुप्रेक्षाः ॥७॥ भवभावनायामप्युक्तं मलधारीश्रीहेमचन्द्रसूरिभिः - 'पढमं अणिच्चभावं (१), असरणयं (२) एगयं च ( ३ ) अन्नत्तं ( ४ ) संसार (५) मसुइं चिय (६), विविहं लोगस्सहावं च (७) ॥९॥ कम्मस्स आसवं (८) संवरं च ( ९ ), निज्जरण (१०) मुत्तमे य गुणे । जिणसासणम्मि ( ११ ) बोहिं च, दुल्लहं चिंतए मइमं ( १२ ) ॥१०॥' (छाया प्रथममनित्यभावं (१), अशरणतां (२) एकतां च (३) । अन्यत्वं (४) संसारं (५) अशुचिमेव (६), विविधं लोकस्वभावं च (७) ॥९॥ कर्मण आस्रवं (८) संवरं च (९), निर्जरणं (१०) उत्तमाँश्च गुणान् । जिनशासने (११) बोधि च दुर्लभां चिन्तयेत् मतिमान् (१२) ॥१०॥I) द्वादशभावनानां स्वरूपमेवं प्रतिपादितं योगशास्त्रे - 'यत्प्रातस्तन्न मध्याह्ने, यन्मध्याह्ने न तन्निशि । निरीक्ष्यते भवेऽस्मिन् हा ! पदार्थानामनित्यता ॥५७॥ संसारे दुःखदावाग्नि- ज्वलज्ज्वालाकरालिते । वने मृगार्भकस्येव, शरणं नास्ति देहिनाम् ॥६४॥ श्रोत्रियः श्वपचः स्वामी, पतिर्ब्रह्मा कृमिश्च सः । संसारनाट्ये नटवत्, संसारी हन्त ! चेष्टते ॥ ६५ ॥ एक उत्पद्यते जन्तु - रेक एव विपद्यते । कर्माण्यनुभवत्येकः, प्रचितानि भवान्तरे ॥ ६८ ॥ यत्रान्यत्वं शरीरेण, वैसादृश्याच्छरीखानव, संवर, निर्भरा, लोड, जोधिदुर्लभ, धर्मनुं सारं स्थन આ બધા તત્ત્વોને વિચારવા તે અનુપ્રેક્ષા. (૭)' શ્રીમલધારી હેમચન્દ્રસૂરિજીએ પણ ભવભાવનામાં ऽह्युं छे - 'प्रथम अनित्यभावना, अशराता, खेडता, अन्यत्व, संसारभावना, अशुभित्भावना, विविध सोऽस्वभाव, अर्मनो मानव, संवर, निर्भरा, भिनशासનમાં ઉત્તમ ગુણો અને દુર્લભ એવી બોધિ (સમ્યક્ત્વ)ને બુદ્ધિશાળી જીવ વિચારે. (૯,૧૦)' યોગશાસ્ત્રમાં આ ભાવનાઓનું સ્વરૂપ આ રીતે બતાવ્યું છે - ‘જે સવારે હોય છે તે બપો૨ે હોતું નથી. જે બપોરે હોય છે તે રાત્રે હોતું નથી. અરે ! આ સંસારમાં પદાર્થોની અનિત્યતા દેખાય છે. (૫૭) વનમાં જેમ હરણના બચ્ચાને શરણ નથી, તેમ દુઃખના દાવાનળની દેદીપ્યમાન જ્વાલાઓથી યુક્ત એવા સંસારમાં लवोने शरए| नथी. (६४) ते अब ब्राह्मएा, थंडाण, भाषिक, पति, ब्रह्मा भने કૃમિ થાય છે. અફસોસ ! સંસારરૂપી નાટકમાં સંસારી જીવ નટની જેમ ચેષ્ટા કરે છે. (૬૫) જીવ એકલો ઉત્પન્ન થાય છે, એકલો જ મરે છે અને ભવાંતરમાં ભેગા કરેલા કર્મોને એકલો જ અનુભવે છે. (૬૮) જ્યાં ભિન્નપણાને લીધે આત્માનું

Page #63

३१४ द्वादशभावनास्वरूपम्
योगसारः ४/४ रिणः । धनबन्धुसहायानां, तत्रान्यत्वं न दुर्वचम् ॥७०॥ रसासृग्मांसमेदोऽस्थिमज्जाशुक्रान्त्रवर्चसाम् । अशुचीनां पदं कायः, शुचित्वं तस्य तत्कुतः ? ॥७२॥ मनोवाक्कायकर्माणि, योगाः कर्म शुभाशुभम् । यदास्त्रवन्ति जन्तूनामास्त्रवास्तेन कीर्तिताः ॥७४॥ सर्वेषामास्त्रवाणां तु, निरोधः संवरः स्मृतः । स पुनर्भिद्यते द्वेधा, द्रव्यभावविभेदतः ॥७९॥ संसारबीजभूतानां, कर्मणां जरणादिह । निर्जरा सा स्मृता द्वेधा, सकामा कामवर्जिता ॥८६॥ स्वाख्यातः खलु धर्मोऽयं, भगवद्भिर्जिनोत्तमैः । यं समालम्बमानो हि, न मज्जेद् भवसागरे ॥९२॥ कटिस्थकरवैशाखस्थानकस्थनराकृतिम् । द्रव्यैः पूर्णं स्मरेल्लोकं, स्थित्युत्पत्तिव्ययात्मकैः ॥१०३॥ प्राप्तेषु पुण्यतः श्रद्धा-कथकश्रवणेष्वपि । तत्त्वनिश्चयरूपं तद्, बोधिरत्नं सुदुर्लभम् ॥१०९॥' एतासां भावनानां विस्तृतस्वरूपावगमाय शान्तसुधारसं विलोकनीयम् । मैत्र्याद्याश्चतस्रो भावनाः पूर्वमेव ग्रन्थकारेणाऽस्माभिश्च न्यक्षेण प्रतिपादिताः । पञ्चानां महाव्रतानां प्रत्येकं पञ्च पञ्च भावनाः सन्ति । ततः पञ्चविंशतिर्महाव्रतभावना भवन्ति । શરીરની સાથે ભિન્નપણું છે, ત્યાં ધન, ભાઈ, મિત્રોનું ભિન્નપણું કહેવું મુશ્કેલ નથી. (૭૦) કાયા રસ, લોહી, માંસ, ચરબી, હાડકાં, મેદ, વીર્ય, આંતરડા, મળરૂપી અશુચિઓનું સ્થાન છે. તેથી તે પવિત્ર શી રીતે હોય? (૭૨) જે કારણથી મનવચન-કાયાના કાર્યોરૂપી યોગો જીવોના શુભ કે અશુભ કર્મને લાવે છે, તે કારણથી તે આસ્રવ કહેવાય છે. (૭૪) બધા આગ્નવોના નિરોધને સંવર કહેવાય છે. તે ફરી દ્રવ્ય અને ભાવના ભેદથી બે પ્રકારમાં ભેદાય છે. (૭૯) સંસારના બીજ જેવા કર્મો ખરવાથી અહીં તેને નિર્જરા કહેવાય છે. તે બે પ્રકારે છે - સકામનિર્જરા અને અકામનિર્જરા. (૮૬) જિનેશ્વર ભગવંતોએ આ ધર્મને સારી રીતે કહ્યો છે, જેનું આલંબન લેનાર સંસારસમુદ્રમાં ડૂબતો નથી. (૯૨) કેડે હાથ રાખેલ અને વૈશાખસ્થાનમાં (પગ પહોળા કરીને) રહેલ મનુષ્યના આકાર જેવા, સ્થિર રહેવાઉત્પન્ન થવા-નાશ પામવાના સ્વરૂપવાળા દ્રવ્યોથી ભરાયેલ લોકનું સ્મરણ કરવું. (૧૦૩) પુણ્યથી શ્રદ્ધા-કહેનાર-શ્રવણ મળવા છતાં પણ તત્ત્વોના નિશ્ચયરૂપ તે સમ્યક્તરત્ન બહુ દુર્લભ છે. (૧૦૯)' આ ભાવનાઓનું વિસ્તૃત સ્વરૂપ જાણવા માટે શાન્તસુધારસ ગ્રંથ જોવો. મૈત્રી વગેરે ચાર ભાવનાઓ પહેલાં જે ગ્રંથકારે અને અમે વિસ્તારથી બતાવી છે. પાંચ મહાવ્રતોની દરેકની પાંચ પાંચ ભાવનાઓ છે. તેથી મહાવ્રતોની પચીશ ભાવનાઓ છે. તે પ્રવચનસારોદ્ધાર વગેરે અન્ય ગ્રંથોમાંથી

Page #64

યોગાસા: ૪/૪ कषायविषय-नसत्त्वस्य मनो विचलति
३१५ ताः प्रवचनसारोद्धा-रादिग्रन्थान्तरेभ्यो ज्ञेयाः । ग्रन्थविस्तरभियाऽस्माभिरत्र ता न प्रतिपाद्यन्ते । इत्थं मुनिर्गुरुवचनं पालयति, शास्त्राण्यधीते, भावनाश्च भावयति । एतत्सर्वं तावदेव भवति यावन्मुनेर्मनः स्थिरीभवति । कषायविषयैः कस्यचिद्धीनसत्त्वस्य मुनेर्मनो विचलति । ततः स गुरुवचनं विस्मरति । स शास्त्रज्ञानमपि विस्मरति । भावना अपि तन्मनसः पलायन्ते । ततस्तस्य सर्वोऽपि यत्नो निरर्थको भवति । स पुनः पूर्ववत् स्वैरं प्रवर्त्तते । स कषायाविष्टो भवति । सोऽनुकूलविषयेषु रागं करोति । स प्रतिकूलविषयेषु द्वेषं करोति । इत्थं मोक्षप्रापकगुरुवचन-शास्त्राभ्यास-भावनाः स मुधा गमयति । एवं हीनसत्त्वस्य भवति । यस्य चित्तं सत्त्वशीलं न भवति तस्य चित्तमेव कषायविषयैर्विचलति । ततः स गुरुवचनादिकं विस्मृत्य पुनः सांसारिकभावेषु प्रवर्त्तते । सत्त्वशीलं चित्तं कषायविषयैर्न विचलति । सात्त्विकः कषायविषयान्न गणयति । स गुरुवचनादिकमेव बहुमन्यते । ततस्तदनुसारेण निर्मलं संयमं प्रपाल्य स स्वीयां मुक्तिं नेदीयसीं करोति ।
इत्थं हीनसत्त्वानामनर्थं दृष्ट्वा चित्तं सत्त्वपूर्णं कर्त्तव्यम् ॥४॥ જાણી લેવી. ગ્રંથનો વિસ્તાર થવાના ભયથી અમે અહીં તે બતાવતાં નથી. આમ મુનિ ગુરુદેવનું વચન પાળે છે, શાસ્ત્રો ભણે છે અને ભાવનાઓ ભાવે છે. આ બધું ત્યાં સુધી જ થાય છે, જ્યાં સુધી મુનિનું મન સ્થિર રહે છે. કષાયો અને વિષયોથી કોઈક અલ્પસર્વેવાળા મુનિનું મન વિચલિત થાય છે. તેથી તે ગુરુદેવનું વચન ભૂલી જાય છે. તે શાસ્ત્રોના જ્ઞાનને પણ ભૂલી જાય છે. ભાવનાઓ પણ તેના મનમાંથી ભાગી જાય છે. તેથી તેનો બધો પ્રયત્ન નકામો જાય છે. તે ફરીથી પહેલાંની જેમ સ્વછંદ રીતે પ્રવર્તે છે. તે કષાયોના આવેશમાં આવે છે. તે અનુકૂળ વિષયોમાં રાગ કરે છે, તે પ્રતિકૂળ વિષયોમાં દ્વેષ કરે છે. આમ મોક્ષ આપનાર ગુરુવચન-શાસ્ત્રાભ્યાસ-ભાવનાઓને તે ફોગટ ગુમાવે છે. આમ અલ્પસત્ત્વવાળાને થાય છે. જેનું મન સત્ત્વશીલ હોતું નથી, તેનું મન જ કષાયો-વિષયોથી વિચલિત થાય છે. તેથી તે ગુરુદેવના વચન વગેરેને ભૂલીને ફરી સાંસારિક ભાવોમાં પ્રવર્તે છે. સત્ત્વશીલ ચિત્ત કષાયો-વિષયોથી વિચલિત થતું નથી. સાત્ત્વિક જીવ કષાયોવિષયોને ગણકારતો નથી. તે ગુરુદેવના વચન વગેરેને જ બહુ માને છે. તેથી તેને અનુસારે નિર્મળ સંયમ પાળીને તે પોતાના મોક્ષને નજીક કરે છે.
આમ અલ્પસત્ત્વવાળા જીવોના નુકસાનને જોઈને ચિત્ત સત્ત્વથી પૂર્ણ કરવું. (૪)

Page #65

कषायविषयेषु धावन्नात्मा दुर्जेय:
योगसार: ४/५
अवतरणिका - कषायविषयैर्मनस्तरलीभवतीति दर्शितम् । अधुना कषायविषयेषु धावन्नात्मा दुर्जेय इति प्र
३१६
मूलम् - कषायविषयग्रामे, धावन्तमतिदुर्जयम् ।
यः स्वमेव जयत्येकं, स वीरतिलकः कुतः ? ॥५॥
अन्वयः
यः कषायविषयग्रामे धावन्तमतिदुर्जयं स्वमेवैकं जयति स वीरतिलकः कुत: ? ॥५॥
पद्मीया वृत्तिः - य: - जीवः कषायविषयग्रामे - कषायविषयाणां ग्राम:-समूह इति कषायविषयग्राम:, तस्मिन्, धावन्तम् - सजन्तम्, अतिदुर्जयम् - दुःखेन जीयते कषायविषयग्रामान्मोच्यते इति दुर्जयः, अतिशयेन दुर्जय इत्यतिदुर्जयः, तम्, स्वम् - स्वात्मानम्, एवशब्दो अन्येषां जयं व्यवच्छिनत्ति, एकम् - अद्वितीयम्, जयति मोहपाशान्मोचयति, सः आत्मविजेता, वीरतिलकः - वीरेषु - शूरेषु तिलकः - पुण्ड्र इवेति वीरतिलकः-श्रेष्ठवीरः कुतः - कथं प्राप्य: ? विरल इत्यर्थः ।
-
-
जगति प्रभूताः शूराः सन्ति । ते दुर्जयानपि शत्रूञ्जयन्ति । ते सर्वं जगज्जेतुं शक्नुवन्ति । परन्त्वात्मानं जेतुं तेऽसमर्थाः । अत एव ते कषायविषयेषु सजन्ति । चक्रवर्त्ती षट्खण्डं भरतं जयति । यद्येकोऽपि राजा तस्याऽऽज्ञां न मन्यते तर्हि तस्य चक्रमायुधशालायां न
1
અવતરણિકા - કષાયો અને વિષયો વડે મન ચંચળ થાય છે, એમ બતાવ્યું. હવે કષાયો અને વિષયો મુશ્કેલીથી જિતાય એવા છે એમ બતાવે છે -
१.
શબ્દાર્થ - જે કષાયો અને વિષયોના સમૂહમાં દોડતાં, બહુ મુશ્કેલીથી જિતાય એવા પોતાને એકને જ જીતે છે, તે વીરોમાં તિલક સમાન મુનિ ક્યાંથી મળે ? અર્થાત્ તેવા મુનિ બહુ ઓછા હોય છે. (૫)
विषये ग्रामे
પદ્મીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - જગતમાં અનેક શૂરવીરો છે. તેઓ મુશ્કેલીથી જિતાય એવા શત્રુઓને જીતે છે. તેઓ આખા જગતને જીતી શકે છે, પરંતુ તેઓ આત્માને જીતવા અસમર્થ છે. માટે જ તેઓ કષાયો અને વિષયોમાં આસક્ત થાય છે. ચક્રવર્તી છ ખંડવાળા ભરતક્ષેત્રને જીતે છે. જો એક પણ રાજા તેની આજ્ઞા ન
-
-
LI २. जयत्येकः
-
DI

Page #66

योगसारः ४/५ आत्मविजेतैव प्रशस्यः
३१७ प्रविशति । एवं सर्वजगति जितेऽपि यद्यात्मा न जितस्तर्हि स जीवो मुक्तौ न प्रविशति । उक्तञ्च - दशवैकालिकसूत्रे द्वितीयचूलिकायाम् – 'अप्पा खलु सययं रक्खियव्वो, सविदिएहिं सुसमाहिएहि । अरक्खिओ जाइपहं उवेइ, सुरक्खिओ सव्वदुहाण મુરૂ દ્દા ત્તિ વેમ ' (છાયા – માત્મા તુ સતત ક્ષિતવ્ય: સર્વેન્દ્રિઃ सुसमाहितैः । अरक्षितो जातिपथमुपैति, सुरक्षितः सर्वदुःखेभ्यो मुच्यते ॥१६॥ इति ब्रवीमि ।) ततो जगद्विजेतारो न श्रेष्ठवीराः, परन्त्वात्मविजेतैव श्रेष्ठवीरः । यो दुष्करं करोति स एव महान्गण्यते । जगज्जयः सुकरः, पुण्यसाध्यत्वात् । आत्मजयो दुष्करः, सत्त्वसाध्यत्वात् । तत आत्मविजेतैव प्रशस्यः । आत्मा कषायान्मित्राणि मत्वा पुनः पुनस्तेषां साहाय्यमाकाङ्क्षति । सोऽभीक्ष्णं कषायान्करोति । स विषयग्रामेषु लुभ्यति । इदं कषायविषयाऽऽसेवनं तेनाऽनादिकालादभ्यस्तम् । ततस्तस्मिस्तेषां कषायविषयाणां दृढाः संस्काराः सञ्जाताः । ततः कषायविषयान्प्राप्य स क्षिप्रं तेषु सजति । कषायविषयपाशेभ्य आत्ममोचनं दुष्करं भवति । अल्पमलयुक्तं वस्त्रं सुखेन क्षालयितुं शक्यते । यदि માને તો તેનું ચક્ર આયુધશાળામાં ન પ્રવેશે. આમ આખું જગત જીતવા છતાં પણ જો આત્મા ન જિતાયો તો તે જીવનો મુક્તિમાં પ્રવેશ થતો નથી. દશવૈકાલિકસૂત્રની બીજી ચૂલિકામાં કહ્યું છે - “બધી ઇન્દ્રિયોને ખૂબ સમાધિવાળી કરીને આત્માનું ખરેખર સતત રક્ષણ કરવું. નહિ રક્ષાયેલો આત્મા જન્મના માર્ગે (સંસારમાં) જાય છે, સારી રીતે રક્ષણ કરાયેલો તે બધા દુઃખોથી મુક્ત થાય છે – એમ હું કહું છું. (૧૬) માટે જગતને જીતનારાઓ શ્રેષ્ઠ વીરો નથી, પરંતુ આત્માને જીતનારો જ શ્રેષ્ઠ વીર છે. જે મુશ્કેલ કાર્ય કરે છે, તે જ મહાન ગણાય છે. જગતને જીતવું સહેલું છે, કેમકે તે પુણ્યથી સાધ્ય છે. આત્માનો જય કરવો મુશ્કેલ છે, કેમકે તે સત્ત્વથી સાધ્ય છે. તેથી આત્માને જીતનારો જ પ્રશંસાપાત્ર છે. આત્મા કષાયોને મિત્ર માનીને ફરી ફરી તેમની મદદની અપેક્ષા રાખે છે. તે વારંવાર કષાય કરે છે. તે વિષયોના સમૂહોમાં લોભાય છે. આ કષાયો અને વિષયોને સેવવાનું તેણે અનાદિકાળથી શીખેલું છે. તેથી તેનામાં તે કષાયો-વિષયોના દઢ સંસ્કારો પડ્યા છે. તેથી કષાયોવિષયોને પામીને તે જલ્દીથી તેમનામાં આસક્ત થાય છે. કષાયો-વિષયોની જાળમાંથી આત્માને છોડાવવો મુશ્કેલ છે. ઓછા મેલવાળું કપડું સહેલાઈથી ધોઈ શકાય છે. જો કપડાં ઉપર મેલ દઢ રીતે લાગ્યો હોય તો તે કપડું મુશ્કેલીથી ચોખું થાય છે.
5

Page #67

३१८
सत्त्वशाल्यात्मानं जयति
योगसार : ४/५
1
वस्त्रे दृढं मलं भवति तर्हि तद्वस्त्रं कृच्छ्रेण शुद्धं भवति । आत्मना कषायविषयसंस्कारा दृढमभ्यस्ता: । तत आत्माऽतिदुर्जयो भवति । उक्तञ्चोपदेशमालायाम् - 'अप्पा चेव दमेयव्वो, अप्पा हु खलु दुद्दमो । अप्पा दंतो सुही होई, अस्सि लोए परत्थ य ॥१८५॥' (छाया - आत्मैव दमयितव्य, आत्मैव खलु दुर्दमः । आत्मा दान्त: सुखी भवति, अस्मिन् लोके परत्र च ॥ १८५ ॥ )
सत्त्वशाल्यात्मानं जयति । स कषायविषयेषु न सजति । दृढानपि तान्स प्रचण्डसत्त्वेन निहन्ति । तत आत्मा कषायविषयपाशेभ्यो मुक्तो भवति । एवमात्मनो विजयो भवति । ये कषायविषयानपास्याऽऽत्मानं जयन्ति ते सात्त्विका जगति विरलाः । शेषं सर्वमपि जगद्धीनसत्त्वत्वात् कषायविषयाणामधीनं भवति । य आत्मानं जयति स दुर्गतिदुःखानि जयति । य आत्मानं न जयति स दुर्गतिदुःखैर्जीयते । उक्तञ्च श्रीवैराग्यरङ्गकुलके 'जेण जिओ निअअप्पा, दुग्गइदुखाइं तेण जिणिआई । जेणप्पा नेव जिओ, सो उ जिओ दुग्गइदुहि ॥२४॥' (छाया येन जितो निजात्मा, दुर्गतिदुःखानि जितानि । येनात्मा न जितः स तु जितः दुर्गतिदुःखैः ||२४|| )
,
-
-
આત્માએ કષાયો-વિષયોના સંસ્કારોનો દૃઢ રીતે અભ્યાસ કરેલો છે. તેથી આત્મા બહુ મુશ્કેલીથી જિતાય એવો છે. ઉપદેશમાળામાં કહ્યું છે - ‘આત્મા જ દમન કરવા યોગ્ય છે. આત્મા જ ખરેખર મુશ્કેલીથી દમાય એવો છે. દમન કરાયેલો આત્મા આલોકમાં અને પરલોકમાં સુખી થાય છે. (૧૮૫)'
સત્ત્વશાળી જીવ આત્માને જીતે છે. તે કષાયો-વિષયોમાં આસક્ત થતો નથી. દઢ એવા તેમને તે પ્રચંડ સત્ત્વથી હણે છે. તેથી આત્મા કષાયો-વિષયોની જાળમાંથી મુક્ત થાય છે. આમ આત્માનો વિજય થાય છે. કષાયો-વિષયોને છોડીને જેઓ આત્માને જીતે છે, તે સાત્ત્વિક જીવો જગતમાં થોડા હોય છે. બાકીનું આખું જગત અલ્પસત્ત્વવાળું હોવાથી કષાયો-વિષયોને પરાધીન છે. જે આત્માને જીતે છે તે દુર્ગતિના દુઃખોને જીતે છે. જે આત્માને જીતતો નથી તે દુર્ગતિના દુઃખોથી જિતાય છે. શ્રીવૈરાગ્યરંગકુલકમાં કહ્યું છે - ‘જેણે પોતાના આત્માને જીત્યો તેણે દુર્ગતિના દુઃખોને જીતી લીધા. જેણે આત્માને ન જીત્યો તે દુર્ગતિના દુઃખોથી જિતાયો. (૨૪)’

Page #68

३१९
योगसारः ४/६
रौद्रपरीषहाणां दुर्जयत्वम् अयमत्रोपदेशः-जगज्जयार्थं न प्रयतनीयम्, हीनसत्त्वा एव तथा कुर्वन्ति । आत्मजयार्थमेव प्रयतनीयम् । तत्कृते च सत्त्वशालिना भवितव्यम् ॥५॥
अवतरणिका - कषायविषयाणां दुर्जयत्वं प्रदाऽधुना रौद्रपरीषहाणां दुर्जयत्वं व्यनक्ति - मूलम् - धीराणामपि वैधुर्य-करै रौद्रपरीषहैः।
स्पृष्टः सन् कोऽपि वीरेन्द्रः, 'सम्मुखो 'यदि धावति ॥६॥ अन्वयः - धीराणामपि वैधुर्यकरै रौद्रपरीषहैः स्पृष्टः सन् यदि कोऽपि सम्मुखो धावति (तर्हि स) वीरेन्द्रः ॥६॥
पद्मीया वृत्तिः - धीराणाम् - अविचलितस्वभावानाम्, अपिशब्दः परीषहा अन्यान्विधुरान्कुर्वन्त्येव धीरानपि विधुरान्कुर्वन्तीति द्योतयति, वैधुर्यकरैः - विधुरस्यपीडितस्य भाव इति वैधुर्यम्, तत्कुर्वन्तीति वैधुर्यकरा:-पीडाकारिणः, तैः, रौद्रपरीषहैः - रौद्राः-भीमाश्च ते परीषहाः-प्रतिकूलताश्चेति रौद्रपरीषहाः, तैः, स्पृष्टः - प्रहतः, सन्, यदि - सम्भावने, कोऽपि - कश्चित्, सम्मुखः - अभिमुखः, धावति - रौद्रपरीषहान्सोढुमुद्यतो भवति, तर्हि सः' इत्यत्राध्याहार्यम्, वीरेन्द्रः - वीरेषु-शूरेषु इन्द्रः - शक इवेति वीरेन्द्रः-श्रेष्ठवीरः ।
सोक्षमार्गात्यागकर्मनिर्जरार्थं परि-समन्तात् सह्यन्ते इति परीषहाः । उक्तञ्च श्रीविशेषाव
અહીં ઉપદેશ આ પ્રમાણે છે - જગતને જીતવા માટે પ્રયત્ન ન કરવો. અલ્પસત્ત્વવાળા જ તેમ કરે છે. આત્માને જીતવા માટે જ પ્રયત્ન કરવો. તેની માટે સત્ત્વશાળી थj. (५)
અવતરણિકા - કષાયો અને વિષયો મુશ્કેલીથી જિતાય એવા છે, એમ બતાવી હવે ભયંકર પરીષહોનું દુર્જયપણું બતાવે છે –
શબ્દાર્થ - ધીર પુરુષોને પણ પીડા કરનારા ભયંકર પરીષહોનો સ્પર્શ થવા પર જો કોઈ પણ સામે દોડે તો તે વીરોમાં ઈન્દ્ર સમાન છે, એટલે કે શ્રેષ્ઠ વીર છે. (૬)
પઘીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - મોક્ષમાર્ગનો ત્યાગ ન થાય એ માટે અને કર્મોની નિર્જરા માટે જે ચારે બાજુથી સહન કરાય છે, તે પરીષહો છે. શ્રીવિશેષાવશ્યકભાષ્યમાં
१. सन्मुखे - C, F, सम्मुखं - D। २. प्रतिधावति - D। ३. युग्मम् - C, F।

Page #69

३२० द्वाविंशतिः परीषहाः
योगसारः ४/६ श्यकभाष्ये श्रीजिनभद्रगणिक्षमाश्रमणविरचिते – 'परिसोढव्वा जइणा मग्गाविच्चुइविणिज्जराहेऊ । जुत्ता परीसहा ते खुहादओ होंति बावीसं ॥३००४॥' (छाया - परिषोढव्या यतिना, मार्गाविच्युति-विनिर्जराहेतोः । युक्ताः परीषहास्ते, क्षुधादयो भवन्ति द्वाविंशतिः ॥३००४॥) तत्त्वार्थाधिगमसूत्रेऽप्युक्तं श्रीउमास्वातिवाचकवरैः - 'मार्गाच्यवननिर्जरार्थं परिषोढव्याः परीषहाः ॥३/८॥' परीषहा द्वाविंशतिः । तद्यथा-क्षुधा पिपासा शीतमुष्णं दंशोऽचेलोऽरतिः स्त्री चर्या निषद्या शय्याऽऽक्रोशो वधो याचनाऽलाभो रोगस्तृणस्पर्शो मलः सत्कारः प्रज्ञाऽज्ञानं सम्यक्त्वञ्च । उक्तञ्च - यतिदिनचर्यायां श्रीभावदेवसूरिभिः - 'खुहा पिवासा सीउण्हं, दंसाऽचेलारइत्थीओ । चरिया निसीहिया सिज्जा, अक्कोस वह जायणा ॥४३॥ अलाभरोगतणफासा, मलसक्कारपरीसहा । पन्ना अन्नाण सम्मत्तं, इअ बावीसं परीसहा ॥४४॥' (छाया -क्षुधा पिपासा शीतोष्णं, दंशाऽचेलाऽरतिस्त्रियः । चर्या निषद्या शय्या, आक्रोशो वधो याचना ॥४३॥ अलाभरोगतृणस्पर्शाः, मलसत्कारपरीषहौ । प्रज्ञाऽज्ञानं सम्यक्त्वं, इति द्वाविंशतिः परीषहाः ॥४४॥) श्रीप्रद्युम्नसूरिविरचिते विचारसारेऽप्युक्तम् - 'खुहा १ पिवासा २ सी ३ उण्हं ४, दंसा ५ ऽचेला ६ ऽरइथिओ ८ । चरिया ९ निसीहिया १० सिज्जा ११, अक्कोस १२ वह १३ जायणा १४ ॥२५९॥ अलाभ १५ रोग १६ तणफासा १७, मल १८ सक्कार १९ परीसहा । पन्ना २० अन्नाण २१ सम्मत्तं २२, एए बावीस परीसहा ॥२६०॥' (छाया - क्षुधा पिपासा शीतोष्णं, दंशाचेलारतिस्त्रियः । चर्या निषद्या शय्या, आक्रोशो वधो याचना ॥२५९॥ अलाभरोगतृणस्पर्शाः, मलसत्कारपरीषहौ । प्रज्ञाऽज्ञानं શ્રીજિનભદ્રગણિક્ષમાશ્રમણજીએ કહ્યું છે- “મોક્ષમાર્ગથી નહિડગવા માટે તથા વિશેષ નિર્જરા માટે જે વિશેષે સહન કરવા યોગ્ય છે તેને પરીષહો કહેવાય છે. તે પરીષહો ક્ષુધા, पिपासा वगेरे मावीश छ. (300४)' परीषको मावीश छे. ते २मा प्रभारी - (भू५, तरस, 631, २भी, ६२, अयेत, अति, खी, या, निषधा, शय्या, माश, १५, यायना, सलाम, रोग, तपस्पश, भल, सत्२, प्रशा, मान सने सभ्यत्व. यतिहिनयमित श्रीभाववसूरि धुंछ - 'भूमतरस, 631, २भी, २१, सयेद, सति, खी, या, निषधा, शय्या,
२२, १५, यायना, मान, तृस्पर्श, मल, सा२ ५Nष, प्रश, मान, सभ्यत्व - सापावी परीषडोछे. (४३,४४) विया२सारभां श्रीप्रधुम्नसूरि ५९।२।४ पावीश परीषडो त्याछे.

Page #70

योगसारः ४/६ हीनसत्त्वाः परीषहोपनिपाते दीना भवन्ति
३२१ सम्यक्त्वं, एते द्वाविंशतिः परीषहाः ॥२६०॥) परीषहाणां विशेषस्वरूपावगमार्थमुत्तराध्ययनसूत्रस्य द्वितीयमध्ययनं विलोकनीयम् । परीषहा जीवान्पीडयन्ति । तैर्व्याकुलिता जीवा अकार्यमपि कुर्वन्ति । हीनसत्त्वाः परीषहान्सोढुं न शक्नुवन्ति । परीषहोपनिपाते ते दीना भवन्ति । तेऽसंयममपि सेवन्ते । रौद्रपरीषहै/रा अपि विचलन्ति । तेऽसमञ्जसं चेष्टन्ते । ते तीव्रमेधाविनोऽपि सन्तोऽल्पसत्त्वा भवन्ति । ततस्ते परीषहैर्निर्जीयन्ते । साधकस्तु रौद्रपरीषहाणामुपनिपातेऽपि तेभ्यो न बिभेति । प्रत्युत तदा कर्मक्षपणावसरं मत्वा स प्रमोदते । स तान्परीषहान्सम्यक्सहते । ततश्च स प्रभूतां कर्मनिर्जरां करोति । जलक्षेपणेनाऽग्निनिर्वाति । घृतक्षेपणेनाऽग्निः प्रज्वलति । हीनसत्त्वस्य साधना परीषहोपनिपाते निर्वाति । सत्त्वाधिकानां साधना परीषहोपनिपाते प्रज्वलति । ततस्तत्साधनाऽग्नौ तस्य कर्माणि प्रज्वल्य भस्मसाद्भवन्ति । ततस्तस्याऽऽत्मा कर्मभिर्मुक्तो भवति । साधको न केवलं परीषहान्सम्यक्सहते, परन्तु परीषहाणामभावे स स्वयं परीषहानुदीरयति । हीनसत्त्वाः परीषहेभ्यो दूरं धावन्ति । ते तान्निवारयन्ति । उत्तमसत्त्वास्तु परीषहाणां પરીષહોના વિશેષ સ્વરૂપને જાણવા ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રનું બીજું અધ્યયન જોવું. પરીષહો જીવોને પીડે છે. તેનાથી વ્યાકુળ જીવો અકાર્ય પણ કરે છે. અલ્પસત્ત્વવાળા જીવો પરીષદોને સહન કરી શકતા નથી. પરીષહો આવે ત્યારે તેઓ દીન બની જાય છે. તેઓ અસંયમને પણ સેવે છે. ભયંકર પરીષહોથી ધીર પુરુષો પણ વિચલિત થાય છે. તેઓ ગમે તેવી ચેષ્ટાઓ કરે છે. તેઓ તીવ્ર બુદ્ધિશાળી હોય તો પણ અલ્પસત્ત્વવાળા બની જાય છે. તેથી તેઓ પરીષહોથી જિતાય છે. સાધક તો ભયંકર પરીષહો આવે તો પણ તેમનાથી ડરતો નથી, ઊલટું કર્મ ખપાવવાનો અવસર માનીને તે ખુશ થાય છે. તે તે પરીષહોને સારી રીતે સહે છે. તેથી તે ઘણી કર્મનિર્જરા કરે છે. પાણી નાંખવાથી અગ્નિ બુઝાઈ જાય છે. ઘી નાંખવાથી અગ્નિ પ્રજવલિત થાય છે. અલ્પસત્ત્વવાળાની સાધના પરીષહો આવવા પર બુઝાઈ જાય છે. સાત્ત્વિક જીવોની સાધના પરીષહો આવવા પર વધુ પ્રજ્વલિત થાય છે. તેથી તેના સાધનારૂપી અગ્નિમાં તેના કર્મો બળીને રાખ થઈ જાય છે. તેથી તેનો આત્મા કર્મોથી મુક્ત થઈ જાય છે. સાધક માત્ર પરીષહોને સારી રીતે સહન જ કરતો નથી, પણ પરીષહો ન આવે તો તે પોતે પરીષહોની ઉદીરણા કરે છે. અલ્પસત્ત્વવાળા જીવો પરીષહોથી દૂર ભાગે છે. તેઓ તેમને અટકાવે છે. ઉત્તમસત્ત્વવાળા જીવો તો પરીષહોની સામે દોડે છે. તેઓ તેમને સહર્ષ સ્વીકારે છે. જે

Page #71

३२२
वीरश्रेष्ठः परीषहाणां सम्मुखं धावति
योगसार: ४/७
सम्मुखं धावन्ति । ते तान्सहर्षं स्वीकुर्वन्ति । यः परीषहेभ्यः पलायते स कातरः । यः परीषहाणां सम्मुखं धावति स वीरश्रेष्ठः । जगति प्रायशो जनाः कातराः सन्ति । वीरश्रेष्ठास्तु जगति विरला एव । अत्र छद्मस्थावस्थायां वर्त्तमानश्चरमजिनेशिता श्रीवीरविभुरुदाहरणरूपो ज्ञेयः । स न केवलमागतान्परीषहान्सम्यक्सोढवान्परन्तु परीषहसहनार्थमनार्यभूमिं गतः । एकेनाऽपि परीषहेण स विधुरो नाऽभवत् । परीषहचमूं विदार्य स वीतरागोऽभवत् ।
अयमत्रोपदेशसारः-सत्त्वशालीभूय रौद्रपरीषहाः सानन्दं सोढव्याः ||६|| अवतरणिका - परीषहाणां दुर्जयत्वं प्रदर्श्याऽधुनोपसर्गाणां दुर्जयत्वं प्रदर्शयति मूलम् - उपसर्गे सुधीरत्वं, सुभीरुत्वमसंयमे ।
लोकातिगं द्वयमिदं, 'मुनेः स्याद्यदि कस्यचित् ॥७॥
अन्वयः - उपसर्गे सुधीरत्वमसंयमे सुभीरुत्वम् - इदं लोकातिगं द्वयं यदि स्यात् (तर्हि) कस्यचिन्मुने: (एव) ॥७॥
પરીષહોથી ભાગે છે, તે કાયર છે. જે પરીષહોની સામે દોડે છે, તે વીરોમાં શ્રેષ્ઠ છે. જગતમાં લોકો પ્રાયઃ કાયર છે. વીરોમાં શ્રેષ્ઠ તો જગતમાં થોડા જ હોય છે. અહીં છદ્મસ્થ અવસ્થામાં રહેલા છેલ્લા જિનેશ્વર ભગવાન શ્રીવીરપ્રભુનું ઉદાહરણ જાણવું. તેમણે માત્ર આવેલા પરીષહોને સારી રીતે સહન ન કર્યા, પણ તેઓ પરીષહોને સહન કરવા અનાર્યદેશમાં ગયા. એક પણ પરીષહથી તેઓ દુઃખી ન થયા. પરીષહોની સેનાને હરાવી તેઓ વીતરાગ બન્યા.
અહીં ઉપદેશનો સાર આ પ્રમાણે છે - સાત્ત્વિક થઈને ભયંકર પરીષહો आनंदृपूर्व सहन २वा. (t)
અવતરણિકા - પરીષહોનું દુર્જયપણું બતાવીને હવે ઉપસર્ગોનું દુર્રયપણું બતાવે
छे -
શબ્દાર્થ - ઉપસર્ગમાં ખૂબ જ નિશ્ચલપણું અને અસંયમમાં ખૂબ ડરવું - આ બંને લોકોત્તર ગુણો જો હોય તો કોઈક મુનિની પાસે જ હોય છે. (૭) KI २. स्याद्यस्य कस्यचित् - DI
१. मुनेस्स्या

Page #72

३२३
योगसारः ४/७
चतुर्विधा उपसर्गाः पद्मीया वृत्तिः - उपसर्गे - आपदि, सुधीरत्वम् - अतिशयेन निश्चलत्वम्, असंयमे - संयमप्रतिपक्षभूते, सुभीरुत्वम् - अतिशयेन कातरत्वम्, इदम् - अनन्तरोक्तम्, लोकातिगम् - लोकम्-जनमतिगच्छति-अतिशेते इति लोकातिगम्, द्वयम् - द्वाववयवौ यस्य तद्द्वयम्, यदिशब्दः सम्भावने, स्यात् - विद्येत, तीत्यत्राध्याहार्यम्, कस्यचित् - विरलस्य, मुनेः - संयमिनः, एवेत्यत्राध्याहार्यम्, एवशब्दो विरलमुनिव्यतिरिक्तं व्यवच्छिनत्ति।
उपसृज्यते-सम्बध्यते पीडादिभिः सह जीवो यैस्ते उपसर्गाः । ते चतुर्विधा दिव्यमानुष-तैर्यग्योन-आत्मसंवेदनीयभेदात् । तत्र दिव्योपसर्गा हास्य-राग-प्रद्वेष-विमर्शभेदाच्चतुर्विधाः । तत्र हास्यात्-क्रीडातः, रागात्-स्नेहरागात्, प्रद्वेषात्-तिरस्कारात्, विमर्शात्'किमयं स्वप्रतिज्ञातश्चलति नवा ?' इति मिमांसातो दिव्योपसर्गा भवेयुः । मानुषोपसर्गा अपि हास्य-राग-द्वेष-विमर्शभेदाच्चतुर्विधा एवमेव ज्ञेयाः । तैर्यग्योनोपसर्गा भय-प्रद्वेषआहारहेतु-अपत्यालयसंरक्षणहेतुभेदाच्चतुर्विधाः । तत्र भयात्-भीतेः, प्रद्वेषात्-तिरस्कारात्, आहारहेतोः-आहारप्राप्त्यर्थं, अपत्यालयसंरक्षणहेतोः-अपत्यनीडगुहादिस्थानरक्षणार्थं तिर्यकृतोपसर्गा भवेयुः । आत्मसंवेदनीयोपसर्गाः सट्टन-प्रपतन-स्तम्भन-लेशनभेदाच्चतुर्विधाः । तत्र सङ्घट्टनात्-नेत्रपतितकूणिकादिघट्टनात्, प्रपतनात्-ग-दौ पातात्, स्तम्भनात्
પઘીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - જેનાથી જીવને પીડા થાય તે ઉપસર્ગ છે. તે દેવથી, મનુષ્યથી, તિર્યંચથી અને આત્મસંવેદનથી એમ ચાર પ્રકારના છે. દેવથી थत। उपसर्गो यार ५२ना छ - हास्यथी, गथी, प्रद्वेषथी भने विद्यार्थी. હાસ્યથી એટલે ક્રીડાથી. રાગથી એટલે સ્નેહરાગથી. પ્રષથી એટલે તિરસ્કારથી. વિચારથી એટલે “શું આ પોતાની પ્રતિજ્ઞાથી ચલાયમાન થાય છે કે નહીં ?' એવી વિચારણાથી. મનુષ્યથી થતાં ઉપસર્ગો પણ આ જ રીતે ચાર પ્રકારના જાણવા. તિર્યંચથી થતા ઉપસર્ગો ચાર પ્રકારના છે – ભયથી, પ્રષથી, આહાર માટે અને અપત્યાલયના સંરક્ષણ માટે. ભયથી એટલે ડરથી. પ્રષથી એટલે તિરસ્કારથી. આહાર માટે એટલે ભોજન મળે એ માટે. અપત્યાલયના સંરક્ષણ માટે એટલે સંતાન અને નિવાસસ્થાનની રક્ષા માટે. આત્મસંવેદનથી થતાં ઉપસર્ગો ચાર પ્રકારના છે – સંઘટ્ટનથી, પ્રપતનથી, સ્તંભનથી અને લેશનથી. સંઘટ્ટનથી એટલે આંખમાં પડેલા કણ વગેરેને મસળવાથી, પ્રપતનથી એટલે ખાડા વગેરેમાં પડવાથી, સ્તંભનથી

Page #73

३२४
चतुर्विधा उपसर्गाः
योगसारः ४/७
-
अङ्गानां स्तब्धताभावात्, लेशनात् - बाह्वाद्यङ्गानां परस्परं श्लेषणादात्मसंवेदनीयोपसर्गा भवेयुः। उक्तञ्च श्रीरत्नशेखरसूरिप्रणीत श्रीगुरुगुणषट्त्रिंशत्षट्त्रिशिकायाः स्वोपज्ञटीकायाम् – ‘चतुर्विधोपसर्गास्तु देवकृतमानवकृततिर्यक्कृतात्मसंवेदनलक्षणाः । तत्र देवकृतोपसर्गाश्चतुर्धा -हास्याद्वा रागाद्वा द्वेषाद्वा विमर्शाद्वा । तत्र हास्याद् व्यन्तरीकृतोपसर्ग ईडरीक्षुल्लकस्येव । रागात् स्नेहरागात् सीतेन्द्रकृतः श्रीरामचन्द्रस्येव । प्रद्वेषात् सङ्गमकृतः श्रीवर्धमानस्येव । विमर्शाद् अश्रद्धानपरामरकृतो नन्दिषेणस्येव ॥ तथा मानवकृतोपसर्गोऽपि चतुर्धा - हास्याद्वा रागाद्वा द्वेषाद्वा विमर्शाद्वा । तत्र हास्या - द्वेश्यासुताकृतः क्षुल्लकस्येव । रागात्कोशाकृतः श्रीस्थूलभद्रस्येव । प्रद्वेषात्सोमिलकृतो गजसुकुमालस्येव । विमर्शाद्भूपतिकारितो गजाधिरूढमहामात्रोत्पादितत्रासक्रमत्यक्तकतिचिच्चीवराया वृद्धायिकाया इव ॥ तिर्यक्कृतोपसर्गोऽपि चतुर्धा - भयाद्वा प्रद्वेषाद्वा आहारहेतोर्वा अपत्यालयसंरक्षणार्थं वा । तत्र भयात् मण्डलकुण्डलिप्रभृतिकृतो भवति इति सुप्रतीतमेव । प्रद्वेषाच्चण्डकोशिकसर्पकृतो એટલે અંગો અકડાઈ જવાથી, લેશનથી એટલે બાહુ વગેરે અંગોના પરસ્પર ઘસાવાથી. શ્રીરત્નશેખરસૂરિજીએ રચેલ શ્રીગુરુગુણષત્રિશત્પત્રિશિકાની સ્વોપજ્ઞ ટીકામાં કહ્યું છે - ‘ઉપસર્ગો ચાર પ્રકારના છે – દેવકૃત, મનુષ્યકૃત, તિર્યંચકૃત અને આત્મસંવેદનથી. દેવકૃત ઉપસર્ગો ચાર પ્રકારના છે - હાસ્યથી, રાગથી, દ્વેષથી, વિચારથી. હાસ્યથી - વ્યંતરીએ ઈડરના ક્ષુલ્લક સાધુને કરેલા ઉપસર્ગની જેમ. રાગથી - સ્નેહરાગથી, સીતેન્દ્રએ રામચંદ્રજીને કરેલા ઉપસર્ગની જેમ. પ્રદ્વેષથી - સંગમદેવે શ્રીવર્ધમાનસ્વામીને કરેલા ઉપસર્ગની જેમ. વિચારથી – શ્રદ્ધા નહીં કરનાર દેવે નંદિષણને કરેલા ઉપસર્ગની જેમ. મનુષ્યકૃત ઉપસર્ગ પણ ચાર પ્રકારના છે હાસ્યથી, રાગથી, દ્વેષથી, વિચારથી. હાસ્યથી - વેશ્યાની દીકરીએ ક્ષુલ્લક સાધુને કરેલા ઉપસર્ગની જેમ. રાગથી - કોશાવેશ્યાએ શ્રીસ્થૂલભદ્રજીને કરેલા ઉપસર્ગની જેમ. પ્રદ્વેષથી - સોમિલે ગજસુકુમાલ મુનિને કરેલા ઉપસર્ગની જેમ. વિચારથી - હાથી ઉપર બેઠેલા મહાવતે કરેલા ત્રાસથી ક્રમે કરીને છોડ્યા છે કેટલાક વસ્ત્રો જેણે એવી વૃદ્ઘ સાધ્વીને રાજાએ કરાવેલા ઉપસર્ગની જેમ. તિર્યંચોએ કરેલા ઉપસર્ગો પણ ચાર પ્રકારના છે - ભયથી, પ્રદ્વેષથી, આહાર માટે, અપત્યાલયના સંરક્ષણ માટે. ભયથી - કૂતરા, સાપ વગેરેથી કરાતો ઉપસર્ગ. પ્રદ્વેષથી - ચંડકૌશિક સર્વે શ્રીવીરપ્રભુને કરેલા ઉપસર્ગની જેમ. આહાર માટે - વાઘણે સુકોશલ મુનિને કરેલા

Page #74

योगसारः ४/७
चतुर्विधा उपसर्गाः
भगवद्वीरस्येव । आहारहेतोर्व्याघ्रीकृतः सुकोशलस्येव । अपत्यालयसंरक्षणार्थं गोसिंहादिकृतो भवतीत्यपि सुप्रतीतमेव ॥ तथाऽऽत्मसंवेदनोपसर्गोऽपि चतुर्धा - सङ्घट्टनाद्वा प्रपतनाद्वा स्तम्भनाद्वा लेशनाद्वा । तत्र संघट्टनात्स्वयमेवाक्षिरजोमलनादिकृतः स्यादिति । प्रपतनाद्भ्रश्यत्पादस्य सहसालग्नगाढप्रहारस्येव । स्तम्भनान्मूच्छितवातप्रयोगक्षणस्तब्धीभूतहस्तपादादेरिव । लेशनाद्गाढरोगकर्शिताङ्गभागस्येव ॥ अन्ये तु देवकृतोपसर्गभेदेषु रागाद्वेति पदं परिहृत्य चतुर्थं पदं विमर्शप्रद्वेषादिद्वित्रिसंयोगसम्भवं पठन्ति । तथा मानवकृतोपसर्गभेदेष्वपि रागाद्वेति पदं परिहृत्य कुशीलप्रतिसेवनाख्यं चतुर्थं पदं वदन्ति इति । तथा चोक्तम्- 'उवसज्जणमुवसग्गो, तेण तओ वा उवसज्जए जम्हा । सो दिव्वमणुयतेरिच्छआयसंवेयणाभेओ ॥३००५ ॥ हासप्पओसवीमंसुभयपयभेयओ भवे दिव्वो । एवं चिय माणुस्सो, कुसीलपडीसेवणचउत्थो ॥३००६॥ तिरिओ भयप्पओसाहारावच्चाइरक्खणत्थं वा । घट्टणथंभणपवडणलेसणओ वाऽऽयसंवेओ ॥३००७॥ (विशेषावश्यकभाष्यम्) ॥३४॥' (छाया ઉપસર્ગની જેમ. અપત્ય અને આલયના રક્ષણ માટે - ગાય, સિંહ વગેરે વડે કરાતો ઉપસર્ગ. આત્મસંવેદનથી થતાં ઉપસર્ગ પણ ચાર પ્રકારના છે - સંઘટ્ટનથી, પ્રપતનથી, સ્તંભનથી, લેશનથી. સંઘટ્ટનથી આંખમાં પડેલી રજને પોતે જ મસળવાથી થતો ઉપસર્ગ. પ્રપતનથી – પગની સ્ખલના થવાથી અચાનક લાગેલા
-
३२५
ગાઢ પ્રહારવાળા વ્યક્તિની જેમ. સ્તંભનથી - શરીરમાં ઉત્પન્ન થયેલ વાયુને લીધે થોડી વાર માટે જેના હાથ-પગ અકડાઈ ગયા છે એવા વ્યક્તિની જેમ. લેશનથી
ગાઢ રોગને લીધે જેના શરીરના ભાગો ઘસાઈ ગયા છે એવી વ્યક્તિની જેમ. કેટલાક દેવકૃત ઉપસર્ગોના ભેદોમાં રાગથી એ પદની બદલે વિમર્શ, પ્રદ્વેષ વગેરે બે-ત્રણના સંયોગથી થતું ચોથું પદ કહે છે. કહ્યું છે - “જેના સંબંધથી જીવને પીડા થાય તે ઉપસર્ગ. તે દેવ સંબંધી, મનુષ્ય સંબંધી, તિર્યંચ સંબંધી અને આત્મસંવેદન
એમ ચાર ભેદવાળા છે. દેવ સંબંધી ઉપસર્ગ ચાર પ્રકારના છે - હાસ્યથી, પ્રદ્વેષથી, વિચારથી, ઉભયપદથી. મનુષ્ય સંબંધી ઉપસર્ગ પણ એ જ રીતે ચાર પ્રકારના છે, ચોથો ભેદ કુશીલપ્રતિસેવન છે. તિર્યંચ સંબંધી ઉપસર્ગ ચાર પ્રકારના છે - ભયથી, પ્રદ્વેષથી, આહાર માટે, અપત્ય વગેરેના રક્ષણ માટે. આત્મસંવેદનથી થતાં ઉપસર્ગ ચાર પ્રકારના છે - ઘટ્ટનથી, સ્તંભનથી, પ્રપતનથી, લેશનથી.
-

Page #75

३२६
हीनसत्त्वा उपसर्गापातेऽसंयम सेवन्ते योगसारः ४/७ - उपसर्जनमुपसर्गः, तेन ततो वा उपसृज्यते यस्मात् । स दिव्य-मानुषतैर्यग्योनाऽऽत्मसंवेदनाभेदः ॥३००५॥ हास्यप्रद्वेषविमर्शोभयपदभेदतो भवेद् दिव्यः । एवमेव मानुषः, कुशीलप्रतिसेवनचतुर्थः ॥३००६॥ तिर्यङ् भयप्रद्वेषाऽऽहारापत्यादिरक्षणार्थं वा । घट्टनस्तम्भनप्रपतनलेशनतो वाऽऽत्मसंवेद्यः ॥३००७॥)
संसारेऽनेकश उपसर्गा आपतन्ति । जना असंयमसेवनेन तान्निवारयन्ति । हीनसत्त्वाः प्राकृतजना उपसर्गापाते बिभ्यति । ततस्ते तान्न सहन्ते, परन्तु तन्निवारणोपायाँश्चिन्तयन्ति । ततस्तेऽसंयमाऽऽसेवनेनोपसर्गेभ्यः स्वात्मनो रक्षणं कुर्वन्ति । असंयमाऽऽसेवने तेषां भयो न भवति । ते निर्भयीभूत्वाऽसंयममासेवन्ते । इत्थं ते उपसर्गीयन्ते । ते सम्यक्सहनेनोपसर्गान्जेतुं न शक्नुवन्ति । मुनयोऽपि सर्वे न सत्त्वशालिनः । ततोऽल्पसत्त्वा मुनयः साधुत्वं प्राप्याऽपि प्राकृतजनवच्चेष्टन्ते । ते उपसर्गोपनिपाते भीरवो भवन्ति । तेऽसंयमाऽऽसेवने धीरा भवन्ति । कश्चिद्विरलो मुनिः सात्त्विको भवति । स उपसर्गेभ्यो न बिभेति । स धीरीभूयोपसर्गान्सम्यक्सहते । स उपसर्गजनितपीडया स्वात्मनः कर्मक्षयं विचिन्त्य मोदते । स उपसर्गकर्तृणां कर्मबन्धं विचिन्त्य व्यथितो भवति । सोऽसंयमाद्बाढं (300५,3006, 300७) (विशेषावश्य(माध्य)" (3४) ।
સંસારમાં અનેક વાર ઉપસર્ગો આવે છે. લોકો અસંયમ સેવીને તેમને નિવારે છે. અલ્પસત્ત્વવાળા સામાન્ય લોકો ઉપસર્ગો આવે ત્યારે ડરે છે. તેથી તેઓ તેમને સહન કરતાં નથી, પણ તેમને નિવારવાના ઉપાયો વિચારે છે. તેથી તેઓ અસંયમ સેવીને ઉપસર્ગોથી પોતાનું રક્ષણ કરે છે. અસંયમને સેવવામાં તેમને ડર લાગતો નથી. તેઓ નિર્ભય થઈને અસંયમને સેવે છે. આમ તેઓ ઉપસર્ગોથી જિતાય છે. તેઓ સારી રીતે સહન કરીને ઉપસર્ગોને જીતી શકતા નથી. મુનિઓ પણ બધા સત્ત્વશાળી હોતા નથી. તેથી અલ્પસત્ત્વવાળા મુનિઓ સાધુપણું પામીને પણ સામાન્ય માણસની જેમ વર્તે છે. તેઓ ઉપસર્ગો આવવા પર ડરી જાય છે. તેઓ અસંયમને સેવવામાં ધીર હોય છે. કોઈક વિરલ મુનિ સાત્ત્વિક હોય છે. તે ઉપસર્ગોથી ડરતો નથી. તે ધીર બનીને ઉપસર્ગોને સારી રીતે સહન કરે છે. તે, ઉપસર્ગોથી થતી પીડા વડે પોતાના કર્મો ખપે છે, એમ વિચારી ખુશ થાય છે. તે ઉપસર્ગ કરનારાઓના કર્મબંધને વિચારીને દુઃખી થાય છે. તે અસંયમથી બહુ ડરે છે. અસંયમને સેવવાથી બંધાયેલા અશુભ કર્મોના ઉદયથી આવનારા દુર્ગતિના દુઃખોને વિચારીને તે અસંયમ

Page #76

३२७
योगसारः ४/७ सात्त्विको मुनिः प्रतिस्रोतो गच्छति बिभेति । असंयमासेवनजनिताऽशुभकर्मोदयेनैष्यदुर्गतिदुःखानि विचिन्त्य सोऽसंयमाऽऽसेवनार्थं नोऽत्सहते । असंयमस्तु प्रतिज्ञाभङ्गरूपः । धीराः प्राणानपि त्यजन्ति, न तु वचनम् । स मुनिरसंयमं गुरुतमं दोषं मत्वा तं नाऽऽसेवते । लोकोऽनुस्रोतो गच्छति । सात्त्विको मुनिस्तत्त्वं विचिन्त्य तस्माद्विपरीतं चेष्टते । स प्रतिस्रोतो गच्छति । उक्तञ्च ज्ञानसारे लोकसज्ञात्यागाष्टके - 'लोकसज्ञामहानद्या-मनुस्रोतोऽनुगा न के ? प्रतिस्रोतोऽनुगस्त्वेको, राजहंसो महामुनिः ॥२३३॥ ज्ञानसारे तपोऽष्टकेऽप्युक्तं'आनुश्रोतसिकी वृत्ति-र्बालानां सुखशीलता । प्रातिश्रोतसिकी वृत्ति-र्ज्ञानिनां परमं तपः ॥३१२॥' लोका उपसर्गेभ्यो भीरवो भवन्ति असंयमे च शूरा भवन्ति, सात्त्विको मुनिस्तु उपसर्गे शूरो भवति असंयमाच्च भीरुः । इत्थं मुनेरिमौ द्वौ गुणौ लोकोत्तरौ स्तः तावपि कस्यचित्सात्त्विकस्य मुनेरेव, न तु सर्वेषां मुनीनाम् ।
अयमत्रोपनिषदर्थः-सात्त्विकीभूयोपसर्गे धीरैर्भवितव्यमसंयमाच्च भीरुभिर्भविતવ્યમ્ IIણા.
સેવવા માટે ઉત્સાહિત થતો નથી. અસંયમ તો પ્રતિજ્ઞાનો ભંગ કરવા સમાન છે. ધીર પુરુષો પ્રાણોને પણ ત્યજે છે, પણ વચનને નહીં. તે મુનિ અસંયમને મોટો દોષ માનીને તેને સેવતો નથી. લોકો પ્રવાહની અનુકૂળ દિશામાં જાય છે. સાત્ત્વિક મુનિ તત્ત્વને વિચારીને તેનાથી વિપરીત વર્તે છે. તે પ્રવાહની સામે જાય છે. જ્ઞાનસારના લોકસંજ્ઞાત્યાગાષ્ટકમાં કહ્યું છે – “લોકસંજ્ઞારૂપી મહાનદીમાં પ્રવાહની અનુકૂળ દિશામાં જનારા કેટલા નથી? અર્થાત્ બધા જ છે. પ્રવાહની સામે જનાર તો એક રાજહંસ જેવા મહામુનિ છે. (૨૩૩) જ્ઞાનસારમાં તપાષ્ટકમાં પણ કહ્યું છે – પ્રવાહ તરફનું વર્તન બાળજીવોની સુખશીલતા છે. પ્રવાહની સામે વર્તવું એ જ્ઞાનીઓનો શ્રેષ્ઠ તપ છે. (૩૧૨)” લોકો ઉપસર્ગોથી ડરે છે અને અસંયમમાં શૂરવીર હોય છે. સાત્ત્વિક મુનિ તો ઉપસર્ગોમાં શૂરવીર હોય છે અને અસંયમથી ડરે છે. આમ મુનિના આ બે ગુણો લોકોત્તર છે, તે પણ કોઈક સાત્ત્વિક મુનિ પાસે જ હોય છે, બધા મુનિઓ પાસે નહીં.
અહીં રહસ્યાર્થ આ પ્રમાણે છે – સાત્ત્વિક થઈને ઉપસર્ગમાં ધીર થવું અને અસંયમથી ડરવું. (૭)

Page #77

३२८ .
विषया दुःसहाः
योगसारः ४/८ अवतरणिका - कषायविषयपरीषहोपसर्गाणां दुर्जयत्वं प्रतिपाद्याऽधुना तेषां दुर्जयत्वस्य तारतम्यं दर्शयति - मूलम् - 'दुःसहा विषयास्तावत्, कषाया अतिदुःसहाः ।
परीषहोपसर्गाश्चा-ऽधिकदुःसहदुःसहाः ॥८॥ अन्वयः - विषयास्तावद्दुःसहाः, कषाया अतिदुःसहाः, परीषहोपसर्गाश्चाधिकदुःसहदुःसहाः ॥८॥
पद्मीया वृत्तिः - विषयाः - इन्द्रियार्थाः, तावत्शब्दः क्रमार्थः, प्रथमं विषया दुःसहा इति भावं द्योतयति, दुःसहाः - दुःखेन सह्यन्ते इति दुःसहाः, कषायाः - कषायमोहनीयोदयजन्याः, अतिदुःसहाः - अतिशयेन दुःसहाः, परीषहोपसर्गाः - पूर्वोक्तस्वरूपाः, चशब्दः समुच्चये, अधिकदुःसहदुःसहाः - अधिका दुःसहा इत्यधिकदुःसहाः, तेभ्योऽपि दुःसहा इत्यधिकदुःसहदुःसहा:-दुःसहतमा इत्यर्थः ।।
विषयास्तु दुःसहा एव । विषयेषु रागद्वेषाऽकरणेन ते सह्यन्ते । संसारेऽन्यतरविषयस्य सम्बन्धो जायते एव । ततः संसारे निवसता विषयाणां बाह्यसम्बन्धो निवारयितुमशक्यः । विषयाणां बाह्यसम्बन्धे सत्यपि यदि तेषु रागद्वेषाकरणेन भावसम्बन्धो न क्रियते तर्हि
અવતરણિકા - કષાયો, વિષયો, પરીષહો અને ઉપસર્ગોનું દુર્જયપણું બતાવીને હવે તેમના દુર્જયપણાની તરતમતા બતાવે છે –
શબ્દાર્થ - પહેલા વિષયો તો મુશ્કેલીથી સહન થાય એવા છે. કષાયો બહુ મુશ્કેલીથી સહન થાય એવા છે. પરીષહ અને ઉપસર્ગો બહુ જ મુશ્કેલીથી સહન थाय सेवा छे. (८)
પઘીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - વિષયો તો મુશ્કેલીથી સહન થાય એવા છે. વિષયોમાં રાગ-દ્વેષ નહીં કરીને તે સહન થાય છે. સંસારમાં કોઈને કોઈ વિષયનો સંબંધ થાય જ છે. તેથી સંસારમાં રહેનારા માટે વિષયોનો બાહ્યસંબંધ નિવારવો શક્ય નથી. વિષયોનો બાહ્યસંબંધ થવા છતાં પણ જો તેમાં રાગ-દ્વેષ ન કરવા વડે ભાવસંબંધ ન કરાય તો તે વિષયોને સહન કર્યા કહેવાય. જીવ અનાદિકાળથી આ __१. दुस्सहा - C, E K, MI २. अपि दुस्सहाः - A, B, C, D, E, F, G J, L, अतिदुस्सहाः - MI ३. ... दुस्सहदुस्सहाः - MI

Page #78

कषाया अतिदुःसहाः
योगसारः ४/८
३२९
ते सोढाः । जीवेनाऽनादिकालादिदमेवाऽभ्यस्तं अनुकूलविषयेषु रागः कर्त्तव्यः, प्रतिकूलविषयेषु च द्वेषः कर्त्तव्य इति । ततस्तत्संस्कारप्रेरितो जीवो विषयान्प्राप्य रागद्वेषौ करोत्येव। ततो विषयेषु रागद्वेषाऽकरणं दुष्करम् । इत्थं विषया दुःसहा भवन्ति ।
-
कषायास्तु विषयेभ्योऽपि अधिकदुःसहाः । अनासक्त्या विषयोपभोग्यपि कषायाऽऽविष्टो भवति । उदयप्राप्तकषायाणां निष्फलीकरणेन ते सह्यन्ते । अनित्यादिभावनाभावितो नरो विषयेषु रागद्वेषौ न करोति । परन्तु सोऽपि कषायोदये कषायपरवशो भवति । शुभाऽशुभविषययुक्तबाह्यपदार्थाञ्जीवस्त्यक्तुं शक्नोति । आत्मपरिणतिरूपकषायान्स त्यक्तुं न शक्नोति । विषयानासेवने जीवो हानिं न पश्यति । कषायानासेवने स स्वार्थासिद्धेर्हानि पश्यति । ततः स विषयान् जेतुं शक्नोति, परन्तु कषायास्तस्मै दुर्जेया भासते ।
कषायेभ्योऽपि परीषहोपसर्गा अधिकदुःसहाः । कषायाऽऽ सेवनेन जायमानानर्थान्दृष्ट्वा विचिन्त्य च कश्चित्सत्त्वाधिको जीवस्तान्विजेतुं निश्चिनोति । स कषायोदयकारिप्रसङ्गेष्वपि
જ શીખ્યો છે કે અનુકૂળ વિષયોમાં રાગ કરવો અને પ્રતિકૂળ વિષયોમાં દ્વેષ કરવો. તેથી તે સંસ્કારોથી પ્રેરાયેલો જીવ વિષયો પામીને રાગદ્વેષ કરે જ છે. માટે વિષયોમાં રાગદ્વેષ ન કરવા એ મુશ્કેલ છે. આમ વિષયો મુશ્કેલીથી સહન થાય એવા છે.
કષાયો તો તેમના કરતાં પણ વધુ મુશ્કેલીથી સહન થઈ શકે એવા છે. આસક્તિ વિના વિષયોનું સેવન કરનાર પણ કષાયોના આવેશમાં આવે છે. ઉદયમાં આવેલા કષાયોને નિષ્ફળ કરવા વડે તે સહન કરાય છે. ભાવનાથી ભાવિત થયેલો માણસ વિષયોમાં રાગ-દ્વેષ કરતો નથી. પણ તે પણ કષાયોના ઉદયમાં કષાયોને પરવશ બને છે. સારા-ખરાબ વિષયોથી યુક્ત બાહ્યપદાર્થોને જીવ છોડી શકે છે. આત્માના પરિણામરૂપ કષાયોને તે છોડી શકતો નથી. વિષયોનું સેવન ન થાય તો જીવને નુકસાન દેખાતું નથી. કષાયો ન કરાય તો જીવને પોતાના સ્વાર્થની સિદ્ધિ ન થવાથી નુકસાન દેખાય છે. તેથી તે વિષયોને જીતી શકે છે, પણ કષાયો તેને મુશ્કેલીથી જિતાય એવા લાગે છે.
કષાયો કરતાં પણ પરીષહો અને ઉપસર્ગો બહુ જ મુશ્કેલીથી સહન થાય એવા છે. કષાય કરવાથી થતાં નુકસાનોને જોઈને અને વિચારીને કોઈક સાત્ત્વિક જીવ

Page #79

३३०
परीषहोपसर्गा अधिकदुःसहदुःसहाः योगसारः ४/९ कषायान्न करोति । कषायास्तु मानसिकाः । ततो दृढीभूय स कदाचित्तान्निगृह्नियात्, परन्तु परीषहोपसर्गेभ्यस्तु सोऽपि बिभेति । असंयममासेव्य स तान्निवारयति । स कर्मविपाकं विचार्य तान्न सहते । जीवेन देहरागो दृढमभ्यस्तः । ततः स देहादात्मानमभिन्नं मन्यते । देहहानौ स दुःखीभवति । परीषहोपसर्गाणां विपाको देहे भवति । ततो देहहानिभयात्स तान्न सहते । ___इत्थं विषय-कषाय-परीषहोपसर्गा उत्तरोत्तरं दुःसहाः । ततस्तेषां सहनार्थमधिकाधिकं सत्त्वं स्फोरणीयम् । यो दुर्जेयान्जयति स एव वीरो भवति ॥८॥
अवतरणिका - विषयादीनां दुर्जयत्वस्य तरतमतां प्रदाऽधुना कामस्य दुर्जयत्वं प्रतिपादयति - मूलम् - जगत्त्रयैकमलश्च, कामः केन विजीयते ।
मुनिवीरं विना कञ्चि-च्चित्तर्निग्रहकारिणम् ॥९॥
२
તેમને જીતવાનો નિશ્ચય કરે છે. તે કષાયોનો ઉદય કરાવનારા પ્રસંગોમાં પણ કષાયો કરતો નથી. કષાયો તો માનસિક છે. તેથી દઢ થઈને તે કદાચ તેમને જીતી લે, પણ પરીષણો-ઉપસર્ગોથી તો તે પણ ડરે છે. અસંયમ સેવીને તે તેમને નિવારે છે. તે કર્મનો ઉદય વિચારીને તેમને સહન કરતો નથી. જીવે શરીરના રાગનો દઢ અભ્યાસ કર્યો છે. તેથી તે શરીરથી આત્માને અભિન્ન માને છે. શરીરને નુકસાન થાય તો તેને દુઃખ થાય છે. પરીષણો-ઉપસર્ગોની અસર શરીર ઉપર થાય છે. તેથી શરીરને નુકસાન થવાના ભયથી તે તેમને સહન કરતો નથી.
આમ વિષયો, કષાયો, પરીષહો-ઉપસર્ગો ઉત્તરોત્તર વધુ મુશ્કેલીથી સહન થાય એવા છે. માટે તેમને સહન કરવા વધુ ને વધુ સત્ત્વ ફોરવવું. જે મુશ્કેલીથી જિતાય मेवा डोय तेभने ते छ ते ४ वीर छे. (८)
અવતરણિકા - વિષય વગેરેના દુર્જયપણાની તરતમતા બતાવીને હવે કામનું દુર્જયપણું બતાવે છે –
१. ... विग्रह ... DI २. ... कारणम् - E, GI

Page #80

३३१
योगसारः ४/९
द्विविधः कामः
- अन्वयः - चित्तनिग्रहकारिणं च कञ्चित् मुनिवीरं विना जगत्त्रयैकमल्लः कामः केन विजीयते ? ॥९॥
पद्मीया वृत्ति: - चित्तनिग्रहकारिणम् - चित्तस्य- मनसों निग्रहः - नियन्त्रणं कर्तुं शीलमस्येति चित्तनिग्रहकारी, तम्, चशब्दः पूर्वश्लोकापेक्षया समुच्चये, कञ्चित् विरलम्, मुनिवीरम् - मुनिषु साधुषु वीरः - पराक्रमीति मुनिवीरः, तम्, विना ऋते, जगत्त्रयैकमल्लः - जगताम् ऊर्ध्वाधस्तिर्यग्लोकानां त्रयम्-त्रयाणां समूह इति जगत्त्रयम्, तस्मिन्नेकः-अद्वितीयो मल्लः- योध इति जगत्त्रयैकमल्लः, कामः मन्मथः, केन सात्त्विकमुनिव्यतिरिक्तेन, विजीयते पराभूयते ? न केनचिदपीत्यर्थः।
-
-
कामो द्विविधः, तद्यथा - असम्प्राप्तः सम्प्राप्तश्च । तत्र असम्प्राप्तः कामः कामिनां विरहसम्भवः । स दशविधः । सम्प्राप्तः कामः कामिनां परस्परसङ्गसम्भवः । स चतुर्दशविधः । उक्तञ्च श्रीप्रवचनसारोद्धारे तद्वृत्तौ च "कामो चउवीसविहो संपत्तो खलु तहा असंपत्तो । चउदसहा संपत्तो दसहा पुण होअसंपत्तो ॥ १०६२ ॥ तत्थ असंपत्ते त्था १ चिंता २ तह सद्ध ३ संभरण ४ मेव | विक्कवय ५ लज्जनासो ६ पमाय ७ उम्माय ८ तब्भावो ९ ॥१०६३॥ मरणं च होइ दसमे १० संपत्तंपि य समासओ वोच्छं । दिट्ठीए संपाओ १ दिट्ठीसेवा २ य संभासो ३ ॥ १०६४॥ हसिय ४ ललिओ ५ वगूहिय ६ दंत ७ नहनिवाय ८ चुंबणं ९ चेव । आलिंगण १० मादाणं ११ कर १२ सेवण १३ ऽणंगकीडा १४ य ॥ १०६५ ॥ वृत्तिः - कामश्चतुर्विंशतिविधःचतुर्विंशतिभेदो भवति, तत्र प्रथमं तावत्सामान्येन द्विधा - सम्प्राप्तः - कामिनामन्योऽन्यं सङ्गमसमुत्थ:, तथा असम्प्राप्तश्च विप्रलम्भस्वरूपः, तत्र सम्प्राप्तश्चतुर्दशधा
શબ્દાર્થ - અને ચિત્તનો નિગ્રહ કરનારા કોઈક વીર મુનિ વિના ત્રણ જગતમાં એકમાત્ર મલ્લ એવો કામ કોના વડે જિતાય છે ? (૯)
પદ્મીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - કામ બે પ્રકારના છે. તે આ પ્રમાણે - અસંપ્રાપ્ત અને સંપ્રાપ્ત. અસંપ્રાપ્ત કામ કામીઓને વિરહથી થાય છે. તે દશ પ્રકારનો છે. સંપ્રાપ્ત કામ કામીઓને એકબીજાના સંગથી થાય છે. તે ચૌદ પ્રકારનો છે. શ્રીપ્રવચનસારોદ્ધારમાં અને તેની ટીકામાં કહ્યું છે - ‘કામના ૨૪ પ્રકાર છે. તે સામાન્યથી બે પ્રકારે છે – (૧) સંપ્રાપ્ત અને (૨) અસંપ્રાપ્ત. એમાં કામીઓના પરસ્પર મેળાપથી જે કામ થાય તે સંપ્રાપ્તકામ, વિયોગરૂપ અસંપ્રાપ્તકામ. સંપ્રાપ્તકામ ૧૪ પ્રકારનો
-

Page #81

असम्प्राप्तकामस्य दशभेदाः
योगसार : ४/९
चतुर्दशप्रकार: दशधा पुनः - दशप्रकारो भवत्यसम्प्राप्त इति ॥१०६२॥ तत्राल्पतरवक्तव्यत्वादसम्प्राप्तं तावदाह - 'तत्थे 'त्यादि, तत्र - द्वयोः सम्प्राप्तासम्प्राप्तयोर्मध्ये असम्प्रातोऽयं - 'अत्थे 'ति अर्थनमर्थ:- अदृष्टेऽपि रमण्यादौ श्रुत्वा तदभिलाषमात्रं ९ चिन्ता - अहो रूपादयस्तस्या गुणा इत्यनुरागेण चिन्तनं २ तथा श्रद्धा-तत्सङ्गमाभिलाष: ३ तथा संस्मरणं-सङ्कल्पिततद्रूपस्यालेख्यादिदर्शनेनात्मनो विनोदनं ४ तथा विक्लवतातद्विरहदुःखातिरेकेणाहारादिष्वपि निरपेक्षता ५ तथा लज्जानाशो - गुर्वादिसमक्षमपि तद्गुणोत्कीर्त्तनं ६ तथा प्रमादः - तदर्थमेव सर्वारम्भेषु प्रवर्त्तनं ७ तथोन्मादोनष्टचित्ततया आलजालजल्पनं ८ तथा तद्भावना-स्तम्भादीनामपि तद्बुद्ध्याऽऽलिङ्गनादिचेष्टा ९ मरणं च भवति दशमोऽसम्प्राप्तकामभेद: १०, इदं च सर्वथा प्राणपरित्यागलक्षणं न ज्ञातव्यं, शृङ्गाररसभङ्गप्रसङ्गात्, किन्तु मरणमिव मरणंनिश्चेष्टावस्था मूर्च्छाप्राया काचिदित्यर्थः इत्थमेवाभिनवगुप्तेन भरतवृत्तिकृताऽपि व्याख्यातत्वादिति । अथ सम्प्राप्तं काममाह - ' संपत्तंपी 'त्यादि, संप्राप्तमपि कामं
"
३३२
છે અને અસંપ્રાપ્ત કામ ૧૦ પ્રકારનો છે. થોડો વિષય હોવાથી અસંપ્રાપ્ત કામ પહેલા કહે છે. સંપ્રાપ્ત અને અસંપ્રાપ્ત એ બે કામોમાં અસંપ્રાપ્ત કામ આ પ્રમાણે છે. ૧. અર્થ એટલે ઇચ્છા કરવી તે. જે સ્ત્રી વગેરેને ન જોઈ હોવા છતાં સાંભળીને તેની ફક્ત ઇચ્છા કરવી તે અર્થ. ૨. ચિંતા એટલે વિચાર કરવો તે. જેમકે ‘અહો...! કેવું સુંદર રૂપ છે’ એમ તે સ્ત્રીના ગુણોને રાગથી વિચારવા તે ચિંતા. ૩. શ્રદ્ધા એટલે તેના મિલનની ઇચ્છા. ૪. સંસ્મરણ એટલે સંકલ્પિત કરેલ તેના રૂપના ચિત્ર વિગેરે જોઈને પોતે આનંદ પામે. ૫. વિક્લવતા એટલે સ્ત્રીના વિરહ દુ:ખની અધિકતાથી આહાર વિગેરેનો ઉપેક્ષાભાવ. ૬. લજ્જાનાશ એટલે વડીલ વિગેરેની સમક્ષ પણ સ્ત્રીના ગુણો ગાવા. ૭. પ્રમાદ એટલે સ્રીની માટે બધાયે આરંભોમાં પ્રવર્તે. ૮. ઉન્માદ એટલે શૂન્યચિત્તપણાથી ગમે તેમ બોલે. ૯. તદ્ભાવના એટલે થાંભલા વિગેરેમાં પણ તે સ્ત્રીની કલ્પનાથી તે થાંભલા વગેરેને ભેટવું. ૧૦. મરણ એ દસમો અસંપ્રાપ્ત કામનો ભેદ છે. અહીં સર્વથા પ્રાણત્યાગરૂપ મરણ ન જાણવું, કેમકે. શ્રૃંગા૨૨સનો ભંગ થઈ જાય, પરંતુ મરણતુલ્ય નિશ્ચેષ્ટ મૂર્છા જેવી કંઈક દશા થવી, તે મરણ જાણવું. ભરત ટીકાકાર અભિનવ ગુપ્તે પણ આ પ્રમાણે વ્યાખ્યા કરી છે.
હવે સંપ્રાપ્ત કામ સંક્ષેપથી કહે છે. ૧. દૃષ્ટિસંપાત એટલે સ્ત્રીના સ્તન વગેરે

Page #82

योगसार: ४ / १
सम्प्राप्तकामस्य चतुर्दशभेदाः
३३३
--
समासतः-सङ्क्षेपेण वक्ष्ये, तदेवाह - दृष्टेः सम्पातः स्त्रीणां कुचाद्यवलोकनं १ तथा दृष्टिसेवा - हावभावसारं तद्दृष्टेर्दृष्टिमीलनं २ तथा सम्भाषणं - उचितकाले स्मरकथाभिर्जल्पः ३ ॥ १०६३ ॥ १०६४॥ हसितं च वक्रोक्तिगर्भं हसनं ४ ललितंपासकादिक्रीडा ५ उपगूढं- गाढतरपरिष्वक्तं ६ दन्तपातो - दशनच्छेदविधिः ७ नखनिपातः-कररुहविपाटनप्रकार ः ८ चुम्बनं वक्त्रसंयोगः ९ आलिङ्गनं-ईषत्स्पर्शनं १० आदानं - कुचादिग्रहणं ९१ 'करसेवणं 'ति प्राकृतशैल्या करणासेवने, तत्र करणंसुरतारम्भयन्त्रं चतुरशीतिभेदं वात्स्यायनप्रसिद्धं १२ आसेवनं मैथुनक्रिया १३ अनङ्गक्रीडा च - आस्यादावर्थक्रियेति १४ ॥१०६५॥'
जगत्त्रिविधम्, तद्यथा-ऊर्ध्वलोकोऽधोलोकस्तिर्यग्लोकश्च । मल्लोऽन्यान्भूमौ पातयति । कामो जगत्त्रयजीवान्प्रपीड्य दुर्गतौ पातयति । कामो जगत्त्रयेऽपि दुर्जेयः । देव - नारकतिर्यङ्नराः सर्वेऽपि कामेन पीड्यन्ते । न कोऽपि कामं जेतुं प्रभवति । ततो जगत्त्रये काम एकोऽजेयो मल्लः । चक्रवर्त्यपि कामपरवशीभूय चतुःषष्टिसहस्रान्तः पुरस्त्रीभि: सह જોવા. ૨. દૃષ્ટિસેવા એટલે હાવ-ભાવપૂર્વક તેની આંખથી આંખ મેળવવી. ૩. સંભાષણ એટલે યોગ્ય વખતે કામકથા કરવી. ૪. હાસ્ય એટલે વક્રોક્તિ-કટાક્ષપૂર્વક હસવું. ૫. લલિત એટલે પાસા વિગેરેથી રમત કરવી. ૬. ઉપગૂઢ એટલે ગાઢપણે વળગવું. ૭. દંતપાત એટલે દાંતછેદનવિધિ-દાંત કરડવા. ૮. નખનિપાત એટલે નખ મારવા. ૯. ચુંબન એટલે મુખ મેળવવા. ૧૦. આલિંગન એટલે કંઈક સ્પર્શ કરવો. ૧૧. આદાન એટલે સ્તન વિગેરે પકડવા. ૧૨. કરણ એટલે સુરત ક્રિડાના આરંભરૂપ યંત્ર એટલે આસન કરવું તે. તે વાત્સ્યાયન ગ્રંથમાં ચોર્યાસી પ્રકારે પ્રસિદ્ધ છે. ૧૩. આસેવન એટલે મૈથુનક્રિયા. ૧૪. અનંગક્રીડા એટલે મોઢા વિગેરેમાં અર્થક્રિયા કરવી. (૧૦૬૨-૧૦૬૫)’
જગત ત્રણ પ્રકારનું છે. તે આ પ્રમાણે - ઊર્ધ્વલોક, અધોલોક અને તિર્હાલોક. મલ્લુ બીજાઓને જમીન ઉપર પાડે છે. કામ ત્રણ જગતના જીવોને પીડીને દુર્ગતિમાં પાડે છે. કામ ત્રણે જગતમાં મુશ્કેલીથી જિતાય એવો છે. દેવો, નારકીઓ, તિર્યંચો અને મનુષ્યો બધા ય કામથી પીડાય છે. કોઈ પણ કામને જીતી શકતું નથી. તેથી ત્રણે જગતમાં કામ એક ન જીતી શકાય એવો મલ્લ છે. ચક્રવર્તી પણ કામને પરવશ થઈને અંતઃપુરની ચોસઠ હજાર સ્ત્રીઓની સાથે ભોગોને ભોગવે છે. દુષ્કર તપ
B-6

Page #83

૨૨૪ *
कामो जगत्त्रयैकमल्लः
योगसारः ४/९ भोगान्भुनक्ति । दुष्करतपःकारिण ऋषयोऽपि स्वर्गाप्सरसो दृष्ट्वा मुह्यन्ति । इन्द्रोऽपि कामपीडित इन्द्राणीभिः सह भोगान्भुनक्ति । तिर्यञ्चोऽपि विजातीयं दृष्ट्वा लुभ्यन्ति तत्पृष्ठे च धावन्ति । नारका अपि नपुंसकवेदोदयात्तीव्रकामाग्निना पीड्यन्ते । मनुष्याः स्त्रियं दृष्ट्वा कामविकारैर्वशीक्रियन्ते । देवा अपि देवाङ्गनाभिः सह विषयान् सेवन्ते । इत्थं सर्वमपि जगत्कामेन वशीकृतम् । तस्याऽऽज्ञां सर्वेऽपि मन्यन्ते । न कोऽपि तदाज्ञामुल्लङ्घयति । सात्त्विकः कश्चिदेव मुनिः कामं जेतुं शक्नोति । यः स्वीयं चित्तं नियन्त्रयितुं शक्नोति स एव कामं जेतुं शक्नोति, यतः कामो मनसि प्रादुर्भवति । यदुक्तं योगशास्त्रे-'सङ्कल्पयोनिनाऽनेन हहा विश्वं विडम्बितम् । तदुत्खनामि सङ्कल्पं मूलमस्येति चिन्तयेत् ॥३१३५॥' सात्त्विको मुनिश्चित्तं निगृह्णाति । स केषुचिदपि प्रसङ्गेषु न चलति । तस्य चित्तं मेरुवत्स्थिरम् भवति । कामबाणास्तस्य चित्तं न विध्यन्ति । कामविकारा तस्मिन्न प्रभवन्ति । मुनिर्भावनाशस्त्रैः कामं निहन्ति । तस्य मनसि कामो न प्रादुर्भवति । इत्थं विश्वविजेताऽपि कामः सात्त्विकं मुनि जेतुं न शक्नोति । स मुनिरेव कामं पराजयते । કરનારા ઋષિઓ પણ સ્વર્ગની અપ્સરાઓને જોઈને મોહ પામે છે. ઈન્દ્ર પણ કામથી પીડાઈને ઈન્દ્રાણીઓની સાથે ભોગોને ભોગવે છે. તિર્યંચો પણ વિજાતીયને જોઈને લોભાય છે અને તેની પાછળ દોડે છે. નારકીના જીવો પણ નપુંસકવેદના ઉદયને લીધે કામના તીવ્ર અગ્નિથી પીડાય છે. મનુષ્યો સ્ત્રીને જોઈને કામના વિકારોને વશ થાય છે. દેવો પણ દેવાંગનાઓની સાથે વિષયોને સેવે છે. આમ આખુંય જગત કામથી વશ કરાયું છે. તેની આજ્ઞા બધાય માને છે. કોઈ પણ તેની આજ્ઞાને ઓળંગતું નથી. કોઈક સાત્ત્વિક મુનિ જ કામને જીતી શકે છે. જે પોતાના મનનું નિયંત્રણ કરી શકે છે, તે જ કામને જીતી શકે છે, કેમકે કામ મનમાં ઉત્પન્ન થાય છે. યોગશાસ્ત્રમાં કહ્યું છે - “અરે ! સંકલ્પ (મનના વિચારોમાંથી ઉત્પન્ન થયેલા આ કામે જગતને હેરાન કર્યું છે. તેથી કામના મૂળ એવા સંકલ્પને ઉખેડી નાંખું, એમ વિચારવું. (૩૧૩૫) સાત્ત્વિક મુનિ મનને કાબૂમાં રાખે છે. તે કોઈપણ પ્રસંગોમાં ચલિત થતો નથી. તેનું મન મેરુપર્વતની જેમ સ્થિર હોય છે. કામના બાણો તેના મનને વિંધતાં નથી. કામના વિકારોની તેની ઉપર અસર થતી નથી. મુનિ ભાવનાઓ રૂપી શસ્ત્રો વડે કામને હણે છે. તેના મનમાં કામ પેદા થતો નથી. આમ દુનિયાને જીતનારો એવો પણ કામ સાત્ત્વિક મુનિને જીતી શકતો નથી. તે મુનિ જ કામને હરાવે છે.

Page #84

योगसारः ४/१०
कामदुर्जयतावर्णनम्
३३५
इत्थं कश्चिदेव विरलो मुनिः कामविजेता भवति । शेषस्तु सर्वोऽपि लोक: कामेन पराभूयते । ततः काममतिदुर्जेयं ज्ञात्वा तज्जयार्थं सत्त्वविकासः कर्त्तव्यः ||९|| कामस्य दुर्जयतां प्रदर्श्याऽधुना तामेव वर्णयति
अवतरणिका
मूलम् - मुनयोऽपि यतस्तेन, विवशीकृतचेतसः ।
घोरे भवान्धकूपेऽस्मिन् पतित्वा यान्त्यधस्तलम् ॥१०॥ अन्वयः - यतस्तेन विवशीकृतचेतसो मुनयोऽप्यस्मिन्घोरे भवान्धकूपे पतित्वाऽधस्तलं यान्ति ॥ १० ॥
पद्मीया वृत्तिः यतः-पूर्वश्लोकोक्तस्य कामस्य दुर्जयत्वस्य कारणं दीपयति, तेन - कामेन, विवशीकृतचेतसः - विवशीकृतम् - परवशीकृतं चेतः - चित्तं येषामिति विवशीकृतचेतसः, मुनयः साधवः, अपिशब्दो अन्ये तु कामपरवशीभूय संसारे पतन्ति मुनयोऽपि कामविवशीभूय संसारे पतन्तीति द्योतयति, अस्मिन् - प्रत्यक्षमनुभूयमाने, भवान्धकूपे अन्धः-अज्ञानाऽन्धकारमयः, कूपः - अवटः, अन्धश्चासौ कूपश्चेत्यन्धकूपः, भवः-संसार एवाऽन्धकूप इति भवान्धकूपः तस्मिन्, घोरे - रौद्रे, पतित्वा - निमज्ज्य, अधस्तलम् - सप्तमनरकपृथिवीम्, यान्ति - गच्छन्ति ।
-
-
कामेन विवशीकृता जीवा विषयान्विजातीयाँश्च सेवन्ते । ततोऽशुभकर्माणि निबध्य ते दीर्घकालं यावद् दुर्गतौ भ्रमन्ति । कामेन कृता जीवस्य दुर्दशैवं प्रतिपादिता आराधना
આમ કોઈક વિરલ મુનિ કામને જીતે છે. બાકીની આખી દુનિયા કામથી હરાવાય છે. માટે કામને ખૂબ મુશ્કેલીથી જિતાય એવો જાણીને તેનો જય કરવા सत्त्वनो विलास वो. (८)
અવતરણિકા - કામના દુર્રયપણાને બતાવીને હવે તેને જ વર્ણવે છે -
શબ્દાર્થ - કેમકે તેનાથી (કામથી) પરવશ ચિત્તવાળા મુનિઓ પણ આ ભયંકર સંસારરૂપી અંધારા કૂવામાં પડીને નીચેના તળિયા સુધી જાય છે. (૧૦)
પદ્મીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - કામથી પરવશ જીવો વિષયોને અને વિજાતીઓને સેવે છે. તેથી અશુભ કર્મો બાંધીને તેઓ લાંબા કાળ સુધી દુર્ગતિમાં ભમે છે. કામે કરેલી જીવની દુર્દશાનું વર્ણન શ્રીવીરભદ્રસૂરિજીએ આરાધનાપતાકામાં આ રીતે

Page #85

३३६
कामविवशजीवस्य दुर्दशा योगसारः ४/१० पताकायां श्रीवीरभद्रसूरिभिः - ‘सोयइ वेवइ तप्पइ, जंपइ कामाउरो असंबद्धं । रतिदिया य निदं न लहइ, पज्झाइ विमणो य ॥५४६॥ पाणितलधरियगंडो, बहुसो चिंतेइ कि पि दीणमुहो । कामुम्मत्तो अंधो, अंतो डज्झइ य चिंताए ॥५४७॥ कामाउरो नरो उण, कामिज्जंते जणे अलब्भंते । मारइ अणत्थयं सो, गिरिजलणजलेसु अप्पाणं ॥५४८॥' (छाया - शोचते वेपते तपति, जल्पति कामातुरोऽसम्बद्धम् । रात्रिन्दिवं च निद्रां न लभते, प्रध्याति विमनाश्च ॥५४६॥ पाणितलधृतगण्डो, बहुशः चिन्तयति किञ्चिदपि दीनमुखः । कामोन्मत्तो अन्धोऽन्तर्दह्यते च चिन्तया ॥५४७॥ कामातुरो नरः पुनः, काम्यमाने जने अलभ्यमाने । मारयति अनर्थकं स, गिरिज्वलनजलेषु आत्मानम् ॥५४८॥) हीनसत्त्वा मुनयोऽपि कामेन वशीक्रियन्ते । ततस्ते स्त्रीषु रागं कुर्वन्ति । ते विषयेष्वासक्ता भवन्ति । तेऽतिचारान्सेवन्ते। ते ब्रह्मचर्यगुप्तीभञ्जन्ति । ते व्रतभङ्गमपि कुर्वन्ति । ततस्ते तीव्रमशुभं कर्म सञ्चित्य नरकेषु निगोदेषु वा पतन्ति । तत्र च तेऽनन्तकालं यावद्दुःखमनुभवन्ति । व्रतानि गृहीत्वा तैर्भञ्जितानि। ततस्तेषां व्रतानि दुर्लभानि भवन्ति । यस्य वस्तुनो दुरुपयोगः क्रियते तद्भवान्तरे न प्राप्यते इत्याध्यात्मिकजगतो नियमः । येन मुनिना मानुष्यं जिनधर्मो व्रतानि च प्राप्य मुक्तेः साधना न कृता, परन्तु भोगेच्छैव पूरिता तेन मानुष्यादेः सदुपयोगो ध्र्यु छ - 'भी शो ४२ छ, छ, ॥२८. थाय छ, संजय विनानुं गोले छ, रातદિવસ ઊંઘતો નથી, દીનમનવાળો થઈને ધ્યાન કરે છે, હાથમાં લમણા મૂકી દીન મુખવાળો થઈને ઘણીવાર કંઈપણ વિચારે છે, કામથી ઉન્મત્ત થયેલો તે આંધળો થાય છે, અંદરમાં ચિંતાથી બળે છે. કામી ઇચ્છાયેલ વ્યક્તિ ન મળવા પર વિના
२४पर्वत-अग्नि-५५मा पोताने मारी न छ. (५४६,५४७,५४८)' અલ્પસત્ત્વવાળા મુનિઓને પણ કામ પોતાના વશમાં કરે છે. તેથી તેઓ સ્ત્રીઓમાં રાગ કરે છે. તેઓ વિષયોમાં આસક્ત થાય છે. તેઓ અતિચારોને સેવે છે. તેઓ બ્રહ્મચર્યની વાડોને ભાંગે છે. તેઓ વ્રતને પણ ભાંગી નાખે છે. પછી તેઓ તીવ્ર અશુભ કર્મ ભેગા કરીને નરકમાં કે નિગોદમાં પડે છે અને ત્યાં તેઓ અનંતકાળ સુધી દુઃખ અનુભવે છે. વ્રતોને લઈને તેમણે ભાંગી નાંખ્યા. તેથી તેમના માટે વ્રતો દુર્લભ બને છે. જે વસ્તુનો દુરુપયોગ કરાય, તે ભવાંતરમાં મળતી નથી – આ આધ્યાત્મિક જગતનો નિયમ છે. જે મુનિએ મનુષ્યભવ, જૈનધર્મ અને વ્રતો પામીને મુક્તિની સાધના ન કરી, પણ ભોગની ઇચ્છા જ પૂરી તેણે મનુષ્યભવ વગેરેનો

Page #86

योगसारः ४/१० कामविवशा मुनयोऽपि भवान्धकूपे पतन्ति
३३७ न कृतः, परन्तु दुरुपयोग एव कृतः । ततस्तस्य मानुष्यं जिनधर्मो व्रतानि च दुर्लभानि भवन्ति । व्रतभ्रष्टो मुनिरनेकशो नरकनिगोदेषु भ्रमति । तुच्छस्य विषयसुखस्य भोगसुखस्य वा कृते तेन तीव्रतमं दुर्गतिदुःखं स्वीकृतम् । इत्थं तेन मूर्खता कृता । स्वल्पलाभकृते तेन महती हानिः स्वीकृता । अन्धकूपे गाढमन्धकारं भवति । सोऽतीव गम्भीरो भवति। तत्र पतितो मनुष्यो द्रष्टुं न शक्नोति । स तस्मान्निर्गन्तुमपि न शक्नोति । ततस्तत्रैव स चिरं दुःखं सहते। संसारोऽप्यन्धकूपतुल्यो भवति । तत्र पतितो जन्तुः स्वहितं न पश्यति। स तस्मान्निर्गन्तुं न शक्नोति । अनन्तकालं यावत्स तत्र दुःखमनुभवति । संसारो घोरः । तत्र पतितो जीव आपद्भिः पीड्यते । स सदैव दुःखाकुलो भवति । कूलवालको मुनिः स्त्रीषु लुब्ध्वा सप्तमी नरकपृथ्वीं प्राप्नोत् । कण्डरीकमुनी रसे लुब्ध्वा सप्तमी नरकमहीमवाप्नोत् । दुर्गतिर्मुनिवेषान्न बिभेति । योऽप्यकार्यं करोति सा तमाक्षिपति । ततो मुनिभिरप्यप्रमत्ततया साधना कर्त्तव्या। न मुनिवेषमात्रेण तेषां दुर्गते रक्षणं भविष्यति । यदुक्तमध्यात्मकल्पद्रुमे त्रयोदशे यतिशिक्षोपदेशाधिकारे - 'आजीविकार्थमिह
સદુપયોગ ન કર્યો પણ દુરુપયોગ જ કર્યો. તેથી તેના માટે મનુષ્યભવ, જૈનધર્મ અને વ્રતો દુર્લભ બની જાય છે. વ્રતોથી ભ્રષ્ટ થયેલો મુનિ અનેકવાર નરકમાં અને નિગોદમાં ભમે છે. તુચ્છ એવા વિષયસુખ કે ભોગસુખ માટે તેણે ખૂબ ભયંકર એવું દુર્ગતિનું દુઃખ સ્વીકાર્યું. આમ તેણે મૂર્ખામી કરી. થોડા લાભ માટે તેણે ઘણું નુકસાન સ્વીકાર્યું. અંધારા કૂવામાં બહુ અંધારું હોય છે. તે બહુ ઊંડો હોય છે. તેમાં પડેલો માણસ જોઈ શકતો નથી. તે તેમાંથી નીકળી પણ શકતો નથી. તેથી તે ત્યાં જ લાંબા કાળ સુધી દુ:ખ સહે છે. સંસાર પણ અંધારા કૂવા જેવો છે. તેમાં પડેલા જીવને પોતાનું હિત દેખાતું નથી. તે તેમાંથી નીકળી શકતો નથી. અનંતકાળ સુધી તે ત્યાં દુઃખને અનુભવે છે. સંસાર ઘોર છે. તેમાં પડેલો જીવ આપત્તિઓથી પીડાય છે. તે હંમેશા દુઃખથી આકુળ હોય છે. કૂલવાલક મુનિ સ્ત્રીઓમાં લોભાઈને સાતમી નરકમાં ગયા. કંડરીક મુનિ રસમાં લોભાઈને સાતમી નરકમાં ગયા. દુર્ગતિ સાધુના વેષથી ડરતી નથી. જે પણ અકાર્ય કરે છે, તેને તે ખેંચે છે. તેથી મુનિઓએ પણ અપ્રમત્ત બનીને સાધના કરવી. સાધુના વેષ માત્રથી તેઓ દુર્ગતિથી બચી શકતા નથી. અધ્યાત્મકલ્પદ્રુમમાં તેરમા યતિશિક્ષોપદેશ અધિકારમાં કહ્યું છે – “જો અહીં આ સાધુવેષને તું આજીવિકા માટે ધારણ કરે છે અને કષ્ટોથી ડરતો એવો તું નિર્મળ

Page #87

स्त्रीशस्त्रस्याऽनर्थकृत्त्वम्
योगसार: ४/११
३३८
यद्यतिवेषमेष, धत्से चारित्रममलं न तु कष्टभीरुः । तद्वेत्सि किन्न ? न बिभेति जगज्जिघृक्षु- र्मृत्युः कुतोऽपि नरकश्च न वेषमात्रात् ॥१३४॥'
इत्थं कामेन विवशीकृता मुनयोऽपि दुर्गतौ पतन्ति । ततः कामोऽतीव दुर्जेयः । ततस्तज्जयार्थं सदा सावधानैः प्रयत्नपरैश्च भवितव्यम् ॥१०॥
अवतरणिका
कामस्य दुर्जयतां वर्णयित्वाऽधुना तस्य स्त्रीशस्त्रस्याऽनर्थकृत्त्वं
दर्शयति
,
मूलम् - तावद्धैर्यं महत्त्वं च तावद् तावद्विवेकिता । कटाक्षविशिखान्यावन्-न क्षिपन्ति मृगेक्षणाः ॥११॥
अन्वयः - तावद् धैर्यं तावद् महत्त्वं तावच्च विवेकिता यावन्मृगेक्षणाः कटाक्षविशिखान् न क्षिपन्ति ॥ ११॥
पद्मीया वृत्तिः - तावत् - तावन्तं कालम्, धैर्यम् - धीरता - आपत्स्वभीरुत्वमिति यावत् तावत् तावन्तं कालम्, महत्त्वम् - उच्चैः पदस्थानरूपम्, तावत् - तावन्तं कालम्, चशब्दः समुच्चये, विवेकिता - तत्त्वातत्त्वभेदज्ञता, यावत् - यावन्तं कालं, मृगेक्षणाः - मृगस्येक्षणे इवेक्षणे यासामिति मृगेक्षणा: - स्त्रियः, कटाक्षविशिखान् - कटाक्षा:-सविलाससकामदृष्टिपातरूपा एव विशिखाः शरा इति कटाक्षविशिखाः,
तान्, नशब्दो निषेधे, क्षिपन्ति - मुञ्चन्ति ।
-
ચારિત્રને ધારણ કરતો નથી. તેથી શું તું નથી જાણતો કે જગતને ગ્રહણ કરવાની ઇચ્છાવાળું મૃત્યુ અને નરક માત્ર વેષથી કોઈનાથી પણ ડરતાં નથી ? (૧૩૪)’
આમ કામને પરવશ મુનિઓ પણ દુર્ગતિમાં પડે છે. માટે કામ ખૂબ મુશ્કેલીથી જિતાય એવો છે. માટે તેને જીતવા હંમેશા સાવધાન અને પ્રયત્નમાં તત્પર થવું. (૧૦)
અવતરણિકા - કામના દુર્રયપણાને વર્ણવીને હવે તેના સ્રીરૂપી શસ્રનું અનર્થકારીપણું બતાવે છે -
શબ્દાર્થ - ત્યાં સુધી ધૈર્ય રહે છે, ત્યાં સુધી મહત્ત્વ રહે છે અને ત્યાં સુધી વિવેકીપણું રહે છે કે જ્યાં સુધી સ્ત્રીઓ કટાક્ષના બાણો ફેંકતી નથી. (૧૧)
१. .... विवेकता
- JI

Page #88

योगसारः ४/११ नारीकटाक्षैधैर्यमहत्त्वविवेका नश्यन्ति
३३९ धैर्यवन्तो जीवा उपसर्गपरीषहेभ्यो निर्भया भवन्ति । आपत्स्वपि ते सङ्क्लेशं नानुभवन्ति । विघ्नेष्वपि ते स्वप्रवृत्तिं न मुञ्चन्ति । प्रतिकूलताभिरपि तेषामुत्साहो मन्दो न भवति । ते कदाचिदपि स्वारब्धकार्यान्न विचलन्ति । ते स्वमार्गाकेनापि न स्खल्यन्ते। नारीकटाक्षैस्तु तेऽपि विचलन्ति । तेषामपि स्खलना जायते । नारी दृष्ट्वा तेषां धैर्यं गलति । ते निःसत्त्वा भवन्ति ।
केचिज्जना मन्त्रित्व-पण्डितत्व-कवित्व-नपत्व-वासुदेवत्व-चक्रवर्तित्वादीनि पदानि प्राप्नुवन्ति । ते स्वपदानुसारं चेष्टन्ते । ते काञ्चिदपि तां प्रवृत्तिं न कुर्वन्ति येन तेषां पदहानिः स्यात् । सविलासनारीदृष्ट्या प्रहृतास्तेऽपि स्वपदं विस्मरन्ति । ते स्वमहत्त्वं न स्मरन्ति । ते नारीषु लुभ्यन्ति । हीनामपि स्त्रियं ते सेवन्ते । ते तदा स्वजातिकुलादिकं न चिन्तयन्ति ।
केचिद्विवेकिनो जनास्तत्त्वातत्त्वयोर्भेदं जानन्ति । तेऽतत्त्वं त्यजन्ति । ते तत्त्वमेव પલ્દયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - વૈર્યવાળા જીવો ઉપસર્ગો અને પરીષહોથી નિર્ભય હોય છે. તેઓ આપત્તિઓમાં પણ સંક્લેશને અનુભવતા નથી. વિનોમાં પણ તેઓ પોતાની પ્રવૃત્તિને છોડતાં નથી. પ્રતિકૂળતાઓથી પણ તેમનો ઉત્સાહ મંદ થતો નથી. તેઓ ક્યારેય પણ પોતે શરૂ કરેલા કાર્યથી વિચલિત થતાં નથી. તેમને પોતાના માર્ગમાંથી કોઈ પણ અટકાવી શકતું નથી. સ્ત્રીના કટાક્ષોથી તો તેઓ પણ વિચલિત થાય છે. તેમની પણ સ્કૂલના થાય છે. સ્ત્રીને જોઈને તેમની ધીરજ ગળવા લાગે છે. તેઓ નિઃસત્ત્વ બને છે.
કેટલાક માણસો મંત્રીપણું, પંડિતપણું, કવિપણું, રાજાપણું, વાસુદેવપણું, ચક્રવર્તીપણું વગેરે પદોને પામે છે. તેઓ પોતાના પદને અનુસાર ચેષ્ટાઓ કરે છે. તેઓ એવી કોઈ પણ પ્રવૃત્તિ કરતાં નથી કે જેનાથી તેમના પદને નુકસાન થાય. વિલાસપૂર્વકની સ્ત્રીની દૃષ્ટિથી પ્રહાર કરાયેલા તેઓ પણ પોતાના પદને ભૂલી જાય છે. તેઓ પોતાના મહત્ત્વને યાદ કરતાં નથી. તેઓ સ્ત્રીઓમાં લોભાય છે. તેઓ હલકી સ્ત્રીને પણ સેવે છે. તેઓ ત્યારે પોતાના જાતિ-કુળ વગેરેને વિચારતાં નથી.
કેટલાક વિવેકી લોકો તત્ત્વ અને અતત્ત્વનો ભેદ જાણે છે. તેઓ અતત્ત્વને છોડે

Page #89

नारी मोहराजस्याऽमोघं शस्त्रम्
योगसार : ४/११
३४०
स्वीकुर्वन्ति । ते स्वहितमेवाऽऽचरन्ति । तेऽहितं सर्वथा परिहरन्ति । सकामनारीकटाक्षैः प्रहतास्तेऽपि निर्विवेकिनो भवन्ति । नारीं दृष्ट्वा तेषां विवेको नश्यति । तेऽतत्त्वमपि स्वीकुर्वन्ति । तेऽहितमपि समाचरन्ति ।
इत्थं नरास्तावत्कालमेव धैर्यवन्तो भवन्ति, तावत्कालमेव महान्तो भवन्ति, तावत्कालमेव च विवेकिनो भवन्ति यावत्कालं ते स्त्रीभिर्नेक्षिता: । स्त्रीदृष्टिसम्पाते तु तेषां धैर्यं महत्त्वं विवेकश्चापगच्छति । ततस्ते ताः स्त्रिय एव सर्वस्वं मत्वा तत्प्राप्त्यर्थं यतन्ते ताश्च प्राप्य सदा तद्भोगे रता भवन्ति । नारी मोहराजस्याऽमोघं शस्त्रम् । धैर्यवत्सु महत्सु विवेकिषु च यदा तस्येतराणि निद्रा - विकथा - प्रमाद - विषय - कषायादिरूपाणि शस्त्राणि न प्रभवन्ति तदा स स्त्रीशस्त्रं प्रयुनक्ति । तेन प्रहतास्ते साधनां विमुच्य मोहराजस्य किङ्करा भवन्ति। रथनेमिमुनी राजीमतीं दृष्ट्वा भग्नपरिणामः सन् भोगाभिलाषी सञ्जातः । मदनरेखायामासक्तेन मणिरथेन युगबाहुभ्राता निहतः । नन्दिषेणाषाढाभूत्यरणिकाऽऽर्द्रकुमारादयः स्त्रीभिर्मोहिताः सन्तो व्रतं त्यक्तवन्तः । वीरकपल्यां वनमालायां लुब्धेन છે. તેઓ તત્ત્વને જ સ્વીકારે છે. તેઓ પોતાના હિતને જ આચરે છે. તેઓ અહિતને બધી રીતે ત્યજે છે. કામ સહિતના સ્ત્રીઓના કટાક્ષોથી હણાયેલા તેઓ પણ વિવેક વિનાના બની જાય છે. સ્ત્રીને જોઈને તેમનો વિવેક ભાગી જાય છે. તેઓ અતત્ત્વને પણ સ્વીકારે છે. તેઓ અહિતને પણ આચરે છે.
આમ મનુષ્યો તેટલો સમય જ ધૈર્યવાળા હોય છે, તેટલો સમય જ મહાન હોય છે અને તેટલો સમય જ વિવેકવાળા હોય છે કે જેટલા સમય સુધી સ્ત્રીઓ તેમને જોતી નથી. સ્ત્રીની દૃષ્ટિ પડવા પર તો તેમના ધૈર્ય, મહત્ત્વ અને વિવેક ચાલ્યા જાય છે. તેથી તેઓ તે સ્ત્રીઓને જ સર્વસ્વ માનીને તેમને મેળવવા યત્ન કરે છે અને તેમને મેળવીને હંમેશા તેમના ભોગમાં રક્ત બને છે. સ્ત્રી એ મોહરાજાનું અમોઘ શસ્ત્ર છે. ધૈર્યવાળા, મહાન અને વિવેકીઓને વિષે જ્યારે તેના નિદ્રા, વિકથા, પ્રમાદ, વિષય, કષાયરૂપી બીજા શસ્ત્રોની અસર થતી નથી, ત્યારે તે સ્રીરૂપી શસ્ત્રનો પ્રયોગ કરે છે. તેનાથી હણાયેલા તેઓ સાધનાને છોડીને મોહરાજાના સેવક બની જાય છે. રથનેમિ મુનિ રાજીમતીને જોઈને પરિણામ ભાંગી જવાથી ભોગના અભિલાષી થયા. મદનરેખામાં આસક્ત થયેલ મણિરથે યુગબાહુ ભાઈને મારી નાંખ્યો. નંદિષણ, અષાઢાભૂતિ, અરણિકમુનિ, આર્દ્રકુમાર વગેરેએ સ્ત્રીઓથી મોહ પામીને સંયમ છોડ્યું. વીરકની પત્ની વનમાળામાં લોભાયેલા રાજાએ પોતાની

Page #90

३४१
योगसारः ४११
स्त्रीणामनर्थकृत्त्वम् राज्ञा स्वमहत्त्वमविमृश्य सा स्वान्तःपुरे क्षिप्ता ।
स्त्रीणामनर्थकृत्त्वमेवं वर्णितं श्रीश्राद्धदिनकृत्ये श्रीदेवेन्द्रसूरिभिः - 'इत्थी नाम मणुस्साणं, सग्गनिव्वाणअग्गला । सव्वदुक्खसमूहस्स, एसा खाणी अणिट्ठिया ॥३१०॥वाहीणं च महावाही, विसाणं च महाविसं । अविवेगनरनाहस्स, रायहाणी वियाहिया ॥३११॥अणत्थाणं महाठाणं, मूलं दुच्चरियाण उ। आवासो असुइत्तस्स, जओ एवं वियाहियं ॥३१२॥ पासेणं पंजरेण य, बज्झंति चउप्पया य पक्खी य। इय जुवइपंजरेण, बद्धा पुरिसा किलिस्संति ॥३१५॥ सीयं च उण्हं च सहति मूढा, इत्थीसु सत्ता अविवेयवंता । इलाइपुत्तु व्व चयंति जाई, जीयं च नासंति य रावणु व्व ॥३१६॥ (छाया - स्त्री नाम मनुष्याणां, स्वर्गनिर्वाणार्गला । सर्वदुःखसमूहस्य, एषा खानिः अनिष्ठिता ॥३१०॥ व्याधीनाञ्च महाव्याधिः, विषानाञ्च महाविषं । अविवेकनरनाथस्य, राजधानी व्याख्याता ॥३११॥ अनर्थानां महास्थानं, मूलं दुश्चरितानां तु । आवासो अशुचित्वस्य, यत एतद्व्याख्यातम् ॥३१२॥ पाशेन पञ्जरेण च, बध्यन्ते चतुष्पदाश्च पक्षिणश्च । इति युवतिपञ्जरेण, बद्धाः पुरुषाः क्लिश्यन्ते ॥३१५।। शीतञ्चोष्णञ्च सहन्ते मूढाः, स्त्रीषु सक्ता अविवेकवन्तः । इलाचिपुत्र इव त्यजन्ति जाति, जीवं च नाशयन्ति च रावण इव ॥३१६॥)
મોટાઈને વિચાર્યા વિના તેણીને પોતાના અંતઃપુરમાં નાંખી દીધી.
શ્રીશ્રાદ્ધદિનકૃત્યમાં શ્રીદેવેન્દ્રસૂરિજીએ સ્ત્રીઓના અનર્થકારીપણાનું વર્ણન આ રીતે કર્યું છે – “સ્ત્રી એ મનુષ્યોની માટે સ્વર્ગ અને મોક્ષના આગળીયા સમાન છે. એ બધા દુઃખોના સમૂહની ખૂટે નહીં એવી ખાણ છે. (૩૧૦) સ્ત્રી એ બધા રોગોમાં મહારોગ છે, બધા વિષોમાં મહાવિષ છે, અવિવેકરૂપી રાજાની રાજધાની કહેવાઈ छ. (3११) म स्त्री से अनर्थोन महास्थान छ, ५२।माय२५॥न भूण छ, અશુચિપણાનું ઘર છે એમ કહેવાયું છે. (૩૧૨) જાળથી અને પાંજરાથી પશુઓ અને પંખીઓ બંધાય છે, એમ સ્ત્રીરૂપી પાંજરામાં બંધાયેલ પુરુષો ક્લેશ પામે છે. (૩૧૫) સ્ત્રીઓમાં આસક્ત અવિવેકવાળા મૂઢ જીવો ઠંડી અને ગરમી સહન કરે છે, ઇલાચિપુત્રની જેમ જાતિને છોડે છે અને રાવણની જેમ પોતાનો નાશ કરે छ. (3१६)

Page #91

स्त्रीवशवर्त्तिजनचेष्टितम्
योगसार: ४/१२
३४२
इत्थं नारी नरकस्य दीपिका मोक्षस्य चाऽर्गला । ततः साधकैस्तथा स्वसत्त्वं विकसितव्यं यथा स्त्रीकटाक्षैस्तेषां धैर्यमहत्त्वविवेका न नश्येयुः । इत्थं स्त्रीभिरजेयास्ते जगति सर्वैरप्यजेया भवन्ति ॥११॥
अवतरणिका - स्त्रीणामनर्थकृत्त्वं प्रदर्श्याऽधुना स्त्रीवशवर्त्तिजनानां चेष्टितमाह मूलम् - गृहं च गृहवार्त्ता च, राज्यं राज्यश्रियोऽपि च । समर्प्य सकलं स्त्रीणां, चेष्टन्ते दासवज्जनाः ॥१२॥
अन्वयः जना गृहं च गृहवार्त्ता च राज्यं राज्यश्रियोऽपि च सकलं स्त्रीणां समर्प्य दासवच्चेष्टन्ते ॥१२॥
-
पद्मीया वृत्तिः - जनाः - लोकाः, गृहं - गेहं चशब्दः समुच्चये, गृहवार्तां गृहस्य - अगारस्य वार्त्ता-वृत्तान्तश्चिन्ता वेति गृहवार्त्ता, ताम्, चशब्दः समुच्चये, राज्यम् - सप्ताङ्गम्, राज्यश्रियः - राज्यस्य श्रियः - सम्पद इति राज्यश्रियः, ताः, अपिशब्दो अन्यत्त्वर्पयन्ति राज्यश्रियोऽप्यर्पयन्तीति द्योतयति, चशब्दः समुच्चये, सकलम् - सर्वस्वम्, स्त्रीणाम् - नारीभ्यः, समर्प्य दत्त्वा दासवत् - किङ्करवत्, चेष्टन्ते - प्रवर्त्तन्ते । स्त्रियामासक्ता नरास्तामेव स्वप्राणतुल्यां मन्यन्ते । ते तां तोषयन्ति । ते तस्याः सर्वा
T
આમ સ્ત્રી એ નરકની દીવડી અને મોક્ષનો આગળિયો છે. તેથી સાધકોએ તેવી રીતે પોતાના સત્ત્વનો વિકાસ કરવો કે જેથી સ્ત્રીઓના કટાક્ષોથી તેમના ધૈર્ય, મહત્ત્વ અને વિવેક જતા ન રહે. આમ સ્ત્રીઓથી નહીં જિતાયેલા તેઓ જગતમાં બધા વડે सभ्य जने छे. ( ११ )
અવતરણિકા - સ્ત્રીઓના અનર્થકારીપણાને બતાવી હવે સ્ત્રીઓના વશમાં રહેલા લોકોની વર્તણૂંક બતાવે છે -
શબ્દાર્થ - લોકો ઘ૨, ઘરની ચિંતા, રાજ્ય અને રાજ્યની લક્ષ્મી – બધું સ્રીઓને सोंधीने हास ठेवुं खायरा रे छे. ( १२ )
પદ્મીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - સ્રીમાં આસક્ત મનુષ્યો તેણીને જ પોતાના પ્રાણ સમાન માને છે. તેઓ તેણીને ખુશ કરે છે. તેઓ તેણીની બધી ઇચ્છાઓ પૂરે છે. તેઓ

Page #92

योगसारः ४/१२ स्त्यासक्ताः स्त्रीभ्यः सर्वं समर्पयन्ति
३४३ इच्छाः पूरयन्ति । ते तस्या इच्छाया पूरणार्थमशक्यमपि समाचरन्ति, अकार्यमपि कुर्वन्ति । ते स्वीयं गृहं तस्यै समर्पयन्ति । ते तां गृहस्वामिनी कुर्वन्ति । ते गृहचिन्तामपि तस्यै ददति । ते स्वगृहस्य सकलां वार्ता तस्यै कथयन्ति । ते स्वीयं राज्यमपि तस्यै प्रयच्छन्ति । ते स्वीयां राज्यसम्पत्तिमपि तस्यै अर्पयन्ति । किं बहुना? ते सर्वस्वमपि तस्यै ददति । यत्र रागो भवति तत्र न किञ्चिदप्यदेयमस्ति । स्त्रियां लुब्धो नरो यद्यद्वस्तु साऽऽकाङ्क्षति तत्तत्सर्वप्रयत्नेन सम्पादयति । इत्थं स सर्वमपि तस्यै समर्प्य तस्या दासो भवति । दासः स्वस्वामिनो रञ्जनार्थं सर्वमपि तस्येप्सितं पूरयितुं प्रयतते । स तस्याऽऽक्रोशमपि सहते । स तत्कृतप्रहारानपि सहते । स्त्रीलुब्धो नरोऽपि तस्या ईप्सितं पूरयति । स तस्या आक्रोशमपि सहते । स तया कृतान्प्रहारानपि सहते । यः सकलमपि विश्वं दासीकरोति सोऽपि नार्या अग्रे दासवच्चेष्टते । इदं सर्वं मोहस्यैव माहात्म्यम् । जगज्जेतारोऽपि नार्या जीयन्ते । वेश्यायामासक्तः सिंहगुहावासिमुनिः संयमं विराधितवान् । स तस्या दासोऽभवत् । ततस्तत्प्रार्थितां रत्नकम्बलमानेतुं स मेघे वर्षति नेपालविषयं प्राप्य तामानीतवान् । તેણીની ઇચ્છાને પૂરવા માટે અશક્ય પણ કરે છે, અકાર્ય પણ કરે છે. તેઓ પોતાનું ઘર તેણીને સોંપી દે છે. તેઓ તેણીને ઘરની શેઠાણી બનાવે છે. તેઓ ઘરની ચિંતા પણ તેણીને સોંપી દે છે. તેઓ પોતાના ઘરની બધી વાતો તેણીને કહે છે. તેઓ પોતાનું રાજ્ય પણ તેણીને આપે છે. તેઓ પોતાની રાજ્યસંપત્તિ પણ તેણીને આપી દે છે. વધુ તો શું કહેવું? તેઓ તેણીને બધું આપે છે. જ્યાં રાગ હોય છે, ત્યાં કંઈ પણ ન આપવા યોગ્ય હોતું નથી. સ્ત્રીમાં લોભાયેલો માણસ તેણી જે જે વસ્તુને ઇચ્છે છે, તે તે વસ્તુ બધી મહેનત કરીને લાવી આપે છે. આમ તે બધું યતેણીને સોંપીને તેણીનો દાસ બની જાય છે. દાસ પોતાના માલિકને ખુશ કરવા તેનું મનવાંછિત બધું પૂરું કરવા પ્રયત્ન કરે છે. તે તેના ગુસ્સાને પણ સહન કરે છે. તે તેના પ્રહારોને પણ સહન કરે છે. સ્ત્રીમાં લોભાયેલ માણસ પણ તેણીનું મનવાંછિત પૂરે છે. તે તેણીનો ગુસ્સો પણ સહે છે. તે તેણીએ કરેલા પ્રહારોને પણ સહે છે. જે આખા વિશ્વને દાસ બનાવે છે, તે પણ સ્ત્રીનો દાસ બની જાય છે. આ બધું મોહનું માહાભ્ય છે. જગતને જીતનારા પણ સ્ત્રીથી જિતાય છે. વેશ્યામાં આસક્ત સિંહગુફાવાસીમુનિએ સંયમની વિરાધના કરી. તે તેણીના દાસ બન્યા. તેથી તેણીએ માંગેલી રત્નકંબળ લાવવા વરસતાં વરસાદમાં તે નેપાળ દેશમાં જઈ તેને લઈ આવ્યા.

Page #93

योगसार : ४/१३,१४
स्त्रीलुब्धो धर्मं कर्त्तुं न शक्नोति स्त्रीवशवर्त्तिजनानामेवंप्रकाराणि चेष्टितानि ज्ञात्वा साधकैः स्त्रीसम्पर्कः सर्वथा हेयः
३४४
॥१२॥
अवतरणिका - स्त्रीवशवर्त्तिजनानां स्वरूपं प्रदर्श्याऽधुना स्त्रीलुब्धो नरो धर्मं कर्तुं न शक्नोतीति श्लोकयुग्मेन प्रतिपादयति
मूलम् - सामित्रं सैव मन्त्री च सा बन्धुः सैव जीवितम् ।
,
सा देवः सा गुरुश्चैव, सा तत्त्वं स्वामिनी च सा ॥१३॥
रात्रौ दिवा च सा सा सा, सर्वं सर्वत्र सैव हि ।
एवं स्त्र्यासक्तचित्तानां क्व धर्मकरणे रतिः ॥१४॥
>
॥ युग्मम् ॥
सा च
अन्वयः सा मित्रं, सा चैव मन्त्री, सा बन्धुः, सैव जीवितं, सा देवः, गुरुरेव सा तत्त्वं सा च स्वामिनी, रात्रौ दिवा च सा सा सा सर्वं, सर्वत्र हि सैव, एवं स्त्र्यासक्तचित्तानां धर्मकरणे क्व रतिः (स्यात्) ? ||१३|| ||१४||
-
-
पद्मया वृत्तिः - सा - नारी, मित्रम् - वयस्य:, सा - नारी, चशब्दः समुच्चये, एवशब्दो अन्यव्यवच्छेदार्थम्, मन्त्री - अमात्य:, सा - स्त्री, बन्धुः - भ्राता, सा महिला, एवशब्दो अन्यव्यवच्छेदार्थम्, जीवितम् - जीवनम् सा मृगलोचना, देव:
-
हरिणनेत्रा, चशब्दः समुच्चये, गुरुः
धर्माचार्य:, एवशब्दो
कमलनयना, तत्त्वम् - सारः, सा
मृगनयना, चशब्दः
परमात्मा, सा
अन्यव्यवच्छेदार्थम्, सा
-
-
-
-
સ્ત્રીના વશમાં રહેલા લોકોની આવી ચેષ્ટાઓ જાણીને સાધકોએ સ્ત્રીનો સંપર્ક
जधी रीते छोडवो. (१२)
-
-
અવતરણિકા - સ્ત્રીના વશમાં રહેલ લોકોનું સ્વરૂપ બતાવીને હવે સ્ત્રીમાં લોભાયેલો માણસ ધર્મ કરી શકતો નથી, એમ બે શ્લોકો વડે બતાવે છે –
-
DI
તે
शब्दार्थ - ते (स्त्री) भित्र छे, ते ४ मंत्री छे, ते लाई छे, ते ४ भवन छे, हेव छे, ते गुरु ४ छे, ते तत्त्व छे, ते स्वामिनी छे, रात्रे जने हिवसे ते ते छे,
१. मैत्री - C, FI २. साधुः - A, C, FI ३. एवमासक्तचित्तानां

Page #94

योगसार: ४/१३,१४
स्त्र्यासक्तचित्तः सर्वत्र स्त्रीमेव पश्यति
३४५
-
समुच्चये, स्वामिनी - वल्लभा, रात्रौ निशायां, दिवा दिवसे चशब्दः समुच्चये, सा- सीमन्तिनी, सा - नारी, सा स्त्री, सर्वम् सकलम्, सर्वत्र सर्वक्षेत्रेषु, हिशब्द एवकारार्थः, सा नारी, एवशब्दो अन्यव्यवच्छेदार्थम्, एवम् - अनेन प्रकारेण, स्त्र्यासक्तचित्तानाम् - स्त्रियाम् - महिलायामासक्तम् - रक्तं चित्तम्- मनो येषामिति स्त्र्यासक्तचित्ता:, तेषाम्, धर्मकरणे - धर्मस्य करणम् - आराधनमिति धर्मकरणम्, तत्र, क्व कथम्, रतिः - प्रीतिः, स्यादित्यत्राध्याहार्यम्।
-
-
यस्य चित्तं स्त्रियामासक्तं भवति स सर्वत्र स्त्रीमेव पश्यति । नार्येव तस्य मित्रं भवति । यो दुःखे साहाय्यं करोति स मित्रम् । स्त्रीलुब्धो नरो नारीमेव दुःखे सहायरूपां मन्यते । नार्येव तस्य मन्त्रीरूपा भवति । येन सह राजा राज्यव्यवस्थां गूढमन्त्राणि च मन्त्रयते स मन्त्री । राजा मन्त्रिणमापृच्छ्यैव सर्वं करोति । स्त्रीलुब्धो नरः स्वजीवनस्य सर्वानपि प्रसङ्गान्नार्या सह मन्त्रयते । स नारीमापृच्छ्यैव सर्वं करोति । तामनापृच्छ्य स पदमपि न मुञ्चति । नार्येव तस्य भ्राता भवति । येन सह क्रीड्यते सर्वेषु च प्रसङ्गेषु य: सहवर्त्ती भवति स भ्राता । स्त्रीलुब्धो नरो नार्या सहैव क्रीडति । स्त्री तस्य सर्वप्रसङ्गेषु सहवर्त्तिनी भवति । नार्येव तस्य जीवनं भवति । येन विना जीवस्य मरणं भवेत् तज्जीवनम् । स्त्रीलुब्धो नरो नारीं विना प्राणान्धारयितुमक्षमः । यदि स्तोककालमपि स
I
તે બધું છે, બધે જ તે જ છે - આમ સ્ત્રીમાં આસક્ત મનવાળાઓને ધર્મ કરવામાં झ्यांथी आनंदृ खावे ? (13,१४)
પદ્મીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - જેનું ચિત્ત સ્રીમાં આસક્ત હોય તેને બધે સ્ત્રી જ દેખાય. સ્ત્રી જ તેની મિત્ર છે. જે દુ:ખમાં મદદ કરે, તે મિત્ર છે. સ્ત્રીમાં લોભાયેલ મનુષ્ય સ્રીને જ દુઃખમાં મદદરૂપ માને છે. સ્ત્રી જ તેની માટે મંત્રીરૂપ છે. રાજા જેની સાથે રાજ્યની વ્યવસ્થા અને ગૂઢ વાતોની મંત્રણા કરે, તે મંત્રી. રાજા મંત્રીને પૂછીને જ બધું કરે છે. સ્ત્રીમાં લોભાયેલ માણસ પોતાના જીવનના બધા પ્રસંગો સ્ત્રીની સાથે વિચારે છે. તે સ્ત્રીને પૂછીને જ બધું કરે છે. તેણીને પૂછ્યા વિના તે પગલું પણ મૂકતો નથી. સ્ત્રી જ તેનો ભાઈ છે. જેની સાથે રમાય અને જે બધા પ્રસંગોમાં સાથે હોય તે ભાઈ છે. સ્ત્રીથી લોભાયેલો મનુષ્ય સ્રીની સાથે જ ૨મે છે. તેના બધા પ્રસંગોમાં સ્ત્રી સાથે હોય છે. સ્ત્રી જ તેનું જીવન છે. જેના વિના જીવનું મરણ થઈ જાય તે જીવન. સ્ત્રીથી લોભાયેલો મનુષ્ય નારી વિના પ્રાણોને ધારણ

Page #95

३४६
स्त्र्यासक्तः स्त्रीव्यतिरिक्तं जगन्नीरसं मन्यते
योगसार: ४/१३,१४
स्त्रियं न पश्यति तर्हि स विधुरो भवति । नारीवियोगे स आर्त्तस्वरेण विलपति । स नामेव स्वजीवनं मन्यते । नार्येव तस्य परमात्मा भवति । यः परमतत्त्वरूपो भवति यस्य चोपासना क्रियते स परमात्मा भवति । स्त्रीलुब्धो ना नारीमेव परमेश्वरं मन्यते । सोऽनिशं तस्या एव भक्तिं करोति । भक्तो वाञ्छितप्राप्त्यर्थं परमात्मानं सेवते । स्त्र्यासक्तो मन्यते - स्त्री मे सर्वं वाञ्छितं पूरयिष्यतीति । स तामेव सर्वश्रेष्ठतत्त्वं मन्यते । स परमात्मानमपि विस्मरति । नार्येव तस्य गुरुः । यः शिष्याय मार्गोपदेशं ददाति स गुरुः । शिष्यो गुर्वाज्ञां सर्वप्रयत्नेन पालयति । स गुरोरिच्छानुसारेण जीवति । सोऽन्न-पानशय्या-वस्त्र-पात्रादिभिर्गुरोः सेवां करोति । स्त्रीलुब्धो नरः स्त्र्युपदेशानुसारेण प्रवर्त्तते । स नार्याः सर्वामप्याज्ञां यत्नेन पालयति । स तस्या इच्छानुसारेण जीवति । स धनमुपा तस्यै समर्पयति । सोऽन्नादिभिस्तस्याः सेवां करोति । इत्थं स नारीं गुरुमिव सेक्ते । नार्येव तस्य तत्त्वमाभाति । स्त्रीलुब्धो नरो नारीमेव संसारस्य सारं मन्यते । इक्षुपीलक इक्षुरसार्थमेव प्रयतते । रसं प्राप्य स नीरसा इक्षुयष्टीरवकरे क्षिपति । स्त्र्यासक्तो नरो
I
1
કરવા અસમર્થ છે. જો થોડો સમય પણ તેને સ્ત્રી ન દેખાય તો તે દુઃખી થઈ જાય છે. નારીના વિયોગમાં તે પીડિત સ્વરમાં વિલાપ કરે છે. તે નારીને જ પોતાનું જીવન માને છે. નારી જ તેની માટે પરમાત્મા છે. જે પરમ તત્ત્વરૂપ હોય અને જેની ઉપાસના કરાય તે પરમાત્મા છે. સ્ત્રીથી લોભાયેલો મનુષ્ય નારીને જ પરમેશ્વર માને છે. તે રાત-દિવસ તેણીની જ ભક્તિ કરે છે. ભક્ત વાંછિતને મેળવવા પરમાત્માને સેવે છે. સ્ત્રીમાં આસક્ત મનુષ્ય માને છે કે સ્ત્રી મારું બધું વાંછિત પૂરશે. તે તેણીને જ સૌથી શ્રેષ્ઠ તત્ત્વ માને છે. તે પરમાત્માને પણ ભૂલી જાય છે. નારી જ તેના ગુરુ છે. જે શિષ્યને માર્ગનો ઉપદેશ આપે તે ગુરુ. શિષ્ય ગુરુદેવની આજ્ઞાને બધા યત્નપૂર્વક પાળે છે. તે ગુરુદેવની ઇચ્છા અનુસાર જીવે છે. તે આહાર, પાણી, શય્યા, વસ્ત્રો, પાત્રા વગેરેથી ગુરુની સેવા કરે છે. સ્ત્રીથી લોભાયેલો મનુષ્ય સ્ત્રીના ઉપદેશ પ્રમાણે વર્તે છે. તે નારીની બધી આજ્ઞાઓને યત્નપૂર્વક પાળે છે. તે તેણીની ઇચ્છા પ્રમાણે જીવે છે. તે ધન કમાઈને તેણીને સોંપે છે. તે આહાર વગેરેથી તેણીની સેવા કરે છે. આમ તે નારીને ગુરુની જેમ સેવે છે. નારી જ તેને તત્ત્વ લાગે છે. સ્ત્રીથી લોભાયેલો મનુષ્ય નારીને જ સંસારનો સાર માને છે. શેરડી પીલનારો શેરડીના રસ માટે પ્રયત્ન કરે છે. રસ મળી જાય એટલે તે રસ વિનાના શેરડીના

Page #96

स्त्र्यासक्तो जगत्स्त्रीमयं पश्यति
३४७
योगसार : ४ / १३, १४ स्त्रीव्यतिरिक्तं सर्वमपि जगन्नीरसेक्षुयष्टितुल्यं मन्यते । धनलुब्धो नरो यथा धनमेव तत्त्वं मन्यते तथा स्त्रीलुब्धो नरः स्त्रियमेव जगत्तत्त्वं मन्यते । नार्येव तस्य स्वामिनी भवति । किङ्करः स्वामिन आदेशं पालयति । स स्वामिनं महान्तं मन्यते । स स्वात्मानं तुच्छं मन्यते । स्वामिप्रसादं प्राप्य स मोदते । स्त्रीलुब्धो नरो नारीं स्वामिनीं मन्यते । स तस्याः प्रत्येकमादेशं पालयति । स तां महतीं मन्यते । स स्वात्मानं तस्याश्चरणरजस्तुल्यं मन्यते । स रात्रौ निद्रायामपि तामेव चिन्तयति । स्वप्नेऽपि स तामेव पश्यति । अन्धकारे स्थाणुमपि दृष्ट्वा स तं स्वप्रियां मन्यते । केनचिदाकारिते स तं प्रियाशब्दं मत्वा मोदते । दिवसेऽपि स प्रियामेव ध्यायति । सर्वकार्येषु स तामेव पश्यति । जले स्थले व्योम्नि च स तामेव पश्यति । यथा परदर्शनिनः सर्वत्र विष्णुं मन्यन्ते तथाऽयं ना सर्वत्र प्रियामेव पश्यति । स गृहमपि प्रियारूपं पश्यति । स वृक्षानपि प्रियारूपान्पश्यति । स उपलेष्वपि प्रियामेव पश्यति । स जनानपि प्रियारूपान्मन्यते । किं बहुनोक्तेन ? स सर्वमपीदं जगत्स्त्रीमयमेव पश्यति । यथाऽऽत्माद्वैतवादिनः सर्वमपि जगदात्मविवर्त्तरूपं मन्यन्ते
સાઠાઓને કચરામાં ફેંકી દે છે. સ્ત્રીમાં આસક્ત મનુષ્ય સ્રી સિવાયના આખાય જગતને ૨સ વિનાના શેરડીના સાઠા જેવું માને છે. ધનથી લોભાયેલ મનુષ્ય જેમ ધનને જ તત્ત્વ માને છે, તેમ સ્ત્રીથી લોભાયેલો મનુષ્ય સ્રીને જ જગતનું તત્ત્વ માને છે. નારી જ તેની સ્વામિની છે. નોકર સ્વામીના આદેશનું પાલન કરે છે. તે સ્વામીને મહાન માને છે. તે પોતાને તુચ્છ માને છે. સ્વામીની કૃપા પામીને તે ખુશ થાય છે. સ્ત્રીમાં આસક્ત મનુષ્ય નારીને સ્વામિની માને છે. તે તેણીના દરેક આદેશનું પાલન કરે છે. તે તેણીને મહાન માને છે. તે પોતાને તેણીના ચરણની રજ સમાન માને છે. તે રાત્રે ઊંઘમાં પણ તેણીનો જ વિચાર કરે છે. સપનામાં પણ તેને તે જ દેખાય છે. અંધારામાં ઠુઠાને પણ જોઈને તે તેને પોતાની પ્રિયા માને છે. કોઈ બોલાવે તો તે તેને પ્રિયાનો શબ્દ માનીને ખુશ થાય છે. દિવસે પણ તે પ્રિયાનું જ ધ્યાન કરે છે. બધા કાર્યોમાં તે તેણીને જ જુવે છે. પાણીમાં, પૃથ્વી ઉપર અને આકાશમાં તે તેણીને જ જુવે છે. જેમ બીજા ધર્મવાળા બધે વિષ્ણુને માને છે, તેમ આ મનુષ્ય પણ બધે પ્રિયાને જ જુવે છે. તે ઘરને પણ પ્રિયારૂપે જુવે છે. તે વૃક્ષોને પણ પ્રિયારૂપે જુવે છે. તેને પથ્થરોમાં પણ પ્રિયા જ દેખાય છે. તે લોકોને પણ પ્રિયારૂપે માને છે. વધુ તો શું કહેવું ? તે આખી દુનિયાને સ્રીમય જ જુવે છે. જેમ આત્માદ્વૈતવાદીઓ આખાય જગતને આત્મામાંથી બનેલું માને છે, તેમ આ મનુષ્ય

Page #97

३४८
स्त्यासक्तचित्तानां धर्मकरणे रतिर्न भवति योगसारः ४/१३,१४ तथाऽयं नरः सर्वत्र स्त्र्यद्वैतं पश्यन् सर्वमपि विश्वं स्त्रीविवर्तरूपं मन्यते ।
इत्थं स्त्र्यासक्तचित्ताः नारीमेव सर्वस्वं मन्यन्ते । ते सर्वत्र नारीमेव पश्यन्ति । ते तस्या रञ्जनार्थमेव प्रयतन्ते । ततो धर्माराधना तेभ्यो न रोचते । धर्मस्य नामाऽपि श्रुत्वा त उद्विजन्ते । धर्मकरणार्थं तेषां चित्तं नोत्सहते । धर्मकार्येषु ते प्रमाद्यन्ति । ते कदाचिद्धर्म कुर्वन्ति तद्यपि लोकानुवृत्त्या बाह्यदृष्ट्या कुर्वन्ति । तेषां चित्तं यथा स्त्रियां रमते तथा धर्मे न रमते । इत्थं तेषां चित्तं धर्मकरणे रतिं न प्राप्नोति । यत्र रतिर्भवति तत्र प्रवृत्तिः स्वाभाविक्येव भवति, यतो रुच्यनुयायि वीर्यम् । स्त्रीलुब्धस्य स्त्रियां रतिर्भवति । ततस्तस्य प्रवृत्तिरपि स्त्रीविषयिण्येव भवति । तस्य धर्मे रतिर्न भवति । ततस्तस्य धर्मे प्रवृत्तिरपि न भवति । उक्तञ्च तत्त्वामृते - 'कामी त्यजति सद्वृत्तं, गुरोर्वाणी ह्रियं तथा । गुणानां समुदायं च, चेतःस्वास्थ्यं तथैव च ॥१०८॥' इत्थं विभाव्य स्त्रीषु रागो न कर्त्तव्यः । स्त्रीविरक्तचेतसामेव धर्मे रतिः प्रवृत्तिश्च भवति । ततो धर्माराधनार्थं स्त्रीभ्यो विरक्तव्यम् ॥१४॥ બધે સ્ત્રીને જ જોતો આખાય વિશ્વને સ્ત્રીથી બનેલું માને છે.
આમ સ્ત્રીમાં આસક્ત ચિત્તવાળા જીવો નારીને જ સર્વસ્વ માને છે. તેઓ બધે નારીને જ જુવે છે. તેઓ તેણીને ખુશ કરવા જ પ્રયત્ન કરે છે. તેથી તેમને ધર્મની આરાધના ગમતી નથી. ધર્મનું નામ પણ સાંભળીને તેઓ કંટાળી જાય છે. ધર્મ કરવા માટે તેમનું મન ઉત્સાહિત થતું નથી. તેઓ ધર્મકાર્યોમાં પ્રમાદ કરે છે. તેઓ કદાચ ધર્મ કરે છે તો પણ લોકોની દેખાદેખીથી બાહ્ય ધર્મ કરે છે. તેમનું મન જે રીતે સ્ત્રીમાં રમે છે, તેમ ધર્મમાં રમતું નથી. આમ તેમનું મન ધર્મ કરવામાં આનંદ પામતું નથી. જે ગમતું હોય તેમાં પ્રવૃત્તિ સ્વાભાવિક થાય છે, કેમકે વીર્ય રચિને અનુસરે છે. સ્ત્રીથી લોભાયેલાને સ્ત્રી ગમે છે. તેથી તેની પ્રવૃત્તિ પણ સ્ત્રીમાં જ થાય છે. તેને ધર્મ ગમતો નથી. તેથી તે ધર્મ કરતો નથી. તસ્વામૃતમાં કહ્યું છે – “કામી સદાચાર, ગુરુની વાણી, લજ્જા, ગુણોના સમુદાય અને ચિત્તની સ્વસ્થતાને છોડે છે. (૧૦૮)' આમ વિચારીને સ્ત્રીઓમાં રાગ ન કરવો. સ્ત્રીઓથી વિરક્ત મનવાળાઓને જ ધર્મ ગમે છે અને તેઓ જ ધર્મમાં પ્રવૃત્તિ કરે છે. માટે ધર્મની આરાધના કરવા માટે સ્ત્રીઓથી વિરક્ત થવું. (૧૪)

Page #98

•०/१५
योगसारः ४/१५ स्त्यासक्तः संसारसमुद्रे पतति
३४९ अवतरणिका - स्त्रीरागस्य दुर्जयत्वं प्रतिपाद्य तस्यैव विजेतारं प्रतिपादयति - मूलम् - 'स्त्रीसमुद्रेऽत्र गम्भीरे, 'निमग्नमखिलं जगत् ।
उन्मज्जति महात्माऽस्माद्-यदि कोऽपि कथञ्चन ॥१५॥ अन्वयः - गम्भीरेऽत्र स्त्रीसमुद्रेऽखिलं जगन्निमग्नम्, यदि अस्मात् कोऽपि कथञ्चनोन्मज्जति (तर्हि स) महात्मा ॥१५॥
पद्मीया वृत्तिः - गम्भीरे - अगाधे, अत्र - पूर्वोक्ते, स्त्रीसमुद्रे - स्त्री-नार्येव समुद्रः-जलधिरिति स्त्रीसमुद्रः, तस्मिन्, अखिलम् - सकलम्, जगत् - विश्वम्, निमग्नम् - प्लावितम्, यदिशब्दः सम्भावने, अस्मात् - स्त्रीसमुद्रात्, कोऽपि - अनिर्दिष्टनामा, कथञ्चन - कथमपि, उन्मज्जति - बहिर्निर्गच्छति, तर्हि सः' इत्यत्राध्याहार्यम्, महात्मा - महान्-उत्तम आत्मा-जीवो यस्येति महात्मा-महापुरुष इत्यर्थः ।
समुद्रो गम्भीरोऽपारश्च । तस्य नीरं लवणयुक्तं भवति । स्त्रीष्वासक्तो नरोऽगाधे संसारसमुद्रे पतति । तत्र स चतुरशीतिलक्षजीवयोनिषु भ्रमति । स संसारसमुद्रस्य पारं न प्राप्नोति । संसारसमुद्रे निमग्नः स सदा दुःखमेवानुभवति । स्त्री स्वस्मिन्नासक्तं नरं संसारसमुद्रे पातयति । ततः स्त्री कारणं संसारसमुद्रश्च कार्यम् । ततः कारणे कार्योपचारं
અવતરણિકા - સ્ત્રીરાગ બહુ મુશ્કેલીથી જિતાય એવો છે, એમ જણાવી હવે સ્ત્રીરાગના વિજેતાને જણાવે છે –
શબ્દાર્થ - ગંભીર એવા આ સ્ત્રીરૂપી સમુદ્રમાં આખું જગત ડૂબેલું છે. જો આમાંથી કોઈ પણ કોઈક રીતે ઉપર આવે તો તે મહાત્મા છે. (૧૫)
પધીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - સમુદ્ર ગંભીર અને અપાર હોય છે. તેનું પાણી ખારું હોય છે. સ્ત્રીઓમાં આસક્ત મનુષ્ય ઊંડા સંસારસમુદ્રમાં પડે છે. ત્યાં તે ચોર્યાશી લાખ જીવયોનિઓમાં ભમે છે. તે સંસારસમુદ્રના પારને પામતો નથી. સંસારસમુદ્રમાં ડૂબેલો તે હંમેશા દુઃખ જ અનુભવે છે. સ્ત્રી પોતાનામાં આસક્ત મનુષ્યને સંસારસમુદ્રમાં પાડે છે. તેથી સ્ત્રી કારણ છે અને સંસારસમુદ્ર કાર્ય છે. તેથી કારણમાં કાર્યનો ઉપચાર કરીને અહીં કહ્યું કે સ્ત્રી જ ગંભીર સમુદ્ર છે. સ્ત્રીઓએ
१. स्त्रीसमुद्रेऽतिगम्भीरे - C, F। २. निर्मग्न ... A, B, D, E, K, LI
8.7

Page #99

३५०
मुनिः स्त्रीशरीरस्याशुचित्वं चिन्तयति योगसारः ४/१५ कृत्वाऽत्रोक्तं-स्त्येव गम्भीरः समुद्र इति । सकलमपि जगत् स्त्रीभिर्वशीकृतम् । सर्वमपि विश्वं स्त्रीष्वासक्तं भवति । स्त्रीपाशान कोऽपि मुच्यते । इत्थं समस्तमपि विश्वं स्त्रीसमुद्रे निमग्नम् । ज्ञाततत्त्वो भावनाभावित आसन्नमुक्तिगामी कश्चिद्विरलो महात्मैव स्त्रीसमुद्राद्वहिनिर्गच्छति । यदुक्तमुपदेशमालायाम् - 'आसन्नकालभवसिद्धियस्स, जीवस्स लक्खणं इणमो । विसयसुहेसु न रज्जइ, सव्वत्थामेसु उज्जमइ ॥२९०॥' (छाया - आसन्नकालभवसिद्धिकस्य, जीवस्य लक्षणमिदम् । विषयसुखेसु न रज्यति, सर्वस्थानेषूद्यच्छति ॥२९०॥) मुनि र्या बाह्यरूपादिभिर्न मुह्यति । स स्त्रीशरीरस्याशुचित्वं चिन्तयति । स एवं चिन्तयति - 'यदि स्त्रीशरीरस्य बहिरन्तविपर्यासः क्रियेत तर्हि कोऽपि तस्यां न रज्येत् । सर्वे तस्या अशुचित्वेन त्रस्ताः सन्तस्तस्या दूरं पलायेयुः । स्त्रीदेहस्य द्वादशरन्ध्रेभ्यो नित्यमशुचिमलं गलति । जनः स्वल्पामप्यशुचिं दृष्ट्वा नासिकां मोटयति । स तस्या जुगुप्सते । स्त्रीशरीरमपि तयैव भृतम् । तथापि मोहमूढो जनस्तस्या न जुगुप्सते, प्रत्युत तामभिलषति । स्त्रीसङ्गेनाऽपत्यानि जायन्ते । तेषां पालनं पोषणं च कर्त्तव्यम् । तदर्थं धनमर्जितव्यम् । तदर्थं व्यवसाय: कर्त्तव्यः । तत्र चाऽनेकानि આખા જગતને વશ કર્યું છે. આખુંય વિશ્વ સ્ત્રીઓમાં આસક્ત છે. સ્ત્રીની જાળમાંથી કોઈ પણ છૂટતું નથી. આ આખુંય વિશ્વ સ્ત્રીરૂપી સમુદ્રમાં ડૂબેલું છે. તત્ત્વને જાણનાર, ભાવનાઓથી ભાવિત થયેલ, નજીકમાં મોક્ષે જનાર કોઈક વિરલ મહાત્મા જ સ્ત્રીરૂપી સમુદ્રમાંથી બહાર નીકળે છે. ઉપદેશમાળામાં કહ્યું છે – “નજીકના કાળમાં સંસારમાંથી મોક્ષે જનારા જીવનું આ લક્ષણ જાણવું - તે વિષયજન્ય સુખોમાં રાગ કરતો નથી અને તપ, ચારિત્ર વગેરે મોક્ષસાધક બધા સ્થાનોમાં ઉદ્યમ કરે છે. (૨૯૦)” મુનિ સ્ત્રીના બાહ્ય રૂપ વગેરે વડે મોહ પામતો નથી. તે સ્ત્રીના શરીરની અપવિત્રતાને વિચારે છે. તે એમ વિચારે છે કે, “જો સ્ત્રીના શરીરનો અંદરનો ભાગ બહાર કરાય અને બહારનો ભાગ અંદર કરાય તો કોઈ પણ તેણીની ઉપર રાગ ન કરે. બધા તેની અપવિત્રતાથી ત્રાસીને તેણીથી દૂર ભાગે. સ્ત્રીના શરીરના બાર છિદ્રોમાંથી હંમેશા અપવિત્ર મેલ નીકળે છે. મનુષ્ય થોડી પણ ગંદકી જોઈને નાક મરડે છે. તે તેની દુર્ગછા કરે છે. સ્ત્રીનું શરીર પણ તે ગંદકીથી જ ભરેલું છે. છતાં પણ મોહથી મૂઢ થયેલ મનુષ્ય તેણીની દુર્ગછા કરતો નથી, ઊલટું તેણીની ઇચ્છા કરે છે. સ્ત્રીના સંગથી સંતાનો થાય છે. તેમનું પાલન-પોષણ કરવું પડે છે. તેની માટે ધન કમાવું પડે છે. તેની માટે વેપાર કરવો પડે છે. તેમાં અનેક પાપો કરવા

Page #100

योगसारः ४/१५ मुनिः स्त्रीशरीरस्याशुचित्वं चिन्तयति
३५१ पापानि कर्त्तव्यानि । इत्थं स्त्रीसङ्गेन जनः संसारसमुद्रे तथा निमज्जति यथा ततो निर्गन्तुं न शक्नोति । यथा कीटविशेषः स्वलालयैव जालं गुम्फित्वा तत्र स्वयमेव बध्यते तथा मूढनराः स्वयमेव स्त्रीजालं गुम्फित्वा तत्र बध्यन्ते । नारीणां येष्वङ्गेषु जना मुह्यन्ति यदि ते तेषामेवान्तप्रविश्य पश्येयुस्तर्हि तान्यशुचिभृतानि दृष्ट्वा तेभ्यो दूरं धावेयुः । अत्र स्त्रीभोगेन स्वल्पमेव सुखं प्राप्यते, परन्तु तज्जनिताऽशुभकर्मभिर्नरकेषु चिरं दुःखं सोढव्यम् । नार्यः संसारसमुद्रे पततां जनानां गलबद्धशिलारूपाः सन्ति । नारीसङ्गेन भवसमुद्रे पतितो जनस्तस्मादुन्मतुं न शक्नोति । इत्थं नार्यो जनस्य सर्वस्वं लुण्टयन्ति । ततस्ता रम्या भासमाना अपि तत्त्वतो राक्षसीरूपा एव ।' इत्थं विचिन्त्य स तासु रागं न करोति, प्रत्युत ताभ्यो विरज्यति । स्त्रीमोहत्यागायैता एव भावनाः प्रदर्शिताः श्रीमुनिसुन्दरसूरिभिरध्यात्मकल्पद्रुमस्य द्वितीये स्त्रीममत्वमोचनाधिकारे । तथाहि - 'मुह्यसि प्रणयचारुगिरासु, प्रीतितः प्रणयिनीषु कृतिस्त्वम् । किं न वेत्सि पततां भववाडौं, ता नृणां खलु शिला गलबद्धाः ? ॥१॥ चर्मास्थिमज्जान्नवसास्त्रमांसा-मेध्याद्यशुच्यस्थिरપડે છે. આમ સ્ત્રીના સંગથી માણસ સંસારસમુદ્રમાં તેવી રીતે ડૂબે છે કે જેથી તેમાંથી નીકળી શક્તો નથી. જેમ કોશેટાનો કીડો પોતાની લાળથી જ જાળ ગુંથીને તેમાં પોતે જ બંધાય છે, તેમ મૂઢ મનુષ્યો પોતે જ સ્ત્રીરૂપી જાળને ગૂંથીને તેમાં ફસાય છે. સ્ત્રીઓના જે અંગોમાં મનુષ્યો મોહ પામે છે, જો તેમની અંદર જઈને તેઓ જુવે તો તેમને ગંદકીથી ભરેલા જોઈને તેમનાથી દૂર ભાગે. અહીં સ્ત્રીના ભોગથી થોડું જ સુખ મળે છે, પણ તેનાથી બંધાયેલ અશુભ કર્મોથી નરકોમાં લાંબા સમય સુધી દુઃખ સહન કરવું પડે છે. નારીઓ સંસારસમુદ્રમાં પડતાં જીવોને માટે ગળે બંધાયેલ શિલા જેવી છે. નારીના સંગથી સંસારસમુદ્રમાં પડેલો મનુષ્ય ક્યારેય પણ તેમાંથી બહાર નીકળી શકતો નથી. આમ નારીઓ મનુષ્યનું સર્વસ્વ લૂંટી લે છે. તેથી તેણીઓ સુંદર લાગતી હોવા છતાં રાક્ષસી જેવી જ છે.” આમ વિચારીને તે નારીની ઉપર રાગ કરતો નથી, ઊલટું તેનાથી વિરક્ત થાય છે. સ્ત્રીનો મોહ ત્યજવા માટે આ જ ભાવનાઓ અધ્યાત્મકલ્પદ્રુમના સ્ત્રી મમત્વમોચન નામના બીજા અધિકારમાં શ્રીમુનિસુંદરસૂરિજીએ બતાવી છે – “હે પુણ્યશાળી! પ્રેમથી સારું બોલનારી, પ્રીતિથી પ્રેમ કરનારી સ્ત્રીઓ ઉપર તું મોહ પામે છે. ભવસમુદ્રમાં પડતાં મનુષ્યો માટે તેણીઓ ગળે બંધાયેલ શિલાઓ સમાન છે, એ શું તું જાણતો નથી ? (૧) હે

Page #101

योगसार: ४/१५
३५२
1
पुद्गलानाम् । स्त्रीदेहपिण्डाकृतिसंस्थितेषु, स्कन्धेषु किं पश्यसि रम्यमात्मन् ? ॥२॥ विलोक्य दूरस्थममेध्यमल्पं, जुगुप्ससे मोटितनासिकस्त्वम् । भृतेषु तेनैव विमूढ योषावपुःषु, तत्किं कुरुषेऽभिलाषम् ? ॥३॥ अमेध्यमांसास्त्रवसात्मकानि नारीशरीराणि निषेवमाणाः । इहाप्यपत्यद्रविणादिचिन्तातापान्, परत्र प्रति दुर्गतीश्च ॥४॥ अङ्गेषु येषु परिमुह्यसि कामिनीनां चेतः प्रसीद विश च क्षणमन्तरेषाम् । सम्यक् समीक्ष्य विरमाशुचिपिण्डकेभ्य-स्तेभ्यश्च शुच्यशुचिवस्तुविचारमिच्छन् ॥५॥ विमुह्यसि स्मेरदृशः सुमुख्या, मुखेक्षणादीन्यभवीक्षमाणः । समीक्षसे नो नरकेषु तेषु, मोहोद्भवा भाविकदर्थनास्ताः ॥६॥ अमेध्यभस्त्रा बहुरन्ध्रनिर्यन्-मलाविलोद्यत्कृमिजालकीर्णा । चापल्यमायानृतवञ्चिका स्त्री, संस्कारमोहान्नरकाय भुक्ता ॥७॥ निर्भूमिर्विषकन्दली गतदरी व्याघ्री निराह्वो महा-व्याधिर्मृत्युरकारणश्च ललनाऽनभ्रा च वज्राशनिः । बन्धुस्नेहविघातसाहसमृषावादादिसन्तापभूः । प्रत्यक्षापि च राक्षसीति આત્મન્ ! સ્ત્રીના શરીરમાં રહેલા ચામડી, હાડકાં, મેદ, આંતરડા, ચરબી, લોહી, માંસ, મળ-મૂત્ર વગેરે અપવિત્ર અને અસ્થિર પુદ્ગલોના સ્કન્ધોમાં તું શું સુંદર જુવે છે ? (૨) દૂર રહેલી થોડી પણ ગંદકીને જોઈને તું નાક મરડીને દુર્ગંછા કરે છે, તો પછી હે વિમૂઢ ! તેનાથી જ ભરેલા સ્ત્રીઓના શરીરોમાં તું શા માટે અભિલાષ કરે છે ? (૩) અપવિત્ર માંસ, લોહી, ચરબીથી બનેલા સ્ત્રીઓના શરીરોને સેવનારા આ ભવમાં પણ સંતાન, ધન વગેરેની ચિંતારૂપી તાપો તરફ અને પરભવમાં દુર્ગતિ તરફ જાય છે. (૪) હે મન ! તું કૃપા કર અને સ્ત્રીઓના જે અંગોને વિષે તું મોહ પામે છે, ક્ષણ માટે એમની અંદર પ્રવેશ, સારી રીતે જોઈને પવિત્ર-અપવિત્ર વસ્તુઓના વિચારને ઇચ્છતો તું ગંદકીના પિંડ સમા તે અંગોથી અટક. (૫) વિકસિત નયનોવાળી, સારા મુખવાળી નારીઓના મુખ-આંખ વગેરેને જોઈને તું મોહ પામે છે, (પણ) તે નરકોમાં મોહથી ઉત્પન્ન થયેલી તે ભાવિ કદર્થનાઓને તું જોતો નથી. (૬) ગંદકીની મશક સમી, ઘણા છિદ્રોમાંથી નીકળતા મેલથી ખરડાયેલી, ઉત્પન્ન થતાં કૃમિઓના સમૂહથી ભરેલી, ચપળતા-માયા-જૂઠથી ઠગનારી સ્ત્રી સંસ્કારના મોહથી ભોગવાયેલી થકી નરક માટે થાય છે. (૭) ભૂમિ વિનાની વિષની વેલડી, ગુફા વિનાની વાઘણ, નામ વિનાનો મોટો રોગ, કારણ વિનાનું મૃત્યુ, વાદળ વિનાની વીજળી, બંધુઓના સ્નેહનો ઘાત કરવો-સાહસ-મૃષાવાદ
स्त्रीमोहत्यागभावनाः

Page #102

योगसार: ४/१५
विरला उत्तमसत्त्वा एव नारीं त्यजन्ति
३५३
बिरुदैः ख्याताऽऽगमे त्यज्यताम् ॥८॥' उपदेशमालायामप्युक्तम्- 'सब्भावो वीसंभो नेहो, रइवइयरो य जुवइजणे । सयणघरसंपसारो, तवसीलवयाइं फेडिज्जा ॥१९४॥' (छाया - सद्भावो विश्रम्भो स्नेहो, रतिव्यतिकरश्च युवतिजने । स्वजनगृहसम्प्रसारस्तप:शीलव्रतानि नाशयेत् ॥ ११४ ॥ ) श्रीगौतमकुलकेऽप्युक्तम् 'हिंसापसत्तस्स सुधम्मनासो, चोरीपसत्तस्स सरीरनासो । तहा परत्थिसु पसत्तयस्स, सव्वस्स नासो अहमा गई य ॥१८॥' (छाया - हिंसाप्रसक्तस्य सुधर्मनाशः, चौर्यप्रसक्तस्य शरीरनाशः । तथा परस्त्रीषु प्रसक्तकस्य, सर्वस्य नाशो अधमा गतिश्च ॥१८॥ )
धनश्रेष्ठिप्रदत्तां कोटिसुवर्णसहितां स्वदुहितारं रूपवर्ती रुक्मिणीनामकन्यां महासत्त्वशाली वज्रमहामुनिर्नाऽभ्यलषत् । नवयौवनां कामनिपुणां कटाक्षहासबिब्बोकविलासादिनिपुणामद्वितीयलावण्यामपि कोशावेश्यां सात्त्विकः स्थूलिभद्रमहामुनिर्मनसाऽपि नैच्छत् । जम्बूकुमारो नवपरिणीता अष्टौ भार्यास्त्यक्त्वा प्रव्रजितः । शालिभद्रो द्वात्रिंशत्पत्त्रीस्त्यक्तवान् । एवमादयो विरला उत्तमसत्त्वा एव महापुरुषा नारीं त्यक्तुं शक्नुवन्ति । शेषं तु सकलमपि विश्वं नारीचरणकिङ्करतां भजति ॥१५॥
વગેરે સંતાપોને પેદા કરનારી, પ્રત્યક્ષ પણ રાક્ષસી એવા બિરુદોથી આગમમાં સ્ત્રી उडेवायेली छे, (भाटे तेने) छोडी हो. (८) ' उपदेशमाणाभां पए। ह्युं छे - 'खीखोने विषे सद्दभाव, विश्वास, स्नेह, रतिङीडा, स्व४न-धननो पसारो तप-शील-व्रतोनो નાશ કરે છે. (૧૧૪)' ગૌતમકુલકમાં પણ કહ્યું છે - ‘હિંસામાં પ્રસક્ત જીવના ધર્મનો નાશ થાય છે. ચોરીમાં પ્રસક્ત જીવના શરીરનો નાશ થાય છે. તેમ પરસ્ત્રીમાં પ્રસક્ત જીવના સર્વસ્વનો નાશ થાય છે અને અધમ ગતિ થાય છે.’
ધનશ્રેષ્ઠીએ એક ક્રોડ સોનૈયા સાથે આપેલી પોતાની રુક્મિણી નામની રૂપાળી કન્યાને મહાસત્ત્વશાળી વજ્ર મહામુનિએ ઝંખી નહીં. નવા યૌવનવાળી, કામમાં खातुर, ईटाक्ष- हास्य-येनयाणा-विलास वगेरेमां होशियार, अभेड सावश्यवाणी કોશા વેશ્યાને મહાસત્ત્વશાળી સ્થૂલિભદ્ર મહામુનિએ મનથી પણ ન ઇચ્છી. જંબૂકુમારે નવી પરણેલી આઠ પત્નીઓને છોડીને ચારિત્ર લીધું. શાલિભદ્રે બત્રીશ પત્નીઓને છોડી. આવા પ્રકારના, ઉત્તમ સત્ત્વવાળા વિરલ મહાપુરુષો જ નારીને છોડી શકે છે. બાકીનું આખું ય વિશ્વ સ્ત્રીના ચરણનું કિંકર બને છે. (૧૫)

Page #103

हीनसत्त्वस्य स्वोदरस्य पूरणेऽपि चिन्ता
योगसार: ४/१६
अवतरणिका - विषयकषायपरीषहोपसर्गकामैर्जितो हीनसत्त्वो व्रतं न पालयति परन्तु स्वोदरभरणमेव चिन्तयतीति दर्शयति -
३५४
मूलम् - दूरे दूरतरे वाऽस्तु, खड्गधारोपमं व्रतम् । 'हीनसत्त्वस्य ही चिन्ता, स्वोदरस्यापि पूरणे ॥१६॥
अन्वयः खड्गधारोपमं व्रतं दूरे दूरतरे वाऽस्तु, ही हीनसत्त्वस्य स्वोदरस्य पूरणेऽपि चिन्ता (भवति) ॥१६॥
पद्मीया वृत्तिः - खड्गधारोपमम् - खड्गस्य - असेर्धारा-कोटिरिति खड्गधारा, सोपमा यस्येति खड्गधारोपमम् - अतिदुष्करमित्यर्थः, व्रतम् - चारित्रम्, दूरे विप्रकृष्टं, दूरतरे - अतिविप्रकृष्टं, वाशब्दो विकल्पे, अस्तु भवतु, हीशब्दः खेदे, हीनसत्त्वस्य अल्पसत्त्वस्य मुनेः, स्वोदरस्य - स्वकीयकुक्षेः, पूरणे - भरणे, अपिशब्दो अन्यस्य दुष्करकार्यस्य चिन्ता भवत्येव स्वोदरपूरणस्याऽपि चिन्ता भवतीति दर्शयति, चिन्ता - आर्त्तध्यानरूपा, भवतीत्यत्राध्याहार्यम् ।
चारित्रं न सुचरं, परन्त्वतीव दुश्चरम् । मुनिना गुणसहस्राणि धारयितव्यानि । तेन यावज्जीवं निरतिचाराणि पञ्चमहाव्रतरात्रीभोजनविरमणव्रतानि धारयितव्यानि । तेन द्वाविंशतिः परीषहाः सम्यक्सोढव्याः । तेन केशलोचः कर्त्तव्यः । तेन भिक्षाचर्यया स्वोदरं पूरणीयम् ।
अवतरशिडा - विषयो, उषायो, परीषहो, उपसर्गो भने अभथी भितायेलो હીનસત્ત્વવાળો જીવ સંયમને પાળતો નથી, પણ પોતાના પેટને ભરવાના વિચારો मेरे छे. खेम बतावे छे -
શબ્દાર્થ - તલવારની ધાર ઉપર ચાલવા જેવું ચારિત્રપાલન તો દૂર કે બહુ દૂર હો, કેમકે અલ્પસત્ત્વવાળાને પોતાનું પેટ ભરવાની પણ ચિંતા હોય છે. (૧૬)
પદ્મીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - ચારિત્ર પાળવું સહેલું નથી પણ બહુ જ મુશ્કેલ છે. મુનિએ હજા૨ો ગુણો ધારણ કરવાના હોય છે. મુનિએ જીવનના છેડા સુધી નિરતિચાર પાંચ મહાવ્રતો અને રાત્રિભોજન વિરમણવ્રત પાળવાના હોય છે. તેણે બાવીશ પરીષહો સારી રીતે સહન કરવાના હોય છે. તેણે વાળનો લોચ કરવાનો હોય છે. તેણે
१. हीनचित्तस्य
-
A, B, C, F, G JI

Page #104

३५५
चारित्रं दुश्चरम्
योगसार: ४/१६
तेन नग्नपादेन सदा विहर्त्तव्यम् । तेन कठिनभूमौ संस्तारके शयनीयम् । यथा गुरुर्लोहभारो दुर्वहो भवति, यथा प्रतिस्रोतो दुस्तरं भवति, यथा बाहुभ्यां समुद्रतरणं दुष्करम्, यथा वालुकाकवलो निरास्वादो, यथाऽसिधारायां चलनं दुष्करम्, यथाऽयोमययवचर्वणं दुष्करम्, यथा दीप्ताऽग्निशिखापानं दुष्करम्, यथा वातेन कोत्थलभरणं दुष्करम्, यथा तुलया मेरुपर्वततोलनं दुष्करं तथा चारित्रपालनं सुदुष्करम् । उक्तञ्चोत्तराध्ययनसूत्रे एकोनविंशतितमे मृगापुत्रीयाध्ययने- 'तं बेंति अम्मापियरो, सामण्णं पुत्त दुच्चरं । गुणाणं तु सहस्सा, धारेयव्वाइं भिक्खुणा ॥ २५ ॥ समया सव्वभूएसु, सत्तुमित्तेसु વા નો । પાળાવાયવિરરૂં, નાવત્નીવાળુ ડુક્કર રદ્દ॥ નિર્વ્યાતપ્પમત્તેનું, मुसावायविवज्जणं । भासियव्वं हियं सच्चं, निच्चाउत्तेण दुक्करं ॥२७॥ दंतसोहणमाइस्स, अदत्तस्स विवज्जणं । अणवज्जेसणियस्स, गिण्हणा अवि दुक्करं ॥ २८ ॥ विरई अबंभचेरस्स, कामभोगरसन्नुणा । उग्गं महव्वयं बंभं, धारेयव्वं ભિક્ષાચર્યાથી પોતાનું પેટ ભરવાનું હોય છે. તેણે ઉઘાડે પગે હંમેશા વિહાર કરવાનો હોય છે. તેણે કઠણ ભૂમિ ઉપર સંથારામાં સૂવાનું હોય છે. જેમ વજનવાળો લોઢાનો ભાર મુશ્કેલીથી વહન થાય છે, જેમ સામો વહેણ મુશ્કેલીથી તરાય છે, જેમ હાથથી સમુદ્ર તરવો મુશ્કેલ હોય છે, જેમ સ્વાદ વિનાનો રેતીનો કોળિયો ચાવવો મુશ્કેલ છે, જેમ તલવારની ધાર ઉપર ચાલવું મુશ્કેલ છે, જેમ લોઢાના જવ ચાવવા મુશ્કેલ છે, જેમ પ્રગટેલી અગ્નિની શિખા પીવી મુશ્કેલ છે, જેમ વાયુથી કોથળો ભરવો મુશ્કેલ છે, જેમ ત્રાજવાથી મેરુપર્વતને તોલવો મુશ્કેલ છે, તેમ ચારિત્ર પાળવું બહુ મુશ્કેલ છે. ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રમાં ઓગણીસમા મૃગાપુત્રીય અધ્યયનમાં કહ્યું છે - ‘માતા-પિતા તેને કહે છે – હે પુત્ર ! સાધુપણું મુશ્કેલીથી પાળી શકાય એવું છે. સાધુએ હજા૨ો ગુણો ધારણ કરવાના હોય છે. (૨૫) જગતમાં શત્રુ-મિત્ર વગેરે બધા જીવોને વિષે સમતા રાખવી જીવનના છેડા સુધી પ્રાણાતિપાતની વિરતિ પાળવી મુશ્કેલ છે. (૨૬) હંમેશા અપ્રમત્ત થઈને મૃષાવાદનો ત્યાગ કરવો, હંમેશા ઉપયોગપૂર્વક હિતકારી અને સત્ય બોલવું મુશ્કેલ છે. (૨૭) કોઈએ નહીં આપેલ દાંત ખોતરણીનો પણ ત્યાગ કરવો અને નિર્દોષ અને એષણીયનું ગ્રહણ કરવું પણ મુશ્કેલ છે. (૨૮) કામ-ભોગના રસને જાણનારાને અબ્રહ્મચર્યની વિરતિ અને ઉગ્ર બ્રહ્મચર્ય મહાવ્રત ધારણ કરવું બહુ મુશ્કેલ છે. (૨૯) ધન-ધાન્ય-નોકરોના પરિગ્રહનો ત્યાગ, બધા આરંભનો ત્યાગ અને

Page #105

चारित्रं दुश्चरम्
योगसार: ४/१६
३५६
"
सुदुक्करं ॥ २९ ॥ धणधन्नपेसवग्गेसु, परिग्गहविवज्जणा । सव्वारंभपरिच्चाओ, निम्ममत्तं सुदुक्करं ॥३०॥ चउव्विहे वि आहारे, राईभोयणवज्जणा । सन्निहीसंचओ चेव, वज्जेयव्वो सुदुक्करं ॥ ३१ ॥ छुहा तण्हा य सीउण्हं, दंसमसगवेयणा । अक्कोसा दुक्खसेज्जा य, तणफासा जल्लमेव य ॥३२॥ तालणा तज्जणा चेव, वहबंधपरीसहा । दुक्खं भिक्खायरिया, जायणा य अलाभया ॥ ३३ ॥ कावोया जा इमा वित्ती, केसलोओ य दारुणो । दुक्खं बंभव्वयं घोरं धारेउं अमहप्पणा ॥३४॥ जावज्जीवमविस्सामो, गुणाणं तु महब्भरो । गरुओ लोहभारु व्व, जो पुत्ता होइ दुव्वो ॥३६॥ आगासे गंगसोड व्व, पडिसोओ व्व दुत्तरो । बाहाहिं सागरो चेव, तरियव्वो गुणोदही ॥३७॥ वालुयाकवलो चेव, निरस्साए उ संजमे । असिधारागमणं चेव, दुक्करं चरिउं तवो ॥३८॥ अहि वेगंतदिट्ठीए, चरित्ते पुत्त दुक्करे । जवा लोहमया चेव, चावेयव्वा सुदुक्करं ॥ ३९ ॥ जहा अग्गिसिहा दित्ता, पाउं होइ सुदुक्करा । तहा दुक्करं करेडं जे तारुण्णे समणत्तणं ॥ ४०॥ जहा दुक्खं भरेउं जे, होइ वायस्स कोत्थलो । तहा दुक्खं करेडं जे कीवेणं समणत्तणं ॥४१॥ जहा
1
,
મમત્વરહિતપણું મુશ્કેલ છે. (૩૦) ચારે પ્રકારના આહારમાં રાત્રિભોજનનો ત્યાગ अने संनिधिना संययनो त्याग भुश्डेस छे. (३१) लूज, तरस, ठंडी, गरमी, डांसभय्छरोनी वेहना, आडोश, दुःखशय्या, घासनो स्पर्श, शरीरनो भेल, भार, तिरस्कार, वध, बंधन, भिक्षायर्या, यायना, अलाल - सा परीषहो हुमेथी सहन थाय खेवा छे. (३२,33) जूतरनी ठेभ आऊविडा यसाववी, भयंकर जेवो वाणनो सोय, ઘોર બ્રહ્મચર્યને ધારણ કરવું મહાત્મા માટે મુશ્કેલ છે. (૩૪) હે પુત્ર ! જીવનભર થાક્યા વિના ગુણોનો મોટો ભાર, વજનવાળા લોઢાના ભારની જેમ મુશ્કેલીથી વહન થાય એવો છે. (૩૬) આકાશમાં ગંગાના વહેણની જેમ સામા વહેણની જેમ અને હાથથી સમુદ્ર તરવાની જેમ મુશ્કેલીથી તરી શકાય તેવો ગુણોનો સમુદ્ર તરવાનો છે. (૩૭) રેતીના કોળિયાની જેમ સ્વાદ વિનાના સંયમમાં તપ કરવો એ તલવારની ધાર ઉપર ચાલવા જેવું મુશ્કેલ છે. (૩૮) હે પુત્ર ! સર્પના જેવી એકાંત દષ્ટિથી ચારિત્ર પાળવું મુશ્કેલ છે. તે લોઢાના જવ ચાવવાની જેમ બહુ મુશ્કેલ છે. (૩૯) જેમ પ્રગટેલી અગ્નિની જ્યોતને પીવી મુશ્કેલ છે, તેમ કાયર માટે સાધુપણું પાળવું મુશ્કેલ છે. (૪૦) જેમ વાયુનો કોથળો ભરવો મુશ્કેલ છે, તેમ કાયર માટે સાધુપણું પાળવું મુશ્કેલ

Page #106

३५७
योगसारः ४/१६
चारित्रं दुश्चरम् तुलाए तोलेउं, दुक्करो मंदरो गिरी । तहा निहुयनीसंकं, दुक्करं समणत्तणं ॥४२॥ जहा भुयाहि तरिउं, दुक्करं रयणायरो । तहा अणुवसंतेणं, दुक्करं दमसागरो ॥४३॥' (छाया - तं ब्रुवतः अम्बापितरौ, श्रामण्यं पुत्र दुश्चरम् । गुणानां तु सहस्राणि धारयितव्यानि भिक्षुणा ॥२५॥ समता सर्वभूतेषु, शत्रुमित्रेषु वा जगति । प्राणातिपातविरतिः, यावज्जीवं दुष्करम् ॥२६॥ नित्यकालमप्रमत्तेन, मृषावादविवर्जनम् । भाषितव्यं हितं सत्यं, नित्यायुक्तेन दुष्करम् ॥२७॥ दन्तशोधनादेः, अदत्तस्य विवर्जनम् । अनवद्यैषणीयस्य, ग्रहणमपि दुष्करम् ॥२८॥ विरतिरब्रह्मचर्यस्य, कामभोगरसज्ञेन । उग्रं महाव्रतं ब्रह्म धारयितव्यं सुदुष्करम् ।।२९॥ धनधान्यप्रेष्यवर्गेषु, परिग्रहविवर्जनम् । सर्वारम्भपरित्यागः, निर्ममत्वं सुदुष्करम् ॥३०॥ चतुर्विधेऽपि आहारे, रात्रिभोजनवर्जना । सन्निधिसंचयश्चैव, वर्जयितव्यः सुदुष्करम् ॥३१॥ क्षुधा तृष्णा च शीतोष्णं, दंशमशकवेदना, आक्रोशा दुःखशय्या च, तृणस्पर्शा मलश्चैव ॥३२॥ ताडना तार्जना चैव, वधबन्धपरीषहौ । दुःखं भिक्षाचर्या, याचना चाऽलाभता ॥३३॥ कापोती येयं वृत्तिः, केशलोचश्च दारुणः । दुःखं ब्रह्मव्रतं घोरं, धारयितुं चामहात्मना ॥३४॥ यावज्जीवमविश्रामः, गुणानां तु महाभरः । गुरुको लोहभार इव, यः पुत्र ! भवति दुर्वहः ॥३६॥ आकाशे गङ्गाश्रोत इव, प्रतिश्रोत इव दुस्तरः । बाहुभ्यां सागर इव, तरितव्यो गुणोदधिः ॥३७॥ वालुकाकवल इव, निरास्वादस्तु संयमः । असिधारागमनमिव, दुष्करं चरितुं तपः ॥३८॥ अहिरिवैकान्तदृष्ट्या चारित्रे पुत्र ! दुश्चरे । यवा लोहमया एव चर्वयितव्याः सुदुष्करम् ॥३९॥ यथाऽग्निशिखा दीप्ता, पातुं भवति सुदुष्करा । तथा दुष्करं कर्तुं, तारुण्ये श्रमणत्वम् ॥४०॥ यथा दुःखं भर्तुं, भवति वातस्य कोत्थलः । तथा दुःखं कर्तुं, क्लीबेन श्रमणत्वम् ॥४१॥ यथा तुलया तोलयितुं, दुष्करो मन्दरो गिरिः । तथा निभृतनिःशङ्क, दुष्करं श्रमणत्वम् ॥४२॥ यथा भुजाभ्यां तरितुं, दुष्करं रत्नाकरः। तथाऽनुपशान्तेन, दुष्करः दमसागरः ॥४३॥) इत्थं चारित्रपालनं दुष्करम् । महासत्त्वा एव निरतिचारं चारित्रं पालयितुं शक्नुवन्ति । છે. (૪૧) જેમ ત્રાજવામાં મેરુપર્વતને તોલવો મુશ્કેલ છે, તેમ શાંત અને શંકારહિત સાધુપણું મુશ્કેલ છે. (૪૨) જેમ હાથોથી સમુદ્ર તરવો મુશ્કેલ છે, તેમ ઉપશાંત નહીં થયેલાને માટે દમરૂપી સમુદ્ર તરવો મુશ્કેલ છે. (૪૩)' આમ ચારિત્ર પાળવું મુશ્કેલ છે. મહાસત્ત્વશાળીઓ જ નિરતિચાર ચારિત્રને પાળી શકે છે.

Page #107

हीनसत्त्वः स्वोदरपूरणमेव चिन्तयति
योगसार: ४/१६
=
1
खड्गस्य धारायां चलनं दुष्करं भवति । तत्र चलताऽप्रमत्तेन भवितव्यम् । अन्यथाऽसिधारया तस्य पादतलं छिद्यते । एवं संयमपालनमपि दुष्करं भवति । संयमं पालयताऽतिशयेनाऽप्रमत्तेन भाव्यम् । अन्यथाऽतिचार - पाप - दोषैस्तस्य चारित्रं शबलं भवति । बहुभिरतिचारादिभिः सेवितैः स चारित्राद्भ्रश्यते । हीनसत्त्वो निरतिचारं चारित्रं पालयितुं न शक्नोति । स निरतिचारचारित्राद्विप्रकृष्टो भवति । निरतिचारचारित्रं वा तस्मादतिदूरे भवति । स संयमं गृहीत्वा मुनिवेषेण स्वाजीविकामात्रं निर्वाहयति । स न काञ्चिदपि साधनां करोति । सोऽनुकूलताप्रियो भवति । प्रतिकूलताभिः स दूरं धावति । प्रतिकूलतानिवारणोपायान् स चिन्तयति । स एवं न चिन्तयति - 'मम चारित्रं सुविशुद्धं कथं स्यात् ? कथं मम प्रभूतकर्मनिर्जरालाभः स्यात् ? कथमहं शीघ्रं मुक्तिं प्राप्नुयाम् ?' इति । स एवमेव चिन्तयति - ' अद्याऽहं भिक्षां लप्स्ये न वा ? अद्याऽहं रसवतीं भिक्षां लप्स्ये न वा ? अद्याहं कीदृशां वसतिं प्राप्स्यामि ? अहं शोभनानि वस्त्र - पात्रासनशय्यादीनि प्राप्स्यामि न वा ?' इति । इत्यादिचिन्ताव्याकुलः स संयमसाधनां विस्मृत्य
३५८
તલવારની ધાર ઉપર ચાલવું મુશ્કેલ છે. તેની ઉપર ચાલનારે ખૂબ સાવધાની રાખવી પડે છે, નહીંતર તલવારની ધારથી તેના પગના તળિયા કપાઈ જાય છે. એમ સંયમ પાળવું પણ મુશ્કેલ છે. સંયમ પાળનારાએ ખૂબ જ અપ્રમત્ત બનવું જોઈએ, નહિંતર અતિચારો-પાપો-દોષોથી તેનું ચારિત્ર કાબરચીતરું થઈ જાય છે. ઘણા અતિચારો સેવવાથી તે ચારિત્રથી ભ્રષ્ટ થઈ જાય છે. અલ્પસત્ત્વવાળો નિરતિચાર ચારિત્ર પાળી શકતો નથી. તે નિરતિચાર ચારિત્રથી દૂર હોય છે અથવા નિરતિચાર ચારિત્ર તેનાથી ખૂબ દૂર હોય છે. તે સંયમ લઈને સાધુના વેષથી પોતાની આજીવિકાનો જ નિર્વાહ કરે છે. તે કોઈપણ સાધના કરતો નથી. તેને અનુકૂળતાઓ ગમે છે. તે પ્રતિકૂળતાઓથી દૂર ભાગે છે. તે પ્રતિકૂળતાઓને નિવારવાના ઉપાયોને વિચારે છે. તે એમ નથી વિચારતો કે, ‘મારું ચારિત્ર શી રીતે એકદમ વિશુદ્ધ થાય ? શી રીતે મને ઘણી કર્મનિર્જરાનો લાભ થાય ? શી રીતે હું જલ્દીથી મોક્ષ પામું ?’ તે એમ જ વિચારે છે કે ‘આજે મને ભિક્ષા મળશે કે નહીં? આજે મને સ્વાદિષ્ટ ભિક્ષા મળશે કે નહીં ? આજે મને કેવો ઉપાશ્રય મળશે ? મને સારા કપડાં, પાત્રા, બેસવાની જગ્યા, સૂવાની જગ્યા વગેરે મળશે કે નહીં ?’ આવા પ્રકારની ચિંતાથી વ્યાકુળ તે સંયમની સાધના ભૂલી જઈને પોતે ઇચ્છેલી તે તે વસ્તુને મેળવવા માટે

Page #108

योगसारः ४/१७ हीनसत्त्वो बहुचाटुशतानि करोति
३५९ तत्तत्स्वाभिलषितप्राप्त्यर्थमेव प्रयतते । इत्थं स ऐहिकचिन्तामग्न एव भवति । मुक्तिसाधकचारित्रपालनं तु स स्वप्नेऽपि न स्मरति ॥१६॥
अवतरणिका - पूर्वश्लोके उक्तं - हीनसत्त्वो मुनिः स्वोदरपूरणमेव चिन्तयतीति । अधुना तदर्थं स यत्करोति तद्दर्शयति - मूलम् - यत्तदर्थं गृहस्थानां, बहुचाटुशतानि सः ।
___बहुधा च करोत्युच्चैः, श्वेव दैन्यं प्रदर्शयन् ॥१७॥ अन्वयः - यत् तदर्थं श्वेव दैन्यं प्रदर्शयन्स गृहस्थानां बहुधा बहुचाटुशतानि चोच्चैः करोति ॥१७॥
पद्मीया वृत्तिः - यत् - हीनसत्त्वः स्वोदरपूरणमेव चिन्तयतीति यदुक्तं तस्य कारणं द्योतयति, तदर्थ-स्वोदरपूरणार्थम्, श्वा - कुर्कुरः, इवशब्दः सादृश्ये, दैन्यम् - लघुताम्, प्रदर्शयन् - व्यक्तीकुर्वन्, सः - हीनसत्त्वो मुनिः, गृहस्थानाम् - अगारिणाम्, बहुधा - अनेकैः प्रकारैः, बहुचाटुशतानि - चाटूनां प्रशंसावचनानां शतानीति चाटुशतानि, बहूनि-प्रभूतानि च तानि चाटुशतानीति बहुचाटुशतानि, तानि कर्मतापन्नानि, चशब्दः समुच्चये, बहुप्रकाराणि बहूनि च चाटुशतानि समुच्चिनोति, उच्चैः - अत्यर्थम्, करोति - भाषते ।
हीनसत्त्वश्चारित्रं प्राप्याऽपि स्वोदरपूरणमेव चिन्तयति । इदमुपलक्षणम् । तेन स स्वनिर्वाहमेव चिन्तयति । स ऐहिकपदार्थप्राप्तिमेव चिन्तयति । ततस्तत्प्राप्त्यर्थं स જ પ્રયત્ન કરે છે. આમ તે આલોકની ચિંતામાં જ ડૂબેલો હોય છે. મોક્ષને સાધી આપનારા એવા ચારિત્રનું પાલન તો તેને સપનામાં ય યાદ આવતું નથી. (૧૬)
અવતરણિકા - પૂર્વશ્લોકમાં કહ્યું કે અલ્પસત્ત્વવાળો મુનિ પોતાનું પેટ ભરવા માટે જ વિચારે છે. હવે તેના માટે તે જે કરે છે, તે બતાવે છે –
શબ્દાર્થ - કેમકે તેના માટે પેટ ભરવા માટે) કૂતરાની જેમ દીનતા બતાવતો તે ગૃહસ્થોની ઘણી રીતે જોરથી ઘણી ખુશામત કરે છે. (૧૭)
પવીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - અલ્પસત્ત્વવાળો ચારિત્ર પામીને પણ પોતાનું પેટ ભરવાનું જ વિચારે છે. આ ઉપલક્ષણ છે. તેથી તે પોતાના નિર્વાહને જ વિચારે છે.
-

Page #109

हीनसत्त्वः श्वेव दैन्यं प्रदर्शयति
योगसार: ४/१७
३६०
प्रयतते । स गृहस्थानां पुरः श्ववच्चेष्टते । यदा श्वा क्षुधाकुलो भवति तदा स आहारप्राप्त्यर्थं स्वलाङ्गूलं धूनयति । मुखं विदार्य जिह्वां निष्काश्य गृहस्थस्य पुरः स एकाग्रदृष्ट्या पश्यति । स स्वमुखाल्लालां निष्काशयति । स स्वजिह्वया गृहस्थस्य पादौ लेढि । स तस्य पादौ जिघ्रति । स विनीतीभूय तस्य पादसमीपे तिष्ठ्त्युपविशति वा । किं बहुना ? स तथा चेष्टते यथा गृहस्थस्य प्रियो भवति । ततः स गृहस्थस्तत्स्नेहाकृष्टचित्तस्तस्मै भोजनं ददाति । हीनसत्त्वो मुनिः स्वाभीष्टपूरणार्थं गृहस्थानां पुरस्तेषां प्रशंसां करोति । स बहूनि प्रशंसावचनानि वक्ति । अनेकप्रकारैः स तान् श्लाघते । स तेषामानुकूल्यं करोति । स सर्वमपि तदुक्तानुसारेण करोति । स तेषां वैयावृत्त्यमपि करोति । स तेभ्यः शुभाशुभनिमित्तमपि कथयति । स तेभ्यो धनार्जनोपायानपि दर्शयति । स स्वजातिकुल- शिल्पकला-विज्ञान-पाण्डित्य- वक्तृत्वादि - प्रकाशनेन गृहस्थांस्तोषयति । गृहस्थो येषां भक्तो भवति स स्वात्मानमपि तेषां भक्तत्वेन दर्शयति । स गृहस्थस्य सन्देशं स्थानान्तरं देशान्तरं वा नयति । स गृहस्थस्य बालादीनां धात्रीत्वं करोति । किं बहुना ? सर्वप्रकारैः स તે આલોકના પદાર્થો મેળવવાનો જ વિચાર કરે છે. પછી તેની પ્રાપ્તિ માટે તે પ્રયત્ન કરે છે. તે ગૃહસ્થોની આગળ કૂતરાની જેમ ચેષ્ટાઓ કરે છે. જ્યારે કૂતરો ભૂખ્યો થાય છે, ત્યારે તે ભોજન મેળવવા પોતાની પૂંછડી પટપટાવે છે. પોતાનું મોઢું ફાડી જીભને બહાર કાઢી તે ગૃહસ્થની સામે એકાગ્ર દૃષ્ટિથી જુવે છે. તે પોતાના મોઢામાંથી લાળ કાઢે છે. તે પોતાની જીભથી ગૃહસ્થના પગ ચાટે છે. તે તેના પગ સૂંધે છે. તે વિનયવાળો થઈને તેના પગ પાસે ઊભો રહે છે કે બેસે છે. વધુ તો શું કહેવું ? તે તેવી રીતે ચેષ્ટા કરે છે કે જેથી ગૃહસ્થને પ્રિય બને. તેથી તે ગૃહસ્થ તેના સ્નેહથી આકર્ષાઈને તેને ભોજન આપે છે. અલ્પસત્ત્વવાળો મુનિ પોતાની ઇષ્ટ વસ્તુ મેળવવા ગૃહસ્થોની આગળ તેમની પ્રશંસા કરે છે. તે પ્રશંસાના ઘણા વચનો બોલે છે. અનેક રીતે તે તેમની પ્રશંસા કરે છે. તે તેમને અનુકૂળતા કરી આપે છે. તે બધું ય તેમના કહ્યા મુજબ કરે છે. તે તેમની વૈયાવચ્ચ પણ કરે છે. તે તેમને સારા-ખરાબ નિમિત્તો પણ કહે છે. તે તેમને ધન કમાવવાના ઉપાયો પણ બતાવે છે. તે પોતાની જાતિ, કુળ, શિલ્પ, કળા, વિજ્ઞાન, પંડિતાઈ, વક્તૃત્વ વગેરે કહીને ગૃહસ્થોને ખુશ કરે છે. ગૃહસ્થ જેમનો ભક્ત હોય તે પોતાને પણ તેમના ભક્ત તરીકે બતાવે છે. તે ગૃહસ્થનો સંદેશો એક સ્થાનથી બીજે સ્થાને કે એક દેશમાંથી બીજા દેશમાં લઈ જાય

Page #110

योगसारः ४/१८ अल्पसत्त्वः स्वसंयमं निःसारीकरोति
३६१ गृहस्थरञ्जनाय प्रयतते । ततस्तेन रञ्जितो गृहस्थस्तद्भक्तो भवति । स तस्य सर्वमप्यभीप्सितं पूरयति । स तस्मै शोभनान्न-पान-वस्त्र-पात्र-शय्याऽऽसनादीनि ददाति ।
इत्थमल्पसत्त्वः साधुः स्वेष्टैहिकवस्तुप्राप्त्यर्थं स्वसंयमं निःसारीकृत्य श्वेव गृहस्थरञ्जनाय प्रवर्तते । ततः स श्वतुल्यो भवति । सोऽसंयमाऽऽसेवनेनाऽत्र स्वल्पं सुखं प्राप्य दुर्गतौ चिरं दुःखानि सहते । कश्चिदेव महासत्त्वशाली संयमी यथाविधि निरतिचारचारित्रं पालयति ॥१७॥
अवतरणिका - पूर्वश्लोके उक्तं - हीनसत्त्वो गृहस्थानां पुरः दैन्यं करोतीति । अधुना स यथा दैन्यं करोति तथा दर्शयति - मूलम् - त्वमार्या त्वं च माता मे, त्वं स्वसा त्वं पितृष्वसा ।
इत्यादिज्ञातिसम्बन्धान्-कुरुते दैन्यमाश्रितः ॥१८॥ अन्वयः - दैन्यमाश्रितस्त्वमार्या त्वं च मे माता त्वं स्वसा त्वं पितृष्वसा - इत्यादिज्ञातिसम्बन्धान्कुरुते ॥१८॥ છે. તે ગૃહસ્થોના બાળકો વગેરેની ધાત્રીનું કાર્ય કરે છે. વધુ તો શું કહેવું? તે બધી રીતે ગૃહસ્થને ખુશ કરવાની મહેનત કરે છે. તેથી તેનાથી ખુશ થયેલ ગૃહસ્થ તેનો ભક્ત બની જાય છે. તે તેની બધી મનોકામનાઓ પૂરી કરે છે. તે તેને સારા અન્ન, પાણી, કપડાં, પાત્રા, શય્યા, આસન વગેરે આપે છે.
આમ અલ્પસત્ત્વવાળો સાધુ પોતે ઇચ્છેલી આલોકની વસ્તુ મેળવવા પોતાના સંયમને નિઃસાર કરીને કૂતરાની જેમ ગૃહસ્થને ખુશ કરવા પ્રયત્ન કરે છે. તેથી તે કૂતરા સમાન બને છે. તે અસંયમ સેવીને અહીં થોડું સુખ પામે છે, પણ દુર્ગતિમાં લાંબા કાળ સુધી દુઃખો સહે છે. કોઈક જ મહાસત્ત્વશાળી સંયમી વિધિપૂર્વક નિરતિચાર ચારિત્ર પાળે છે. (૧૭)
અવતરણિકા - પૂર્વશ્લોકમાં કહ્યું કે હીનસત્ત્વવાળો ગૃહસ્થોની આગળ દીનતા કરે છે. હવે તે જે રીતે દીનતા કરે છે તે બતાવે છે –
શબ્દાર્થ દીન બનેલો મુનિ, “તું મારી સાસુ છે, તું મારી માતા છે, તું મારી બહેન છે, તું મારી ફઈ છે, એવા પ્રકારના સ્વજનોના સંબંધો વચનથી દેખાડે છે. (૧૮)

Page #111

हीनसत्त्व ज्ञातिसम्बन्धान्प्रकटयति
योगसारः ४/१८
पद्मया वृत्तिः - दैन्यम् - लघुताम्, आश्रितः - अवलम्बितः त्वम् - भिक्षादात्री, आर्या- श्वश्रुः, त्वम्, चशब्दः समुच्चये, मे मदीया, माता जननी, त्वम्, स्वसा
भगिनी, त्वम्, पितृष्वसा जनकस्य भगिनी, इत्यादिज्ञातिसम्बन्धान् - इतिएवम्प्रकारा आदौ-प्रारम्भे येषामिति इत्यादयः, ज्ञातेः - स्वजनस्य सम्बन्धाः - स्नेहतन्तुरूपा इति ज्ञातिसम्बन्धाः, इत्यादयश्च ते ज्ञातिसम्बन्धाश्चेतीत्यादिज्ञातिसम्बन्धाः, तान्, कुरुते वचसा प्रकाशयति ।
३६२
-
-
,
I
हीनसत्त्वो निरतिचारं संयमं न पालयति । स स्वोदरमेव पूरयति । भिक्षार्थं गृहस्थगृहं प्रविष्टः सन् स गृहस्थानां पुरो दीनो भवति । दीनीभूय स गृहस्थनार्याः पुर एवं वक्ति 'त्वं मे श्वश्रुरसि । त्वं मे श्वश्रुतुल्याऽसि । त्वं मे श्वश्रुसदृशी दृश्यसे । त्वं मे माताऽसि। त्वं मे मातृतुल्याऽसि । त्वं मे जननीसदृशी दृश्यसे । त्वं मे स्वसाऽसि । त्वं मे स्वसृतुल्याऽसि । त्वं मे भगिनीसदृशी दृश्यसे । त्वं मे पितृष्वसाऽसि । त्वं मे पितृष्वसृतुल्याऽसि । त्वं मे पितृष्वसृसमा दृश्यसे । ' एवमादीनन्यानपि सम्बन्धान्स भिक्षादात्र्या भिक्षादातुर्वा पुरः प्रकटयति । ततश्च ते गृहस्थास्तं मुनिं स्वस्वजनतुल्यं मन्यन्ते । ते तं स्वजनस्नेहदृशा पश्यन्ति । ते तस्मै सरसां भिक्षां ददति । ते तस्येष्टं पूरयन्ति ।
પદ્મીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - અલ્પસત્ત્વવાળો નિરતિચાર સંયમ પાળતો નથી. તે પોતાનું પેટ જ ભરે છે. ભિક્ષા માટે ગૃહસ્થના ઘરમાં પ્રવેશીને તે ગૃહસ્થોની આગળ દીન બની જાય છે. દીન થઈને તે ગૃહસ્થની સ્ત્રીની આગળ આ પ્રમાણે બોલે છે, ‘તું મારી સાસુ છે. તું મારી સાસુ સમાન છે. તું મારી સાસુ જેવી દેખાય છે. તું મારી માતા છે. તું મારી માતા સમાન છે. તું મારી માતા જેવી દેખાય છે. તું મારી બહેન છે. તું મારી બહેન સમાન છે. તું મારી બહેન જેવી દેખાય છે. તું મારી ફઈ છે. તું મારી ફઈ સમાન છે. તું મારી ફઈ જેવી દેખાય છે.' આવા પ્રકારના બીજા પણ સંબંધો તે ભિક્ષા આપનાર સ્ત્રી કે પુરુષની આગળ કહે છે. તેથી તે ગૃહસ્થો તે મુનિને પોતાના સ્વજન સમાન માને છે. તેઓ તેને સ્વજન જેવી સ્નેહવાળી દૃષ્ટિથી જુવે છે. તેઓ તેને સ્વાદિષ્ટ ભિક્ષા આપે છે. તેઓ તેના મનવાંછિત પૂરે છે.

Page #112

योगसारः ४/१८ . पूर्वापश्चात्संस्तवपिण्डः
३६३ मुनिना प्रव्रज्याग्रहणसमये एव स्वजनधूननं कृतम् । ततस्तस्य कोऽपि स्वजनो न भवति । तस्य सर्वेऽपि जनास्तुल्या एव भवन्ति । यद्युपर्युक्तप्रकारेण स सम्बन्धान्प्रदर्श्य गृहस्थानां पुरो दैन्यं प्रदर्शयति तर्हि तेन त्यक्तसम्बन्धाः पुनः स्मर्यन्ते । इदं तु वमनपानतुल्यमतीव जुगुप्सनीयम् । सम्बन्धान्प्रदर्श्य प्राप्ता भिक्षा पूर्वपश्चात्संस्तवपिण्डरूपोत्पादनदोषेण दुष्टा भवति । उक्तञ्च भद्रबाहुस्वामिकृतपिण्डनियुक्तिमलयगिरिकृततट्टीकयोः - 'मायपिइ पुव्वसंथव सासूसुसराइयाण पच्छा उ। गिहि संथवसंबंधं करेइ पुव्वं च पच्छा वा ॥४८५॥ व्याख्या - मातापित्रादिरूपतया यः संस्तवः-परिचयः स पूर्वसंस्तवो, मात्रादीनां पूर्वकालभावित्वात्, यस्तु श्वश्रूश्वशुरादिरूपतया संस्तवः स पश्चात्संस्तवः, श्वश्र्वादीनां पश्चात्कालभावित्वात्, तत्र साधुभिक्षार्थे प्रविष्टः सन् गृहिभिः सह 'संस्तवसम्बन्धं परिचयघटनं 'पूर्वं' पूर्वकालभावि मात्रादिरूपतया 'पश्चाद्वा' पश्चाकालभावि श्ववादिरूपतया वा करोति । कथम् ? इत्याह - आयवयं च परवयं नाउं संबंधए तयणुरूवं । मम माया एरिसिया ससा व धूया व नत्ताई ॥४८६॥ व्याख्या - इह साधुभिक्षार्थे गृहे प्रविष्टः सन्नाहारलम्पटतयाऽऽत्मवयः परवयश्च ज्ञात्वा तदनुरूपं वयोऽनुरूपं सम्बध्नाति, यदि सा वयोवृद्धा स्वयं च मध्यमवयाः
મુનિએ દીક્ષા લેતી વખતે જ સ્વજનધૂનન કર્યું છે, એટલે કે બહારથી અને અંદરથી સ્વજનોને છોડ્યા છે. તેથી તેનું કોઈ સ્વજન હોતું નથી. તેની માટે બધાય લોકો સમાન જ હોય છે. જો ઉપર કહ્યા પ્રમાણે તે સંબંધ બતાવીને ગૃહસ્થોની આગળ દીનતા બતાવે છે, તો તે છોડેલા સંબંધો ફરી યાદ કરે છે. એ વમનને પીવા સમાન હોઈ ખૂબ દુર્ગછા થાય તેવું કાર્ય છે. સંબંધોને દેખાડીને મેળવેલી ભિક્ષા ‘પૂર્વપશ્ચાત્સસ્તવપિંડ' રૂપ ઉત્પાદનના દોષથી દુષ્ટ છે. શ્રીભદ્રબાહુસ્વામી રચિત પિંડનિર્યુક્તિ અને તેની શ્રીમલયગિરિ મહારાજ કૃત ટીકામાં કહ્યું છે, “માતા-પિતા વગેરે રૂપે જે પરિચય તે પૂર્વસંસ્તવ છે, કેમકે માતા વગેરે પહેલાથી હોય છે. સાસુસસરા વગેરે રૂપે જે પરિચય તે પશ્ચાત્સસ્તવ છે, કેમકે સાસુ વગેરે પછીથી થયા છે. ભિક્ષા માટે પ્રવેશેલ સાધુ ગૃહસ્થોની સાથે માતા વગેરે રૂપે પહેલાનો કે સાસુ વગેરે રૂપે પછીથી થયેલો પરિચય કરે છે. તે કેવી રીતે કરે છે ? તે કહે છે – ભિક્ષા માટે ઘરમાં પ્રવેશેલો સાધુ આહારની લંપટતાથી પોતાની વય અને સામી વ્યક્તિની વય જાણીને વયને અનુરૂપ સંબંધ કહે. જો તે વૃદ્ધા હોય અને પોતે મધ્યમ વયનો

Page #113

३६४ पूर्वपश्चात्संस्तवदोषाः
योगसारः ४/१८ ततो ममेदृशी माताऽभूदिति ब्रूते, यदि पुनः साऽपि मध्यमवयास्तत ईदृशी मम स्वसाऽभूदिति वदति, अथ बालवयास्ततो दुहिता नप्ता वेत्यादि । सम्प्रत्यस्यैव पूर्वरूपसम्बन्धिसंस्तवस्योदाहरणमाह - अद्धिइ दिट्ठिपण्हव पुच्छा कहणं ममेरिसी जणणी । थणखेवो संबंधो विहवासुण्हाइदाणं च ॥४८७॥ व्याख्या - कोऽपि साधुभिक्षार्थे प्रविष्टः काञ्चिन्निजमातृसमानां स्त्रियमवेक्ष्याऽऽहारादिलम्पटतया मातृस्थानेनाधृत्या दृष्टिप्रस्नवम्-ईषदश्रुविमोचनं करोति, ततः 'पुच्छ' त्ति सा स्त्री पृच्छति, किं त्वमधृतो दृश्यसे ? इति, ततः साधोः कथनं-मम 'ईदृशी' त्वत्सदृशी जनन्यभूदिति । अत्र दोषानाह-ततस्तया मातृत्वप्रकटनार्थे साधुमुखे स्तनप्रक्षेपः क्रियते, परस्परं च सम्बन्धः स्नेहबुद्धिरूपो जायते, तथा विधवास्नुषादिदानं च करोति-मृतपुत्रस्य स्थानेऽयं मे पुत्र इति बुद्ध्या स्वस्नुषादानं कुर्यात्, आदिशब्दात् स्नेहवशतो दास्यादिदानं च, उक्तं पूर्वसम्बन्धिसंस्तवोदाहरणं, एवं पश्चात्सम्बन्धिसंस्तवोदाहरणमपि भावनीयं । सम्प्रति पुनः पश्चात्सम्बन्धिसंस्तवे दोषानाह - पच्छासंथवदोसा सासू विहवादिधूयदाणं च । भज्जा ममेरिसिच्चिय सज्जो घाउ वयभंगो वा ॥४८८॥ व्याख्या - पश्चात्सम्बन्धिसंस्तवयिमे दोषाः-श्वश्रूरीदृशी ममाऽऽसीदित्युक्तेसा विधवाया आदिशब्दात्कुरण्डादिरूपायाः सुताया दानं करोति, હોય તો તે કહે - “મારી આવી માતા હતી.” જો તે પણ મધ્યમ વયની હોય તો 53 - 'भावी भारी बेनती.' ते पाणक्यनी डोय तो ४ - 'भावी भारी દીકરી કે દોહિત્રી હતી.” હવે પૂર્વસંસ્તવનું ઉદાહરણ કહે છે – ભિક્ષા માટે પ્રવેશેલો કોઈક સાધુ પોતાની માતા સમાન કોઈક સ્ત્રીને જોઈને આહારાદિની લંપટતાથી માયાથી અધીરાઈથી આંખમાંથી આંસુ સારે છે. તે સ્ત્રી પૂછે છે – “તમે કેમ અધીરા દેખાવ છો?' તેથી સાધુ કહે છે – “તમારા જેવી મારી માતા હતી. અહીં દોષો કહે છે – પછી તે સ્ત્રી માતૃત્વ બતાવવા સાધુના મુખમાં સ્તન નાંખે, પરસ્પર સ્નેહની બુદ્ધિરૂપ સંબંધ થાય, તે સ્ત્રી “મરેલા પુત્રના સ્થાને આ મારો પુત્ર છે' એમ વિચારી વિધવા પુત્રવધૂ સાધુને આપે, આદિ શબ્દથી નેહથી દાસી વગેરેનું દાન કરે. પૂર્વસંસ્તવનું ઉદાહરણ કહ્યું. એમ પચ્ચાસંસ્તવનું ઉદાહરણ પણ સમજી લેવું. હવે પશ્ચાત્સસ્તવના દોષો કહે છે – “આવી મારી સાસુ હતી,” એમ કહેવા પર તે સ્ત્રી પોતાની વિધવા કે ખરાબ રીતે રાંડેલી દીકરી આપે. “આવી મારી પત્ની હતી,”

Page #114

योगसारः ४/१८ पूर्वपश्चात्संस्तवदोषाः
३६५ तथा भार्या ममेदृश्यभवदित्युक्ते यदीर्ष्यालुस्तद्भर्ता समीपे च वर्त्तते तदा मम भार्याऽनेन स्वभार्या कल्पितेति विचिन्त्य साधोर्घातं कुर्यात्, अथेालुस्तद्भर्ता न भवति समीपे वा न वर्त्तते तदा भार्याऽहमनेन कल्पितेत्युन्मत्ता भार्येव समाचरन्ती चित्तक्षोभमापादयेत्, ततो व्रतभङ्गः । एवं तावत्पूर्वसम्बन्धिसंस्तवस्य पश्चात्सम्बन्धिसंस्तवस्य च प्रत्येकमसाधारणान् दोषानभिधाय सम्प्रत्युभयोरपि साधारणानाभिधित्सुराह - मायावी चडुयारी-अम्हं ओहावणं कुणइ एसो। निच्छुभणाई पंतो करिज्ज भद्देसु पडिबंधो ॥४८९॥ व्याख्या - अधृतिदृष्टिप्रस्त्रवादि कुर्वन्मायावी एषोऽस्माकमावजनानिमित्तं चाटूनि करोतीति निन्दा, तथाऽस्माकं स्वस्य कार्पटिकप्रायस्य जनन्यादिकल्पनेनापभ्राजनं विधत्ते, ततः एवं विचिन्त्य प्रान्तः स्वगृहनिष्काशनादि करोति, अथ ते गृहिणो भद्रा भवेयुस्तर्हि तेषु भद्रेषु साधोरुपरि प्रतिबन्धो भवेत्, प्रतिबन्धे च सत्याधाकर्मादिकं कृत्वा दद्यादिति ।' इत्थं स दोषदुष्टां भिक्षां भुङ्क्ते । मुधिकया लब्धैव भिक्षा साधूनां कल्प्या। दोषदुष्टभिक्षाया भोजनेन साधोः संयमजीवनं सातिचारं शिथिलं च भवति । भिक्षार्थं सम्बन्धप्रकटनं तु रोरवृत्तिः । એમ કહેવા પર જો તેણીનો પતિ ઇર્ષ્યાળુ હોય અને નજીકમાં હોય તો “આણે મારી પત્નીને પોતાની પત્ની માની એમ વિચારી સાધુનો ઘાત કરે. જો તેણીનો પતિ ઇર્ષાળુ ન હોય કે નજીકમાં ન હોય તો “આણે મને પત્ની માની એમ સમજી ઉન્મત્ત થઈને પત્ની જેવું આચરણ કરતી તે સ્ત્રી સાધુના ચિત્તને ક્ષોભિત કરે. તેથી વ્રતનો ભંગ થાય. આમ પૂર્વસંસ્તવ અને પશ્ચાત્સસ્તવના દરેકના અસાધારણ દોષો કહીને બન્નેના સાધારણ દોષો કહેવાની ઇચ્છાવાળા ગ્રન્થકાર કહે છે – અધીરાઈથી આંસુ સારતાં સાધુની “આ માયાવી અમને ખુશ કરવા મીઠું બોલે છે', એમ નિંદા કરે છે, “દરિદ્રી એવા પોતાના અને માતા વગેરે માનીને અમારું અપમાન કરે છે,' એમ વિચારી દ્વેષી એવો તે સાધુને પોતાના ઘરમાંથી કાઢે છે. જો તે ગૃહસ્થો ભદ્રિક હોય તો તેમને સાધુની ઉપર રાગ થાય. તેથી આધાકર્મી વગેરે કરીને वहारावे. (४८५, ४८६,४८७,४८८,४८८)' माम. ते होषवाणी मिक्षा वापरे છે. કારણ વિના એમને એમ મળેલી ભિક્ષા જ સાધુને કહ્યું. દોષવાળી ભિક્ષા વાપરવાથી સાધુનું સંયમજીવન અતિચારવાળું અને શિથિલ બને છે. ભિક્ષા માટે સંબંધોને પ્રગટ કરવા એ તો ભિખારી જેવું આચરણ છે. સાત્ત્વિક સાધુ સાધના

Page #115

३६६
मुनेर्भिक्षादातुः पुरः सम्बन्धप्रकटनम्
योगसार: ४/१९
सत्त्वाधिकः साधनाकरणार्थं देहं पालयति, हीनसत्त्वस्तु साधनां विमुच्य देहं लालयति । अयमत्रोपदेशः साधुना भिक्षार्थं सम्बन्धान्प्रकटीकृत्य गृहस्थानां पुरो दीनेन न भवितव्यम् ॥१८॥
अवतरणिका - दैन्यमाश्रितो मुनिभिक्षादात्र्याः पुरो यथा सम्बन्धान्प्रकटयति तथा पूर्वश्लोके प्रदर्शितम् । अधुना स भिक्षादातुः पुरो यथा सम्बन्धान्प्रकटयति तथा दर्शयति मूलम् अहं त्वदीयपुत्रोऽस्मि, कवलैस्तव वद्धितः । तव भागहरश्चैव, जीवकस्ते तवेहकः ॥१९॥
-
अन्वयः - अहं तव कवलैर्वर्धितस्त्वदीयपुत्रोऽस्मि, (अहं) तव भागहरश्चैव, (अहं) ते जीवकः, (अहं) तवेहकः ।
-
पद्मीया वृत्तिः - अहम् - मुनि:, तव त्वया दत्तैः, कवलैः - भोजनैः, वर्धितः - पोषित:, त्वदीयपुत्रः - त्वदीयः - तव सम्बन्धी चासौ पुत्रः - सुतश्चेति त्वदीयपुत्रः, अस्मि - विद्ये, अहमित्यत्राप्यनुवर्त्तनीयम्, तव - त्वत्सम्बन्धी, भागहरः - पितृधनादर्धांशस्य ग्राहकः, चशब्दः समुच्चये, एवशब्दो अन्यसम्बन्धव्यवच्छेदार्थम्, अहमिति पुनरप्यत्रानुवर्त्तनीयम्, ते – तव, जीवकः - आश्रितः, अहमित्यत्राप्यनुवर्त्तनीयम्, तव • त्वत्सम्बन्धी, ईहकः - अभिलाषी ।
કરવા માટે શ૨ી૨નું પાલન કરે છે, અલ્પસત્ત્વવાળો સાધુ તો સાધના છોડીને શરીરનું લાલન કરે છે.
અહીં ઉપદેશ આ પ્રમાણે છે – સાધુએ ભિક્ષા માટે સંબંધોને પ્રગટ કરી ગૃહસ્થોની सागण हीन न थवुं. (१८)
અવતરણિકા - દીન બનેલો મુનિ ભિક્ષા આપનારી સ્ત્રીની આગળ જે રીતે સંબંધોને પ્રગટ કરે છે, તે પૂર્વશ્લોકમાં બતાવ્યું. હવે તે ભિક્ષા આપનારા પુરુષની આગળ જે રીતે સંબંધોને પ્રગટ કરે છે તે બતાવે છે
શબ્દાર્થ - ‘હું તારા કોળિયાઓથી વધેલો તારો પુત્ર છું. હું તારો ભાગીદાર છું.
દીન બનેલો મુનિ ગૃહસ્થ પુરુષની
હું તારો આશ્રિત છું. હું તને ચાહનારો છું.' આગળ આવા સંબંધો પ્રગટ કરે છે. (૧૯)
-
-

Page #116

योगसार: ४/१९
मुनेर्भिक्षादातुः पुरः सम्बन्धप्रकटनम्
हीनसत्त्वो मुनिर्लज्जां संयममर्यादां च विमुच्य भिक्षादातुः पुर एवं सम्बन्धान्दर्शयति'अहं तव पुत्रोऽस्मि । त्वयैवाहमाहारादिभिर्वर्धितः । त्वयैवाऽहं पाठितः । त्वयैवाऽहं सर्वकलानिपुणः कृतः । त्वया स्नेहेन वात्सल्येन चाऽहं पालितः । अहं त्वत्पुत्रसदृशो दृश्ये । अहं तव पुत्रतुल्योऽस्मि । यदि त्वया पूर्वमहं पोषितस्तर्ह्यधुना प्रव्रजितोऽहमधिकादरेण पोषणीयः । पूर्वमहं तव भागहर आसम् । आवां सोदरावास्व । पितृधनमावाभ्यां विभज्याऽर्द्धमर्द्धं गृहीतम् । कदाचिदहं तव कार्यमकरवम् । कदाचित्त्वं मम कार्यमकरोः । इत्थमावयोः प्रीतिर्दृढाऽऽसीत् । आवां सहैव भुक्तवन्तौ । आवां सहैव क्रीडितवन्तौ । सर्वत्राऽऽवां सहैव प्रवृत्तवन्तौ । आवामविनाभूतौ भ्रातरावास्व । तत्किमधुना त्वं तद्भागहरत्वं भ्रातृत्वं च स्मरसि न वा ? पूर्वमहं तवोपजीवक आसम् । अहं त्वामाश्रितवान् । अहमनाथ आसम् । त्वं मम नाथोऽभवत् । त्वया सर्वप्रकारैर्मे योगक्षेमौ कृतौ । अधुनाऽपि त्वमेव ममोपजीव्योऽसि । अधुना तु त्वया विशेषेण मम योगक्षेम करणीयौ I
३६७
પદ્મીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - અલ્પસત્ત્વવાળો મુનિ લજ્જા અને સંયમની મર્યાદા છોડીને ભિક્ષા આપનારા ગૃહસ્થની આગળ આ પ્રમાણે સંબંધો દેખાડે છે, ‘હું તમારો પુત્ર છું. તમે જ આહાર વગેરેથી મને મોટો કર્યો. તમે જ મને ભણાવ્યો. તમે જ મને બધી કળાઓમાં હોંશિયાર બનાવ્યો. તમે સ્નેહથી અને વાત્સલ્યથી મને પાળ્યો. હું તમારા પુત્ર જેવો દેખાઉં છું. હું તમારા પુત્ર જેવો છું. જો તમે પહેલા મને પોષ્યો, તો હવે દીક્ષિત થયેલા મને તમારે વધારે આદરપૂર્વક પોષવો જોઈએ. હું પહેલા તમારો ભાગીદાર હતો. આપણે સગા ભાઈઓ હતા. પિતાનું ધન આપણે બન્નેએ વહેંચીને અડધું અડધું લીધું હતું. ક્યારેક હું તમારું કામ કરતો હતો. ક્યારેક તમે મારું કામ કરતાં હતા. આમ આપણી પ્રીતિ દૃઢ હતી. આપણે સાથે જ જમતાં હતા. આપણે સાથે જ રમતાં હતા. આપણે બધે સાથે જ પ્રવૃત્તિ કરતાં હતા. આપણે બંને એકબીજા વિના ન રહી શકીએ એવા ભાઈઓ હતા. તેથી શું હવે તમને તે ભાગીદારી અને ભાઈપણું યાદ આવે છે કે નહીં ? પહેલા હું તમારો આશ્રિત હતો. મેં તમારો આશરો લીધો હતો. હું અનાથ હતો. તમે મારા નાથ બન્યા. તમે બધી રીતે મારા યોગક્ષેમ કર્યા. અત્યારે પણ મારે તમારા આધારે જ જીવવાનું છે. અત્યારે તો તમારે વિશેષ કરીને મારા યોગક્ષેમ કરવા જોઈએ. પહેલા

Page #117

३६८
मुनेर्भिक्षादातुः पुरः सम्बन्धप्रकटनम्
योगसार: ४/१९
पूर्वमहं तव भक्त आसम् । अहं तवेहकोऽभवम् । अहं तव भक्ति सेवां चाऽकरवम् । सर्वप्रकारैस्तव प्रसादनार्थमहं प्रयतवान् । त्वां विनाऽहं सर्वं शून्यममन्ये । तव विरहो मम दुःसह आसीत् । अधुना तां प्रीतिं त्वं स्मरसि न वा ?'
इत्थं दीनो मुनिभिक्षादातुः पुर एवमादिसम्बन्धान्प्रदर्श्य तस्माद्भिक्षादानमभिलषति । एवंकरणेन स स्वीयां सत्त्वहीनतां द्योतयति । स स्वीयं चारित्रं मलिनं करोति । मुनिर्लोकोत्तमः, तस्य सर्वविरतत्वाल्लोकस्य चाऽविरतत्वात् । लोकस्तं पूजयति । यदि स एव जनानां पुरश्चाटूनि करोति तर्हि तस्य लोकोत्तमत्वं नश्यति । स स्वाचारभ्रष्टो भवति । लोकास्तं हीनं मन्यन्ते । धर्मेऽपि तेषां श्रद्धा मन्दा भवति । तत: गृहस्थानां पुरो दीनेन न भवितव्यं परन्तु स्वाचारे स्थिरेण भवितव्यम् ॥१९॥
अवतरणिका – दैन्यमाश्रितो मुनिभिक्षादातुः पुरो यथा सम्बन्धान्प्रकटयति तथा प्रदर्श्याऽधुना तेन गृहस्थानां पुरः प्रकटितानां सर्वेषामपि सम्बन्धानां प्रतिपादनस्याऽशक्यत्वं दर्शयति
હું તમારો ભક્ત હતો. હું તમને ચાહતો હતો. હું તમારી ભક્તિ અને સેવા કરતો હતો. બધી રીતે તમને ખુશ કરવા હું પ્રયત્ન કરતો હતો. તમારા વિના હું બધું શૂન્ય માનતો હતો. તમારો વિરહ મારાથી સહન થઈ શકતો ન હતો. હવે તે પ્રીતિ તમને યાદ આવે છે કે નહીં ?
આમ દીન થયેલો મુનિ ભિક્ષા આપનારાની આગળ આવા પ્રકારના સંબંધો દેખાડી તેની પાસેથી ભિક્ષાનું દાન ઝંખે છે. આમ કરવાથી તે પોતાની સત્ત્વહીનતાને બતાવે છે. તે પોતાનું ચારિત્ર મલિન કરે છે. મુનિ લોકોમાં ઉત્તમ છે; કેમકે તે બધા પાપોથી અટકેલો છે અને લોકો અવિરત છે. લોકો તેને પૂજે છે. જો તે જ લોકોની આગળ ખુશામત કરે તો તેનું લોકોમાં ઉત્તમપણું ન રહે. તે પોતાના આચારથી ભ્રષ્ટ થાય. લોકો તેને હીન માને. ધર્મમાં પણ તેમની શ્રદ્ધા મંદ થાય. માટે સાધુએ ગૃહસ્થોની આગળ દીન ન થવું, પણ પોતાના આચારમાં સ્થિર થવું. (૧૯)
અવતરણિકા - દીન બનેલ મુનિ ભિક્ષા આપનારા પુરુષની આગળ જે રીતે સંબંધોને પ્રગટ કરે છે, તે બતાવીને હવે તેણે ગૃહસ્થોની આગળ પ્રગટ કરેલા બધા ય સંબંધો બતાવવા શક્ય નથી, એ બતાવે છે -

Page #118

योगसारः ४/२० दीनो मुनिरनेकशो दैन्यानि करोति मूलम् - एवमादीनि दैन्यानि, क्लीबः 'प्रतिजनं मुहुः ।।
'कुरुतेऽनेकशस्तानि, कः प्रकाशयितुं क्षमः ? ॥२०॥ अन्वयः - क्लीबः प्रतिजनं मुहुरनेकशः एवमादीनि (यानि) दैन्यानि कुरुते तानि प्रकाशयितुं कः क्षमः ? ॥२०॥
पद्मीया वृत्तिः - क्लीबः - कातरो मुनिः, प्रतिजनम् - सर्वेषां जनानां पुरः, मुहुः - अभीक्ष्णम्, अनेकशः - अनेकवारम्, एवमादीनि - अष्टादशैकोनविंशतितमश्लोकद्वयोक्तप्रकारतुल्यानि, यानीत्यत्राध्याहार्यम्, दैन्यानि - दीनतापूर्णचाटुवचनानि, कुरुते - वक्ति, तानि - कातरमुन्युक्तचाटुवचनानि, प्रकाशयितुम् - प्रतिपादयितुम्, कः - न कोऽपीत्यर्थः, क्षमः - समर्थः ?
हीनसत्त्वो अदीर्घदर्शी भवति । स वर्तमानकालिकसुखमेव पश्यति । ततः स मुनिवेषेण सर्वामप्यैहिकानुकूलतां प्राप्तुं प्रयतते । सोऽभीष्टाहारादिकं प्राप्तुं गृहस्थानां पुरः पूर्वोक्तश्लोकद्वयोक्तानि चाटुवचनानि भाषते । स एवम्प्रकाराण्यन्यान्यपि वचनानि भाषते । स न केवलं स्वजनानां पुर एवेत्थं भाषते, परन्तु सर्वेषां जनानां पुरः स चाटुवचनानि भाषते । यस्माद्यस्मात् स्वाभीष्टप्राप्तिसम्भवं पश्यति तस्य तस्य जनस्य स प्रशंसां करोति ।
શબ્દાર્થ - કાયર મુનિ દરેક માણસ પાસે વારંવાર અનેકવાર આવા પ્રકારના જે દીનતાભર્યા વચનો બોલે છે, તેને કહેવા માટે કોણ સમર્થ છે? અર્થાત્ કોઈ પણ समर्थ नथी. (२०)
પવીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - અલ્પસત્ત્વવાળો ટૂંકી દૃષ્ટિવાળો હોય છે. તે વર્તમાનકાળના સુખને જ જુવે છે. તેથી તે સાધુના વેષથી આલોકની બધી અનુકૂળતા મેળવવા યત્ન કરે છે. તે મનગમતા આહાર વગેરે મેળવવા ગૃહસ્થોની આગળ પૂર્વેના બે શ્લોકોમાં કહેલા ખુશામતના વચનો બોલે છે. તે આવા પ્રકારના બીજા પણ વચનો બોલે છે. તે માત્ર સ્વજનોની આગળ જ આ પ્રમાણે નથી બોલતો, પણ બધા લોકોની આગળ તે ખુશામતના વચનો બોલે છે. જે જે માણસ પાસેથી તેને પોતાના ઇચ્છિતની પ્રાપ્તિ દેખાતી હોય તે તે માણસની તે પ્રશંસા કરે છે. તે આવું १. प्रतिवदन् - C, F। २. कुरुते नैकश ... MI ३. युग्मम् - DI

Page #119

३७०
हीनसत्त्वकृतदैन्यानि प्रकाशयितुमशक्यानि योगसारः ४/२० स न केवलं सकृदेवेत्थं करोति, परन्तु स पुनः पुनः जनान्श्लाघते । स न केवलं सम्बन्धान्प्रदर्यैव जनास्तोषयति, परन्तु सर्वप्रकारैर्जनानञ्जयति । यथाकथञ्चित्स जनरञ्जनार्थं प्रयतते । क्लीबः शक्तिहीनो भवति । स सर्वकार्येषु परमेवाऽऽलम्बते । स परेभ्योऽन्नादिकं याचित्वा स्वोदरं पूरयति । हीनसत्त्वो मुनिरपि संयमचर्यां विमुच्य गृहस्थेभ्यो याचित्वा स्वोदरं पूरयति । इत्थं कातरत्वसाम्येन हीनसत्त्वो मुनिरत्र क्लीब उक्तः । स गृहस्थानां पुरश्चाटूनि भाषित्वा स्वात्मानं दीनं करोति । ततस्तस्य दैन्यं विलोक्य जनाः करुणया तस्याऽभीष्टं पूरयन्ति । इत्थं स्वभाषितचाटुवचनानां साफल्यं दृष्ट्वा स पुनःपुनरेवं करोति । स समग्रमपि स्वजीवनं यावदित्थं चेष्टते । तेन भाषितानि चाटूनि सर्वथा प्रतिपादयितुमशक्यानि, तेषां बहुप्रकारत्वात् । एवम्प्रकाराणां जीवानां स्वरूपमित्थं प्रतिपादितं हृदयप्रदीपषट्विशिकायाम् - 'गृहीतलिङ्गस्य च चेद्धनाशा, गृहीतलिङ्गो विषयाभिलाषी, गृहीतलिङ्गो रसलोलुपश्चेद्, विडम्बनं नास्ति ततोऽधिकं हि ॥१९॥ ये लुब्धचित्ता विषयार्थभोगे, बहिर्विरागा हदि बद्धरागाः । ते दाम्भिका वेषधराश्च ધૂર્તા, મનસિ ભોશી તુ વયન્તિ રા' એક જ વાર કરતો નથી, પણ તે વારંવાર લોકોની પ્રશંસા કરે છે. તે માત્ર સંબંધોને દેખાડીને જ લોકોને ખુશ કરતો નથી, પણ તે બધી રીતે લોકોને ખુશ કરે છે. તે ગમે તે રીતે લોકોને રીઝવવા પ્રયત્ન કરે છે. નપુંસક શક્તિ વિનાનો હોય છે. તે બધા કાર્યોમાં બીજાનો જ આધાર રાખે છે. તે બીજા પાસેથી અન્ન વગેરે માંગીને પોતાનું પેટ ભરે છે. અલ્પસત્ત્વવાળો મુનિ પણ સંયમચર્યાને છોડીને ગૃહસ્થો પાસેથી માંગીને પોતાનું પેટ ભરે છે. આમ કાયરપણાની સમાનતાથી અલ્પસત્ત્વવાળા મુનિને અહીં નપુંસક કહ્યો છે. તે ગૃહસ્થોની આગળ ખુશામત કરીને પોતાને દીન કરે છે. તેથી તેની દીનતા જોઈને લોકો કરુણાથી તેનું મનવાંછિત પૂરે છે. આમ પોતે બોલેલા ખુશામતના વચનોને સફળ થયેલા જોઈને તે વારંવાર આમ કરે છે. તે પોતાના આખા જીવનમાં આ જ રીતે પ્રવૃત્તિ કરે છે. તેણે બોલેલા બધા ખુશામતના વચનો ઘણા પ્રકારના હોવાથી બતાવી શકાય એમ નથી. આવા પ્રકારના જીવોનું સ્વરૂપ હૃદયપ્રદીપષત્રિશિકામાં આ રીતે બતાવ્યું છે, “ચારિત્ર લીધા પછી જો ધનની આશા થાય, વિષયોની ઇચ્છા થાય, રસની લોલુપતા થાય તો એના કરતા અધિક વિટંબણા નથી. (૧૯) વિષયોના ભોગમાં આસક્ત ચિત્તવાળા જેઓ બહારથી વૈરાગી અને હૃદયમાં રાગી છે, દંભી, વેષધારી અને ધૂર્ત એવા તેઓ લોકોના મનને ખુશ કરે છે. (૨૦)

Page #120

३७१
योगसारः ४/२१ हीनसत्त्वः सैंहीवृत्तेर्नाम्नाऽपि बिभेति
स्वोदरपूरणार्थं गृहस्थान्प्रशंसन्मुनिरुभयभ्रष्टो भवति - प्रव्रजितत्वेन स ऐहिकपदार्थांस्त्यजति, साध्वाचारविराधनेन स परलोकमपि त्यजति । इत्थमुभयभ्रष्टो भूत्वा स चिरं दुर्गतौ हिण्डते ॥२०॥
अवतरणिका - हीनसत्त्वो व्रतं न पालयतीति दर्शितम् । अधुना व्रतपालननाम्नाऽपि स त्रस्यतीति दर्शयति - मूलम् - आगमे योगिनां या तु, सैंही वृत्तिः प्रदर्शिता ।
तस्यास्त्रस्यति नाम्नापि, का कथाऽऽचरणे पुनः ? ॥२१॥ अन्वयः - आगमे तु योगिनां या सैंही वृत्तिः प्रदर्शिता, तस्या नाम्नापि (स) त्रस्यति, (तस्याः ) आचरणे पुनः का कथा ? ॥२१॥
पद्मीया वृत्तिः - किञ्च आगमे - सिद्धान्ते, तुशब्दः किञ्चार्थे, योगिनां - साधकमुनीनाम्, या - आगमोक्तस्वरूपा, सैंही - मृगेन्द्रतुल्या, वृत्तिः - आचरणा, प्रदर्शिता - प्रतिपादिता, तस्याः - सैंहीवृत्त्याः, नाम्ना - अभिधानेन, अपिशब्दः सैंहीवृत्तेराचरणेन तु बिभेत्येव, तस्या नाम्नाऽपि त्रस्यतीति द्योतयति, 'सः' इत्यत्राध्याहार्यम्, सः - हीनसत्त्वो मुनिः, त्रस्यति - बिभेति, 'तस्याः' इत्यत्राध्याहार्यम, तस्याः - सैंहीवृत्तेः, आचरणे - अनुष्ठाने, पुनः - त्वर्थे, का - न काऽपीत्यर्थः, कथा- वार्ता ?
પોતાનું પેટ ભરવા ગૃહસ્થોની પ્રશંસા કરતો મુનિ ઉભયભ્રષ્ટ થાય છે - દીક્ષા લીધી હોવાથી તે આલોકના પદાર્થોને છોડે છે. સાધ્વાચારની વિરાધના કરવાથી તે પરલોકને પણ છોડે છે. આમ બંને રીતે ભ્રષ્ટ થયેલ તે મુનિ લાંબા કાળ સુધી हुतिमा मट छे. (२०)
અવતરણિકા - અલ્પસત્ત્વવાળો સંયમ પાળતો નથી, એમ બતાવ્યું. હવે વ્રત પાળવાના નામથી પણ તે ત્રાસ પામે છે એમ બતાવે છે –
શબ્દાર્થ - વળી આગમમાં યોગીઓનું જે સિંહ જેવું આચરણ બતાવ્યું છે, તેના નામથી પણ તે (કાયર મુનિ) ડરે છે, તો પછી તેના આચરણની તો શું વાત કરવી? (२१) १. सिंही - C, D, FI

Page #121

ही वृत्तिः
योगसारः ४/२१
आगमे मुनीनां द्वे वृत्ती प्रतिपादिते - सैंहीवृत्तिः शृगालवृत्तिश्च । सत्त्वाधिका मुनयः सैंहीवृत्तिमवलम्बते । सिंहः शत्रुभ्यो न बिभेति । स गर्जनां कृत्वा शत्रुं भाययति । स शत्रोः सकाशान्न पलायते । स शत्रोरभिमुखं गच्छति । स स्वीयसर्ववीर्येण शत्रुं निहन्ति । सिंहः शत्रोर्हननार्थं स्वीयमेव वीर्यमवलम्बते । स न कस्यचित्साहाय्यमपेक्षते । स मांसमत्ति, न तु तृणम् । मांसाऽभावे स क्षुधाकुल एव स्वपिति । मरणान्तेऽपि स तृणाभ्यवहारेण स्वोदरं न पूरयति । सोऽन्येन निहतस्य पशोर्मांसं न खादति, परन्तु स्वबलेनैव निहतस्य पशोर्मांसेन स स्वप्राणवृत्तिं धारयति । स सदैव पराक्रमवान् भवति । स कदाचिदपि दीनो न भवति ।
३७२
सैंहीं वृत्तिमाचरन्मुनिः सिंहतुल्यो भवति । स उपसर्गपरीषहेभ्यः कर्मभ्य आन्तरशत्रुभ्यश्च न बिभेति । स स्वसाधनया तान्सर्वान्भाययति । स तेभ्यो न पलायते, परन्तु तेषां सम्मुखं धावति । स स्वीयसर्वसत्त्वेन तान्निहत्यैव तिष्ठति । स स्वसत्त्वेनैव तान्जयति । तेषां जयार्थं सोऽन्यस्य कस्यचिदपि साहाय्यं नाऽपेक्षते । स निर्दोषामेव भिक्षां भुङ्क्ते । स
પદ્મીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - આગમમાં મુનિઓની બે પ્રકારની વૃત્તિ બતાવી છે - સિંહવૃત્તિ અને શિયાળવૃત્તિ. સાત્ત્વિક મુનિઓ સિંહવૃત્તિ આચરે છે. સિંહ શત્રુઓથી ડરતો નથી. તે ગર્જના કરીને શત્રુને ડરાવે છે. તે દુશ્મનથી ભાગતો નથી. તે દુશ્મનની સામે જાય છે. તે પોતાના બધા પરાક્રમથી શત્રુને હણે છે. સિંહ દુશ્મનને હણવા માટે પોતાના બળ ઉપર જ આધાર રાખે છે. તેને કોઈની મદદની અપેક્ષા હોતી નથી. તે માંસ ખાય છે, ઘાસ નહીં. માંસ ન મળે તો તે ભૂખ્યો સૂઈ જાય છે, પણ મરણ આવે તો ય ઘાસ ખાઈને તે પોતાનું પેટ ભરતો નથી. તે બીજાએ હણેલા પશુનું માંસ ખાતો નથી, પણ પોતાના બળથી જ હણેલા પશુનું જ માંસ ખાઈને પોતાનું જીવન ટકાવે છે. તે હંમેશા પરાક્રમી હોય છે. તે ક્યારેય દીન થતો નથી.
સિંહવૃત્તિ આચરનારો મુનિ સિંહ જેવો હોય છે. તે ઉપસર્ગો-પરીષહોથી, કર્મોથી અને અંદરના દુશ્મનોથી ડરતો નથી. તે પોતાની સાધનાથી તેમને બધાને ડરાવે છે. તે તેમનાથી ભાગતો નથી, પણ તેમની સામે દોડે છે. તે પોતાના બધા સત્ત્વથી તેમને હણીને જ જંપે છે. તે પોતાના સત્ત્વથી જ તેમને જીતે છે. તેમને જીતવા માટે તે બીજા કોઈની પણ મદદની અપેક્ષા રાખતો નથી. તે નિર્દોષ ભિક્ષા

Page #122

३७३
योगसारः ४/२१
सैंही वृत्तिः दोषदुष्टां भिक्षां स्वप्नेऽपि नाऽभिलषति । निर्दोषभिक्षालाभाऽभावे स उपवसति । निर्दोषभिक्षालाभाभावे स दोषदुष्टां भिक्षां न भुङ्क्ते । स स्वसाध्वाचारप्रभावेण लब्धां भिक्षामभ्यवहरति । स गृहस्थानीतां भिक्षां न भुङ्क्ते । स गृहस्थानां पुरश्चाटुवचनानि भाषित्वा स्वोदरं न पूरयति । स सर्वाणि व्रतानि सोत्साहं यथाविधि च पालयति, सोऽतिचारान् न सेवते । स सदैवोपसर्गपरीषहकर्मान्तरशत्रूणां हननार्थं पराक्रमते। स कदाचिदपि दीनतां नाऽवलम्बते । स सिंहवन्निष्क्रम्य यावज्जीवं सिंहवत्संयमं पालयति। उक्तञ्च तीर्थोद्गालिकप्रकीर्णके - ‘सीहत्ता निक्खंता, सीहत्ता चेव विहरिया धीरा... ॥३९८॥' (छाया - सिंहतया निष्क्रान्ताः, सिंहतयैव विहृता धीराः ... ॥३९८॥) दशवैकालिकसूत्रेऽप्युक्तम् - 'जाइ सद्धाइ निक्खंतो, परिआयट्ठाणमुत्तमं । तमेव अणुपालिज्जा, गुणे आयरिअसंमए ॥८/६१॥' (छाया - यया श्रद्धया निष्क्रान्तः, पर्यायस्थानमुत्तमम् । तामेवाऽनुपालयेद्, गुणेषु आचार्यसम्मतेषु ॥८/६१॥) श्रीसुधर्मस्वामिप्रणीते आचाराङ्गसूत्रेऽप्युक्तम् – 'जाए सद्धाए णिक्खंतो तमेव अणुपालिया विजहित्ता विसोत्तियं ॥१/१/३/२०॥' (छाया - यया श्रद्धया निष्क्रान्तस्तामेवानुपालयेद् विहाय विश्रोतसिकाम् ॥१/१/३/२०॥) જ વાપરે છે. તે દોષિત ભિક્ષાને સપનામાં ય ઝંખતો નથી. નિર્દોષ ભિક્ષા ન મળે તો તે ઉપવાસ કરે છે. નિર્દોષ ભિક્ષા ન મળે તો તે દોષિત ભિક્ષા વાપરતો નથી. તે પોતાના સાધ્વાચારના પ્રભાવથી મળેલી ભિક્ષાને વાપરે છે. તે ગૃહસ્થોએ લાવેલી ભિક્ષા વાપરતો નથી. તે ગૃહસ્થોની ખુશામત કરીને પોતાનું પેટ ભરતો નથી. તે બધા વ્રતોને ઉત્સાહપૂર્વક અને વિધિપૂર્વક પાળે છે. તે અતિચારોને સેવતો નથી. તે હંમેશા ઉપસર્ગો-પરીષહો-કર્મો અને અંદરના દુશ્મનોને હણવા માટે પરાક્રમ કરે છે. તે ક્યારેય દીન થતો નથી. તે સિંહની જેમ ચારિત્ર લઈને જીવનના છેડા સુધી સિંહની જેમ ચારિત્ર પાળે છે. તીર્થોગાલિકપયજ્ઞામાં કહ્યું છે, “ધીરપુરુષો સિંહ તરીકે સંસારમાંથી નીકળીને સિંહ તરીકે વિચર્યા... (૩૯૮) દશવૈકાલિકસૂત્રમાં પણ કહ્યું છે, જે શ્રદ્ધાથી સંસારમાંથી નીકળીને ઉત્તમ એવા ચારિત્રને પામ્યો, તીર્થંકરાદિને સંમત એવા ગુણોને વિષે તે જ શ્રદ્ધાને પાળવી. (૮૬૧)” શ્રીસુધર્મા
સ્વામિજીએ રચેલ આચારાંગસૂત્રમાં પણ કહ્યું છે, જે શ્રદ્ધાથી ચારિત્ર લીધું શંકાને त्यने ते ४ श्रद्धाने यावq mवी. (१/१/3/२०)'

Page #123

शृगालवृत्तिः
योगसार : ४/२१
हीनसत्त्वाः शृगालवृत्तिमवलम्बन्ते । शृगालो भीरुः । सोऽधिकशक्तिमद्भ्यः पशुभ्यो बिभेति । स शत्रोः पलायते । स स्वोदरपूरणार्थं स्वयं न प्रयतते, परन्त्वन्यैर्निहतानां पशूनां मांसमत्ति । सिंहेनाऽर्धं भुक्त्वा त्यक्तमुच्छिष्टं मांसं स भुङ्क्ते । स स्वयं न पराक्रमते । विनाऽऽयासेनाऽऽजीविका निर्वाह्येति तस्य जीवनमन्त्रं भवति । स कातरो भवति ।
३७४
शृगालवृत्तिमाचरन्मुनिः शृगालवच्चेष्टते । स उपसर्गपरीषहकर्मान्तरशत्रुभ्यो बिभेति। स तेषां हननाय न प्रयतते, परन्तु तेभ्यः पलायते । स निर्दोषभिक्षाप्राप्त्यर्थं न प्रयतते, परन्तु यथाकथञ्चिल्लब्धां दोषदुष्टामपि भिक्षां भुङ्क्ते । गृहस्थेनाऽभ्याहतामपि भिक्षां भुङ्क्ते । गृहस्थेन साधुमुद्दिश्यैवोपस्कृतां भिक्षां स भुङ्क्ते । दोषा हेया इति तस्य लक्ष्यं न भवति, परन्त्वायासः कथं हेय इत्येव स सततं चिन्तयति । स कातरो भवति ।
इत्थमागमे मुनीनां द्वे वृत्ती प्रतिपादिते । हीनसत्त्वो मुनिः सैंहीवृत्तेर्नाम श्रुत्वाऽपि बिभेति । सैंहीवृत्तिस्तस्मै न रोचते । सा तस्याशक्याऽऽभाति । तस्या आचरणं तु स
ઓછા સત્ત્વવાળા જીવો શિયાળવૃત્તિને આચરે છે. શિયાળ ડરપોક હોય છે. તે વધુ શક્તિવાળા પશુઓથી ડરે છે. તે શત્રુથી ભાગે છે. તે પોતાનું પેટ ભરવા પોતે પ્રયત્ન કરતો નથી, પણ બીજા પશુઓએ હણેલા પશુઓનું માંસ ખાય છે. સિંહે અડધું ખાઈને મૂકી દીધેલા એંઠા માંસને તે ખાય છે. તે પોતે પરાક્રમ કરતો નથી. મહેનત વિના આજીવિકા ચલાવવી એ તેનો જીવનમંત્ર છે. તે કાયર હોય છે.
શિયાળવૃત્તિને આચરતો મુનિ શિયાળ જેવું વર્તન કરે છે. તે ઉપસર્ગો-પરીષહોકર્મો-અંદરના શત્રુઓથી ડરે છે. તે તેમને હણવા માટે પ્રયત્ન કરતો નથી, પણ તેમનાથી ડરીને ભાગે છે. તે નિર્દોષ ભિક્ષા મેળવવા પ્રયત્ન કરતો નથી, પણ ગમે તે રીતે મળેલી દોષિત ભિક્ષાને પણ વાપરે છે. ગૃહસ્થે સામેથી લાવેલી ભિક્ષાને પણ તે વાપરે છે. ગૃહસ્થે સાધુને ઉદ્દેશીને જ બનાવેલી ભિક્ષાને તે વાપરે છે. દોષો દૂર કરવા – એ તેનું લક્ષ્ય હોતું નથી, પણ મહેનત કેમ ઓછી થાય ? એ જ તે સતત વિચારે છે. તે કાયર હોય છે.
-
આમ આગમમાં મુનિની બે વૃત્તિઓ બતાવી છે. અલ્પસત્ત્વવાળો મુનિ સિંહવૃત્તિનું નામ પણ સાંભળીને ડરે છે. સિંહવૃત્તિ તેને ગમતી નથી. તે તેને અશક્ય લાગે છે. તેનું આચરણ તો તે જરા ય કરતો નથી. તે શિયાળવૃત્તિને જ

Page #124

योगसारः ४/२१
सैंहीवृत्तिं शृगालवृत्तिञ्चाश्रित्य मुनीनां चतुर्भङ्गी
I
सुतरां न करोति । स शृगालवृत्तिमेवाऽनुसरति । अत्र सैंहीवृत्तिं शृगालवृत्तिञ्चाश्रित्य मुनीनां चतुर्षु भङ्गेष्वन्तर्भावो भवति । तद्यथा - केचन मुनयः सिंहवन्निष्क्रम्य सिंहवत्संयमं पालयन्ति । परे मुनयः सिंहवन्निष्क्रम्य शृगालवत्संयमं पालयन्ति । अन्ये मुनयः शृगालवन्निष्क्रम्य सिंहवत्संयमं पालयन्ति । अपरे मुनयः शृगालवन्निष्क्रम्य शृगालवत्संयमं पालयन्ति । प्रथमभङ्गवर्त्तिमुनयः सदैवोत्तमसत्त्वाः सन्ति । द्वितीयभङ्गवर्त्तिमुनयः सत्त्वं क्रमशो हापयन्ति । तृतीयभङ्गवर्त्तिसाधवः सत्त्वं क्रमशो वर्धयन्ति । चतुर्थभङ्गवर्त्तिसंयमिनः सदैव हीनसत्त्वा भवन्ति । प्रथम- तृतीयभङ्गवर्त्तिनः साधवः परलोकं साधयन्ति । द्वितीयचतुर्थभङ्गवर्त्तिनो मुनयः परलोकं हारयन्ति । गृहस्थानां चाटुकारिणो मुनयो द्वितीयचतुर्थभङ्गवर्त्तिनो ज्ञेयाः ।
३७५
अयमत्रोपदेशः- मुनिभिः सैंही वृत्तिरेवाऽऽचरणीया ॥ २१ ॥
अवतरणिका - हीनसत्त्वो मुनिः सैंहीवृत्तिनाम्नाऽपि त्रस्यतीति प्रदर्श्याऽधुना तस्य शृगालवृत्तिं श्लोकयुग्मेन प्रदर्शयति
અનુસરે છે. અહીં સિંહવૃત્તિ અને શિયાળવૃત્તિને આશ્રયીને મુનિઓનો ચાર ભાંગાઓમાં સમાવેશ થાય છે. તે આ પ્રમાણે - કેટલાક મુનિઓ સિંહની જેમ ચારિત્ર લઈ સિંહની જેમ તેને પાળે છે. કેટલાક મુનિઓ સિંહની જેમ ચારિત્ર લઈ શિયાળની જેમ તેને પાળે છે. કેટલાક મુનિઓ શિયાળની જેમ ચારિત્ર લઈ સિંહની જેમ તેને પાળે છે. કેટલાક મુનિઓ શિયાળની જેમ ચારિત્ર લઈ શિયાળની જેમ તેને પાળે છે. પહેલા ભાંગામાં રહેલા મુનિઓ હંમેશા ઉત્તમ સત્ત્વવાળા હોય છે. બીજા ભાંગામાં રહેલા મુનિઓ સત્ત્વને ક્રમશઃ ઘટાડે છે. ત્રીજા ભાંગામાં રહેલા મુનિઓ સત્ત્વને ક્રમશઃ વધારે છે. ચોથા ભાંગામાં રહેલા સાધુઓ હંમેશા હીન સત્ત્વવાળા જ હોય છે. પહેલા અને ત્રીજા ભાંગામાં રહેલા સાધુઓ પરલોકને સાધે છે. બીજા અને ચોથા ભાંગામાં રહેલા સાધુઓ પરલોકને હારી જાય છે. ગૃહસ્થોની ખુશામત કરનારા મુનિઓ બીજા અને ચોથા ભાંગામાં રહેલા જાણવા.
અહીં ઉપદેશ આ પ્રમાણે છે – મુનિઓએ સિંહવૃત્તિનું જ આચરણ કરવું. (૨૧) અવતરણિકા - અલ્પસત્ત્વવાળો મુનિ સિંહવૃત્તિના નામથી પણ ડરી જાય છે, એમ બતાવી હવે તેની શિયાળવૃત્તિને બે શ્લોકોમાં બતાવે છે -

Page #125

३७६
व्रतं त्यजन् काकिणीमात्रेण कोटिं हारयति योगसारः ४/२२,२३ मूलम् - किन्तु सातैकलिप्सुः 'स, वस्त्राहारादिमूर्च्छया ।
कुर्वाणो मन्त्रतन्त्रादि, गृहव्याप्तिं च गेहिनाम् ॥२२॥ कथयश्च निमित्ताद्यं, लाभालाभं शुभाशुभम् । कोटि काकिणीमात्रेण, हारयेत् स्वं व्रतं त्यजन् ॥२३॥
॥ युग्मम् ॥ अन्वयः - किन्तु सातैकलिप्सुः वस्त्राहारादिमूर्च्छया मन्त्रतन्त्रादि गेहिनाञ्च गृहव्याप्ति कुर्वाणः निमित्ताद्यं लाभालाभं शुभाशुभञ्च कथयन् स्वं व्रतं त्यजन्स काकिणीमात्रेण कोटि हारयेत् ॥२२॥ ॥२३॥ ___ पद्मीया वृत्तिः - किन्तु - परन्तु-सैंहीवृत्त्यपेक्षया पक्षान्तरं द्योतयति, सातैकलिप्सुः - सातस्य-सुखस्यैव एकस्य-केवलस्य लिप्सुः-प्रेप्सुरिति सातैकलिप्सुः, वस्त्राहारादिमूर्च्छया - वस्त्राणि-वासांसि च आहारः-अन्नञ्चेति वस्त्राहाराः, ते आदौ येषां पात्रवसत्यादीनामिति वस्त्राहारादयः, तेषां मूर्छा-आसक्तिरिति वस्त्राहारादिमूर्छा, तया, मन्त्रतन्त्रादि - मन्त्रः-देवाधिष्ठिताऽक्षरन्यासविशेषश्च तन्त्रम्-देवाद्याकर्षणतर्जनकारिणी क्रिया चेति मन्त्रतन्त्रे, ते आदौ यस्य विद्या-योगादेरिति मन्त्रतन्त्रादि, तत्कर्मतापन्नम्, गेहिनाम् - गृहस्थानाम्, चशब्दः समुच्चये, गृहव्याप्तिम् - गृहस्य-अगारस्य व्याप्तिः-तप्तिरिति गृहव्याप्तिः गृहचिन्तेत्यर्थः, ताम्, कुर्वाणः - प्रयुञ्जन् चिन्तयश्च, निमित्ताद्यम् - निमित्तम्अष्टाङ्गमाद्यम्-प्रथमं यस्येति निमित्ताद्यम्, तत्कर्मतापन्नम्, लाभालाभम् - लाभ:प्राप्तिश्च अलाभ:-हानिश्चेत्येतयोः समाहार इति लाभालाभम्, शुभाशुभम् - शुभम्शोभनञ्च अशुभम्-अशोभनञ्चेत्येतयोः समाहार इति शुभाशुभम्, तत्कर्मतापन्नम्, चशब्दः समुच्चये, कथयन् - वदन्, स्वम्-निजम्, व्रतम् - चारित्रम्, त्यजन् - अतिचरन्,
શબ્દાર્થ - પણ એકમાત્ર સાતાને મેળવવા ઇચ્છતો, વસ્ત્ર-આહાર વગેરેની આસક્તિથી મંત્ર-તંત્ર વગેરે અને ગૃહસ્થોના ઘરની ચિંતા કરતો, નિમિત્ત વગેરેને - લાભાલાભને અને શુભાશુભને કહેતો, પોતાના ચારિત્રને છોડતો તે સાધુ એક st3भाटे रोउने रे छे. (२२-२३) ___१. सन् - A, B, C, D, E, F, G, LI २. निमित्ताद्यैर्लाभालाभं - KI ३. कागिणिमात्रेण - C। ४. त्यजेत् - JI

Page #126

३७७
योगसारः ४/२२,२३ हीनसत्त्वो गेहिनां गृहव्याप्तिं करोति काकिणीमात्रेण - काकिणी-कपर्द एवेति काकिणीमात्रम्, तेन, कोटिम् - शतलक्षरूपाम्, हारयेत् - मुधा गमयेत् ।
हीनसत्त्वो मुनिः सिंहवृत्तेर्बिभेति । ततः स शृगालवृत्तिमवलम्बते । स सुखमेवैकमभिलषति । सुखार्थं सोऽन्यत्सर्वमपि त्यजति । सत्त्वाधिको मुनिः कर्मनिर्जरैकलिप्सुरस्ति । हीनसत्त्वस्त्वशुभकर्मबन्धकारीण्यकार्याण्यपि कृत्वा सुखं प्राप्नोति । स वस्त्राहाराद्यैहिकपदार्थेषु मूर्च्छति । शुभवस्त्रादिकं प्राप्य स तत्राऽऽसक्तो भवति । परेषां शुभवस्त्रादिकं दृष्ट्वा स स्वयमपि तत्प्राप्तुमभिलषति । तदर्थं स गृहस्थानञ्जयति । गृहस्थानां रञ्जनार्थं स तद्गृहकार्येष्वपि प्रवर्त्तते । स तेषां गृहस्य चिन्तामपि करोति । गृहस्थेषु गृहाबहिर्गतेषु स तेषां गृहस्यापत्यानाञ्च रक्षणमपि करोति । स गृहस्थेभ्यः पुत्रप्रसव-धनप्राप्तिविघ्ननिवारण-कन्याप्राप्ति-पतिप्राप्ति-सौभाग्य-रोगनिवारण-गर्भाधान-व्यवसायप्राप्तिजनाकर्षण-जनप्रियत्व-पदप्राप्ति-शत्रुजय-दुष्टहनन-प्रसिद्ध्याद्यर्थं मन्त्रान् ददाति । स तेभ्यस्तान्मन्त्रान् जपितुं कथयति । स स्वयमपि गृहस्थकार्यसिद्ध्यर्थं मन्त्रजापं करोति ।
પધીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - અલ્પસત્ત્વવાળો મુનિ સિંહવૃત્તિથી ડરે છે. તેથી તે શિયાળવૃત્તિને આચરે છે. તે માત્ર સુખને જ ઝંખે છે. સુખ માટે તે બીજું બધું છોડે છે. સાત્ત્વિક મુનિ માત્ર કર્મનિર્જરાને જ ઝંખે છે. અલ્પસત્ત્વવાળો તો અશુભ કર્મબંધ કરાવનારા અકાર્યો પણ કરીને સુખ મેળવે છે. તે વસ્ત્ર-આહાર વગેરે આભવના પદાર્થો ઉપર આસક્ત થાય છે. સારા વસ્ત્ર વગેરે પામીને તે તેમાં લોભાય છે. બીજાના સારા વસ્ત્ર વગેરેને જોઈને તે પોતે પણ તેને મેળવવા ઝંખે છે. તેની માટે તે ગૃહસ્થોને ખુશ કરે છે. ગૃહસ્થોને ખુશ કરવા તે તેમના ઘરના કાર્યોમાં પણ પ્રવર્તે છે. તે તેમના ઘરની ચિંતા પણ કરે છે. ગૃહસ્થો બહાર ગયા હોય ત્યારે તે તેમના ઘરનું અને સંતાનોનું રક્ષણ પણ કરે છે. તે ગૃહસ્થોને પુત્ર થાય એ માટે, ધન મળે એ માટે, વિપ્નો નિવારવા માટે, કન્યા મેળવવા માટે, વર મેળવવા માટે, સૌભાગ્ય માટે, રોગ દૂર કરવા માટે, ગર્ભાધાન કરાવવા માટે, વેપાર મેળવવા માટે, લોકોને આકર્ષવા માટે, લોકોને પ્રિય બનવા માટે, પદવી મેળવવા માટે, દુશમનને જીતવા માટે, દુષ્ટોને હણવા માટે, પ્રસિદ્ધિ માટે અને આવા બીજા કામો માટે મંત્રો આપે છે. તે તેમને તે મંત્રોનો જાપ કરવાનું કહે છે. તે પોતે પણ ગૃહસ્થોના કાર્યની સિદ્ધિ માટે મંત્રોનો જાપ કરે છે. મંત્ર એટલે એક વિશેષ પ્રકારની

Page #127

३७८
हीनसत्त्वो मन्त्रतन्त्रादि करोति योगसारः ४/२२,२३ मन्त्रा अक्षराणां विशेषन्यासरूपाः सन्ति । तानि देवैरधिष्ठितानि सन्ति । तानि पाठमात्रेण सिध्यन्ति । तेषां सिद्ध्यर्थमन्यः कोऽप्युपचारो नाऽऽवश्यकः । मन्त्रजापेन मन्त्राधिष्ठाता देव आकृष्यते । स जापकर्तुरिष्टं पूरयति । हीनसत्त्वो मुनिर्गृहस्थार्थं तन्त्राण्यपि प्रयुनक्ति। गृहस्थानां भूत-पिशाच-वेताल-शाकिनी-डाकिन्यादीनामुपसर्गाः भवन्ति । ते तन्निवारणार्थं मुनि प्रार्थयन्ति । ततो हीनसत्त्वो मुनिस्तन्त्राणि प्रयुज्य तान्भूतादीस्तर्जयति । ततस्ते गृहस्थान्मुञ्चन्ति । एवं तेषामुपसर्गाः शाम्यन्ति । गृहस्थाः कदाचिद्दुर्लभं वस्तुपदप्रतिष्ठादिकं प्राप्तुमिच्छन्ति । ततः स मुनिस्तन्त्रप्रयोगं कृत्वा देवादीनाकर्षयति । ततः स तान्गृहस्थेष्टदानार्थमादिशति । तेऽपि गृहस्थेभ्योऽभिष्टं ददति । इत्थं मुनिमन्त्रतन्त्रादि कृत्वा ગૃહસ્થાન રતિ નિમિત્તમષ્ટકું ભવતિ | તાથા-૨) મૌર્ષ, ૨) ઉત્પાત, ૩) વM, ૪) અન્તરિક્ષ, ૫) , ૬) સ્વર, ૭) નક્ષ, ૮) વ્યજ્ઞનશા ઉગ્ન ખૂટતી द्वादशाध्ययनस्याष्टमवृत्तस्य चूर्णी - ‘एतेण चेव सेसयाइंपि सूइताई, तं जधाभोमं १ उप्पातं २ सुमिणं ३ अंतरिक्खं ४ अंगं ५ सरं ६ लक्खणं ७ वंजणं ८।' અક્ષરોની રચના. તે દેવોથી અધિષ્ઠિત હોય છે. અથવા તેઓ બોલવા માત્રથી સિદ્ધ થાય છે. તેમની સિદ્ધિ માટે બીજો કોઈ ઉપચાર કરવો જરૂરી નથી. મંત્રના જાપથી મંત્રના અધિષ્ઠાયક દેવ આકર્ષાય છે. તે જાપ કરનારાનું મનવાંછિત પૂરે છે. અલ્પસત્ત્વવાળો મુનિ ગૃહસ્થો માટે તંત્રોનો પણ પ્રયોગ કરે છે. ગૃહસ્થોને ભૂતપિશાચ-વેતાલ-શાકિની-ડાકિની વગેરેના ઉપસર્ગો હોય છે. તેઓ તેને નિવારવા મુનિને વિનંતિ કરે છે. તેથી અલ્પસત્ત્વવાળો મુનિ તંત્રોનો પ્રયોગ કરી તે ભૂત વગેરેની તર્જન કરે છે. તેથી તેઓ ગૃહસ્થોને છોડી દે છે. આમ તેમના ઉપસર્ગો શાંત થાય છે. ગૃહસ્થો ક્યારેક પદવી, પ્રતિષ્ઠા વગેરે દુર્લભ વસ્તુને ઈચ્છે છે. તેથી તે મુનિ તંત્રપ્રયોગ કરીને દેવો વગેરેને ખેંચે છે. પછી તે તેમને ગૃહસ્થોને ઇષ્ટ વસ્તુ આપવાનો આદેશ કરે છે. તેઓ પણ ગૃહસ્થોને ઈષ્ટ વસ્તુ આપે છે. આમ મુનિ મંત્ર-તંત્ર વગેરે કરીને ગૃહસ્થોને ખુશ કરે છે. નિમિત્ત આઠ પ્રકારે છે. તે આ પ્રમાણે – ૧) ભૂમિ સંબંધી, ૨) ઉત્પાત સંબંધી, ૩) સ્વપ્ર સંબંધી, ૪) અંતરિક્ષ સંબંધી, ૫) અંગ સંબંધી, ૬) સ્વર સંબંધી, ૭) લક્ષણ સંબંધી, ૮) વ્યંજન સંબંધી. સૂત્રકૃતાંગના બારમા અધ્યયનની આઠમી ગાથાની ચૂર્ણિમાં કહ્યું છે – “આનાથી જ બાકીનાનું સૂચન કરાયું છે. તે આ પ્રમાણે - ભૂમિ સંબંધી, ઉત્પાત સંબંધી, સ્વમ

Page #128

योगसार: ४/२२,२३
अष्टाङ्गं निमित्तम्
अष्टाङ्गनिमित्तस्य स्वरूपमेवमुक्तं कल्पसूत्रस्य सुबोधिकाटीकायां तृतीयव्याख्याने महोपाध्याय श्रीविनयविजयैः 'तत्र निमित्तस्य अष्टा अङ्गानि इमानि अङ्गं १ स्वप्नं २ स्वरं ३ चैव, भौमं ४ व्यञ्जन ५ लक्षणे ६ । उत्पाद - ७ - मन्तरिक्षं च ८, निमित्तं स्मृतमष्टधा ॥१॥ तत्र पुंसां दक्षिणाङ्गे स्त्रीणां वामाङ्गे स्फुरणं सुन्दरमित्याद्यङ्गविद्या १, स्वप्नानां उत्तममध्यमाधमविचारः स्वजविद्या २, दुर्गादीनां स्वरपरिज्ञानं स्वरविद्या ३, भौमं - भूमिकम्पादिविज्ञानं ४ व्यञ्जनं मषीतिलकादि ५, लक्षणं-करचरणरेखादि सामुद्रिकोक्तं ६, उत्पातः-उल्कापातादिः ७, अन्तरिक्षंग्रहाणां उदयास्तादिपरिज्ञानम् ८ ।' हीनसत्त्वो मुनिर्गृहस्थान्निमित्तं कथयति । स तेभ्यः शकुन - ज्योतिष-शिल्पादिकं कथयति । स स्वमतिविज्ञानाभ्यां विचार्य तेभ्य आगामीनि लाभालाभ-शुभाशुभानि कथयति । स गृहस्थेभ्य: कर्थयति- 'विवक्षितकाले व्यवसायकरणेन तव महान् लाभो भविष्यति, ततस्तदा व्यवसायं कुर्या: ।' इति । स गृहस्थेभ्य: कथयति ‘विवक्षितकाले व्यवसायकरणेन तव महाहानिर्भविष्यति, ततस्तदा व्यवसायं मा कुर्या: ।' इति । स गृहस्थेभ्य: कथयति - ' एवंकरणेन तव शुभं भविष्यत्येवंकरणेन संबंधी, अंतरिक्ष संबंधी, अंग संबंधी, स्वर संबंधी, लक्षएा संबंधी, व्यंन संबंधी. કલ્પસૂત્રની સુબોધિકા ટીકામાં ત્રીજા વ્યાખ્યાનમાં મહોપાધ્યાયશ્રીવિનયવિજયજીએ યોગના આઠ અંગોનું સ્વરૂપ આ રીતે બતાવ્યું છે - ‘તેમાં નિમિત્તના આઠ અંગો खा प्रमाणे छे - १) अंग २) स्वप्न 3) स्वर ४ ) लोभ 4 ) व्यंन ६) लक्षए। ७) ઉત્પાત ૮) અંતરિક્ષ. તેમાં ૧) પુરુષનું જમણું અંગ અને સ્રીનું ડાબુ અંગ ફરકે તો સારું વગેરે અંગવિદ્યા છે. ૨) સ્વપ્રોના ઉત્તમ-મધ્યમ-અધમપણાનો વિચાર તે સ્વપ્રવિદ્યા છે. ૩) ચકલી વગેરેના સ્વરનું જ્ઞાન તે સ્વરવિદ્યા છે. ૪) ભૌમभूमिडंप वगेरेनुं ज्ञान. 4) व्यंठन - भसा, तल वगेरे. ६) लक्षण - सामुद्रि शास्त्रमां डडेल हाथ-पगनी रेजा वगेरे. ७) उत्पात - उडापात वगेरे. ८) अंतरिक्ष-ग्रहोना ઉદય અને અસ્ત વગેરેનું જ્ઞાન.’ અલ્પસત્ત્વવાળો મુનિ ગૃહસ્થોને નિમિત્ત કહે છે. તે તેમને જ્યોતિષ, શુકન, શિલ્પ વગેરે કહે છે. તે પોતાની બુદ્ધિ અને જ્ઞાનથી વિચારીને તેમને આવનારા લાભ-નુકસાન, સારું-નરસું કહે છે. તે ગૃહસ્થોને કહે છે કે – ‘આ સમયે વેપાર કરવાથી તને મોટો લાભ થશે. માટે ત્યારે વેપાર કરજે.' તે ગૃહસ્થોને કહે છે કે - ‘આ સમયે વેપાર કરવાથી તને મોટું નુકસાન થશે, માટે
-
३७९

Page #129

३८० हीनसत्त्वो गृहस्थकार्येषु प्रवर्त्तनेन स्वप्रतिज्ञां भनक्ति योगसारः ४/२२,२३ च तवाऽशुभं भविष्यति । अत इत्थं प्रवर्तस्वेत्थं च मा प्रवर्तस्व ।' इति । एवं स मुनिर्गृहस्थेभ्यः स्वज्ञानानुसारेण शुभाशुभादिकं कथयति । इत्थं गृहस्थानां कार्यकरणेन तेभ्यो निमित्तादिकथनेन च साधुः स्वव्रतं त्यजति । एवंकरणेन स गृहस्थानां पापव्यापाराणामनुमोदनां करोति । ततः स स्वयमपि पापकर्मभिलिप्यते । गृहस्थकार्याणि तु सावद्यरूपाणि । प्रव्रज्याग्रहणसमये एव मुनिना सर्वसावधयोगाः करणकारणानुमतिभिः प्रत्याख्याताः । गृहस्थकार्येषु प्रवर्त्तनेन स स्वप्रत्याख्यानं भनक्ति। ततः स स्वचारित्रं निःसारं करोति । स वेषमात्रेण साधुर्भवति । स चारित्रसाररहितो भवति । सारसहितं फलं जना अभिलषन्ति । निःसारं फलं तेऽवकरे क्षिपन्ति । एवं चारित्रसारसहितो मुनिः सद्गतिं प्राप्नोति । चारित्रसाररहितो मुनिर्दुर्गतौ क्षिप्यते ।
कश्चिन्नरः सुवर्णकोटि धारयति । यदि स काकिणीप्राप्त्यर्थं सुवर्णकोटेर्व्ययं करोति तर्हि स मूर्ख एव । काकिणी स्वल्पमूल्या, सुवर्णकोटिस्तु बहुमूल्या । बहुमूल्यवस्तुना ત્યારે વેપાર કરતો નહીં.” તે ગૃહસ્થોને કહે છે કે, “આમ કરવાથી તારું શુભ થશે અને આમ કરવાથી તારું ખરાબ થશે. માટે તું આમ કરજે અને આમ કરતો નહીં.” આમ તે મુનિ ગૃહસ્થોને પોતાના જ્ઞાન પ્રમાણે શુભ-અશુભ વગેરે કહે છે. આમ ગૃહસ્થોનું કામ કરવાથી અને તેમને નિમિત્ત વગેરે કહેવાથી સાધુ પોતાના વ્રતને છોડે છે. આમ કરવાથી તે ગૃહસ્થોના પાપવ્યાપારોની અનુમોદના કરે છે. તેથી તે પોતે પણ પાપકર્મોથી લેપાય છે. ગૃહસ્થોના કાર્યો પાપવાળા હોય છે. દીક્ષા લેતી વખતે જ મુનિએ બધા પાપવ્યાપારોને નહીં કરવા, નહીં કરાવવા અને નહીં અનુમોદવાના પચ્ચખ્ખાણ લીધા હતા. ગૃહસ્થોના કાર્યોમાં પ્રવર્તવા વડે તે પોતાનું પચ્ચખ્ખાણ ભાંગે છે. તેથી તે પોતાના ચારિત્રને સાર વિનાનું કરે છે. તે માત્ર વેષથી સાધુ હોય છે. તેની પાસે ચારિત્ર રૂપી સાર હોતો નથી. લોકો સારવાળા ફળને ઇચ્છે છે. સાર વિનાના ફળને તેઓ કચરામાં નાંખે છે. એમ ચારિત્રરૂપી સારવાળો મુનિ સદ્ગતિને પામે છે. ચારિત્રરૂપી સાર વિનાનો મુનિ દુર્ગતિમાં નંખાય છે.
કોઈ માણસ પાસે એક કરોડ સોનામહોર છે. જો તે કોડીને ખરીદવા કરોડ સોનામહોર ખર્ચ તો તે મૂર્ખ જ છે. કોડી ઓછી કિંમતની છે. કરોડ સોનામહોરની કિંમત ઘણી છે. વધુ મૂલ્યવાળી વસ્તુથી ઓછા મૂલ્યવાળી વસ્તુ ન લેવી જોઈએ.

Page #130

योगसारः ४/२२,२३ हीनसत्त्वोऽल्पलाभार्थं महाव्ययं करोति ३८१ स्वल्पमूल्यं वस्तु न ग्राह्यम् । बहुमूल्यवस्तुना ततोऽधिकमूल्यं वस्तु ग्राह्यम् । एवं कुर्वाण एव पण्डितो भवति । चारित्रं बहुमूल्यवस्तुतुल्यं, यतश्चारित्राराधनया सद्गतिः सिद्धिगतिश्च प्राप्यते । ऐहिकवस्त्राहारपात्रादिजन्यं सुखं स्वल्पमूल्यवस्तुतुल्यम्, तुच्छत्वादल्पकालभावित्वात्स्वल्पपुण्यलभ्यत्वाच्च । तत ऐहिकसुखार्थं चारित्रं विराधयन्मुनिः स्वल्पमूल्यवस्तुकृते बहुमूल्यवस्तु त्यजति । ततः स मूर्ख एव । स तु महामूर्यो यतः काकिणीकृते कोटिं हारयन्नरः कदाचित्पुनर्कोटिं प्राप्नुयात्, परन्त्वैहिकसुखकृते चारित्रं विराधयतो मुनेर्भवान्तरेऽपि चारित्रं दुर्लभम् । तेनेह सुखशीलताया एव संस्कारा दृढीकृताः, न तु चारित्रस्य । ततो भवान्तरेऽपि पूर्वभवसंस्कारानुसारेण स सुखशील एव भविष्यति, न तु चारित्रं ग्रहीष्यति । इत्थं हीनसत्त्वो मुनिः सुखशीलीभूयैहिकवस्तुप्राप्त्यर्थं गृहस्थानामग्रे चाटुकरणेन स्वीयं चारित्रं विराधयन अल्पलाभार्थं महाव्ययं करोति । उक्तञ्चाभाणशतके श्रीधनविजयगणिरचिते - 'कषायविषयैर्येन, संयमः शिथिलीकृतः । तेन मुक्ताफलं विद्धं, स्थूलेन मुशलेन किम् ? ॥५८॥ साधुत्वं येन सम्प्राप्य, निन्द्याचारः कृतः વધુ મૂલ્યવાળી વસ્તુથી તો તેનાથી અધિક મૂલ્યવાળી વસ્તુ લેવી જોઈએ. આમ કરનારો જ પંડિત બને છે. ચારિત્ર વધુ મૂલ્યવાળી વસ્તુ જેવું છે; કેમકે ચારિત્રની આરાધનાથી સદ્ગતિ અને મોક્ષ મળે છે. આલોકના વસ્ત્ર-આહાર-પાત્રા વગેરેથી મળતું સુખ અલ્પમૂલ્યવાળી વસ્તુ સમાન છે, કેમકે તે તુચ્છ છે, અલ્પકાળ ટકનારું છે અને થોડા પુણ્યથી મળનારું છે. તેથી આલોકના સુખ માટે ચારિત્રની વિરાધના કરનારો મુનિ અલ્પમૂલ્યવાળી વસ્તુ માટે વધુ મૂલ્યવાળી વસ્તુને છોડે છે. તેથી તે મૂર્ખ જ છે. તે તો મહામૂર્ખ છે, કેમકે કોડી માટે કરોડ સોનામહોર હારનાર માણસ કદાચ ફરી કરોડ સોનામહોર પામે, પણ આલોકના સુખ માટે ચારિત્રની વિરાધના કરનારા મુનિને ભવાંતરમાં પણ ચારિત્ર દુર્લભ બને છે. તેણે આ ભવમાં સુખશીલતાના સંસ્કારો જ દૃઢ કર્યા છે, ચારિત્રના નહીં. તેથી ભવાંતરમાં પણ પૂર્વભવના સંસ્કારને અનુસાર તે સુખશીલ જ થશે, તે ચારિત્ર નહીં લે. આમ સત્ત્વહીન મુનિ સુખશીલિયો થઈને આલોકની વસ્તુઓ મેળવવા ગૃહસ્થોની આગળ ખુશામત કરીને પોતાના ચારિત્રની વિરાધના કરતો થોડા લાભ માટે ઘણો ખર્ચ કરે છે. શ્રીધનવિજયગણિ રચિત આભાણશતકમાં કહ્યું છે, “જેણે કષાયો-વિષયો વડે સંયમને શિથિલ કર્યું, તેણે જાડા સાંબેલાથી મોતીને વિધ્યું. (૫૮) જેણે સાધુપણું પામીને
e9

Page #131

३८२
मूढबुद्धिः स्वं त्रैलोक्योपरिवतिनं न वेत्ति योगसारः ४/२४ स्वयम् । धूलिक्षेपः स्वहस्तेन, हस्तिनेव स्वमस्तके ॥६०॥ चारित्रं पृष्ठतः कृत्वा, लज्जया मोक्षकामना । पात्रं तु पृष्ठतः कृत्वा, तक्रार्थं गमनं तथा ॥६८॥'
अयमत्रोपदेशसार:-ऐहिकसुखं क्षणिकं, मुक्तिसुखं तु शाश्वतम् । ततो मुक्तिसुखप्रापकचारित्रं त्यक्त्वैहिकसुखप्राप्त्यर्थं न प्रयतनीयम्, परन्त्वैहिकसुखं त्यक्त्वा निरतिचारचारित्रं परिपाल्य मुक्तिसुखप्राप्त्यर्थमेव प्रयतनीयम् ॥२२॥ ॥२३॥
अवतरणिका - शृगालवृत्तिमाचरन्मुनिः स्वल्पकृते बहु हारयतीति प्रदाऽधुना स कथं बहु हारयतीत्येतद्दर्शयति - मूलम् - चारित्रैश्वर्यसम्पन्नं, पुण्यप्राग्भारभाजनम् ।
मूढबुद्धिर्न वेत्ति स्वं, त्रैलोक्योपरिवर्त्तिनम् ॥२४॥ अन्वयः - मूढबुद्धिश्चारित्रैश्वर्यसम्पन्नं पुण्यप्राग्भारभाजनं त्रैलोक्योपरिवत्तिनं स्वं न वेत्ति ॥२४॥ . ___ पद्मीया वृत्तिः - मूढबुद्धिः - मूढा-ऐहिकसुखेषु मोहिता बुद्धिः-मतिर्यस्येति मूढबुद्धिः, चारित्रैश्वर्यसम्पन्नम् - चारित्रम्-जीवनपर्यन्तसर्वसावद्ययोगत्यागरूपः संयम एवैश्वर्यम्-विभूतिरिति चारित्रैश्वर्यम्, तेन सम्पन्नः-युक्त इति चारित्रैश्वर्यसम्पन्नः, तम्, પોતે ખરાબ આચાર કર્યો તેણે હાથીની જેમ પોતાના હાથે પોતાના મસ્તક ઉપર ધૂળ નાંખી (૬૦) ચારિત્રને પાછળ કરીને લજ્જાથી મોક્ષની ઇચ્છા કરવી એ વાસણને પાછળ કરીને છાશ માટે જવા જેવું છે. (૬૮)',
અહીં ઉપદેશનો સાર આ પ્રમાણે છે – આલોકનું સુખ ક્ષણિક છે, મોક્ષનું સુખ શાશ્વત છે. માટે મોક્ષના સુખને પમાડનાર ચારિત્રને છોડીને આલોકના સુખો મેળવવા પ્રયત્ન ન કરવો, પણ આલોકનું સુખ છોડીને નિરતિચાર ચારિત્ર પાળીને મોક્ષનું સુખ મેળવવા જ પ્રયત્ન કરવો. (૨૨-૨૩)
અવતરણિકા - શિયાળવૃત્તિને આચરનાર મુનિ થોડા માટે ઘણું ગુમાવે છે, એમ બતાવીને હવે તે કેમ બહુ હારે છે? એ બતાવે છે –
શબ્દાર્થ - મૂઢ બુદ્ધિવાળો ચારિત્રરૂપી ઐશ્વર્યથી યુક્ત, પુણ્યના સમૂહના ભાજન १. .....वर्तनम् - C, El

Page #132

योगसारः ४/२४ मुनिश्चारित्रैश्वर्यसम्पन्नः
३८३ पुण्यप्राग्भारभाजनम् - पुण्यस्य-द्विचत्वारिंशद्भेदभिन्नकर्मप्रकृतिरूपस्य प्राग्भारः-समूह इति पुण्यप्राग्भारः, तस्य भाजनम्-कोश इति पुण्यप्राग्भारभाजनम्, तत्, त्रैलोक्योपरिवर्तिनं - त्रयाणां लोकानामूर्ध्वाधस्तिर्यग्रूपाणां समाहार इति त्रिलोकि, त्रिलोक्या भाव इति त्रैलोक्यम्, तस्योपरि-शिखरे वर्तितुं-स्थातुं शीलमस्येति त्रैलोक्योपरिवर्ती, तम्, स्वम् - आत्मानम्, नशब्दो निषेधे, वेत्ति - जानाति ।
यद्यपि मुनिना बाह्यद्धिस्त्यक्ता तथापि स चारित्रैश्वर्येण समृद्धः । यद्यपि तस्य द्रव्यसम्पन्नास्ति तथापि स विपुलां गुणसम्पदं बिभर्ति । बाह्यसमृद्ध्याऽपि सुखमेव प्राप्तव्यम् । मुनिस्तु सहजानन्दमनुभवति । स सुखसमृद्ध्या पूर्णोऽस्ति । गुणसमृद्ध्या स इन्द्रमप्यतिशेते । चक्रवर्ती षट्खण्डान्जयति । सोऽपि मोहेन जीयते । मुनिर्ज्ञानक्रियाभ्यां मोहमपि जयति । ततो मुनिश्चक्रवर्तिनोऽप्यधिकसमृद्धिमान् । मुनिः स्वगुणसमृद्ध्याऽसुरेन्द्रब्रह्म-विष्णु-महेशादीनपि जयति । उक्तञ्च ज्ञानसारे सर्वसमृद्ध्यष्टके - 'बाह्यदृष्टिप्रचारेषु, मुद्रितेषु महात्मनः । अन्तरेवावभासन्ते, स्फुटाः सर्वाः समृद्धयः ॥१॥ समाधिर्नन्दनं धैर्य, दम्भोलिः समता शची । ज्ञानं महाविमानं च, वासवश्रीरियं मुनेः ॥२॥ विस्तारितक्रियाज्ञान-चर्मच्छत्रो निवारयन् । मोहम्लेच्छमहावृष्टिं, चक्रवर्ती न किं અને ત્રણે લોકની ઉપર રહેલા એવા પોતાને જાણતો નથી. (૨૪)
પઘીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - જો કે મુનિએ બાહ્ય ઋદ્ધિ છોડી છે, છતાં પણ તે ચારિત્રરૂપી ઐશ્વર્યથી સમૃદ્ધ છે. જો કે તેની પાસે દ્રવ્યસંપત્તિ નથી, છતાં પણ તેની પાસે ઘણી ગુણસંપત્તિ છે. બાહ્ય સમૃદ્ધિથી પણ સુખ જ મેળવવાનું છે. મુનિ તો સહજ આનંદને અનુભવે છે. તે સુખની સમૃદ્ધિથી પૂર્ણ છે. ગુણસમૃદ્ધિથી તે ઇન્દ્ર કરતાં પણ ચઢિયાતો છે. ચક્રવર્તી છ ખંડોને જીતે છે. તે પણ મોહથી જિતાય છે. મુનિ જ્ઞાન અને ક્રિયાથી મોહને પણ જીતે છે. તેથી મુનિ ચક્રવર્તી કરતાં પણ વધુ સમૃદ્ધિવાળો છે. મુનિ પોતાના ગુણોની સમૃદ્ધિથી અસુરેન્દ્રો-બ્રહ્મા-વિષ્ણુ-મહેશ વગેરેને પણ જીતે છે. જ્ઞાનસારમાં સર્વસમૃદ્ધિઅષ્ટકમાં કહ્યું છે - “મહાત્માના બાહ્યદૃષ્ટિના પ્રચારો બંધ થયે છતે અંદર જ બધી સમૃદ્ધિઓ સ્પષ્ટ રીતે ભાસે છે. (૧) સમાધિ એ નંદનવન છે, પૈર્ય એ વજ છે, સમતા ઈન્દ્રાણી છે અને જ્ઞાન મોટું વિમાન છે - આ મુનિની ઈન્દ્ર સમાન લક્ષ્મી છે. (૨) ફેલાયેલા ક્રિયા અને જ્ઞાનરૂપી ચર્મ અને છત્રવાળો અને મોહરૂપી મ્લેચ્છની મહાવૃષ્ટિને અટકાવતો મુનિ

Page #133

૨૮૪
मुनिः सर्वसमृद्धिमान्
योगसारः ४/२४ मुनिः ॥३॥ नवब्रह्मसुधाकुण्ड-निष्ठाधिष्ठायको मुनिः । नागलोकेशवद्भाति, क्षमा रक्षन्प्रयत्नतः ॥४॥ मुनिरध्यात्मकैलाशे, विवेकवृषभस्थितः । शोभते विरतिज्ञप्तिगङ्गागौरीयुतः शिवः ॥५॥ ज्ञानदर्शनचन्द्रार्क-नेत्रस्य नरकच्छिदः । सुखसागरमग्नस्य, किं न्यूनं योगिनो हरेः ? ॥६॥ या सृष्टिब्रह्मणो बाह्या, बाह्यापेक्षावलम्बिनी । मुनेः परानपेक्षान्तर्गुणसृष्टिस्ततोऽधिका ॥७॥ रत्नैस्त्रिभिः पवित्रा या, स्रोतोभिरिव जाह्नवी । सिद्धयोगस्य साप्यर्हत्-पदवी न दवीयसी ॥८॥' प्रशमरतावप्युक्तम् – 'या सर्वसुरवरद्धि-विस्मयनीयापि साऽनगारर्धेः । नार्घति सहस्रभागं, कोटिशतसहस्त्रगुणितापि ॥२५६॥' क्षमा-मृदुता-सरलता-सन्तोष-गुणानुराग-दाक्षिण्य-मार्गानुसारित्व-धर्मश्रद्धाप्रज्ञापनीयता-गुरुपारतन्त्र्याप्रमत्तत्वोदारता-सहनशीलता-निःस्पृहता-ज्ञान-विरति-परोपकारिता-ब्रह्मचर्यपालन-करुणा-सत्यवादिता-तपश्चर्या-सङ्घवात्सल्यादीनि मुनीनामनेकानि गुणरत्नानि । बाह्यवृत्त्या दरिद्रो भासमानोऽपि मुनिरान्तरसमृद्ध्येश्वर एव । स विपुलपुण्यશું ચક્રવર્તી નથી ? (૩) બ્રહ્મચર્યની નવ વાડોરૂપી અમૃતના કુંડમાં રહેનારો અને પ્રયત્નપૂર્વક પૃથ્વીની રક્ષા કરતો મુનિ નાગલોકના સ્વામી જેવો લાગે છે. (૪) અધ્યાત્મના કૈલાસ પર્વત ઉપર વિવેકરૂપી બળદ ઉપર રહેલ, ચારિત્ર અને જ્ઞાનરૂપી ગંગા અને ગૌરીથી યુક્ત મુનિ શંકરની જેમ શોભે છે. (૫) જ્ઞાન-દર્શનરૂપી ચંદ્રસૂર્યરૂપ નેત્રવાળા, નરકને છેદનારા, સુખસાગરમાં ડૂબેલા યોગીને હરિ(વિષ્ણુ)થી શું ઓછું છે? (૬) બાહ્ય અપેક્ષાના આધારે બ્રહ્માની જે બાહ્યસૃષ્ટિ છે, તેના કરતાં ચઢે એવી પરની અપેક્ષા વિનાની મુનિની અંદરની ગુણસૃષ્ટિ છે. (૭) ત્રણ પ્રવાહો વડે જેમ ગંગા પવિત્ર છે, તેમ ત્રણ રત્નો વડે પવિત્ર એવી તે અરિહંત પદવી પણ જેને યોગ સિદ્ધ થયા છે, એવા મુનિ માટે દૂર નથી. (૮) પ્રશમરતિમાં પણ કહ્યું છે, “લાખ કરોડથી ગુણાયેલી એવી પણ બધા દેવોની જે આશ્ચર્યકારી ઋદ્ધિ છે તે અણગારની ઋદ્ધિના હજારમા ભાગને પણ યોગ્ય નથી. (૨પ૬)” ક્ષમા, નમ્રતા, સરળતા, સંતોષ, ગુણાનુરાગ, દાક્ષિણ્ય, માર્ગાનુસારિપણું, ધર્મની શ્રદ્ધા, પ્રજ્ઞાપનીયતા, ગુરુની પરાધીનતા, અપ્રમત્તપણું, ઉદારતા, સહનશીલતા, નિઃસ્પૃહતા, જ્ઞાન, વિરતિ, પરોપકાર, બ્રહ્મચર્યપાલન, કરુણા, સાચું બોલવું, સંઘવાત્સલ્ય વગેરે મુનિના અનેક ગુણરત્નો છે. બહારથી દરિદ્ર દેખાતો પણ મુનિ અંદરની સમૃદ્ધિથી શ્રીમંત જ છે. તે ઘણા પુણ્યનો સ્વામી છે. ઘણા પુણ્યવાળાને

Page #134

३८५
योगसारः ४/२४ मुनिः पुण्यप्राग्भारभाजनं त्रैलोक्योपरिवर्ती च स्वामी । महापुण्यवन्त एव चारित्रं प्राप्नुवन्ति । प्राप्तचारित्रो द्रमकोऽपि चक्रवर्तिना वन्द्यते । लब्धचारित्रो मुनिर्विनाऽऽयासेन जनेभ्यः सर्वं प्राप्नोति । जनास्तं पूजयन्ति । तस्य सर्वमभीष्टं ते पूरयन्ति । इदं सर्वं मुनेविपुलपुण्योदयस्य सूचकम् । मुनिस्त्रैलोक्ये उच्चैःपदं प्राप्तः । स प्रमत्तसंयताप्रमत्तसंयतनामषष्ठसप्तमगुणस्थानकयोस्तिष्ठति । तस्य पदं वासुदेवचक्रवर्तीन्द्रादिपदान्यप्यतिशेते, यतस्ते वासुदेवचक्रवर्तीन्द्रादयोऽपि तं पर्युपासन्ते । त्रैलोक्ये इन्द्रत्वाहमिन्द्रत्वे सर्वश्रेष्ठे भौतिकपदे । मुनिरिन्द्राहमिन्द्राणामपि पूज्यो भवति । ततः स त्रैलोक्ये उच्चैःपदं प्राप्तः ।
इत्थं मुनिश्चारित्रैश्वर्यसमृद्धः पुण्यशाली त्रैलोक्योपरिवर्ती चास्ति । इत्थं तेन प्रभूतं प्राप्तम् । तस्य किमपि न्यूनं नास्ति । ततस्तेन गृहस्थानां पुरो दीनेन न भवितव्यम् । चारित्रप्रभावेण स सर्वमपि प्राप्नोति । चारित्रैश्वर्यसम्पन्नो मुनिर्जनरञ्जनार्थं न यतते । स स्वात्मानमेव रञ्जयति । उक्तञ्च हृदयप्रदीपषट्विशिकायाम् – 'ये निःस्पृहास्त्यक्तसमस्तरागास्तत्त्वैकनिष्ठा गलिताभिमानाः । सन्तोषपोषैकविलीनवाञ्छास्ते रञ्जयन्ति स्वमनो જ ચારિત્ર મળે છે. ચારિત્ર પામેલ ભિખારીને પણ ચક્રવર્તી વંદન કરે છે. ચારિત્ર પામેલ મુનિ વિના મહેનતે લોકો પાસેથી બધું પામે છે. લોકો તેને પૂજે છે. તેનું બધું મનવાંછિત તેઓ પૂરે છે. આ બધું મુનિના વિપુલ પુણ્યોદયનું સૂચક છે. મુનિ ત્રણ લોકમાં ઊંચુ પદ પામેલ છે. તે પ્રમત્તસંયત અને અપ્રમત્તસંયત નામના છઠ્ઠાસાતમા ગુણઠાણે રહે છે. તેનું પદ વાસુદેવ, ચક્રવર્તી, ઇન્દ્ર વગેરે પદોને પણ ઓળંગી જાય છે, કેમકે તે વાસુદેવ, ચક્રવર્તી, ઇન્દ્ર વગેરે પણ તેની સેવા કરે છે. ત્રણ લોકમાં ઈન્દ્રપણું અને અહમિન્દ્રપણું સર્વશ્રેષ્ઠ ભૌતિક પદો છે. મુનિ ઈન્દ્ર અને અહમિન્દ્રને પણ પૂજ્ય છે. તેથી તે ત્રણ લોકમાં ઊંચી પદવી પામેલ છે.
આમ મુનિ ચારિત્રના ઐશ્વર્યથી સમૃદ્ધ છે, પુણ્યશાળી છે અને ત્રણ લોકની ઉપર રહેલ છે. આમ તેણે ઘણું મેળવ્યું છે. તેની પાસે કંઈ ઓછું નથી. માટે તેણે ગૃહસ્થોની આગળ દીન ન થવું. ચારિત્રના પ્રભાવથી તેને બધું ય મળે છે. ચારિત્રના ઐશ્વર્યથી યુક્ત મુનિ લોકોને ખુશ કરવાના પ્રયત્નો કરતો નથી. તે પોતાને જ ખુશ કરે છે. હૃદયપ્રદીપષત્રિશિકામાં કહ્યું છે, “જેઓ નિઃસ્પૃહી, બધા રાગને ત્યજનારા, તત્ત્વમાં એકમાત્ર નિષ્ઠાવાળા, અભિમાન વિનાના, સંતોષના પોષણથી ઇચ્છા

Page #135

३८६
भौतिकसुखार्थं मुनेर्धावनमनुचितम्
योगसार: ४/२५
I
न लोकम् ॥२२॥ तावद्विवादी जनरञ्जकश्च, यावन्न चैवात्मरसे सुखज्ञः । चिन्तामणि प्राप्य वरं हि लोके, जने कः कथयन् प्रयाति ? ॥ २३ ॥ ' यदि मुनिर्गृहस्थानां पुरो दीनो भवति तर्हि स स्वपदस्य गौरवं हन्ति । स स्वसमृद्धि - पुण्य - पदानि न वेत्ति । यदि स भौतिकसुखार्थं धावति तर्हि स इदं न वेत्ति यत्तस्याऽऽत्मन्यनन्तमव्याबाधसुखं विद्यते । तस्य ज्ञानं मोहेनाऽऽवृतम् । ततो मूढबुद्धिः सन् स स्वैश्वर्यादिकं न पश्यति । ततो भौतिकसुखप्राप्त्यर्थं स गृहस्थानां चाटूनि करोति । यस्य गृहस्याऽधस्ताद्विपुलो निधिर्विद्यते स यदि रोरवद्भिक्षां याचते तर्हि तत्तस्य शोभास्पदं न भवति । यदि स्वयं चक्रवर्त्ती सन् भिक्षां याचते तर्हि तदपि तस्य मानहानिकरम् । एवं यदि चारित्रैश्वर्यपुण्यप्राग्भारोच्चैःपदप्राप्तोऽपि मुनिर्गृहस्थानां चाटूनि करोति तर्हि तदनुचितम् ॥२४॥
अवतरणिका – मूढबुद्धिः स्वात्मैश्वर्यं न वेत्तीति दर्शितम् । अधुना स्वात्मैश्वर्यमविदन्स यत्करोति तद्दर्शयति -
વિનાના છે તેઓ પોતાના મનને ખુશ કરે છે, લોકોને નહીં. (૨૨) મુનિ ત્યાં સુધી વિવાદ કરનારો અને લોકોને ખુશ કરનારો હોય છે, જ્યાં સુધી આત્મરસમાં એ સુખને જાણતો નથી. લોકમાં શ્રેષ્ઠ ચિંતામણિને પામીને કોણ લોકોને કહેતો ફરે છે ? (૨૩)' જો મુનિ ગૃહસ્થોની આગળ દીન થાય તો તે પોતાના પદના ગૌરવને હણે છે. તેને પોતાના સમૃદ્ધિ, પુણ્ય, પદની ખબર નથી. જો તે ભૌતિક સુખ માટે દોડે છે તો તે એ નથી જાણતો કે તેના આત્મામાં અનંત અવ્યાબાધ સુખ છે. તેનું જ્ઞાન મોહથી આવરાઈ ગયું છે. તેથી મૂઢ બુદ્ધિવાળા થયેલા તેને પોતાના ઐશ્વર્ય વગેરે દેખાતાં નથી. તેથી ભૌતિક સુખ મેળવવા તે ગૃહસ્થોની ખુશામત કરે છે. જેના ઘરની નીચે મોટું નિધાન હોય તે જો ભિખારીની જેમ ભીખ માંગે તો તે તેની માટે શોભાસ્પદ નથી. જો પોતે ચક્રવર્તી હોય અને ભીખ માંગે તો તે પણ તેની માટે માનની હાનિ કરનારું છે. એમ જો ચારિત્રરૂપી ઐશ્વર્ય, પુણ્યનો સમુદાય અને ઊંચી પદવી પામવા છતાં પણ મુનિ ગૃહસ્થોની ખુશામત કરે તો તે અનુચિત છે. (૨૪)
અવતરણિકા - મૂઢ બુદ્ધિવાળો પોતાના આત્માના ઐશ્વર્યને જાણતો નથી. એમ બતાવ્યું. હવે પોતાના આત્માના ઐશ્વર્યને નહીં જાણતો તે જે કરે છે તે બતાવે છે -

Page #136

योगसार: ४/२५
मूढबुद्धिः स्वं भिक्षुकप्रायं मन्यते
मूलम् - 'ततः स्वं भिक्षुकप्रायं मन्यमानो विपर्ययात् । भावनिः स्वधनेशानां, 'ललनानि करोत्यसौ ॥ २५ ॥
-
अन्वयः
ततः विपर्ययात् स्वं भिक्षुकप्रायं मन्यमानोऽसौ भावनिःस्वधनेशानां ललनानि करोति ॥२५॥
,
-
-
आत्मानम्,
पद्मीया वृत्तिः ततः तस्मात्, विपर्ययात् - भ्रमात् स्वं भिक्षुकप्रायम् - भिक्षुकः - द्रमक इवेति भिक्षुकप्रायः, तम्, मन्यमानः
जानन्, असौ
स्वात्मैश्वर्याज्ञायको मुनिः, भावनिःस्वधनेशानाम् - निर्गतं स्वम् धनं येभ्य इति निःस्वा दरिद्राः, भावेन-गुणाद्यान्तरसमृद्ध्या निःस्वा इति भावनिःस्वाः, धनस्य - सम्पद ईशा:- स्वामिन इति धनेशाः, भावनिःस्वाश्च ते धनेशाश्चेति भावनिःस्वधनेशाः, तेषाम्, ललनानि - चाटूनि करोति - वक्ति ।
३८७
-—
भ्रान्तो नरो विद्यमानं वस्तु न पश्यत्यविद्यमानं तु पश्यति । हीनसत्त्वो मुनिर्मोहेन भ्रान्त: । तत: स स्वात्मनि विद्यमानमैश्वर्यं न पश्यति, परन्तु भ्रमवशात्स्वात्मानं द्रमकसदृशं मन्यते । स मन्यते - 'अहं दीनः । अहमनाथः । जगति मम कोऽपि न विद्यते । प्रव्रजितत्वान्मम सकाशे धनमपि नास्ति । ततोऽभीष्टसिद्ध्यर्थं मया गृहस्थानां पुरः याचनैव कर्त्तव्या । इत्थमेवाऽहं सुखीभविष्यामि ।' इति । स भौतिकसुखमेव पश्यति । स्वात्मनि
1
શબ્દાર્થ - તેથી ભ્રમથી પોતાને ભિખારી જેવો માનતો આ સાધુ ભાવથી દિરદ્રી એવા ધનવાનોની ખુશામતો કરે છે. (૨૫)
પદ્મીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - ભ્રમવાળો માણસ વિદ્યમાન વસ્તુને જોતો નથી અને અવિદ્યમાન વસ્તુને જુવે છે. અલ્પસત્ત્વવાળો મુનિ મોહથી ભ્રાંત થયો છે. તેથી તેને પોતાના આત્મામાં રહેલું ઐશ્વર્ય દેખાતું નથી, પણ ભ્રમને લીધે તે પોતાને ભિખારી જેવો માને છે. તે માને છે કે, ‘હું દીન છું, હું અનાથ છું. જગતમાં મારું કોઈ પણ નથી. દીક્ષા લીધી હોવાથી મારી પાસે ધન પણ નથી. તેથી ઇષ્ટ વસ્તુને મેળવવા મારે ગૃહસ્થોની આગળ માંગણી જ કરવી જોઈએ. આમ જ હું સુખી થઈશ.’ તેને ભૌતિક સુખ જ દેખાય છે. પોતાના આત્મામાં રહેલ આધ્યાત્મિક સુખ
१. ततश्च - A, B, C, E, F, G, J, K, L, MI २. लालनानि C, FI

Page #137

રૂ૮૮
मूढबुद्धिर्भावनिःस्वधनेशानां ललनानि करोति योगसारः ४/२५ विद्यमानमाध्यात्मिकसुखं स न पश्यति । ततः स्वात्मानं सुखशून्यं मत्वा स धनवद्गृहस्थान्प्रशंसते । ते गृहस्थाः प्रभूतधनवन्तः सन्ति । परन्तु ते गुणशून्याः सन्ति । तेऽविरतिभाजः । ततश्चारित्रैश्वर्यं तेषां न विद्यते । पुण्येन ते धनमवाप्नुवन्ति, परन्तु तदर्थमपि तैरायासः कर्त्तव्यः । विनाऽऽयासं ते धनमपि न प्राप्नुवन्ति । ततो मुनिभ्यस्तेषां पुण्यं हीनम् । ते राजादीन्पूजयन्ति वन्दन्ते च । मुनयस्तु राजादिभिः पूज्यन्ते वन्द्यन्ते च । इत्थं तेषां पदं मुनिभ्यो हीनम् । इत्थं हीनगुणपुण्यपदत्वात्ते मुनिभ्यो हीनाः । ते द्रव्येण धनवन्तोऽपि सन्तो भावेन दरिद्राः सन्ति । मुनिस्तु द्रव्येण निःस्वः सन्नपि भावेन समृद्धः । द्रव्याद्भावो महार्घ्यः । इत्थं मुनिर्धनेशेभ्योऽधिकोऽस्ति । तथापि भ्रमवशात् स स्वात्मानं तेभ्यो हीनं मन्यते । ततः स तान्श्लाघते । तत्कृतश्लाघया प्रसन्नास्ते तस्मायीप्सितं દ્વતિ રિવા
अवतरणिका - चतुर्विंशतितमश्लोके मुनेस्त्रैलोक्योपरिवर्तित्वं प्रदर्शितम् । अधुना तदेव प्रज्ञापयति - તેને દેખાતું નથી. તેથી પોતાના આત્માને સુખ વિનાનો માની તે ધનવાન ગૃહસ્થોની પ્રશંસા કરે છે. તે ગૃહસ્થો ઘણા ધનવાળા હોય છે. પણ તેઓ ગુણ વિનાના હોય છે. તેઓ વિરતિ વિનાના હોય છે. તેથી તેમની પાસે ચારિત્રનું ઐશ્વર્ય હોતું નથી. પુણ્યથી તેઓ ધન પામે છે, પણ તેની માટે પણ તેમણે મહેનત કરવી પડે છે. મહેનત વિના તેઓને ધન મળતું નથી. તેથી મુનિઓ કરતાં તેમનું પુણ્ય ઓછું છે. તેઓ રાજા વગેરેને પૂજે છે અને વંદન કરે છે. મુનિઓ તો રાજા વગેરેથી પૂજાય છે અને વંદાય છે. આમ તેમની પદવી મુનિઓ કરતાં નીચી છે. આમ ઓછા ગુણવાળા, ઓછા પુણ્યવાળા અને ઓછા પદવાળા હોવાથી તેઓ મુનિઓ કરતાં હલકા છે. તેઓ દ્રવ્યથી ધનવાન હોવા છતાં પણ ભાવથી દરિદ્રી છે. મુનિ તો દ્રવ્યથી નિધન હોવા છતાં પણ ભાવથી સમૃદ્ધ હોય છે. દ્રવ્ય કરતાં ભાવ વધુ કિંમતી છે. આમ મુનિ ધનવાનો કરતાં ચઢિયાતાં છે. છતાં પણ ભ્રમને લીધે તે પોતાના આત્માને તેમના કરતાં હલકો માને છે. તેથી તે તેમની પ્રશંસા કરે છે. તેથી પ્રશંસાથી ખુશ થયેલા તેઓ તેને ઈષ્ટ વસ્તુ આપે છે. (૨૫)
અવતરણિકા - ચોવીશમા શ્લોકમાં બતાવ્યું કે મુનિ ત્રણ લોકની ઉપર રહેલ છે. હવે એ વાત સમજાવે છે –

Page #138

३८९
योगसारः ४/२६ मुनिः प्रशान्तो निरीहः सदानन्दश्च मूलम् - प्रशान्तस्य निरीहस्य, सदानन्दस्य योगिनः ।
इन्द्रादयोऽपि ते रङ्क-प्रायाः स्युः 'किमुतापरे ? ॥२६॥ अन्वयः - प्रशान्तस्य निरीहस्य सदानन्दस्य योगिनस्ते इन्द्रादयोऽपि रङ्कप्रायाः स्युः, अपरे किमुत ? ॥२६॥
पद्मीया वृत्तिः - प्रशान्तस्य - समताभाजः, निरीहस्य - स्पृहारहितस्य, सदानन्दस्य - सदा-नित्यमानन्दः-प्रमोदो यस्येति सदानन्दः, तस्य, योगिनः - योगसमाराधकस्य मुनेः, ते - लोकप्रसिद्धा उच्चैःपदं प्राप्ताः, इन्द्रादयः - इन्द्रः-देवाधिपतिरादौ येषां चक्रवर्ति-वासुदेवादीनामितीन्द्रादयः, अपिशब्दो अन्ये तु रङ्कप्राया एव, इन्द्रादयोऽपि रङ्कप्राया इति द्योतयति, रङ्कप्रायाः - द्रमकतुल्याः, स्युः - भवेयुः, अपरे – इन्द्रादिव्यतिरिक्ताः, किमुत - किं द्रमकतुल्या न स्युः, सुतरां स्युरित्यर्थः ।
मुनिः प्रशान्तो भवति । तस्य कषायाग्निनिर्वातः । परीषहोपसर्गापद्विघ्नेभ्य: स कषायाऽऽविष्टो न भवति । स सर्वप्रसङ्गेषु समीभूय प्रवर्तते । तस्य समता कदाचिदपि न विचलति । स प्रशमानन्दमग्नो भवति । मुनिनिःस्पृहो भवति । स्पृहाकरणेन नरो यावत्स्पृहाविषयो न प्राप्यते तावद्दुःखी भवति । तत्प्राप्त्यनन्तरमपि तस्य स्पृहा न निवर्त्तते, परन्तु वर्धते एव । ततः पुनः स स्पृहाविषयस्य प्राप्तिं यावद्दुःखी भवति । तत्प्राप्त्यनन्तरं पुनस्तस्य स्पृहा वर्धते । एवंक्रमेण स्पृहायाः कदाचिदपि निवृत्तिर्न भवति । ततः स्पृहाकुलो
શબ્દાર્થ - પ્રશાંત, ઇચ્છા વિનાના, સદા આનંદવાળા યોગીની આગળ તે ઈન્દ્ર વગેરે પણ રંક જેવા છે, તો બીજાનું શું કહેવું? (૨૬)
પવીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - મુનિ પ્રશાંત હોય છે. તેનો કષાયાગ્નિ બુઝાઈ ગયો હોય છે. પરીષહ-ઉપસર્ગ-આપત્તિ-વિઘ્નોને લીધે તે કષાયવાળો થતો નથી. તે બધે સમાન થઈને પ્રવર્તે છે. તેની સમતા ક્યારેય ચલિત થતી નથી. તે પ્રશમના આનંદમાં ડૂબેલો હોય છે. તે સ્પૃહા વિનાનો હોય છે. સ્પૃહા કરવાથી જયાં સુધી સ્પૃહાનો વિષય ન મળે ત્યાં સુધી માણસ દુઃખી થાય છે. તે મળી જાય પછી ફરી તેની સ્પૃહા વધે છે. આમ ક્યારેય પણ સ્પૃહા અટકતી નથી. માટે સ્પૃહાવાળો
१. किमुताऽपराः - MI

Page #139

३९०
भौतिकसुखं दुःखरूपमेव योगसारः ४/२६ नरः सदैव दुःखी भवति । निःस्पृहो नरः परमसुखी भवति । मुनिना सर्वोऽपि बाह्यः सङ्गः परिग्रहश्च त्यक्तः । चारित्रप्राप्त्यनन्तरमपि स स्पृहया न पीड्यते । इत्थं स्पृहारहितत्वान्मुनिः परमसुखी । मुनिः सदाऽऽनन्दमग्नो भवति । पुद्गलजनितं सुखं तुच्छं क्षणिकञ्च । मुनिस्त्वात्मानन्दमनुभवति । स आनन्दः पुद्गलजन्यो न भवति । स तु स्वाभाविक एव । अत एव सोऽनल्पश्चिरस्थायी च भवति । इत्थं मोक्षप्रापकयोगानामाराधको मुनिः समताया निःस्पृहतायाश्चानन्दं सदाऽनुभवति । ततः स इन्द्रादीनप्यतिशेते । इन्द्रादयो भौतिकसुखेनाऽऽत्मानं सुखिनं मन्यन्ते । भौतिकसुखं तु पराधीनम् । तत्कषायैः कलुषितं भवति । तत्समतां ध्वंसयति । भौतिकसुखं स्पृहाजनितं भवति । ततस्तत्कल्पनात एव सुखम्, तत्त्वतस्तु तद्दुःखमेव । भौतिकसुखं दुःखरूपमेव, दुःखप्रतिकाररूपत्वात् चिकित्सावत् । उक्तञ्च विशेषावश्यकभाष्ये श्रीजिनभद्रगणिक्षमाश्रमणैः - 'विसयसुहं दुक्खं चिय, दुक्खप्पडियारओ तिगिच्छव्व । तं सुहमुवयाराओ, न उवयारो विणा तच्चं ॥२००६॥' (छाया - विषयसुखं दुःखमेव, दुःखप्रतिकारतश्चिकित्सेव । तत्सुखमुपचारात्, नोपचारो विना तत्त्वम् ॥२००६॥) इत्थं मुनेरानन्दापेक्षयेन्द्रादीनां सुखं तुच्छम् । માણસ હંમેશા દુઃખી હોય છે. સ્પૃહા વિનાનો માણસ પરમસુખી છે. મુનિએ બધો ય બાહ્ય સંગ અને પરિગ્રહ છોડી દીધો છે. ચારિત્ર મળ્યા પછી પણ તે સ્પૃહાથી પીડાતો નથી. આમ સ્પૃહા વિનાનો હોવાથી મુનિ પરમસુખી છે. મુનિ હંમેશા આનંદમાં મગ્ન હોય છે. પુદ્ગલથી જન્ય સુખ તુચ્છ અને ક્ષણિક છે. મુનિ તો આત્માના આનંદને અનુભવે છે. તે આનંદ પુગલજન્ય હોતો નથી. તે તો સ્વાભાવિક જ હોય છે. માટે જ તે ઘણો અને લાંબો સમય ટકનારો હોય છે. આમ મોક્ષ પમાડનાર યોગોને આરાધનાર મુનિ સમતા અને નિઃસ્પૃહતાના આનંદને સદા અનુભવે છે. તેથી તે ઈન્દ્ર વગેરે કરતાં પણ ચઢી જાય છે. ઈન્દ્ર વગેરે ભૌતિક સુખથી પોતાને સુખી માને છે. ભૌતિક સુખ તો પરાધીન છે. તે કષાયોથી કલુષિત થયેલું છે. તે સમતાનો નાશ કરે છે. ભૌતિક સુખ સ્પૃહાજનિત હોય છે. તેથી તે માત્ર કલ્પનાથી જ સુખ છે. હકીકતમાં તો તે દુઃખ જ છે. ભૌતિક સુખ દુઃખરૂપ છે, કેમકે તે દુ:ખના પ્રતિકારરૂપ છે, ચિકિત્સાની જેમ. વિશેષાવશ્યકભાષ્યમાં શ્રીજિનભદ્રમણિક્ષમાશ્રમણજીએ કહ્યું છે - “વિષયજન્ય સુખ દુઃખરૂપ છે, કેમકે તે દુઃખપ્રતિકારરૂપ છે, ચિકિત્સાની જેમ. તે ઉપચારથી સુખ છે. વાસ્તવિકતા વિના

Page #140

योगसार: ४/२७
योगिनः पुर इन्द्रादयो रङ्कप्रायाः
३९१
मुनेः काचिदपि बाह्या सामग्री नास्ति । तथापि स परमसुखी भवति । इन्द्रादीनां तु सर्वाऽपि बाह्या सामग्री विद्यते । तथापि तेऽतृप्तत्वाद् वस्तुतो दुःखिन एव । सुखं पदार्थे नास्ति, परन्त्वात्मन्यस्ति । ततः पदार्थत्यागेनैव सुखस्यानुभवः शक्यः । पदार्थप्राप्त्या तु प्रत्युत तत्सुखं नश्यति । इत्थं भौतिकसुखपरमप्रकर्षप्राप्ता इन्द्रादयोऽपि मुनेरग्रे द्रमकतुल्या भवन्ति । अपरे सांसारिकजीवास्तु सुतरां मुनेरग्रे द्रमकतुल्याः स्युर्यतस्तेषां तु भौतिकसुखमपि स्वल्पमेव ।
इत्थं प्रशान्तो निरीहः सदानन्दश्च मुनिस्त्रैलोक्योपरिवर्त्ती भवति । ततस्तेन गृहस्थांनां चाटूनि न कर्त्तव्यानि । राजहंसोऽशुचौ चञ्चपातं न करोति ॥२६॥
अवतरणिका - पूर्वश्लोके मुनेः पुर इन्द्रादीनां रङ्कप्रायत्वं प्रदर्शितम् | अधुनेन्द्रादीनां रङ्कप्रायत्वमेव कथमिति प्रज्ञापयति -
મૂલમ્ - િિવમુત્યુંન ? િમોૌ: ?, જિ સૌન્વય ?ક્રિશ્રિયા ? । નિ નીવિતેન ? 'નીવાનાં, દુ:સ્તું ચેત્ પ્રભુળ પુર: રા
ઉપચાર થતો નથી. (૨૦૦૬)' આમ મુનિના આનંદની અપેક્ષાએ ઈન્દ્ર વગેરેનું સુખ તુચ્છ છે. મુનિ પાસે કોઈપણ બાહ્ય સામગ્રી નથી. છતાં પણ તે પરમસુખી છે. ઈન્દ્ર વગેરે પાસે તો બધીય બાહ્ય સામગ્રી છે. છતાં પણ તેઓ અતૃપ્ત હોવાથી હકીકતમાં દુ:ખી જ છે. સુખ પદાર્થમાં નથી, પણ આત્મામાં છે. તેથી પદાર્થના ત્યાગથી જ સુખ અનુભવી શકાય છે. પદાર્થની પ્રાપ્તિથી તો ઊલટું તે સુખ નાશ પામે છે. આમ ભૌતિક સુખના પ૨મ પ્રકર્ષને પામેલા એવા ઈન્દ્ર વગેરે પણ મુનિની આગળ ભિખારી જેવા છે. બીજા સંસારી જીવો તો અવશ્ય મુનિની આગળ ભિખારી જેવા છે, કેમકે તેમની પાસે તો ભૌતિક સુખ પણ થોડું જ છે.
આમ પ્રશાંત, સ્પૃહા વિનાનો અને સદા આનંદવાળો મુનિ ત્રણ લોકની ઉપર રહેલ છે. માટે તેણે ગૃહસ્થોની આગળ ખુશામત ન કરવી. રાજહંસ વિષ્ટામાં ચાંચ નાંખતો નથી. (૨૬)
અવતરણિકા - પૂર્વેના શ્લોકમાં મુનિની આગળ ઈન્દ્ર વગેરે રંક જેવા છે, એમ બતાવ્યું. હવે ઈન્દ્ર વગેરેનું શંકપણું કેવી રીતે છે ? તે સમજાવે છે
૧. સંસારવુ:ડ્યું - DI ર્. પરં DI

Page #141

३९२
इन्द्रादयः स्वायुषः समाप्तौ दुःखं सहन्ते योगसारः ४/२७ अन्वयः - चेत् पुरः दुःखं प्रगुणं (तर्हि) जीवानां विभुत्वेन किम् ? भोगैः किम् ? सौन्दर्येण किम् ? श्रिया किम् ? जीवितेन किम् ? ॥२७॥
पद्मीया वृत्तिः - चेत् - यदि, पुरः - भविष्यत्काले भवान्तरे वा, दुःखम् - असातम्, प्रगुणम् - सुव्यवस्थितमनेकगुणं वा, तीत्यत्राध्याहार्यम्, जीवानाम् - इन्द्रादिदेहिनाम, विभुत्वेन - ऐश्वर्येण, किम् - किं प्रयोजनम् ? न किमपीत्यर्थः, एवमग्रेऽपि ज्ञेयम्, भोगैः - विषयसेवनैः, किम् - किं प्रयोजनम् ? सौन्दर्येण - लावण्येन, किम् - किं प्रयोजनम् ?, श्रिया - धनेन, किम् - किं प्रयोजनम् ? जीवितेन - जीवनेन, किम् - किं प्रयोजनम् ?
इन्द्रादयो यद्यपि सम्प्रति भौतिकसुखप्रकर्षं प्राप्तास्तथापि तत्सुखोपभोगानन्तरं ते दुःखमनुभविष्यन्ति । यस्य सुखस्याऽन्ते दुःखमापतति तन्न सुखरूपम्, परन्तु दुःखरूपमेव । इन्द्रादयो देवाः स्वायुषः समाप्तौ मनुष्येषु तिर्यक्षु वोत्पद्यन्ते । तत्र ते प्रभूतानि दुःखानि सहन्ते । स्थावरत्वे ते शीततापादीनि दुःखानि सहन्ते । त्रसत्वे ते प्रथममशुचिगर्भावासस्य वेदनां सहन्ते । तदनन्तरमपि तेऽविरतां दुःखपरम्परां सहन्ते । चक्रवर्तिनोऽपि यदि प्रव्रज्यां न गृह्णन्ति तर्हि स्वायुषः समाप्तौ ते नरकं गच्छन्ति । ते तत्राऽसह्यं दुःखं सहन्ते। वासुदेवा मृत्वाऽवश्यं नरकं प्रयान्ति तत्र च घोराः पीडाः सहन्ते । एवमन्येऽपि जीवा:
શબ્દાર્થ - જો આગળ દુઃખ તૈયાર હોય તો જીવોને ઐશ્વર્યથી શું લાભ? ભોગોથી શું લાભ? સૌંદર્યથી શું લાભ? લક્ષ્મીથી શું લાભ? જીવનથી શું લાભ? (૨૭)
પધાયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - ઈન્દ્ર વગેરે જો કે હાલ ઉચ્ચ કક્ષાના ભૌતિક સુખને પામ્યા છે, છતાં પણ તે સુખ ભોગવ્યા પછી તેઓ દુઃખ અનુભવશે. જે સુખને અંતે દુઃખ આવી પડે છે, તે સુખરૂપ નથી પણ દુઃખરૂપ જ છે. ઈન્દ્ર વગેરે દેવો પોતાનું આયુષ્ય પૂરું થાય ત્યારે મનુષ્યોમાં કે તિર્યચોમાં ઉત્પન્ન થાય છે. ત્યાં તેઓ ઘણા દુઃખો સહન કરે છે. સ્થાવરપણામાં તેઓ ઠંડી, તડકો વગેરે દુઃખો સહન કરે છે. ત્રપણામાં તેઓ પહેલા અપવિત્ર ગર્ભાવાસની વેદના સહન કરે છે. ત્યાર પછી પણ તેઓ દુઃખની અખંડ પરંપરા સહન કરે છે. ચક્રવર્તીઓ પણ જો ચારિત્ર ન લે તો પોતાનું આયુષ્ય પૂરું થતાં નરકે જાય છે. તેઓ ત્યાં અસહ્ય દુઃખ સહન કરે છે. વાસુદેવો મરીને અવશ્ય નરકમાં જાય છે અને ત્યાં ઘોર પીડાઓ સહે છે. એમ બીજા પણ જીવો સુખ પૂરું થતાં દુઃખ પામે છે. જીવો સુખ મેળવવા પાપો કરે

Page #142

योगसारः ४/२७
सांसारिकसुखानि दुःखरूपाण्येव
सुखसमाप्तौ दुःखं प्राप्नुवन्ति । जीवाः सुखप्राप्त्यर्थं पापान्याचरन्ति । ते सुखोपभोगसमयेऽपि रागद्वेषकरणेन पापं बध्नन्ति । ततस्तेषां पापानामुदये तेषां सुखसमाप्तिर्भवति । इत्थं सर्वाण्यपि सांसारिकसुखानि दुःखपर्यवसानानि सन्ति । यदि सम्प्रति प्रभूतमैश्वर्यं स्यात्तथापि तेन न कोऽपि लाभ:, तत्पर्यन्ते दुःखस्याऽवश्यम्भावित्वात् । यदि सम्प्रति शोभना भोगाः प्राप्तास्तथापि तैर्न कोऽपि लाभ:, तेषां विरसावसानत्वात् । यदि साम्प्रतमद्वितीयं रूपं प्राप्तं तथापि तेन न कोऽपि लाभः, तस्य नश्वरत्वात् । यदि साम्प्रतं विपुलं धनं प्राप्तं तथापि तेन न कोऽपि लाभ:, तस्य दुर्गतिपातकत्वात् । यद्यायतौ दुःखमेव प्राप्तव्यं तर्हि वर्त्तमानसुखीजीवनस्योपभोगेनाऽपि न कोऽपि लाभः । ऐश्वर्य - भोग-सौन्दर्य-धनजीवितादिभिः क्षणमात्रं सुखं प्राप्यते, प्रभूतं कर्म बध्यते, अत्यधिकं च दुःखं प्राप्यते ।
३९३
इत्थं सांसारिकसुखानि दुःखपर्यवसितत्वाद्दुःखरूपाण्येव । ततः सांसारिकसुखप्रकर्षवन्त इन्द्रादयो वस्तुतो न सुखिनः । प्रशान्तो निरीहश्च मुनिः सहजमानन्दमनुभवति । ततो मुनेरग्रे इन्द्रादयो दमकतुल्याः ॥२७॥
છે. સુખ ભોગવતી વખતે પણ તેઓ રાગ-દ્વેષ કરીને પાપ બાંધે છે. તેથી તે પાપોનો ઉદય થતાં તેમનું સુખ પૂરું થાય છે. આમ બધા ય સંસારી સુખોને અંતે દુઃખ આવે છે. જો હાલ ઘણું ઐશ્વર્ય મળ્યું હોય તો તેનાથી કંઈ પણ લાભ નથી, કેમકે તેના અંતે અવશ્ય દુઃખ આવવાનું છે. જો હાલ સારા ભોગો મળ્યા હોય તો તેનાથી કોઈ પણ લાભ નથી, કેમકે તેનો અંત ખરાબ છે. જો હાલ અજોડ રૂપ મળ્યું હોય તો તેનાથી કોઈ પણ લાભ નથી, કેમકે તે નાશ પામવાનું છે. જો હાલ ઘણું ધન મળ્યું હોય તો તેનાથી કોઈ લાભ નથી, કેમકે તે દુર્ગતિમાં પાડનાર છે. જો ભવિષ્યમાં દુ:ખ જ મળવાનું હોય તો વર્તમાન સુખી જીવન જીવીને પણ કોઈ લાભ નથી. ઐશ્વર્ય-ભોગ-સૌંદર્ય-ધન-જીવન વગેરેથી એક ક્ષણ માત્ર સુખ મળે છે, ઘણા કર્મ બંધાય છે અને અતિ ઘણું દુ:ખ મળે છે.
આમ સંસા૨ના સુખોને અંતે દુઃખ આવતું હોવાથી તે દુઃખરૂપ છે. તેથી ઉચ્ચ કક્ષાના સંસારના સુખવાળા ઈન્દ્ર વગેરે હકીકતમાં સુખી નથી. પ્રશાંત અને સ્પૃહા રહિત મુનિ સહજ આનંદને અનુભવે છે. તેથી મુનિની આગળ ઈન્દ્ર વગેરે ભિખારી જેવા છે. (૨૭)

Page #143

३९४
यावदैश्वर्यं नार्थ्यते तावत्सम्मुखमायाति योगसारः ४/२८,२९ अवतरणिका - मूढबुद्धिर्मुनिः स्वं चारित्रैश्वर्यसम्पन्नं न जानाति । ततः स यथा चेष्टते तत् श्लोकद्वयेनाह - मूलम् - नार्थ्यते यावदैश्वर्यं, तावदायाति सम्मुखम् ।
यावदभ्यर्थ्यते तावत् - पुनर्याति पराङ्मुखम् ॥२८॥ अधैर्यादविचार्येद-मिच्छाव्याकुलमानसः । हा हा हेति तदर्थं 'स, धावन्धावन्न खिद्यते ॥२९॥
॥ युग्मम् ॥ अन्वयः - यावदैश्वर्यं नार्थ्यते तावत्सम्मुखमायाति, पुनर्यावदभ्यर्थ्यते तावत्पराङ्मुखं याति-इदमधैर्यादविचार्येच्छाव्याकुलमानसस्तदर्थं हा हा हेति धावन् धावन्स न खिद्यते ॥२८॥ ॥२९॥
पद्मीया वृत्तिः - यावत् - यावन्तं कालं यावत्प्रमाणं वा, ऐश्वर्यम् - विभूतिः, नशब्दो निषेधे, अर्थ्यते - अभिलष्यते, तावत् - तावन्तं कालं तावत्प्रमाणं वा, सम्मुखम् - अभिमुखम्, आयाति - आगच्छति, पुनःशब्दः किञ्चार्थे, यावत् - यावन्तं कालं यावत्प्रमाणं वा, अभ्यर्थ्यते - इष्यते, तावत् - तावन्तं कालं तावत्प्रमाणं वा, पराङ्मुखम् - दूरं, याति - गच्छति, इदं - ऐश्वर्यप्रार्थयितुरैश्वर्यस्य दूरीभवनमैश्वर्यत्यक्तुश्चैश्वर्यस्य सम्मुखीभवनमिति नियमद्वयम्, अधैर्यात् - सम्भ्रमात्, अविचार्य - अविचिन्त्य, इच्छाव्याकुलमानसः - इच्छया-स्पृहया व्याकुलं-व्यग्रं मानसम्-मनो यस्येतीच्छाव्याकुलमानसः, तदर्थम् - ऐश्वर्यार्थम्, हा हा हेति - अतिशयेन, धावन्धावन् - पुनः पुनः
અવતરણિકા - મૂઢબુદ્ધિવાળો મુનિ પોતાના ચારિત્રરૂપી ઐશ્વર્યને જાણતો નથી. તેથી તે જે રીતે ચેષ્ટા કરે છે, તે બે શ્લોકમાં બતાવે છે –
શબ્દાર્થ - જ્યાં સુધી કે જેટલા ઐશ્વર્યની પ્રાર્થના કરાતી નથી ત્યાં સુધી કે તેટલા તે સામે આવે છે, વળી જ્યાં સુધી કે જેટલા તેની પ્રાર્થના કરાય છે ત્યાં સુધી કે તેટલા તે પાછા જાય છે – આ વાતને અધિરાઈથી વિચાર્યા વિના ઇચ્છાથી વ્યાકુળ भनवाणो मुनि तेनी (मैश्वर्यन) भाटे पूरा होउतi ५९ थातो नथ. (२८,२८) १. सन्मुखम् - C, F। २. च - CI

Page #144

योगसारः ४/२८,२९ यावदैश्वर्यमर्थ्यते तावत्पराङ्मुखं याति
३९५ सर्वशक्त्या प्रयतमानः, सः - हीनसत्त्वो नरः, नशब्दो निषेधे, खिद्यते - उद्विजते ।
जगति भौतिकपदार्थविषयकोऽयं नियमो वर्त्तते-यदिष्यते तद्रीभवति, यन्नेष्यते तत्प्राप्यते । धनार्थं प्रयतमानो धनं न प्राप्नोति । धनस्य स्पृहां त्यजन्पदे पदे निधानं प्राप्नोति । ऐश्वर्यमभिलषन् परेषां सेवां करोति । ऐश्वर्यस्पृहां त्यजन्परैः सेव्यते । भोगानाकाङ्क्षमाणः केवलं क्लिश्यते । त्यक्तभोगस्पृहस्तूत्तमोत्तमभोगैः प्रार्थ्यते । सौन्दर्यमभिलषन्कुरूपो भवति । सौन्दर्ये निःस्पृहः सुरूपो भवति । जीवितं वाञ्छन्नकाले म्रियते । जीविते निःस्पृहो दीर्घ जीवति । स्पृहया पुण्यं हीयते । उक्तञ्चोपदेशकल्पवल्ल्यां सुमतिविजयगणिभिः- स्वमनोमण्डपे काङ्क्षाविषवल्ली विचक्षणाः । प्रसरन्ती निरुन्धीत, पुण्यप्राणापहारिणीम् ॥३७३॥' ततः पुण्याऽभावेनेष्टं वस्तु नाऽवाप्यते । स्पृहात्यागेन पुण्यं वर्धते । ततोऽभीष्टं स्वयमेव ढौकते । इष्टप्राप्तेरुपाय इष्टत्यागः । भोगेनेष्टं नश्यति । वस्तु यावत्प्रार्थ्यते तावन्नावाप्यते। यदा तस्य स्पृहा त्यज्यते तदा तत्स्वयमेवोपढौकते। अयं नियमो न केनाऽपि निर्मितः, परन्त्वनादिकालात्प्रवर्त्तमानोऽयं जगतः शाश्वतो नियमः ।
પધાયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - જગતમાં ભૌતિક પદાર્થો સંબંધી આ નિયમ છે - જેની ઇચ્છા કરો તે દૂર થાય, જેને ન ઈચ્છો તે મળે. ધન માટે મહેનત કરનારાને ધન મળતું નથી. ધનની સ્પૃહા છોડનારાને ડગલે ને પગલે નિધાન મળે છે. ઐશ્વર્યને ઇચ્છનારો બીજાની સેવા કરે છે. ઐશ્વર્યની સ્પૃહા છોડનારો બીજાથી સેવાય છે. ભોગોને ઇચ્છનારો માત્ર ક્લેશ પામે છે. ભોગોની સ્પૃહા છોડનાર તો ઉત્તમોત્તમ ભોગો વડે પ્રાર્થના કરાય છે. સૌંદર્યને ઇચ્છનારો કદરૂપો થાય છે. સૌંદર્યની સ્પૃહા વિનાનો સારું રૂપ પામે છે. જીવવા ઇચ્છનાર અકાળે મરે છે. જીવનને વિષે નિઃસ્પૃહી લાંબુ જીવે છે. હાથી પુણ્ય ઘટે છે. ઉપદેશકલ્પવલ્લીમાં શ્રીસુમતિવિજયગણિએ કહ્યું છે, “બુદ્ધિમાને પુણ્ય અને પ્રાણોનો નાશ કરનારી ઇચ્છારૂપી વિષવેલડીને પોતાના મનરૂપી મંડપમાં પસરતી અટકાવવી. (૩૭૩)” તેથી પુણ્ય ન હોવાથી ઈષ્ટ વસ્તુ મળતી નથી. સ્પૃહાના ત્યાગથી પુણ્ય વધે છે. તેથી ઇષ્ટ વસ્તુ પોતે જ સામેથી આવે છે. ઈષ્ટપ્રાપ્તિનો ઉપાય ઈષ્ટનો ત્યાગ કરવો એ છે. ભોગથી તો ઈષ્ટ નાશ પામે છે. વસ્તુ જયાં સુધી ઇચ્છાય ત્યાં સુધી મળતી નથી. જ્યારે તેની સ્પૃહા છોડાય ત્યારે તે પોતે જ સામેથી આવી મળે છે. આ નિયમ કોઈએ બનાવ્યો નથી, પણ અનાદિકાળથી

Page #145

३९६
हीनसत्त्व ऐश्वर्यप्राप्त्यर्थं भृशं प्रयतते योगसारः ४/२८,२९ तस्मिन्कोऽप्यपवादो न विद्यते। एतन्नियमवशादैश्वर्यमपि यावन्तं कालमभिलष्यते तावन्तं कालं न प्राप्यते । यदैश्वर्यस्य वाञ्छाऽपास्यते तदा गुणलुब्धमैश्वर्यमभिमुखमागच्छति । हीनसत्त्वो धैर्यं नाऽवलम्बते । सोऽधीरो भवति । स तात्कालिकं लाभं पश्यति । ततोऽधैर्यात्स उपर्युक्तं जगतो नियमं न विचारयति । अधीरो नरो वस्तुतत्त्वं न चिन्तयति । स स्वमनसि स्थितमेव वस्तु चिन्तयति । स एवमेव मन्यते – 'यदीष्यते यदर्थं च प्रयत्यते तत्प्राप्यते, यन्नेष्यते तन्न प्राप्यते। यस्येच्छा क्रियते तदर्थं प्रवृत्तिरपि भवति । ततश्चाचिरात्तत्प्राप्यते । यन्नेष्यते तदर्थं प्रवृत्तिरपि न भवति । ततः कथं तत्प्राप्येत ?' इति । इत्थं स विपरीतं चिन्तयति । स एवं मन्यते यत्सर्वं पौरुषेण प्राप्यते । स इदं न चिन्तयति - 'पुण्ययुक्तेन पौरुषेणैव वस्तु प्राप्यते, न पौरुषमात्रेण । इच्छाकरणेन तु पुण्यं क्षीयते इति ।' उक्तञ्चोपदेशरहस्ये - ‘एवं तुल्लबलत्तं उववण्णं दइवपुरीसगाराणं ।अण्णोण्णसमणुविद्धाजं दो विफलं पसाहति ॥४७॥' (छाया - एवं तुल्यबलत्वमुपपन्नं दैवपुरुषकारयोः । अन्योन्यसमनुविद्धौ यद्द्वावपि फलं प्रसाधयतः ॥४७॥) ततः स ऐश्वर्यप्राप्तिमभिलषति । ऐश्वर्यप्राप्तीच्छया तस्य मनो व्याकुलं भवति । स सततमैश्वर्यप्राप्त्युपायानेव चिन्तयति । ચાલ્યો આવતો આ જગતનો શાશ્વત નિયમ છે. તેમાં કોઈ પણ અપવાદ નથી. આ નિયમને લીધે ઐશ્વર્ય પણ જયાં સુધી ઇચ્છાય છે, ત્યાં સુધી મળતું નથી. જયારે ઐશ્વર્યની ઇચ્છા દૂર કરાય છે, ત્યારે ગુણોથી લોભાયેલ ઐશ્વર્ય સામે આવે છે. અલ્પસત્ત્વવાળા પાસે ધીરજ હોતી નથી. તે અધીરો બને છે. તે તાત્કાલિક લાભ જુવે છે. તેથી અધિરાઈને લીધે તે ઉપર કહેલ જગતનો નિયમ વિચારતો નથી. અધીરો માણસ વાસ્તવિકતાને વિચારતો નથી. તે પોતાના મનમાં રહેલ વસ્તુને વિચારે છે. તે એમ જ માને છે કે જેની ઇચ્છા કરાય તે મળે છે, જેની ઈચ્છા ન કરાય તે મળતું નથી. જેની ઇચ્છા કરાય છે, તેની માટે પ્રવૃત્તિ પણ થાય છે. તેથી તે જલ્દીથી મળે છે. જેની ઇચ્છા કરાતી નથી તેની માટે પ્રવૃત્તિ પણ થતી નથી. તેથી તે શી રીતે મળે?” આમ તે ઊંધું વિચારે છે. તે એમ માને છે કે બધુ પુરુષાર્થથી મળે છે. તે એમ વિચારતો નથી કે, પુણ્યથી યુક્ત એવા પુરુષાર્થથી જ વસ્તુ મળે છે, માત્ર પુરુષાર્થથી નહીં. ઇચ્છા કરવાથી તો પુણ્ય ઘટે છે.” ઉપદેશરહસ્યમાં કહ્યું છે, “આમ પુણ્ય અને પુરુષાર્થનું સમાન બળવાળાપણું ઘટે છે, કેમકે પરસ્પર એકબીજાથી યુક્ત એવા તે બન્ને ફળને સાધે છે. (૪૭)” તેથી તે ઐશ્વર્ય મેળવવા ઝંખે છે. ઐશ્વર્યને મેળવવાની ઇચ્છાથી તેનું

Page #146

योगसार: ४/३०
ऐश्वर्यार्थं धावन्हीनसत्त्वो न खिद्यते
३९७
तत: स ऐश्वर्यप्राप्त्यर्थं प्रयतते । सकृन्नैष्फल्ये जाते स पुनः प्रयतते । पुनर्नैष्फल्ये जाते स पुनः प्रयतते । इत्थं सोऽभीक्ष्णं भृशं च प्रयतते । एवं कृते सत्यपि स न श्राम्यति, परन्तु सोऽधिकोत्साहेन प्रयतते । यत्र रागो भवति तत्प्राप्त्यर्थं श्रमोऽनाऽनुभूयते । यत्र रागो न भवति तत्र स्वल्पप्रयत्नमात्रेणाऽपि श्रमोऽनुभूयते । हीनसत्त्वस्यैश्वर्यरागो भवति । तत ऐश्वर्यप्राप्त्यर्थं भृशं प्रयतमानोऽपि स न श्राम्यति । अस्थि चर्वयन् श्वा न किमपि स्वादं लभते परन्तु दन्तभङ्गमेव प्राप्नोति । एवमैश्वर्यकृते भृशं प्रयतमानो मुनिरैश्वर्यं तु नैव प्राप्नोति, परन्तु विद्यमानामपि सुखसामग्रीं मुधा गमयति । इत्थं स सम्प्रत्यपि सुखी न भवति नाप्यायतौ। केवलं सुखेच्छया प्रवर्त्तमानः स दुःखरूपं सुखाभासमनुभवति
||૨||
अवतरणिका- हीनसत्त्वस्य स्वरूपं दर्शितम् । अधुना सात्त्विकस्य स्वरूपं दर्शयति मूलम् - स्थिरो धीरस्तु गम्भीरः, सम्पत्सु च विपत्सु च । बाध्यते न च हर्षेण, विषादेन 'न च क्वचित् ॥३०॥
મન વ્યાકુળ થાય છે. તે સતત ઐશ્વર્ય મેળવવાના ઉપાયોને જ વિચારે છે. તેથી તે ઐશ્વર્ય મેળવવા યત્ન કરે છે. એકવાર નિષ્ફળતા મળે તો તે ફરી પ્રયત્ન કરે છે. ફરી નિષ્ફળતા મળે તો તે ફરી પ્રયત્ન કરે છે. આમ તે વારંવાર અને ખૂબ પ્રયત્ન કરે છે. આમ કરવા છતાં પણ તે થાકતો નથી, પણ તે વધુ ઉત્સાહથી પ્રયત્ન કરે છે. જ્યાં રાગ હોય તેને મેળવવા માટે થાક લાગતો નથી. જ્યાં રાગ ન હોય ત્યાં અલ્પ પ્રયત્ન માત્રથી પણ થાક લાગે છે. અલ્પસત્ત્વવાળાને ઐશ્વર્યનો રાગ હોય છે. તેથી ઐશ્વર્ય માટે ખૂબ પ્રયત્ન કરવા છતાં પણ તે થાકતો નથી. હાડકું ચાવનારા કૂતરાને કંઈ પણ સ્વાદ મળતો નથી, પણ તેના દાંત જ ભાંગે છે. એમ ઐશ્વર્ય માટે ખૂબ પ્રયત્ન કરનાર મુનિને ઐશ્વર્ય તો નથી જ મળતું, પણ તેની પાસે રહેલી સુખની સામગ્રીને પણ તે ફોગટ ગુમાવે છે. આમ તે હમણાં પણ સુખી થતો નથી અને ભવિષ્યમાં પણ સુખી નહીં થાય. માત્ર સુખની ઇચ્છાથી પ્રવર્તતો તે દુઃખરૂપ સુખના અભ્યાસને અનુભવે છે. (૨૯)
અવતરણિકા - અલ્પસત્ત્વવાળાનું સ્વરૂપ બતાવ્યું. હવે સાત્ત્વિકનું સ્વરૂપ બતાવે
છે
૬. ૬ 7 - F, LI
B-10

Page #147

३९८ सात्त्विको न विचलति
योगसारः ४/३० ___ अन्वयः - स्थिरो धीरो गम्भीरस्तु सम्पत्सु च न च हर्षेण विपत्सु च न च विषादेन क्वचित् बाध्यते ।
पद्मीया वृत्तिः - स्थिरः-निश्चलः, धीरः-धैर्यवान्, गम्भीरः - विमुक्तरोषतोषः, तुशब्दो हीनसत्त्वनरापेक्षया वैपरीत्यं द्योतयति, सम्पत्सु - अनुकूलतासु, चशब्दः समुच्चये, नशब्दो निषेधे, चशब्दः समुच्चये, हर्षेण - आनन्देन, विपत्सु - प्रतिकूलतासु, चशब्दः समुच्चये, नशब्दो निषेधे, चशब्दः समुच्चये, विषादेन - शोकेन, क्वचित्कुत्रचित्, बाध्यते - पीड्यते।।
हीनसत्त्वो नर ऐश्वर्य-भोग-रूप-धनादिषु रज्यति । स तत्प्राप्त्यर्थमधीरो भवति । सत्त्वशीलो नरस्तु तस्माद्विपरीतो भवति । स स्थिरो भवति । स कदाचिदपि न विचलति । स तत्त्ववेत्ता भवति । स चिन्तयति - अनुकूलताप्रतिकूलते कर्मोदयजन्ये इति । ततः सोऽनुकूलतासु लीनो न भवति नापि प्रतिकूलतासु दीनो भवति, अनुकूलताप्रतिकूलतापवनलहौ तस्य मनोमेरुं चालयितुं न शक्नुतः । स धीरो भवति । स ससम्भ्रमो न भवति । स सर्वत्र धैर्येण प्रवर्त्तते । स कस्मिंश्चिदपि विषये न त्वरते । स तात्कालिकं लाभं न पश्यति । स दीर्घ पश्यति । सोऽनिष्टवियोगमिष्टसंयोगं वा नापेक्षते । सोऽनिष्टसंयोगेनेष्टवियोगेन चाऽऽर्तध्यानं न करोति । स ताभ्यां न बिभेति । स तयोरपगमार्थं न
શબ્દાર્થ - સ્થિર, ધીર અને ગંભીર તો સંપત્તિમાં હર્ષથી અને વિપત્તિમાં શોકથી स्यांय पीती नथी.. (30)
પવીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - અલ્પસત્ત્વવાળો માણસ ઐશ્વર્ય, ભોગ, રૂપ, ધન વગેરેમાં રાગ કરે છે. તે તેમને મેળવવા અધીરો બને છે. સાત્ત્વિક માણસ તો તેનાથી ઊંધો હોય છે. તે સ્થિર હોય છે. તે ક્યારેય પણ ચલિત થતો નથી. તે તત્ત્વને જાણે છે. તે વિચારે છે કે અનુકૂળતા અને પ્રતિકૂળતા કર્મના ઉદયથી થાય છે. તેથી તે અનુકૂળતાઓમાં લીન થતો નથી અને પ્રતિકૂળતાઓમાં દીન થતો નથી. અનુકૂળતા અને પ્રતિકૂળતારૂપી પવનની લહેરીઓ તેના મનના મેરને ચલાવી શકતી નથી. તે ધીરજવાળો હોય છે. તે ઉતાવળો હોતો નથી. તે બધે ધીરજપૂર્વક પ્રવર્તે છે. તે કોઈ પણ વિષયમાં ઉતાવળ કરતો નથી. તે તાત્કાલિક લાભ જોતો નથી. તે લાંબુ જુવે છે. તે અનિષ્ટના વિયોગને અને ઈષ્ટના સંયોગને ઇચ્છતો નથી. તે અનિષ્ટના સંયોગથી અને ઈષ્ટના વિયોગથી આર્તધ્યાન કરતો નથી. તે

Page #148

३९९
योगसारः ४/३१ स्थिरधीरगम्भीरो नरो हर्षविषादौ न करोति प्रयतते। सोऽनुकूलतां नाऽऽकाङ्क्षते नापि प्रतिकूलताभ्यः पलायते । स गम्भीरो भवति । स प्रशंसया न तुष्यति नापि निन्दया रुष्यति । स सम्पत्सु न रागं करोति नापि विपद्भ्य उद्विजते । स द्रष्टुभावेन जगत्पश्यति । स कुत्रचिदपि कर्तृभावं नावलम्बते । समुद्रो गम्भीरो भवति । स सर्वमपि स्वीकरोति । स स्वमर्यादां नोल्लङ्घते । एवं गम्भीरो नरः सर्वं सहते । स कदाचिदपि रागाविष्टो द्वेषाकुलो वा न भवति । इत्थं स्थिरो धीरो गम्भीरश्च नरः सम्पत्सु न हृष्यति विपत्सु च न विषीदति । स सुखे नाऽऽसजति दुःखाच्च न विरज्यते । सोऽनुकूलतासु न प्रमोदते प्रतिकूलतासु च न दुःखीभवति । स सर्वत्र समीभूय प्रवर्त्तते । रागद्वेषौ हर्षविषादौ वा बाधारूपौ । तावात्मानं पीडयतः । ततः स्थिरधीरगम्भीरो नरः कुत्रचिदपि हर्षविषादौ न करोति ॥३०॥
अवतरणिका - सात्त्विकस्य स्वरूपं प्रदाऽधुना सत्त्वस्य माहात्म्यं प्रदर्शयति - मूलम् - ये सिद्धा ये च सेत्स्यन्ति, सर्वे सत्त्वे प्रतिष्ठिताः ।
सत्त्वं 'विना हि सिद्धिर्न, 'प्रोक्ता कुत्रापि शासने ॥३१॥ તેમનાથી ડરતો નથી. તે તેમને દૂર કરવા માટે પ્રયત્ન કરતો નથી. તે અનુકૂળતાઓને ઝંખતો નથી અને પ્રતિકૂળતાઓથી ભાગતો નથી. તે ગંભીર હોય છે. તે પ્રશંસાથી ખુશ થતો નથી અને નિંદાથી ગુસ્સે થતો નથી. તે સંપત્તિઓમાં આસક્ત થતો નથી અને વિપત્તિઓથી કંટાળતો નથી. તે દ્રષ્ટાભાવથી જગતને જુવે છે. તે ક્યાંય પણ કર્તા બનતો નથી. સમુદ્ર ગંભીર હોય છે. તે બધું ય સ્વીકારે છે. તે પોતાની મર્યાદાને ઓળંગતો નથી. એમ ગંભીર માણસ બધું સહન કરે છે. તે ક્યારેય પણ રાગના આવેશવાળો કે દ્વેષથી આકુળ થતો નથી. આમ સ્થિર, ધીર અને ગંભીર માણસ સંપત્તિઓમાં હરખાતો નથી અને વિપત્તિઓમાં ખેદ કરતો નથી. તે સુખમાં આસક્ત થતો નથી અને દુઃખથી કંટાળતો નથી. તે અનુકૂળતાઓમાં ખુશ થતો નથી અને પ્રતિકૂળતાઓમાં દુઃખી થતો નથી. તે બધે સમાન થઈને પ્રવર્તે છે. રાગવૈષ કે હર્ષ-શોક બાધારૂપ છે. તેઓ આત્માને પીડે છે. તેથી સ્થિર, ધીર, ગંભીર भारास यांय ५९हर्ष-शो ४२तो नथी. (30)
અવતરણિકા - સાત્ત્વિકનું સ્વરૂપ બતાવીને હવે સત્ત્વનું માહાત્મ બતાવે છે – १. विनापि - A, B, C, E, J, K, L। २. प्रोक्तापि जिनशासने - A, C, E, L, प्रोक्तापि शासने - B, E|

Page #149

४००
सात्त्विकस्यैव मुक्तिर्भवति योगसारः ४/३१ ___ अन्वयः - ये सिद्धा ये च सेत्स्यन्ति (ते) सर्वे सत्त्वे प्रतिष्ठिताः, हि कुत्रापि शासने सत्त्वं विना सिद्धिर्न प्रोक्ता ॥३१॥
पद्मीया वृत्तिः - ये - अनिर्दिष्टनामानः, सिद्धाः - मुक्ति प्राप्ताः, ये - अनिर्दिष्टनामानः, चशब्दः समुच्चये, सेत्स्यन्ति - निर्वाणमेष्यन्ति, 'ते' इत्यत्राध्याहार्यम्, सर्वे - समस्ताः, सत्त्वे - आत्मवीर्यरूपे, प्रतिष्ठिताः - स्थिताः, हि - यतः, कुत्रापि - कस्मिंश्चिदपि, शासने - धर्मे, सत्त्वम् - पूर्वोक्तस्वरूपम्, विना - ऋते, सिद्धिः - मोक्षः, नशब्दो निषेधे, प्रोक्ता - कथिता । ___ अतीतकालेऽनन्ता जीवा मुक्तिं प्राप्ताः । एष्यत्कालेऽप्यनन्ता जीवा मुक्तिं प्राप्स्यन्ति । ते सर्वेऽपि सत्त्वयुक्ता एव ज्ञेयाः । सत्त्वशाली जीव एव मुक्ति प्राप्तुं शक्नोति । मुक्तिमार्गे चलनं न सुकरम् । तत्राऽनेके उपसर्गाः परीषहाश्चागच्छन्ति । तत्राऽनेकविघ्नानि गतिं स्खलयन्ति । तत्र विषया मनो मोहयन्ति । तत्राऽऽनुकूलोपसर्गा साधकं लोभयन्ति । तत्राऽनेके उन्मार्गाः सन्ति । हीनसत्त्वस्य गतिरेतैः स्खल्यते । स उपसर्गादिभ्यो बिभेति । सोऽनुकूलोपसर्गविषयेष्वासक्तो भवति । स उन्मार्गेषु चलति । इत्थं मुक्तिपथाच्च्युतः स भवाटव्यां भ्रमति । उत्तमसत्त्वस्तूपसर्गादिभ्यो न बिभेति । सोऽनुकूलोपसर्गविषयेषु
શબ્દાર્થ - જે સિદ્ધ થયા છે અને જે સિદ્ધ થશે તે બધા સત્ત્વમાં પ્રતિષ્ઠિત જ જાણવા, કેમકે કોઈ પણ શાસનમાં સત્ત્વ વિના સિદ્ધિ કહી નથી. (૩૧)
પદ્માયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - ભૂતકાળમાં અનંતા જીવો મોક્ષે ગયા. ભવિષ્યમાં પણ અનંતા જીવો મોક્ષે જશે. તે બધા ય સત્ત્વવાળા જ જાણવા. સત્ત્વશાળી જીવ જ મોક્ષ પામી શકે છે. મોક્ષમાર્ગ ઉપર ચાલવું સહેલું નથી. ત્યાં અનેક ઉપસર્ગો અને પરીષહો આવે છે. ત્યાં અનેક વિઘ્નો ગતિને રુંધે છે. ત્યાં વિષયો મનને મોહે છે. ત્યાં અનુકૂળ ઉપસર્ગો સાધકને લોભાવે છે. ત્યાં અનેક ઉન્માર્ગો છે. અલ્પસત્ત્વવાળાની ગતિ આ બધાથી અટકી જાય છે. તે ઉપસર્ગો વગેરેથી ડરી જાય છે. તે અનુકૂળ ઉપસર્ગો અને વિષયોમાં આસક્ત થાય છે. તે ઉન્માર્ગો પર ચાલે છે. આમ મોક્ષમાર્ગથી ભ્રષ્ટ થઈ તે સંસારરૂપી જંગલમાં ભમે છે. ઉત્તમ સત્ત્વવાળો તો ઉપસર્ગો વગેરેથી ડરતો નથી. તે અનુકૂળ ઉપસર્ગો અને વિષયોમાં આસક્ત થતો નથી. તે ઉન્માર્ગો ઉપર ચાલતો નથી. તે મોક્ષમાર્ગ ઉપર અટક્યા વગર ચાલે

Page #150

योगसार: ४/३१
सत्त्वस्य विकासः कर्त्तव्यः
४०१
रागं न करोति । स नोन्मार्गेषु चलति । स मुक्तिमार्गे निरन्तरं चलति । तस्य गतिः केनापि न स्खल्यते । सोऽनुकूलताप्रतिकूलताः सहते । स मुक्तिमेव मनसि धारयति । अन्यत्सर्वमनुकूलताप्रतिकूलतादिकं स न चित्ते धरति । ततः स सिद्धिं प्राप्नोति । इत्थं सत्त्वशीला एव नराः सिद्धिं प्राप्नुवन्ति । अनेकेषु धर्मेषु मुक्तिप्राप्त्यर्थं सत्त्वमावश्यकं कीर्त्तितम् । न केवलं जिनधर्मे एव सत्त्वशालिनो मुक्तिरुक्ता, परन्तु अनेकधर्मेषु सत्त्वशालिन एव मुक्तिरुक्ता । अनेके धर्माः सत्त्वशालिनमेव मुक्तेर्योग्यं मन्यन्ते । स्निग्धमृदैव घटो भवति, न तु सिकताभिः कर्करैर्वा । एवं सात्त्विक एव परमात्मा भवति, न तु निःसत्त्वोऽल्पसत्त्वो वा ।
अयमत्रोपदेशः-सत्त्वं मुक्तेरसाधारणयोग्यतारूपम् । ततो मुक्तिप्राप्त्यर्थं स्वात्मनि सत्त्वस्य विकासः कर्त्तव्यः । ततो मुक्तिरवश्यम्भाविनी ॥३१॥
अवतरणिका सात्त्विकस्यैव सिद्धिर्भवतीति नियमसिद्ध्यर्थमनुकूलं तर्कं प्रदर्शयति -
-
છે. તેની ગતિ કોઈનાથી પણ અટકતી નથી. તે અનુકૂળતાઓ અને પ્રતિકૂળતાઓ સહે છે. તેના મનમાં મોક્ષની લગન હોય છે. અનુકૂળતા-પ્રતિકૂળતા વગેરે બીજું બધું તે મનમાં લાવતો નથી, તેથી તે મોક્ષે જાય છે. આમ સાત્ત્વિક મનુષ્યો જ મોક્ષે જાય છે. અનેક ધર્મોમાં મોક્ષ પામવા સત્ત્વ જરૂરી કહ્યું છે. માત્ર જૈન ધર્મમાં જ ‘સત્ત્વશાળીનો મોક્ષ થાય છે' એમ કહ્યું નથી, પણ ઘણા ધર્મોમાં સત્ત્વશાળીની જ મુક્તિ કહી છે. ઘણા ધર્મો સત્ત્વશાળીને જ મોક્ષને યોગ્ય માને છે. ચીકણી માટીથી જ ઘડો બને છે, રેતીથી કે કાંકરાથી નહીં. એમ સાત્ત્વિક જ પરમાત્મા બને છે, નિઃસત્ત્વ કે અલ્પસત્ત્વવાળો નહીં.
અહીં ઉપદેશ આ પ્રમાણે છે – સત્ત્વ એ મોક્ષની અસાધારણ યોગ્યતા છે. માટે મોક્ષ પામવા પોતાના આત્મામાં સત્ત્વનો વિકાસ કરવો. તેથી મોક્ષ અવશ્ય थशे. (39)
અવતરણિકા - ‘સાત્ત્વિકનો જ મોક્ષ થાય છે,' એ નિયમની સિદ્ધિ માટે અનુકૂળ તર્ક બતાવે છે -

Page #151

प्रथमोऽनुकूलतर्कः
योगसार: ४/३२
मूलम् - एवमेव सुखेनैव, सिध्यन्ति यदि 'कौलिकाः । तद्गृहस्थादयोऽप्येते, किं न सिध्यन्ति कथ्यताम् ॥३२॥
४०२
अन्वयः यदि एवमेव सुखेनैव कौलिकाः सिध्यन्ति तदेते गृहस्थादयोऽपि किं न सिध्यन्ति (इति) कथ्यताम् ||३२||
-
पद्मीया वृत्तिः - यदि - सम्भावने, एवमेव सत्त्वं विनैव, सुखेन - अनायासेन, एवशब्द आयासेन मुक्तिप्राप्तिं व्यवच्छिनत्ति, कौलिका:- हीनसत्त्वा मुनयः सिध्यन्ति मुक्ति प्राप्नुवन्ति, तद् - तर्हि, एते - बुद्धौ प्रत्यक्षेण भासमानाः, गृहस्थादयः गृहस्था:-अगारिण आदौ येषां दीनानाथ - द्रमक - पश्वादीनामिति गृहस्थादयः, अपिशब्दः कौलिकास्तु सिध्येयुः, गृहस्थादयोऽपि सिध्येयुरिति द्योतयति, किम् - कथम्, नशब्दः निषेधे, सिध्यन्ति - मुक्तिपुरीं यान्ति, 'इति' इत्यत्राध्याहार्यम्, कथ्यताम् - ब्रूयताम् ।
सात्त्विका एव मुक्ति प्राप्नुवन्ति । हीनसत्त्वास्तु मुक्त्यर्थं न प्रयतन्ते । ते मुनिवेषेण सर्वा अप्यैहिकानुकूलताः पूरयन्ति । ततस्ते सिद्धिं न प्राप्नुवन्ति । यदि तेऽपि साधनां विना मुक्ति प्राप्नुयुस्तर्हि मुक्तिगमनाय सत्त्वमावश्यकं न स्यात्, मुक्तिगमनाय साधनाऽप्यावश्यकी न स्यात् । इत्थं यदि सत्त्वं साधनां च विनाऽपि मोक्षः स्यात्तर्हि सर्वेऽपि जीवा मोक्षं प्राप्नुयुः, यतो जीवाः प्रायशः सत्त्वहीनाः सुखप्रियाश्च सन्ति । ते साधनाया नाम्नाऽपि त्रस्यन्ति । तेऽनुकूलतामेवाभिलषन्ति । ततस्ते सर्वेऽपि मोक्षं
શબ્દાર્થ - જો એમને એમ જ સુખેથી અલ્પસત્ત્વવાળા મુનિઓ સિદ્ધ થાય તો आा गृहस्थो पए। प्रेम सिद्ध न थाय ? से हो. ( 32 )
પદ્મીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - સાત્ત્વિક જીવો જ મોક્ષ પામે છે. અલ્પસત્ત્વવાળા તો મોક્ષ માટે પ્રયત્ન કરતાં નથી. તેઓ સાધુના વેષથી બધી ય આલોક સંબંધી અનુકૂળતાઓ પૂરે છે. તેથી તેઓ મોક્ષ પામતાં નથી. જો તેઓ પણ સાધના વિના મોક્ષ પામે તો મોક્ષે જવા માટે સત્ત્વ જરૂરી ન રહે, મોક્ષે જવા માટે સાધના પણ આવશ્યક ન રહે. આમ જો સત્ત્વ અને સાધના વિના પણ મોક્ષ થાય તો બધા ય જીવો મોક્ષ પામે, કેમકે મોટા ભાગના જીવો અલ્પસત્ત્વવાળા અને સુખપ્રિય છે. તેઓ સાધનાના નામથી પણ ડરે છે. તેઓ માત્ર અનુકૂળતાને જ ઝંખે છે. તેથી તે १. कोलिका A, CI

Page #152

योगसारः ४/३३ यदि सुखेनैव सिद्धिः स्यात्तर्हि गृहस्थादयोऽपि सिध्येयुः ४०३ प्राप्नुयुः । एवं मुक्तिः सर्वजीवैराकीर्णा स्यात् संसारश्च जीवशून्यः स्यात् । परन्त्वेवं न भवति । स्तोका एव जीवा मुक्तिं प्राप्नुवन्ति । यदुक्तं नवतत्त्वप्रकरणे - 'जइआइ होइ पुच्छा, जिणाण मग्गंमि उत्तरं तइआ । इक्कस्स निगोयस्स, अणंतभागो अ सिद्धिगओ ॥६०॥' (छाया - यदा भवति पृच्छा, जिनानां मार्गे उत्तरं तदा, एकस्य निगोदस्य, अनन्तभागश्च सिद्धिगतः ॥६०॥)
तत एवं ज्ञायते - साधनां कृत्वैव जीवा मुक्तिं प्राप्नुवन्ति, न साधनां विनेति । साधनाञ्च सत्त्वशीला एव कर्तुं शक्नुवन्ति, न हीनसत्त्वाः । तत इदं निश्चीयते यत्सात्त्विका एव मुक्तिं प्राप्नुवन्ति, न निःसत्त्वा इति । ___ अयमत्र सक्षेपः-सात्त्विका एव सिध्यन्ति । यदि निःसत्त्वा अपि सिध्येयुस्तर्हि गृहस्थादयः सर्वेऽपि सिध्येयुः ॥३२॥
अवतरणिका - यदि सुखेनैव मुक्तिः स्यात्तर्हि सर्वेषामपि मुक्तिः स्यात् इति पूर्वश्लोकोक्तस्य कारणं दर्शयति - मूलम् - सुखाभिलाषिणोऽत्यर्थं, ग्रस्ता ऋद्ध्यादिगौरवैः ।
प्रवाहवाहिनो ह्यत्र, दृश्यन्ते सर्वजन्तवः ॥३३॥
બધા ય મોક્ષે જાય. આમ મોક્ષ બધા જીવોથી ભરાઈ જાય અને સંસાર જીવો વિનાનો થઈ જાય. પણ આવું થતું નથી. થોડા જ જીવો મોક્ષ પામે છે. નવતત્ત્વ પ્રકરણમાં કહ્યું છે – “જિનેશ્વર ભગવંતોના માર્ગમાં જ્યારે પૂછાય છે કે કેટલા જીવો મોક્ષે ગયા? ત્યારે ઉત્તર આ હોય છે કે એક નિગોદનો અનંતમો ભાગ મોક્ષે ગયો છે. (૬૦)' તેથી એવું જણાય છે કે સાધના કરીને જ જીવો મોક્ષે જાય છે, સાધના વિના નહીં. સાધના સાવિકો જ કરી શકે છે, અલ્પસત્ત્વવાળા નહીં. તેથી આ નક્કી થાય છે કે સાત્ત્વિકો જ મોક્ષ પામે છે, નિઃસત્ત્વ જીવો નહીં.
અહીં ટૂંકમાં અર્થ આ પ્રમાણે છે – સાત્ત્વિક જીવો જ સિદ્ધ થાય છે. જો નિઃસત્ત્વ જીવો પણ સિદ્ધ થતાં હોય તો ગૃહસ્થો વગેરે બધા ય સિદ્ધ થાય. (૩૨)
અવતરણિકા - “જો સુખેથી જ મોક્ષ થાય તો બધાયનો મોક્ષ થઈ જાય,” એમ જે પૂર્વશ્લોકમાં કહ્યું હતું, તેનું કારણ બતાવે છે – १. ...त्यन्तं - JI

Page #153

सर्वजन्तवः सुखाभिलाषिणः
योगसार: ४/३३
अन्वयः - ह्यत्र सर्वजन्तवोऽत्यर्थं सुखाभिलाषिण ऋद्ध्यादिगौरवैर्ग्रस्ताः प्रवाहवाहिनो
दृश्यन्ते ||३३||
४०४
-
पद्मया वृत्तिः - हि यत:, अत्र अस्मिञ्जगति, सर्वजन्तवः - सर्वे - निखिलाश्च ते जन्तव:-जीवाश्चेति सर्वजन्तव:, अत्यर्थम् - अतिशयेन, सुखाभिलाषिणः - सुखस्य - सातस्य अभिलाषिणः-एषिण इति सुखाभिलाषिणः, ऋद्ध्यादिगौरवैः - ऋद्धिः-वैभव आदौ येषां रससातयोरिति ऋद्ध्यादयः, गौरवा: - जीवं कर्मभिर्गुरुं कुर्वन्तीति गौरवाःउत्कर्षरूपाः, ऋद्ध्यादयश्च ते गौरवाश्चेति ऋद्ध्यादिगौरवाः, तैः ग्रस्ताः - आकुलिताः, प्रवाहवाहिनः – प्रवाहेण-लोकव्यवहारेण ऊह्यन्ते - आकृष्यन्ते इति प्रवाहवाहिनः, दृश्यन्ते ईक्ष्यन्ते ।
-
यदि साधनां विना सुखेनैव मुक्तिः स्यात्तर्हि सर्वेऽपि मुक्तिं प्राप्नुयुः, यतोऽस्मिन्विश्वे सर्वेऽपि जन्तवोऽतिशयेन सुखाभिलाषिणः सन्ति । ते दुःखाद्विभ्यति । ततः साधनां कर्तुं ते नोत्सहन्ते । तेषां सर्वा अपि प्रवृत्तयः सुखप्राप्त्यर्थं दुःखनिवारणार्थञ्च भवन्ति । ते तथा तथा चेष्टन्ते यथा सुखं प्राप्यते । साधना तु कष्टसाध्या । ततस्ते तां न वाञ्छन्ति । यदि साधनां विना सुखोपभोगेन मुक्तिर्भवति तर्हि ते मुक्तिमभिलषन्ति । सुखत्यागेन ते मुक्तिं नाभिलषन्ति, ते त्रिभिर्गौरवैर्गृद्धाः सन्ति । गौरवास्त्रिविधाः, तद्यथा - ऋद्धिगौरवो रसगौरवः सातगौरवश्च । धन-धान्य- राज्य-परिवारादिविभूतेर्यो रागः स ऋद्धिगौरवः ।
શબ્દાર્થ - કેમકે આ જગતમાં બધા જીવો સુખને ખૂબ જ ઝંખનારા, ઋદ્ધિ વગેરેના ગારવોથી આકુળ અને પ્રવાહમાં વહેનારા દેખાય છે. (૩૩)
પદ્મીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - જો સાધના વિના સુખેથી જ મોક્ષ થાય તો બધા ય મોક્ષે જાય, કેમકે આ વિશ્વમાં બધા ય જીવો સુખને ખૂબ ઇચ્છનારા છે. તેઓ દુઃખથી ડરે છે. તેથી તેઓને સાધના કરવાનો ઉત્સાહ થતો નથી. તેમની બધી પ્રવૃત્તિઓ સુખ મેળવવા અને દુઃખ નિવારવા માટે હોય છે. તેઓ તે તે રીતે વર્તે છે કે જેથી સુખ મળે. સાધના કષ્ટથી થાય એવી છે. તેથી તેઓ તેને ઇચ્છતાં નથી. જો સાધના વિના સુખના ઉપભોગથી મોક્ષ થાય તો તેઓ તેને ઇચ્છે છે. સુખને છોડીને તેઓ મોક્ષને ઝંખતાં નથી. તેઓ ત્રણ ગારવોમાં આસક્ત હોય છે. ગારવ ત્રણ પ્રકારના છે. તે આ પ્રમાણે - ઋદ્ધિગારવ, રસગારવ અને સાતાગારવ. ધનધાન્ય-રાજ્ય-પરિવાર વગેરે ઐશ્વર્યનો જે રાગ તે ઋદ્ધિગારવ. ઇષ્ટ અશન, પાન,

Page #154

योगसारः ४/३३
त्रिविधा गौरवाः
४०५
1
अभीष्टाशन-पान-खादिम - स्वादिमादीनां यो रागः स रसगौरवः । सुखशीलताया यो रागः स सातगौरवः । उक्तञ्चोपदेशमालायाम् – 'पवराइं वत्थपाया - सणोवगरणाइँ एस विभवो मे । अवि य महाजणनेया, अहंति अह इड्डिगारविओ ॥ ३२४ ॥ अरसं विरसं लूहं, जहोववन्नं च निच्छए भुत्तुं । निद्धाणि पेसलाणि य, मग्गइ रसगारवे गिद्धो ॥३२५॥ सुस्सूसई सरीरं, सयाणासणवाहणापसंगपरो । सायागारवगुरुओ, दुक्खस्स न देइ अप्पाणं ॥ ३२६ ॥ ' ( छाया - प्रवराणि वस्त्रपात्रा - सनोपकरणानि एष विभवो मे। अपि च महाजननेता, अहमित्यथ ऋद्धिगौरविकः ॥ ३२४॥ अरसं विरसं रूक्षं, यथोपपन्नं च नेच्छति भोक्तुम् । स्निग्धानि पेशलानि च, मृगयते रसगौरवे गृद्धः ॥३२५॥ शुश्रूषते शरीरं, शयनासनवाहनाप्रसङ्गपरः । सातगौरवगुरुकः, दुःखस्य न ददात्यात्मानम् ॥३२६॥) जीवा एतेषु गौरवेष्वासक्ताः सन्ति । ते ऋद्धि-रस- सातानि त्यक्तुं नाभिलषन्ति । ते तान्येवाभिलषन्ति । गौरवा जीवान्संसारे पातयन्ति । अज्ञजीवा इदं न जानन्ति । साधना ऋद्धि-रस-सातानां त्यागेन भवति । ततस्ते ऋद्ध्यादिगौरवगृद्धा जीवाः साधनां न कुर्वन्ति । यदि साधनां विना मोक्षो भवति तर्हि ते तमभिलषन्ति । प्रायशो जना लोकप्रवाहानुसारिणः सन्ति । ते गतानुगतिकाः सन्ति । ते तत्त्वं न विचारयन्ति । यथा लोकः
I
I
ખાદિમ, સ્વાદિમ વગેરેનો જે રાગ તે રસગારવ. સુખશીલતાનો જે રાગ તે सातागारव. अपहेशभाणामां ऽधुं छे, 'उत्तम वस्त्र, पात्रा, आसन, उप२एशो
આ મારો વૈભવ છે, વળી હું ઘણા લોકોનો સ્વામી છું - આવો જીવ ઋદ્ધિગારવવાળો છે. રસ વિનાના, વિપરીત રસવાળા, લૂખા, સ્વાભાવિક રીતે મળેલાને વાપરવા ન ઇચ્છે, સ્નિગ્ધ અને સુંદર ભોજનને ઇચ્છે એ રસગારવમાં આસક્ત છે. શરીરનો સંસ્કાર કરે, શયન-આસનના ઉપયોગમાં ખૂબ આસક્ત, સાતાગારવમાં આસક્ત જીવ પોતાને દુઃખ ન આપે. (૩૨૪,૩૨૫, ૩૨૬)' જીવો આ ગારવોમાં આસક્ત છે. તેઓ ઋદ્ધિ, રસ અને સાતાને છોડવા ઇચ્છતાં નથી. તેઓ તેમને જ ઇચ્છે છે. ગારવો જીવોને સંસારમાં પાડે છે. અજ્ઞ જીવો આ જાણતાં નથી. સાધના ઋદ્ધિ-રસસાતાના ત્યાગથી થાય છે. માટે તે ઋદ્ધિ વગેરે ગારવોમાં આસક્ત જીવો સાધના કરતાં નથી. જો સાધના વિના મોક્ષ થતો હોય તો તેઓ તેને ઇચ્છે છે. પ્રાયઃ લોકો લોકપ્રવાહને અનુસરે છે. તેઓ ગતાનુગતિક રીતે વર્તે છે. તેઓ તત્ત્વને વિચારતાં નથી. જેમ લોકો ચાલે તેમ તેઓ પણ ચાલે છે. લોકો પ્રાયઃ સંસારને સન્મુખ હોય

Page #155

सर्वजन्तवः प्रवाहवाहिनः
योगसारः ४/३४
४०६
प्रवर्त्तते तथा तेऽपि प्रवर्त्तन्ते । लोकाः प्रायः संसाराभिमुखाः सन्ति । ते साधनायाः पराङ्मुखाः सन्ति । तेषां मनोवाक्काया: सांसारिकप्रवृत्तिष्वेव प्रवर्त्तन्ते । ततो लोकान्दृष्ट्वा सर्वे जीवा अपि तादृशा भवन्ति । तेऽपि संसारे एव सुखं मन्यन्ते । ते साधनां कष्टरूपां मन्यन्ते । यत्रैक उरभ्रो गच्छति तत्पृष्ठवर्त्तिनः सर्वेऽप्युरभ्रास्तत्रैव गच्छन्ति । यदि पुरोवर्त्तुरभ्रो गर्त्तायां पतति तर्हि तत्पृष्ठवर्त्तिनः सर्वेऽपि तत्र पतन्ति । ते गर्त्तं न पश्यन्ति । ते गतमेवानुसरन्ति । एवं सर्वे जीवा लोकमेवाऽनुसरन्ति । यदि लोकोऽहितं समाचर्य दुर्गतौ पतति तर्हि तेऽपि तथा कृत्वा तत्रैव पतन्ति । ते दुर्गतिं न पश्यन्ति, परन्तु ते लोकप्रवाहमनुसरन्ति । इत्थं जगति सर्वे जीवाः सुखप्रिया गौरवगृद्धा गतानुगतिकाश्च सन्ति। ततो यदि सुखेनैव मोक्षः स्यात् तर्हि तेषां सर्वेषामपि मोक्षः स्यात् ॥३३॥
अवतरणिका – ‘सात्त्विकस्यैव सिद्धिर्भवति' इति नियमस्य सिद्ध्यर्थं द्वितीयमनुकूलं तर्कं दर्शयति -
-
मूलम् - एवमेव सुखेनैव, सिद्धिर्यदि च मन्यते ।
तत्प्राप्तौ सर्वजन्तूनां तदा रिक्तो भवेद्भवः ॥३४॥
છે. તેઓ સાધનાને પરાક્રુખ હોય છે. તેમના મન-વચન-કાયા સાંસારિક પ્રવૃત્તિઓમાં જ રચ્યાપચ્યા રહે છે. તેથી લોકોને જોઈને બધા જીવો પણ તેવા થઈ જાય છે. તેઓ પણ સંસારમાં જ સુખ માને છે. તેઓ સાધનાને કષ્ટરૂપ માને છે. જ્યાં એક ઘેટું જાય છે, તેની પાછળના બધા ય ઘેટાં ત્યાં જ જાય છે. જો આગળનું ઘેટું ખાડામાં પડે તો તેની પાછળના બધા ય ઘેટાં તેમાં પડે છે. તેઓ ખાડાને જોતાં નથી. તેઓ ગયેલાને જ અનુસરે છે. એમ બધા જીવો લોકોને જ અનુસરે છે. જો લોકો અહિતને આચરીને દુર્ગતિમાં પડે તો તેઓ પણ તેમ કરીને ત્યાં જ પડે છે. તેઓ દુર્ગતિને જોતાં નથી, પણ તેઓ લોકપ્રવાહને અનુસરે છે. આમ જગતમાં બધા જીવોને સુખ ગમે છે, તેઓ ગારવમાં આસક્ત છે અને ગતાનુગતિક પ્રવર્તનારા છે. માટે જો સુખેથી જ મોક્ષ થાય તો તે બધાયનો મોક્ષ થાય. (૩૩)
અવતરણિકા - સાત્ત્વિકનો જ મોક્ષ થાય છે - એ નિયમની સિદ્ધિ માટે બીજો અનુકૂળ તર્ક બતાવે છે -

Page #156

योगसारः ४/३४
द्वितीयोऽनुकूलतर्कः
४०७
अन्वयः यदि चैवमेव सुखेनैव सिद्धिर्मन्यते तदा सर्वजन्तूनां तत्प्राप्तौ (सत्यां)
भवो रिक्तो भवेत् ॥३४॥
—
पद्मीया वृत्तिः यदिशब्दः सम्भावने, चशब्दः समुच्चये, 'सात्त्विकस्यैव सिद्धिर्भवति' इति नियमस्य सिद्ध्यर्थं प्रथमानुकूलतर्कप्रदर्शनानन्तरं द्वितीयमनुकूलतर्क समुच्चिनोति एवमेव सत्त्वं विना, सुखेन - साधनां विना, एवशब्दः साधनया सिद्धि व्यवच्छिनत्ति, सिद्धिः – मुक्ति: मन्यते - सङ्कल्प्यते, तदा तर्हि, सर्वजन्तूनाम् - सर्वे - निखिलाश्च ते जन्तवः - जीवाश्चेति सर्वजन्तव:, तेषाम्, तत्प्राप्तौ तस्या:-सिद्धेः प्राप्तिः लाभ इति तत्प्राप्तिः, तस्याम्, 'सत्याम्' इत्यत्राध्याहार्यम्, भवः - संसारः, रिक्तः • जीवशून्यः, भवेत् - स्यात् ।
-
-
एकत्रिंशत्तम श्लोके उक्तं - सत्त्वं विना सिद्धिर्न भवति । द्वात्रिंशत्तम श्लोके तस्य नियमस्य सिद्ध्यर्थं प्रथमोऽनुकूलतर्कः प्रदर्शितः । अस्मिँश्चतुस्त्रिंशत्तम श्लोके तस्य नियमस्य सिद्ध्यर्थं द्वितीयमनुकूलतर्कं दर्शयति । यदि सत्त्वं साधनां च विनैव मोक्षः स्यात्तर्हि प्रायशो जीवानां निःसत्त्वत्वात्सुखप्रियत्वाच्च सर्वेषां जीवानां मुक्तिः स्यात् । तथा च संसारो रिक्तः स्यात् । परन्त्वेवं न भवति । जीवा द्विविधाः, तद्यथा भव्या अभव्याश्च । भव्या मुक्तिगमनयोग्याः । अभव्या मुक्तिगमनाऽयोग्याः । भव्या अपि न सर्वे मुक्तिगमनसामग्रीं प्राप्नुवन्ति । ये भव्या मुक्तिगमनसामग्रीं कदाचिदपि न प्राप्नुवन्ति ते
I
શબ્દાર્થ - જો એમને એમ જ સુખેથી જ મોક્ષ મનાય તો બધા જીવો મોક્ષમાં જવાથી સંસાર ખાલી થઈ જાય. (૩૪)
પદ્મીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - એકત્રીસમા શ્લોકમાં કહ્યું કે સત્ત્વ વિના સિદ્ધિ થતી નથી. બત્રીસમા શ્લોકમાં તે નિયમની સિદ્ધિ માટે પહેલો અનુકૂળ તર્ક બતાવ્યો. આ ચોત્રીસમા શ્લોકમાં તે નિયમની સિદ્ધિ માટે બીજો અનુકૂળ તર્ક બતાવે છે. જો સત્ત્વ અને સાધના વિના જ મોક્ષ થાય તો મોટા ભાગના જીવો નિઃસત્ત્વ અને સુખપ્રિય હોવાથી બધા જીવોનો મોક્ષ થઈ જાય. આમ થવાથી સંસાર ખાલી થઈ જાય, પણ એમ થતું નથી. જીવો બે પ્રકારના છે, તે આ પ્રમાણે ભવ્ય અને અભવ્ય. ભવ્ય એટલે મોક્ષે જવાને યોગ્ય. અભવ્ય એટલે મોક્ષે જવાને અયોગ્ય. બધા ભવ્ય જીવોને પણ મોક્ષે જવાની સામગ્રી મળતી નથી. જે ભવ્યોને મોક્ષે
-

Page #157

४०८ भव्या अभव्याश्च
योगसारः ४/३४ जातिमात्रेण भव्याः । तत्राऽभव्या जातिमात्रेण भव्याश्च कदाचिदपि मुक्तिं न प्राप्नुवन्ति । उक्तञ्च पञ्चाशकप्रकरणे - 'भव्वा वि एत्थ णेया, जे आसन्ना ण जाइमेत्तेणं । जमणाइ सुए भणियं, एयं ण उइट्ठफलजणगं ॥३/४७॥' (छाया - भव्या अप्यत्र ज्ञेयाः, ये आसन्ना न जातिमात्रेण । यदनादिश्रुते भणितमेतन्न तु इष्टफलजनकम् ॥३/४७।।) पञ्चाशकटीकायां श्रीअभयदेवसूरिभिरप्युक्तम् - 'सर्वभव्यानां निर्वाणाऽप्राप्तेरिति गाथार्थः ॥३/४७॥' 'भव्याः सर्वेऽवश्यं मुक्ति प्राप्नुवन्ति' इति न कोऽपि नियमः । परन्तु 'ये मुक्तिं प्राप्नुवन्ति तेऽवश्यं भव्या एव' इति नियमोऽस्ति । उक्तञ्चाध्यात्मसारे - 'नैतद्वयं वदामो यद् भव्यः सर्वोऽपि सिध्यति । यस्तु सिध्यति सोऽवश्यं, भव्य एवेति नो मतम् ॥१३/७२॥' इत्थं सर्वजीवेभ्यः केचन भव्या एव मुक्तिं प्राप्नुवन्ति । शेषाः सर्वे जीवाः संसारे एव भ्रमन्ति । इत्थं सर्वे जीवा न मोक्षं प्राप्नुवन्ति । ततः संसारः कदाचिदपि जीवै रिक्तो न भवति । तत इदं सिध्यति – 'सत्त्वं साधनां च विना मुक्तिर्न भवतीति । यद्येवमेव सुखेनैव मुक्तिः स्यात्तर्हि सर्वजीवानां જવાની સામગ્રી ક્યારેય મળતી નથી તે જાતિમાત્રથી ભવ્ય છે. તેમાં અભવ્ય અને જાતિમાત્રથી ભવ્ય ક્યારેય પણ મોક્ષે જતા નથી. પંચાશકપ્રકરણમાં કહ્યું છે, “અહીં ભવ્યો પણ જે પરમપદની નજીક છે તે જ આ શ્રેષ્ઠ વંદનાને પામે છે. ભવ્ય જાતિમાત્રથી ભવ્યો આ વંદનાને પામતાં નથી. કારણ કે સિદ્ધાંતમાં ભવ્યત્વને અનાદિકાલીન કહ્યું છે. વિદ્યમાન પણ ભવ્યત્વ ઇષ્ટફળને ઉત્પન્ન કરનારું થતું નથી. (૩/૪૭)” પંચાશકપ્રકરણની ટીકામાં શ્રીઅભયદેવસૂરિજીએ પણ કહ્યું છે, બધા ભવ્ય જીવોને મોક્ષની પ્રાપ્તિ થતી નથી. (૩/૪૭)” “ભવ્ય બધા અવશ્ય મોક્ષમાં જાય' એવો કોઈ પણ નિયમ નથી. પણ જેઓ મોક્ષે જાય છે, તેઓ અવશ્ય ભવ્ય જ હોય છે” એવો નિયમ છે. અધ્યાત્મસારમાં કહ્યું છે, “અમે એમ કહેતા નથી કે બધા ભવ્યો સિદ્ધ થશે, જે સિદ્ધ થાય છે તે અવશ્ય ભવ્ય જ હોય છે એ અમારો મત છે. (૧૩/૭૨)” આમ બધા જીવોમાંથી કેટલાક ભવ્ય જીવો જ મોક્ષે જાય છે. બાકી બધા જીવો સંસારમાં જ ભમે છે. આમ બધા જીવો મોક્ષે જતાં નથી. તેથી સંસાર ક્યારે પણ જીવોથી ખાલી થતો નથી. તેથી આ સિદ્ધ થાય છે કે સત્ત્વ અને સાધના વિના મોક્ષ ન થાય. જો એમને એમ જ સુખેથી મોક્ષ થાય તો બધા જીવો મોક્ષમાં જવાની અને સંસાર ખાલી થઈ જવાની આપત્તિ આવે.

Page #158

योगसार: ४/३५
लोकेऽपि सात्त्विकेनैव परवाहिनी जीयते
४०९
मुक्तिगमनस्य संसाररिक्तीभवनस्य चापत्तिः स्यात् । तथा च सिद्धान्तविरोधः स्यात् । तत इदं विनाऽपवादं सिद्धं - सात्त्विक एव साधनयैव मुक्तिं प्राप्नोतीति । नान्यः कोऽपि न वान्यथेति ॥३४॥
अधुना 'सात्त्विकस्यैव मुक्तिर्भवति' इति नियमस्य समर्थनाय
अवतरण लौकिकं दृष्टान्तं दर्शयति
मूलम् - लोकेऽपि सात्त्विकेनैव, जीयते परवाहिनी ।
'उद्धूलिकोऽपि नान्येषां दृश्यतेऽह्नाय नश्यताम् ॥३५॥
अन्वयः - लोकेऽपि सात्त्विकेनैव परवाहिनी जीयते । अह्नाय नश्यतामन्येषामुद्धूलि - कोऽपि न दृश्यते ॥३५॥
"
पद्मया वृत्तिः - लोके - जने, अपिशब्दो लोकोत्तरे शासने तु सात्त्विक एव सिद्धिं प्राप्नोति परन्तु लोकेऽपि सात्त्विक एव जयतीति दर्शयति, सात्त्विकेन स्फुरदात्मवीर्येण, एवशब्दो हीनसत्त्वान्व्यवच्छिनत्ति, परवाहिनी - परेषां - शत्रूणां वाहिनी - सेनेति परवाहिनी, जीयते - पराभूयते । अह्नाय - झटिति, नश्यताम् - धावताम्, अन्येषाम् - हीनसत्त्वानाम्, उद्धूलिकः - अतिवेगेन धावन्, अपिशब्दो अन्यो धावस्तु न दृश्यते उद्धूलिकोऽपि न दृश्यते इति द्योतयति, नशब्दो निषेधे, दृश्यते - प्रेक्ष्यते ।
-
न केवलं लोकोत्तरे शासने एव सत्त्वस्य माहात्म्यम्, परन्तु लोकेऽपि । लोकेऽपि આમ થવાથી સિદ્ધાંતનો વિરોધ થાય. તેથી આ વાત અપવાદ વિના સિદ્ધ થાય છે કે સાત્ત્વિક જ સાધનાથી જ મોક્ષે જાય છે, બીજો કોઈ કે બીજી રીતે નહિ. (૩૪)
અવતરણિકા - હવે ‘સાત્ત્વિકનો જ મોક્ષ થાય' એ નિયમનું સમર્થન કરવા લૌકિક દૃષ્ટાંત બતાવે છે -
શબ્દાર્થ - લોકમાં પણ સાત્ત્વિક જ દુશ્મનોની સેનાને જીતે છે. બીજા તો ભાગી જાય છે. તે ભાગી જનારાઓમાં દોડવીર પણ દેખાતો નથી. (અર્થાત્ તેઓ એટલા ઝડપથી ભાગે છે કે દોડવીર પણ તેમાં દેખાતો નથી.) (૩૫)
પદ્મીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - માત્ર લોકોત્તર શાસનમાં જ સત્ત્વનું મહત્ત્વ છે १. उद्धूलकोऽपि - A, B, C, D, E F, G, J, K, LI

Page #159

लोकेऽपि सात्त्विकेनैव परवाहिनी जीयते
योगसार: ४/३५
४१०
सर्वत्र सात्त्विको नर एव सफलो भवति । स कुत्रचिदपि न मुह्यति । स कुत्रचिदपि न स्खलति । स सर्वत्र विजयं लभते । स दुर्जेयामपि शत्रुसेनां जयति । स महासमुद्रमपि बाहुभ्यां तरति । स उत्तुङ्गपर्वतशिखराण्यप्यारोहति । स समुद्रतलं प्रविश्य रत्नानि निष्कासयति । स जलचरेभ्यो न बिभेति । स महाटवीमपि सुखेनोल्लङ्घयति । स दुष्टश्वापदेभ्योऽपि न बिभेति । स स्वपौरुषेण श्वापदानपि निहन्ति । स दुःशक्यमशक्यं वा कार्यमपि साधयति । किं बहुना ? सात्त्विकस्य जगति न किमपि दुष्करम् । सत्त्वहीनास्तु शत्रुसैन्याद्बिभ्यति । ते शत्रुसैन्यं दृष्ट्वैव पलायन्ते । ते शत्रुभ्यो भीत्वा तीव्रवेगेन नश्यन्ति । तेषां स्वजीवनं प्रियम्, न तु शत्रुजयः । ततः शत्रुं बलवन्तं ज्ञात्वा ते स्वप्राणरक्षणार्थं स्वकृतशत्रुजयप्रतिज्ञां विस्मृत्य शीघ्रं निर्भयं स्थानं प्राप्नुवन्ति । सात्त्विकस्त्वेक एव सर्वं शत्रुसैन्यं निहन्ति । यस्तीव्रतरवेगेन धावति स उद्धूलिक उच्यते । उद्गता धूलिका यस्मात्स उद्धूलिकः । तस्य तीव्रतरवेगेन धावनाद्धूलिकोद्गच्छति ।
એવું નથી, પણ લોકમાં પણ તેનું મહત્ત્વ છે. લોકમાં પણ બધે સાત્ત્વિક માણસ જ સફળ થાય છે. તે ક્યાંય મુંઝાતો નથી. તે ક્યાંય અટકતો નથી. તે બધે વિજય મેળવે છે. તે મુશ્કેલીથી જિતાય એવી દુશ્મનની સેનાને જીતે છે. તે મોટા સમુદ્રને પણ બાહુથી તરે છે. તે મોટા પર્વતોના શિખરો ઉપર પણ ચઢે છે. તે સમુદ્રના તળિયે પેસીને રત્નો કાઢે છે. તે જલચરોથી ડરતો નથી. તે મોટા જંગલને પણ સુખેથી ઓળંગે છે. તે દુષ્ટ જંગલી પશુઓથી પણ ડરતો નથી. તે પોતાના પરાક્રમથી જંગલી પશુઓને પણ હણે છે. તે મુશ્કેલીથી થઈ શકે એવું કે અશક્ય કામ પણ કરે છે. વધુ તો શું કહેવું ? સાત્ત્વિક માટે જગતમાં કંઈ પણ કાર્ય મુશ્કેલ નથી. અલ્પસત્ત્વવાળા જીવો શત્રુના સૈન્યથી ડરે છે. તેઓ શત્રુઓના સૈન્યને જોઈને જ ભાગી જાય છે. તેઓ શત્રુઓથી ડરીને બહુ ઝડપથી ભાગે છે. તેમને પોતાનું જીવન પ્રિય હોય છે, શત્રુઓ ઉપરનો વિજય નહીં. તેથી શત્રુને બળવાન જાણીને તે પોતાના પ્રાણોની રક્ષા માટે પોતે કરેલી શત્રુઓ ઉપર વિજય મેળવવાની પ્રતિજ્ઞાને ભૂલીને જલ્દીથી નિર્ભયસ્થાનને પામે છે. સાત્ત્વિક તો એક્લો જ શત્રુના સંપૂર્ણ સૈન્યને હણે છે. જે ઝડપથી દોડે તે ઉદ્ધૃલિક (દોડવીર) કહેવાય છે. જેના દોડવાથી ધૂળ ઊડે તે ઉદ્ધૃલિક. તેના ખૂબ ઝડપથી દોડવાથી ધૂળ ઊડે છે. જે અલ્પસત્ત્વવાળા જીવો દુશ્મનના સૈન્યના ડરથી ભાગે છે, તેઓમાં જો કોઈ દોડવીર હોય તો તે પણ

Page #160

योगसारः ४/३६ अह्नाय नश्यतामन्येषामुद्धूलिकोऽपि न दृश्यते
४११
ये हीनसत्त्वाः शत्रुसैन्यभिया धावन्ति तेषु यदि कश्चिदुद्धूलिकः स्यात्तर्हि सोऽपि न दृश्यते। ते हीनसत्त्वास्तथा धावन्ति यथा तेषूद्धूलिकोऽपि न लक्ष्यते । ते उद्धूलिकमपि धावनेऽतिशेरते। ते उद्धूलिकादपि तीव्रवेगेन धावन्ति । ततस्तेषूद्धूलिको न दृश्यते । इदमुक्तं भवति-सात्त्विकाः शत्रुसैन्यं जयन्ति । हीनसत्त्वास्तु तस्मात् पलायन्ते । नश्यन्तस्ते उद्धूलिकादपि वेगेन धावन्ति । इदं तेषामुद्धूलिकादपि वेगेन धावनं ज्ञापयति शत्रुसैन्यादतीव भीता इति । तत इदं सूच्यते - तेऽतिशयेन निःसत्त्वा इति ।
इत्थं लोकेऽपि सात्त्विका एव जयं प्राप्नुवन्ति, हीनसत्त्वास्तु नश्यन्ति । एवं लोकोत्तरशासनेऽपि सात्त्विक एव मुक्तिं प्राप्नोति, हीनसत्त्वास्तु संसारे भ्रमन्ति ॥ ३५॥ अवतरणिका - लोके सत्त्वस्य प्राधान्यं प्रदर्श्याऽधुना लोकोत्तरशासने तद्दर्शयति मूलम् - लोकोत्तरान्तरङ्गस्य, मोहसैन्यस्य तं विना ।
'सम्मुखं नापरैः स्थातुं, शक्यते नात्र 'कौतुकम् ॥३६॥
દેખાતો નથી. તે હીનસત્ત્વવાળા જીવો તેવી રીતે દોડે છે કે તેમનામાં દોડવીર પણ જણાતો નથી. તેઓ દોડવામાં દોડવીરને પણ ઓળંગી જાય છે. તેઓ દોડવીર કરતાં પણ વધુ ઝડપથી દોડે છે. તેથી તેમનામાં દોડવીર દેખાતો નથી. કહેવાનો ભાવ આવો છે - સાત્ત્વિક જીવો શત્રુના સૈન્યને જીતે છે. અલ્પસત્ત્વવાળા તેનાથી ભાગે છે. ભાગતાં એવા તેઓ દોડવીર કરતા પણ વધુ વેગથી દોડે છે. આ તેમનું દોડવીર કરતા પણ વધુ વેગથી દોડવું જણાવે છે કે તેઓ શત્રુઓના સૈન્યથી બહુ જ ડરી ગયા છે. તેથી એમ સૂચવાય છે કે તેઓ ખૂબ જ નિઃસત્ત્વ છે.
આમ લોકોમાં પણ સાત્ત્વિક જીવો જ જય પામે છે, અલ્પસત્ત્વવાળા તો ભાગી જાય છે. એમ લોકોત્તર શાસનમાં પણ સાત્ત્વિક જ મોક્ષ પામે છે, અલ્પસત્ત્વવાળા तो संसारमा लमे छे. (34)
અવતરણિકા - લોકમાં સત્ત્વની પ્રધાનતા બતાવી. હવે લોકોત્તર શાસનમાં તે जतावे छे -
१. सन्मुखं
-
CI २. कौतवः
-
CI

Page #161

४१२
मोहसैन्यं लोकोत्तरमन्तरङ्गञ्च योगसारः ४/३६ __अन्वयः - तं विना लोकोत्तरान्तरङ्गस्य मोहसैन्यस्य सम्मुखमपरैः स्थातुं न शक्यते, अत्र न कौतुकम् ॥३६॥
पद्मीया वृत्तिः - तम् - सात्त्विकम्, विना - ऋते, लोकोत्तरान्तरङ्गस्य - लोकात्-जनादुत्तरम्-अतिशायीति लोकोत्तरम्, अन्तर्भवमिति अन्तरङ्गम्, लोकोत्तरञ्च तदन्तरङ्गञ्चेति लोकोत्तरान्तरङ्गम, तस्य, मोहसैन्यस्य - मोहस्य-सदसद्विवेकविकलताकारिणो मोहनीयकर्मणः सैन्यम्-तभेदप्रभेदरूपमिति मोहसैन्यम्, तस्य, सम्मुखम्-पुरस्तात्, अपरैः - हीनसत्त्वैः, स्थातुम् - योद्धम्, नशब्दो निषेधे, शक्यते - शक्तिमद्भिर्भूयते, अत्र-अस्मिन्विषये, नशब्दो निषेधे, कौतुकम् - आश्चर्यम् ।
शत्रसैन्यं लौकिकं बाह्यञ्च । मोहसैन्यं लोकोत्तरमन्तरङ्गञ्च । यथा शत्रुसैन्यं सात्त्विक एव जयति तथा मोहसैन्यमपि सात्त्विक एव जयति । यथा शत्रुसैन्याद्धीनसत्त्वाः पलायन्ते तथा मोहसैन्यादपि हीनसत्त्वाः पलायन्ते । सर्वेषु कर्मसु मोहनीयं कर्म महाभैरवम् । ततस्तत्कर्मणां राजेति कथ्यते । मोहनीयं कर्म जीवस्य स्वरूपरमणतागुणमावृणोति । तस्य सैन्ये द्वौ सेनापती । तद्यथा-दर्शनमोहनीयं चारित्रमोहनीयञ्च । दर्शनमोहनीयं सम्यक्त्वमावृणोत्यतिचरति वा । चारित्रमोहनीयं चारित्रमावृणोत्यतिचरति वा । दर्शनमोहनीयस्य त्रयो महासुभटाः । ते पूर्वमुक्ताः । चारित्रमोहनीयस्य द्वौ महासुभटौ । तद्यथा-कषायमोहनीयं
શબ્દાર્થ - સાત્ત્વિક વિના લોકોત્તર અંદરના મોહસૈન્યની સામે બીજા ઊભા રહી शता नथी, मेमा माश्यर्य नथी. (38)
પઘીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - દુશ્મનોનું સૈન્ય લૌકિક અને બહારનું છે. મોહનું સૈન્ય લોકોત્તર અને અંદરનું છે. જેમ દુશ્મનોના સૈન્યને સાત્વિક જ જીતે છે, તેમ મોહના સૈન્યને પણ સાત્ત્વિક જ જીતે છે. જેમ દુશ્મનોના સૈન્યથી અલ્પસત્ત્વવાળા ભાગે છે, તેમ મોહના સૈન્યથી પણ અલ્પસત્ત્વવાળા ભાગે છે. બધા કર્મોમાં મોહનીયકર્મ બહુ ભયંકર છે. તેથી તે કર્મોનો રાજા કહેવાય છે. મોહનીયકર્મ જીવના સ્વરૂપ રમણતા નામના ગુણને ઢાંકે છે. તેના સૈન્યમાં બે સેનાપતિ છે, તે આ પ્રમાણે - દર્શનમોહનીય અને ચારિત્રમોહનીય. દર્શનમોહનીય સમ્યક્ત્વને ઢાંકે છે કે અતિચાર લગાવે છે. ચારિત્રમોહનીય ચારિત્રને ઢાંકે છે કે અતિચાર લગાવે છે. દર્શનમોહનીયના ત્રણ મહાસુભટો છે. તે પૂર્વે કહ્યા છે. ચારિત્રમોહનીયના બે મહાસુભટો છે. તે આ પ્રમાણે-કષાયમોહનીય અને નોકષાયમોહનીય.

Page #162

योगसारः ४/३६ सात्त्विक एव मोहसैन्यस्य सम्मुखं स्थातुं शक्नोति ४१३ नोकषायमोहनीयञ्च । कषायमोहनीयस्य षोडश भटाः । नोकषायमोहनीयस्य नव भटाः । ते सर्वे पूर्वमुक्ताः । इदं मोहसैन्यमन्तरङ्गम् । तद्बहिर्न दृश्यते । तेन सकलमपि जगत् स्ववशीकृतम् । कश्चिदपि जीवस्तच्छासनं नोल्लङ्घयति । तदतिदुर्जेयम् । व कोऽपि तेन सह योद्धुं शक्नोति । आस्तां युद्धं तस्य पुरः कश्चित् स्थातुमपि न शक्नोति । शत्रुभूतमपि तज्जीवा मित्रत्वेनैव मन्यन्ते । एकः सात्त्विक एव तद्यथावस्थितेन शत्रुरूपेण जानाति । ततः स एकोऽपि तस्य जयार्थं बद्धकक्षो भवति । स तेन सह भैरवं युद्धं करोति । कदाचिद् युद्धे मोहसैन्येन तस्मिन् प्रहतेऽपि स हतोत्साहो न भवति, परन्तु द्विगुणोत्साहेन स तेन सह युध्यते । तत्र च सोऽवश्यं विजयते । तद्युद्धे स मोहं हत्वैव विश्राम्यति । स तथा युध्यते यथा तं दृष्ट्वा मोहभटाः काकनाशं नश्यन्ति । अस्मिन्विषये न किमप्याश्चर्यम्, यतः सात्त्विकस्य न किमप्यसाध्यम् । जगदेकमल्लं मोहमपि स लीलया हन्ति । चन्दनवने प्रभूतेषु सर्पेषु सत्स्वप्येकस्मिन्नेव मयूरे आगते ते सर्वे पलायन्ते । एवमेकेनैव सात्त्विकेन सर्वमपि मोहसैन्यं नाश्यते ।
કષાયમોહનીયના સોળ સૈનિકો છે. નોકષાયમોહનીયના નવ સૈનિકો છે. તે બધા પૂર્વે કહ્યા છે. આ મોહનું સૈન્ય અંતરંગ છે, તે બહાર દેખાતું નથી. તેણે આખાય જગતને પોતાના વશમાં કર્યું છે. તેની સામે કોઈ પણ યુદ્ધ કરી શકતું નથી. યુદ્ધ તો દૂર રહ્યું, તેની સામે કોઈ ઊભું પણ રહી શકતું નથી. તે દુશ્મનરૂપ હોવા છતાં જીવો તેને મિત્ર જેવું જ માને છે. એક સાત્ત્વિક માણસ જ તેને શત્રુ તરીકે બરાબર ઓળખે છે. તેથી તે એકલો પણ તેને જીતવા માટે તૈયાર થઈ જાય છે. તે તેની સાથે ભયંકર યુદ્ધ કરે છે. ક્યારેક યુદ્ધમાં મોહના સૈન્યથી હણાવા છતાં પણ તેનો ઉત્સાહ ઓછો થતો નથી, પણ તે બમણા ઉત્સાહથી તેની સાથે યુદ્ધ કરે છે અને તેમાં અવશ્ય વિજય મેળવે છે. તે યુદ્ધમાં તે મોહને હણીને જ જંપે છે. તે તેવી રીતે યુદ્ધ કરે છે કે તેને જોઈને મોહના સૈનિકો કાગડાની જેમ નાસી જાય છે. આ બાબતમાં કોઈ આશ્ચર્ય નથી, કેમકે સાત્ત્વિક માટે કંઈ પણ અસાધ્ય નથી. જગતમાં એક માત્ર મલ્લ સમા મોહને પણ તે રમતમાં હણે છે. ચંદનના વનમાં ઘણા સર્પો હોવા છતાં જો એક જ મોર આવે તો તે બધા ભાગી જાય છે. એમ સાત્ત્વિક એકલો જ મોહના સૈન્યને ભગાડે છે.
3.11

Page #163

४१४
अज्ञस्य दीनस्य सर्वं दुष्करं प्रतिभासते योगसारः ४/३७ अयमत्रोपनिषदर्थः-सात्त्विकेनैव मोहसैन्यं निहन्यते । ततो मोहजया) सात्त्विकेन भवितव्यम् ॥३६॥
अवतरणिका - लोके लोकोत्तरशासने च सत्त्वस्य प्राधान्यं दर्शयित्वाऽधुना सात्त्विकस्य माहात्म्यं वर्णयति - मूलम् - 'सर्वमज्ञस्य दीनस्य, दुष्करं प्रतिभासते ।
सत्त्वैकवृत्तिवीरस्य, ज्ञानिनः सुकरं पुनः ॥३७॥ अन्वयः - अज्ञस्य दीनस्य सर्वं दुष्करं प्रतिभासते । सत्त्वैकवृत्तिवीरस्य ज्ञानिनः पुनः (सर्व) सुकरं (प्रतिभासते) ॥३७॥
पद्मीया वृत्तिः - अज्ञस्य - सम्यग्ज्ञानरहितस्य, दीनस्य - सत्त्वहीनस्य कातरस्य, सर्वम् - निखिलम्, दुष्करम् - कृच्छ्रसाध्यम, प्रतिभासते - प्रतिभाति, सत्त्वैकवृत्तिवीरस्य - सत्त्वेन-आत्मवीर्येणैव एकेन-अद्वितीयेन वृत्तिः-जीवनं यस्येति सत्त्वैकवृत्तिः, स चासौ वीरः-विक्रमवाश्चेति सत्त्वैकवृत्तिवीरः, तस्य, ज्ञानिनः - सम्यग्ज्ञानवतः, पुनःशब्दः त्वर्थे, तच्च वैपरीत्यं द्योतयति, सर्वमित्यत्राध्याहार्यम्, सुकरम् - सुखेन साध्यम्, 'प्रतिभासते' इत्यत्राध्याहार्यम् ।
अज्ञानसत्त्वहीनत्वे जीवान्भवे भ्रमयतः । अज्ञानाज्जीवस्तात्त्विकं स्वरूपं न जानाति । स सर्वं विपरीतं मन्यते । स बहिरङ्गमेव जगत्पश्यति । सोऽन्तरङ्गं जगन्न जानाति । स
અહીં રહસ્યાર્થ આ પ્રમાણે છે – સાત્ત્વિક જ મોહના સૈન્યને હણે છે. માટે भोडने छत सात्त्वि थj. (36)
અવતરણિકા - લોકમાં અને લોકોત્તર શાસનમાં સત્ત્વની પ્રધાનતા બતાવીને હવે સાત્ત્વિકનું માહાભ્ય વર્ણવે છે –
શબ્દાર્થ - અન્ન અને દીનને બધું મુશ્કેલ લાગે છે. સત્ત્વ જ જેનું જીવન છે એવા वीर सने शानीने तो मधु सडेगुं लागे छे. (३७)
પવીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - અજ્ઞાન અને સત્ત્વની ઓછાશ જીવોને સંસારમાં ભમાવે છે. અજ્ઞાનને લીધે જીવ સાચા સ્વરૂપને જાણતો નથી. તે બધું ઊંધુ માને १. सर्वमन्यस्य - A, C| २. दैन्यस्य - D। ३. .... कारस्य - C

Page #164

योगसारः ४/३७ सत्त्वैकवृत्तिवीरस्य सर्वं सुकरं प्रतिभासते
४१५ न जानाति-'आत्माऽनन्तज्ञानमयोऽनन्तसुखमयश्च । आत्माऽनन्तगुणमयः । कर्मणा तस्य सर्वमैश्वर्यमावृतम् । साधनया कर्माणि नश्यन्ति । तत आत्मनः स्वरूपं प्रकटीभवति । विषयकषायदोषाः शत्रुभूताः । ते आत्मन आन्तरधनं लुण्टन्ति । तेषु जितेष्वात्मा परमसुखी भवति ।' इति । ततोऽज्ञानात्स साधनार्थं नोत्सहते । अपरञ्च स निःसत्त्वोऽस्ति । ततः स दीनो भवति । स साधनाया बिभेति । साधनाऽवस्थाभाविकष्टानां कल्पनयाऽपि स कम्पते । स कष्टेभ्यो दूरे तिष्ठति । स सुखशीलतामेवाऽभिलषति । यया क्रियया प्राप्यस्य वस्तुनः स्वरूपं यो न वेत्ति निःसत्त्वश्च भवति स तां क्रियां दुष्करां मन्यते । अयं जीव आत्मनः स्वरूपं न जानाति । स निःसत्त्वोऽस्ति । स साधनाकष्टेभ्यः साधनासाध्यादात्मस्वरूपाच्चैहिकसुखानधिकान्मन्यते । ततस्तस्मै साधना दुष्करा भासते। ज्ञानसत्त्वे जीवं भवान्मोचयतः । ज्ञानेन जीवस्तात्त्विकं स्वरूपं जानाति । स आत्मनस्तच्छत्रुभूतानां रागादीनाञ्च स्वरूपं सम्यग्वेत्ति । ततः स आत्मस्वरूपं प्रकटयितुं वाञ्छति । सत्त्वं तं साहाय्यं करोति । सत्त्वसाहाय्येन साधनां कुर्वन् स कदाचिदपि मन्दोत्साहो न भवति । છે. તે બહારના જગતને જ જુવે છે. તેને અંદરનું જગત દેખાતું નથી. તેને ખબર નથી કે - “આત્મા અનંત જ્ઞાનમય અને અનંત સુખમય છે. આત્મા અનંત ગુણવાળો છે. કર્મે તેનું બધું ઐશ્વર્ય ઢાંકી દીધું છે. સાધનાથી કર્મો નાશ પામે છે. તેથી આત્માનું સ્વરૂપ પ્રગટે છે. વિષયો-કષાયો-દોષો એ દુશમનો છે. તેઓ આત્માના અંદરના ધનને લૂંટે છે. તેમને જીતવાથી આત્મા પરમ સુખી બની જાય છે. તેથી અજ્ઞાનને લીધે તે સાધના કરવા માટે ઉત્સાહિત થતો નથી. બીજું તે નિઃસત્ત્વ છે. તેથી તે દીન થાય છે. તે સાધનાથી ડરે છે. સાધનાની અવસ્થામાં આવનારા કષ્ટોની કલ્પનાથી પણ તે કંપે છે. તે કષ્ટોથી દૂર રહે છે. તે સુખશીલતાને જ ઇચ્છે છે. જે ક્રિયાથી મેળવવાની વસ્તુનું સ્વરૂપ જે જાણતો નથી અને જે નિઃસત્ત્વ હોય છે, તે તે ક્રિયાને મુશ્કેલ માને છે. આ જીવ આત્માનું સ્વરૂપ જાણતો નથી અને નિઃસત્ત્વ છે. તે સાધનાના કષ્ટો કરતા અને સાધનાથી મળનારા આત્માના સ્વરૂપ કરતા આલોકના સુખોને વધુ માને છે. તેથી તેને સાધના દુષ્કર લાગે છે. જ્ઞાન અને સત્ત્વ જીવને સંસારમાંથી છોડાવે છે. જ્ઞાનથી જીવ સાચા સ્વરૂપને જાણે છે. તે આત્માનું અને તેના દુશ્મન સમાન રાગ વગેરેનું સ્વરૂપ બરાબર જાણે છે. તેથી તે આત્માનું સ્વરૂપે પ્રગટ કરવા ઇચ્છે છે. સત્ત્વ તેને મદદ કરે છે. સત્ત્વની મદદથી સાધના

Page #165

४१६
सात्त्विकगुणवन्तो विरलाः
योगसार: ४/३८
सोऽविरतया वेगवत्या च साधनया शीघ्रमात्मस्वरूपं प्राप्नोति । स ऐहिकसुखेभ्यः साधनाकष्टेभ्यश्च साधनासाध्यमात्मस्वरूपमधिकं पश्यति । इत्थं ज्ञानिनः सात्त्विकस्य च साधना सुकरा भासते । अयं भावः वस्तुतः किमपि सुकरं दुष्करञ्च नास्ति । यस्य ज्ञानसत्त्वे स्तस्तस्य सर्वं सुकरं भवति, यस्य ते न स्तस्तस्य सर्वं दुष्करं भवति । तत: सर्वं सुकरं कर्त्तुं ज्ञानिना सत्त्ववता च भवितव्यम् ॥३७॥
I
अवतरणिका - सात्त्विकस्य माहात्म्यं प्रदर्श्याऽधुना सात्त्विकगुणवन्तो विरला इति प्रतिपादयति
मूलम् - द्वित्रास्त्रिचतुरा वा ते, यदि सर्वजगत्यपि ।
प्राप्यन्ते धैर्यगाम्भीय - दार्यादिगुणशालिनः ॥ ३८ ॥
अन्वयः - यदि सर्वजगत्यपि धैर्यगाम्भीर्यादिगुणशालिनः प्राप्यन्ते (तर्हि ) ते द्वित्रास्त्रिचतुरा वा ||३८||
पद्मीया वृत्तिः - यदिशब्दः सम्भावने, सर्वजगति - सर्वं निखिलं च तज्जगत्विश्वं चेति सर्वजगत्, तस्मिन्, अपिशब्द - एकदेशे तु गुणवन्तः स्वल्पाः प्राप्यन्ते, કરતાં તેનો ઉત્સાહ ક્યારેય ઓછો થતો નથી. તે અખંડ અને ઝડપી સાધનાથી જલ્દી આત્મસ્વરૂપને પામે છે. તે આલોકના સુખો કરતા અને સાધનાના કષ્ટો કરતા સાધનાથી મળતાં આત્માના સ્વરૂપને વધુ જુવે છે. આમ જ્ઞાનીને અને સાત્ત્વિકને સાધના સહેલી લાગે છે. અહીં કહેવાનો ભાવ આવો છે - હકીકતમાં કંઈ પણ સહેલું અને મુશ્કેલ નથી. જેની પાસે જ્ઞાન અને સત્ત્વ હોય છે તેને બધું સહેલું લાગે છે, જેની પાસે તે હોતા નથી તેને બધુ મુશ્કેલ લાગે છે. માટે બધુ સહેલું કરવા માટે જ્ઞાની અને સાત્ત્વિક થવું. (૩૭)
અવતરણિકા - સાત્ત્વિકનું માહાત્મ્ય બતાવીને હવે ‘સાત્ત્વિક ગુણવાળા વિરલા होय छे' - खेम भावे छे -
શબ્દાર્થ - જો આખા જગતમાં પણ ધૈર્ય, ગંભીરતા, ઉદારતા વગેરે ગુણવાળા भजे तो ते जे त्रागा - यार . (3८ )
१. वापि - L, MI

Page #166

४१७
योगसारः ४/३८ जगत्युपलाः प्रभूता रत्नानि तु स्तोकान्येव परन्तु सर्वजगत्यपि ते स्वल्पाः प्राप्यन्ते इति द्योतयति, धैर्यगाम्भीर्यौदार्यादिगुणशालिनः - धैर्यम्-आपदि अविचलितत्वम्, गाम्भीर्यम्-लाभहानिषु हर्षशोकरहितत्वम्, यदुक्तम् 'यस्य प्रभावादाकाराः क्रोधहर्षभयादिषु भावेषु नोपलभ्यन्ते तद्गाम्भीर्यमुदाहृतम् ।'
औदार्यम्-विशालहृदयशालित्वम्, धैर्यञ्च गाम्भीर्यञ्चौदार्यञ्चेति धैर्यगाम्भीर्यौदार्याणि, तान्यादौ येषां सहनशीलताऽप्रमत्ततादीनामिति धैर्यगाम्भीर्यौदार्यादयः, ते च ते गुणा:आत्मस्वरूपभूताश्चेति धैर्यगाम्भीर्यौदार्यादिगुणाः, तैः शालितुम्-शोभितुं शीलमेषामिति धैर्यगाम्भीर्यौदार्यादिगुणशालिनः, प्राप्यन्ते - लभ्यन्ते, तीत्यत्राध्याहार्यम्, ते - धैर्यगाम्भीर्यौदार्यादिगुणशालिनः, द्वित्राः - द्वौ वा त्रयो वेति द्वित्राः, त्रिचतुराः - त्रयो वा चत्वारो वेति त्रिचतुराः, वाशब्दो विकल्पे । __ धैर्यगाम्भीर्यौदार्यसहनशीलताऽप्रमादादिगुणाः सत्त्वसाध्याः । सात्त्विक एव धीरो गम्भीर उदारः सहनशीलोऽप्रमादी च भवति । निःसत्त्वस्यैते गुणा न भवन्ति । सत्त्वं दुर्लभम् । ततो जगति सात्त्विका विरला एव । ततो धैर्यादिगुणवन्तोऽपि विश्वे स्वल्पा एव। जगति प्रभूता जीवा निःसत्त्वाः । ततोऽधीरा उच्छृङ्खलाः सङ्कुचितमनोवृत्तयो भीरवः प्रमादिनो बहवः । जगत्युपलाः प्रभूताः सन्ति, रत्नानि तु स्तोकान्येव । उपलेषु जनाश्चलन्ति । उपलानां किमपि मूल्यं नास्ति । रत्नानि तु महाया॑णि । तानि कोशे
પઘીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ – વૈર્ય એટલે આપત્તિમાં વિચલિત ન થવું તે. ગાંભીર્ય એટલે લાભમાં હર્ષ ન કરવો અને હાનિમાં શોક ન કરવો તે. ઔદાર્ય એટલે હૃદયની વિશાળતા.
ધેર્ય, ગંભીરતા, ઉદારતા, સહનશીલતા, અપ્રમાદ વગેરે ગુણો સત્ત્વથી પ્રગટે છે. સાત્ત્વિક જ ધીર, ગંભીર, ઉદાર, સહનશીલ અને અપ્રમાદી બને છે. નિઃસત્ત્વમાં આ ગુણો હોતા નથી. સત્ત્વ દુર્લભ છે. તેથી જગતમાં સાત્ત્વિકો થોડા જ છે. તેથી પૈર્ય વગેરે ગુણવાળાઓ પણ વિશ્વમાં થોડા જ છે. જગતમાં ઘણા જીવો નિઃસત્ત્વ છે. તેથી અધીરા, છીછરા, સાંકડા મનવાળા, ડરપોક અને પ્રમાદીઓ ઘણા હોય છે. જગતમાં પથ્થરો ઘણા હોય છે, રત્ન તો થોડા જ હોય છે. પથ્થરો ઉપર લોકો ચાલે છે. પથ્થરોની કંઈ પણ કિંમત નથી. રત્નો તો બહુ કિંમતી હોય છે. તે ખજાનામાં રખાય છે. લોકો પથ્થરોને ઇચ્છતા નથી પણ રત્નોને જ ઇચ્છે છે. એમ

Page #167

४१८
धैर्यगाम्भीर्यौदार्यादिगुणशालिनः स्वल्पाः
योगसार : ४ / ३८
1
स्थाप्यन्ते । जना उपलान्न वाञ्छन्ति, परन्तु रत्नान्येव । एवं जगति दोषवन्तः प्रभूताः, सात्त्विकगुणवन्तस्तु स्तोकाः । दोषवन्तः सर्वत्र निष्फला भवन्ति । सात्त्विकगुणवन्तः सर्वत्र सफला भवन्ति । दोषवतो जना नाभिलषन्ति । सात्त्विकगुणवन्त एव पूज्या भवन्ति । ततो गतानुगतिकैर्न भवितव्यम्, परन्तु वस्तुतत्त्वं विचार्य सात्त्विकगुणार्जनाय प्रयतनीयम् । धैर्यगाम्भीर्यगुणानां स्वरूपं पूर्वं त्रिंशत्तमश्लोकवृत्तौ प्रतिपादितम् । अतोऽत्र भूयस्तदर्थमस्माभिर्न प्रयासः क्रियते । औदार्यस्य स्वरूपं दर्शयामः । औदार्यं हृदयस्य विशालता । उक्तञ्च षोडशकप्रकरणे श्रीहरिभद्रसूरिभिः - 'औदार्यं कार्पण्यत्यागाद्विज्ञेयमाशयमहत्त्वम् । गुरुदीनादिष्वौचित्यवृत्ति कार्ये तदत्यन्तम् ॥४ / ३॥ ' उदार: कुत्रचिदपि सङ्कुचितो न भवति । उदारः स्वधन - -બુદ્ધિ-સમય-સામગ્રી-મોનન-જ્ઞાનાવીનાં दानं करोति, सोऽन्येभ्यो प्रभूतं दत्ते । स स्वार्थं न पश्यति । स सर्वं विश्वं स्वकुटुम्बतुल्यं मन्यते । स कस्मिँश्चिदपि शुभे कार्येऽन्यान्पुरस्कृत्यान्यैश्च सह प्रवर्त्तते । जगति पदार्थाः सुलभाः, गुणास्तु दुर्लभाः । जगति शक्तिमन्तः प्रभूताः, धीरास्तु स्तोकाः । जगति विद्वांसः प्रभूताः, गम्भीरास्तु स्तोकाः । जगति धनवन्तः प्रभूताः, उदारास्तु स्तोकाः ॥ ३८ ॥ જગતમાં દોષવાળા ઘણા છે, સાત્ત્વિક ગુણવાળા તો થોડા છે. દોષવાળા બધે નિષ્ફળ થાય છે. સાત્ત્વિક ગુણવાળા બધે સફળ થાય છે. લોકો દોષવાળાને ઇચ્છતાં નથી. સાત્ત્વિક ગુણવાળા જ પૂજ્ય બને છે. માટે ગતાનુગતિક ન થવું, પણ વાસ્તવિકતાને વિચારીને સાત્ત્વિક ગુણોને મેળવવા પ્રયત્ન કરવો. ધૈર્ય અને ગંભીરતા ગુણોનું સ્વરૂપ પહેલા ત્રીસમા શ્લોકના વિવેચનમાં કર્યું છે. માટે અહીં ફરી તેની માટે અમે પ્રયાસ કરતા નથી. ઉદારતાનું સ્વરૂપ બતાવીએ છીએ. ઉદારતા એટલે મનની વિશાળતા. ષોડશકપ્રકરણમાં શ્રીહરિભદ્રસૂરિજીએ કહ્યું છે, ‘કૃપણતાના ત્યાગથી થતું આશયનું મોટાપણું એ ઔદાર્ય છે. કાર્ય આવે ત્યારે તે ગુરુ, દીન વગેરેને વિષે અત્યંત ઔચિત્યપૂર્વકના વર્તનવાળું હોય. (૪/૩)' ઉદાર વ્યક્તિ ક્યાંય સાંકડો ન હોય. ઉદાર માણસ પોતાના ધન, બુદ્ધિ, સમય, સામગ્રી, ભોજન, જ્ઞાન વગેરેનું દાન કરે છે. તે બીજાઓને ઘણું આપે છે. તે સ્વાર્થ જોતો નથી. તે આખા વિશ્વને પોતાના કુટુંબ સમાન માને છે. તે કોઈ પણ સારા કામ બીજાઓને આગળ કરીને અને બીજાની સાથે કરે છે. જગતમાં પદાર્થો સુલભ છે, ગુણો દુર્લભ છે. જગતમાં શક્તિશાળી ઘણા છે, ધીરજવાળા થોડા છે. જગતમાં વિદ્વાનો ઘણા છે, ગંભીર થોડા છે. જગતમાં ધનવાનો ઘણા છે, ઉદાર થોડા છે. (૩૮)
ન

Page #168

योगसारः ४/३९
कलौ प्रायो धीरगम्भीरोदारवदाभासमाना अपि न सन्ति
अवतरणिका - सात्त्विका विरला इत्युक्तम् । तत्कारणं दर्शयति मूलम् बाहुल्येन तदाभास-मात्रा अपि कलौ कुतः । 'बुसप्रायैस्तु लोकोऽयं, पूरितो भवपूरकैः ॥३९॥
अन्वयः कलौ तदाभासमात्रा अपि बाहुल्येन कुतः ? अयं लोकस्तु बुसप्रायैः भवपूरकैः पूरितः ॥३९॥
पद्मीया वृत्तिः - कलौ – कलियुगे, दुःषमनामपञ्चमारकदुःषमदुःषमनामषष्ठारकरूपे इत्यर्थ:, तदाभासमात्राः - तेषाम् - पूर्वश्लोकोक्तधैर्यगाम्भीर्यौदार्यादिगुणशालिनामिवाभासन्ते-दृश्यन्ते इति तदाभासाः, तदाभासा एव तदाभासमात्राः, अपिशब्दो धैर्यादिगुणशालिनस्तु नैव सन्ति, परन्तु तदाभासमात्रा अपि न सन्तीति द्योतयति, बाहुल्येन प्रायः, कुतः कथम्-नैव सन्तीत्यर्थः, अयम् - प्रत्यक्षतो दृश्यमानः, लोकः विश्वम्, तुशब्दो धैर्यादिगुणशाल्यपेक्षया वैपरीत्यं द्योतयति, बुसप्रायैः - बुसस्य-धान्यतुषस्य तुल्या इति बुसप्राया:, तैः, भवपूरकैः भव:- जीवनं, तं पूरयन्ति - समापयन्तीति भवपूरकाः, तैः, पूरित:-भृतः ।
-
-
-
४१९
-
पूर्वश्लोके उक्ता धैर्यगाम्भीर्यौदार्यादिगुणशालिनः सुषमसुषमादिचतुररकेष्वेव सम्भवन्ति । अन्तिमद्वयारकयोस्ते न सम्भवन्ति । जैनेतरदर्शनेषु कालविभाग एवं कीर्त्तित:सद्युगो द्वापरयुगस्त्रेतायुगः कलियुगश्च । सद्युगे सर्वं प्रशस्तं भवति । तत उत्तरोत्तरयुगे सर्वं
અવતરણિકા - સાત્ત્વિક જીવો થોડા હોય છે, એમ કહ્યું. તેનું કારણ બતાવે છે - शब्दार्थ - ऽसिङासभां मात्र तेमनी (धैर्य-गंभीरता - उधारता वगेरे गुणोवाणानी) જેવા દેખાનારા પણ પ્રાયઃ ક્યાંથી હોય ? અર્થાત્ ન હોય. આ લોક ફોતરા જેવા ભવને પૂરો કરનારા લોકોથી ભરેલો છે. (૩૯)
પદ્મીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - પૂર્વશ્લોકમાં કહેલા ધૈર્ય, ગંભીરતા, ઉદારતા વગેરે ગુણોથી શોભતાં જીવો સુષમસુષમ વગેરે ચાર આરાઓમાં જ હોય છે. છેલ્લા બે આરામાં તે હોતા નથી. જૈનેતરદર્શનોમાં કાળનો વિભાગ આ રીતે કહ્યો छे - सत्युग, द्वापरयुग, त्रेतायुग भने उलियुग. सत्युगमां जघुं सारं होय छे. १. तुसप्रायैस्तु - A, बुशप्रायैस्तु - D, KI

Page #169

अयं लोको बुसप्रायैर्जीवैर्भृतः
योगसार: ४ / ३९ पर्यायैर्हीनीभवति । कलियुगे सर्वं हीनं भवति । जैनदर्शनापेक्षया कालविभागः पूर्वं प्रदर्शितः । तत्र कलियुगोऽवसर्पिणिसत्कपञ्चमषष्ठारकरूपः । तत्र कलियुगे धैर्यगाम्भीयदार्यादिगुणशालिनः न सम्भवन्ति । न केवलमेतत्परन्तु धैर्यादिगुणशालिनामिवाभासमाना अपि कलियुगे न दृश्यन्ते । स्वल्पधैर्यवान् धीरवदाभासते । परिपूर्णधैर्यवान् धीरो भवति । स्वल्पगाम्भीर्यवान् गम्भीरवदाभासते । परिपूर्णगाम्भीर्यवान् गम्भीरो भवति । स्वल्पौदार्यवानुदारवदाभासते । परिपूर्णौदार्यवानुदारो भवति । सद्युगे जीवाः परिपूर्णधैर्यादिगुणवन्त आसन् । कलियुगे परिपूर्णधैर्यादिगुणवन्तस्तु नैव सन्ति, परन्तु स्वल्पधैर्यादिगुणवन्तोऽपि न सन्ति । अतः कलियुगे धीरगम्भीरोदारवदाभासमाना अपि जीवा न सन्ति । श्लोकोत्तरार्धेन श्लोकपूर्वार्धोक्तस्य कारणं दर्शयति । अयं लोको दोषवद्भिर्भृतः, न तु परिपूर्णगुणवद्भिर्नापि स्वल्पगुणवद्भिः । धान्येन भोजनं निष्पद्यते । ततः सर्वे जना धान्यमभिलषन्ति । अल्पवीर्यमपि धान्यं जना अभिलषन्ति । परन्तु धान्यस्य तुषं कोऽपि नाऽभिलषति । तुषो निस्सारो निरुपयोगी च । जनैः स त्यज्यते । साम्प्रतीनलोकास्तुषतुल्या भवन्ति । ते गुणै रिक्ताः सन्ति । ते दोषैर्भृताः । ते साधनाया अयोग्याः । ते धर्मस्य काञ्चिदप्याराधनां
I
४२०
પછી ઉત્તરોત્તર યુગમાં બધું પર્યાયોથી હીન થાય છે. કલિયુગમાં બધું હીન હોય છે. તેથી કલિયુગમાં ધૈર્ય, ગંભીરતા, ઉદારતા વગેરે ગુણોથી શોભતાં જીવો હોતા નથી. આટલું જ નહીં પણ ધૈર્ય વગેરે ગુણોથી શોભનારા જેવા દેખાનારા પણ કલિયુગમાં દેખાતાં નથી. અલ્પધૈર્યવાળો ધીર જેવો લાગે છે. સંપૂર્ણ ધૈર્યવાળો ધીર હોય છે. અલ્પ ગંભીરતાવાળો ગંભીર જેવો લાગે છે. સંપૂર્ણ ગંભીરતાવાળો ગંભીર હોય છે. અલ્પ ઉદારતાવાળો ઉદાર જેવો લાગે છે. સંપૂર્ણ ઉદારતાવાળો ઉદાર હોય છે. સત્યુગમાં જીવો સંપૂર્ણ ધૈર્ય વગેરે ગુણોવાળા હતા. કલિયુગમાં સંપૂર્ણ ધૈર્ય વગેરે ગુણોવાળા તો નથી જ, પણ અલ્પ ધૈર્ય વગેરે ગુણોવાળા પણ નથી. માટે કલિયુગમાં ધીર-ગંભીર-ઉદાર જેવા દેખાતાં પણ જીવો નથી. શ્લોકના ઉત્તરાર્ધથી શ્ર્લોકના પૂર્વાર્ધનું કારણ બતાવે છે. આ લોક દોષવાળા જીવોથી ભરાયેલો છે, સંપૂર્ણ ગુણવાળા કે અલ્પ ગુણવાળા જીવોથી નહીં. અનાજથી ભોજન બને છે. માટે બધા લોકો અનાજને ઇચ્છે છે. હલકા અનાજને પણ લોકો ઇચ્છે છે. પણ અનાજના ફોતરાને કોઈ પણ ઇચ્છતું નથી. ફોતરા સાર વિનાના અને ઉપયોગ વિનાના હોય છે. લોકો તેમને ફેંકી દે છે. હાલ લોકો ફોતરા જેવા છે. તેઓ ગુણ વિનાના છે. તેઓ દોષોથી ભરેલા છે. તેઓ સાધનાને યોગ્ય નથી. તેઓ ધર્મની કાંઈ પણ આરાધના

Page #170

योगसारः ४/४०
अयं लोको भवपूरकैर्जीवैर्भृतः
४२१
न कुर्वन्ति । ते केवलं भोगविलासोपभोगेनैव स्वजीवनं समापयन्ति । ते एवमेव चिन्तयन्ति 'इदं जीवनं भोगसुखानुभवार्थमेवाऽस्ति ।' इति । ततस्ते भोगसुखासक्ताः सन्तो भोगसुखप्राप्त्यर्थं भोगसुखोपभोगेन च स्वजीवनं पूरयन्ति । ते एवं न चिन्तयन्ति - ‘मरणानन्तरं परत्र गन्तव्यम् । तत्र च पुण्यं विना दुर्गतिः स्यात् । तत्र च घोरदुःखानि सोढव्यानि । पुण्यञ्च धर्मेण प्राप्यते । ततोऽस्मिन्भवे धर्मस्य साधना कर्त्तव्या ।' इति । ततस्ते धर्मसाधनां विना पापेषु रता एव स्वभवं समापयन्ति । इत्थं सम्प्रति जना गुणरहिता भवपूरकाश्च सन्ति । ततो धैर्यादिगुणशालिवदाभासमाना अपि जीवाः सम्प्रति न सन्ति । इदं प्राचुर्यमपेक्ष्योक्तम् । कलावपि स्तोका जीवाः परिपूर्णधैर्यादिगुणवन्तः स्वल्पधैर्यादिगुणवन्तो धर्मसाधनाकारिणश्च सन्ति । परन्तु तेषामल्पत्वात्तेऽत्र न विवक्षिताः।
I
अयमत्र हृदयम्-कलौ सात्त्विका जीवाः प्रायो न सन्ति ॥ ३९ ॥
अवतरणिका - बुसप्रायैः जनैरयं लोकः पूरित इत्युक्तम् । अधुना जनानां बुसप्रायत्वमेव स्पष्टयति
કરતાં નથી. તેઓ માત્ર ભોગવિલાસોના ભોગવટા વડે જ પોતાનું જીવન પૂરું કરે છે. તેઓ એમ જ વિચારે છે કે ‘આ જીવન ભોગસુખોને ભોગવવા માટે જ છે.’ તેથી તેઓ ભોગસુખોમાં આસક્ત થઈને ભોગસુખને મેળવવામાં અને ભોગવવામાં પોતાનું જીવન પૂરું કરે છે. તેઓ એમ વિચારતાં નથી કે ‘મર્યા પછી પરભવમાં જવાનું છે. ત્યાં પુણ્ય વિના દુર્ગતિ થશે. ત્યાં ઘોર દુઃખો સહન કરવા પડશે. પુણ્ય ધર્મથી મળે છે. માટે આ ભવમાં ધર્મની સાધના કરવી.' તેથી તેઓ ધર્મસાધના વિના પાપમાં રત થઈને જ પોતાના ભવને પૂરો કરે છે. આમ હાલ લોકો ગુણ વિનાના અને ભવને પૂરો કરનારા છે. તેથી ધૈર્ય વગેરે ગુણોવાળા જેવા દેખાતાં પણ જીવો હાલ નથી. આ વાત મોટા ભાગના જીવોની અપેક્ષાએ કહી છે. કલિકાલમાં પણ થોડા જીવો સંપૂર્ણ ધૈર્ય વગેરે ગુણોવાળા, થોડા ધૈર્ય વગેરે ગુણોવાળા અને ધર્મસાધના કરનારા છે. પણ તેઓ અલ્પ હોવાથી તેમની અહીં વિવક્ષા કરી નથી.
અહીં કહેવાનો ભાવ આવો છે - કલિકાલમાં સાત્ત્વિક જીવો લગભગ હોતા નથી. (૩૯)
અવતરણિકા - ફોતરા જેવા લોકોથી આ લોક ભરાયેલો છે એમ કહ્યું. હવે લોકો શી રીતે ફોતરા જેવા છે ? તે બતાવે છે -

Page #171

मनुष्यभवो दुर्लभः
योगसार: ४/४०
४२२
ये न लोकोत्तरं फलम् ।
मूलम् - मानुष्यं दुर्लभं लब्ध्वा, गृह्णन्ति सुखमायत्यां, पशवस्ते नरा अपि ॥४०॥
अन्वयः - ये दुर्लभं मानुष्यं लब्ध्वाऽऽयत्यां सुखं लोकोत्तरं फलं न गृह्णन्ति ते नराः (सन्त:) अपि पशवः ॥४०॥
-
-
पद्मीया वृत्तिः – ये – धर्मानाराधकाः, दुर्लभम् - कृच्छ्रेण प्राप्यम्, मानुष्यम् – मनुष्यभवम्, लब्ध्वा प्राप्य, आयत्याम् - अनागतकाले, सुखम् - सुखप्रदम्, लोकोत्तरम् - लोकात्-जनव्यवहारादुत्तरम् - अतिशायीति लोकोत्तरम्, फलम् - धर्माराधनारूपं पुण्यरूपं सद्गतिरूपं मुक्तिरूपं वा, नशब्दो निषेधे, गृह्णन्ति - स्वीकुर्वन्ति, ते लोकोत्तरफलाग्रहीतारः, नराः - मनुष्याः, 'सन्तः' इत्यत्राध्याहार्यम्, अपिशब्दः पशवस्तु पशव एव सन्ति, परन्तु लोकोत्तरफलाग्रहीतारो मनुष्या अपि पशव इति द्योतयति, तिर्यञ्चः ।
-
पशव:
-
मनुष्यभवो दुर्लभः । उक्तञ्च 'न पुनरिदमतिदुर्लभमगाधसंसारजलधिविभ्रष्टम् । मानुष्यं खद्योततडिल्लताविलसितप्रतिमम् ॥' सकृत्तस्मिन्प्राप्ते यदि स मुधा गमितस्तर्हि पुनरसङ्ख्यकालादनन्तकालाद्वा तस्य प्राप्तिः स्यान्नवा । उपदेशपदे मनुष्यभवस्य दुर्लभतायाः कारणमेवं प्रतिपादितम् –‘एयं पुण एवं खलु, अण्णाणपमायदोसओ नेयं । जं दीहा काठिई, भणिया एगिंदियाईणं ॥ १६ ॥ ' ( छाया - एतत्पुनरेवं खलु, अज्ञानप्रमाददोषतो ज्ञेयम् । यत् दीर्घा कायस्थितिः, भणितैकेन्द्रियाणाम् ॥१६॥) मुनिचन्द्रसूरिकृताऽस्य
શબ્દાર્થ - જેઓ દુર્લભ એવા મનુષ્યપણાને પામીને ભવિષ્યમાં સુખ આપનાર લોકોત્તર ફળને ગ્રહણ કરતાં નથી, તેઓ માણસ હોવા છતાં પણ પશુ જેવા છે. (૪૦)
-
પદ્મીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - મનુષ્યભવ દુર્લભ છે. કહ્યું છે કે 'अतिशय દુર્લભ, ઊંડા ભવસમુદ્રમાં ખોવાઈ ગયેલું, આગીયા અને વીજળીના ચમકારા જેવું મનુષ્યપણું ફ૨ી મળતું નથી.’ એકવાર તે મળે અને જો તેને ફોગટ વેડફી નંખાય તો ફરી અસંખ્યકાળે કે અનંતકાળે તે મળે કે ન પણ મળે. ઉપદેશપદમાં મનુષ્યભવની દુર્લભતાનું કારણ આ પ્રમાણે બતાવ્યું છે - ‘મનુષ્યભવ અજ્ઞાન અને પ્રમાદના દોષોના કારણે દુર્લભ જાણવો, કેમકે એકેન્દ્રિય વગેરેની કાયસ્થિતિ લાંબી છે. (૧૬)’ શ્રીમુનિચન્દ્રસૂરિ મહારાજે કરેલી આ શ્લોકની ટીકા આ પ્રમાણે છે 'पहेला
-

Page #172

४२३
योगसारः ४/४० मनुष्यभवस्य दुर्लभतायाः कारणम् श्लोकस्य वृत्तिरेवम्- 'एतद्' मनुजत्वं, पुनः शब्दो विशेषणार्थः । ततश्चायमर्थःप्राक् सामान्येन मनुजत्वदुर्लभत्वमुक्तं, साम्प्रतं तदेवोपपत्तिभिः साध्यत इति । ‘एवं खलु' त्ति एवमेव दुर्लभमेव, कुत इत्याह – 'अज्ञानप्रमाददोषतः' अज्ञानदोषात् सदसद्विवेचनविरहापराधात् प्रमाददोषाच्च विषयासेवनादिरूपाज्ज्ञेयमवगन्तव्यम् । एतदाविष्टो हि जीव एकेन्द्रियादिजातिषु दूरं मनुजत्वविलक्षणासु अरघट्टघटीयन्त्रक्रमेण पुनःपुनरावर्त्तते । एतदपि कथं सिद्धमित्याह - यत्कारणाद् 'दीर्घा' द्राघीयसी 'कायस्थितिः' पुनः पुनः मृत्वा तत्रैव काये उत्पादलक्षणा 'भणिता' प्रतिपादिता सिद्धान्ते ‘एकेन्द्रियादीनां' एकेन्द्रियादिलक्षणानां जीवानामिति ॥१६॥'
तिर्यञ्चोऽनन्ताः । देवा नारकाश्चाऽसङ्ख्येयाः । गर्भजमनुष्याः सङ्ख्येयाः । सम्मूच्छिममनुष्या असङ्ख्येयाः । ततो देव-नरक-मनुष्यतिर्यग्गतिभ्यश्च्युताः सन्तः स्वल्पा जीवा एव गर्भजमनुष्येषूत्पद्यन्ते शेषाः सर्वेऽप्यन्यगतिषूत्पद्यन्ते । इत्थं मनुष्यभवो दुर्लभः । मनुष्यभवस्य दुर्लभता शास्त्रेषु दशभिर्दृष्टान्तैः प्रतिपादिता । यदुक्तमुपदेशपदे - 'अइदुलहं च एयं, चोल्लगपमुहेहिं अत्थ समयम्मि । भणियं दिटुंतेहिं, अहमवि ते संपविक्खामि ॥४॥ चोल्लगपासगधण्णे, जूए रयणे य सुमिणचक्के य । चम्मजुगे परमाणू, दस સામાન્યથી મનુષ્યભવની દુર્લભતા કહી. હવે યુક્તિઓથી તેને જ સિદ્ધ કરે છે. મનુષ્યભવ દુર્લભ જ છે, અજ્ઞાન દોષને લીધે અને પ્રમાદ દોષને લીધે. અજ્ઞાન એટલે સાચા-ખોટાના વિવેકનો અભાવ, પ્રમાદ એટલે વિષયોને સેવવા વગેરે. અજ્ઞાન અને પ્રમાદવાળો જીવ મનુષ્યભવ સિવાયની એકેન્દ્રિય વગેરે જાતિઓમાં અરઘટ્ટ ઘટીયંત્રની જેમ વારંવાર ભમે છે. આનું પણ કારણ એ છે કે સિદ્ધાંતમાં એકેન્દ્રિય, બેઈન્દ્રિય વગેરે જીવોની કાયસ્થિતિ લાંબી કહી છે. કાયસ્થિતિ એટલે મરી મરીને ફરી તે જ કાયમાં ઉત્પન્ન થવું. (૧૬)
તિર્યંચો અનંતા છે. દેવો અને નારકો અસંખ્ય છે. ગર્ભજ મનુષ્યો સંખ્યાતા છે. સંમૂચ્છિમ મનુષ્યો અસંખ્ય છે. તેથી દેવ-નરક-મનુષ્ય-તિર્યંચ ગતિઓમાંથી વેલા થોડા જ જીવો ગર્ભજ મનુષ્યોમાં ઉત્પન્ન થાય છે. બાકીના બધા બીજી ગતિઓમાં ઉત્પન્ન થાય છે. આમ મનુષ્યભવ દુર્લભ છે. મનુષ્યભવની દુર્લભતા શાસ્ત્રોમાં દશ દૃષ્ટાંતોથી બતાવી છે. ઉપદેશપદમાં કહ્યું છે - “જૈન સિદ્ધાંતમાં ચોલક વગેરે દૃષ્ટાંતો વડે આ મનુષ્યભવ અતિદુર્લભ કહ્યો છે. હું પણ તે કહું છું. ભોજન, પાસા,

Page #173

४२४
मनुष्यभवदुर्लभताप्रतिपादकदशदृष्टान्ताः योगसारः ४/४० दिटुंता मणुयलंभे ॥५॥' (छाया - अतिदुर्लभं चैतत्, चोल्लकप्रमुखैरत्र समये । भणितं दृष्टान्तैः, अहमपि तान् सम्प्रवक्ष्ये ॥४|| चोल्लकपाशकधान्यं, द्यूतं रत्नञ्च स्वप्नचक्रञ्च । चर्मयुगं परमाणुः, दश दृष्टान्ता मनुजलाभे ॥५॥) मुनिचन्द्रसूरिकृतायाः पञ्चमश्लोकस्य वृत्तेर्लेश एवम् - 'दृष्टान्तभावना चैवं कार्या-जीवो मानुष्यं लब्ध्वा पुनस्तदेव दुःखेन लप्स्यत इति प्रतिज्ञा, अकृतधर्मत्वे सति बह्वन्तरायान्तरितत्वादिति हेतुः, यद्यद्बहुभिरन्तरायैरन्तरितं तत् तत् पुनर्दुःखेन लभ्यते, ब्रह्मदत्तचक्रवर्तिमित्रस्य ब्राह्मणस्यैकदा चक्रवर्तिगृहे प्राप्तभोजनस्य सकलभरतक्षेत्रवास्तव्यराजादिलोकगृहपर्यवसाने पुनश्चक्रवर्तिगृहे चोल्लकापरनामभोजनवत् १, चाणक्यपाशकपातवत् २, भरतक्षेत्रसर्वधान्यमध्यप्रक्षिप्तसर्षपप्रस्थपुनर्मीलकवत् ३, अष्टाधिकस्तम्भशताष्टोत्तराश्रिशताष्टसमर्गलशतवारनिरन्तरद्यूतजयवत् ४, महाश्रेष्ठिपुत्रनानावणिग्देशविक्रीतरत्नसमाहारवत्५, महाराज्यलाभस्वप्नदर्शनाकाङ्क्षिस्वप्नकार्पटिकतादृशस्वप्नलाभवत् ६, मन्त्रिदौहित्रराजसुतसुरेन्द्रदत्ताष्टचक्रारकपरिवर्तान्तरितराधावेधवत् ७, एकच्छिद्रमहच्चावनद्धमहाहूदसम्भूतकच्छपग्रीवानुप्रवेशोपलब्धपुनस्तच्छिअना४, ४॥२, रत्न, स्पेन, य, य., धूसरी, ५२मा - मनुष्यन्म पाभवामi આ દશ દષ્ટાંતો છે. (૪, ૫) શ્રીમુનિચન્દ્રસૂરિ મહારાજે પાંચમા શ્લોકની ટીકામાં કહ્યું છે – “દાંતોની ભાવના આ રીતે કરવી – જીવ મનુષ્યપણું પામીને ફરી તે જ મનુષ્યપણું મુશ્કેલીથી પામશે - એ પ્રતિજ્ઞા છે. ધર્મ ન કર્યો હોવાથી અને ઘણા અંતરાયવાળું હોવાથી એ હેતુ છે. જે જે બહુ અંતરાયવાળું હોય છે, તે તે ફરી મુશ્કેલીથી મળે છે. ૧) એકવાર ચક્રવર્તીના ઘરે ભોજન પામેલા બ્રહ્મદત્ત ચક્રવર્તીના મિત્ર બ્રાહ્મણને સંપૂર્ણ ભરતક્ષેત્રમાં રહેનારા રાજા વગેરે લોકોના ઘરોમાં ભોજન મળ્યા પછી ફરી ચક્રવર્તીના ઘરે ભેજનની જેમ. ૨) ચાણક્ય નાખેલા પાશાની જેમ. ૩) ભરતક્ષેત્રના બધા અનાજની વચ્ચે નાખેલ સરસવના પ્રસ્થને ફરી મેળવવાની જેમ. ૪) એક સો આઠ થાંભલાના એકસો આઠ ખૂણાને નિરંતર એકસો આઠ વાર જુગારમાં જીતવાની જેમ. ૫) મોટા શ્રેષ્ઠિના પુત્રે જુદા જુદા દેશના વેપારીઓને વેચેલા રત્નોને પાછા મેળવવાની જેમ. ૬) મોટા રાજયનો લાભ કરાવનાર સ્વપ્રને જોવાની આકાંક્ષાવાળા કાપડીયાને તેવા સ્વપના લાભની જેમ. ૭) મંત્રીના દોહિત્ર અને રાજાના દીકરા સુરેન્દ્રદત્ત વડે આઠ ચક્રોના ભ્રમણથી

Page #174

योगसारः ४/४० मनुष्यभवदुर्लभताप्रतिपादकदशदृष्टान्ताः
४२५ द्रलाभवत् ८, महासमुद्रमध्ये विघटितपूर्वपरान्तविक्षिप्तयुगे समिलास्वयंछिद्रानुप्रवेशवत् ९, अनन्तपरमाणुसङ्घातघटितदेवसञ्चूर्णितविभक्ततत्परमाणुसमाहारजन्यस्तम्भवद् वा १०, इति दृष्टान्ताः ।अनेकजात्यन्तरप्राप्तिलक्षणबह्वन्तरायान्तरितं च मानुषत्वं जन्मेत्युपनयः, तस्माद्दुरापमिति निगमनमिति ॥५॥' सूत्रकृताङ्गवृत्तावप्युक्तम् – 'युगसमिलादिदृष्टान्तनीत्या मनुष्यभव एव तावत् दुर्लभः, तत्राप्यार्यक्षेत्रादिकं दुरापमिति, अत आत्महितं दुःखेनावाप्यत इति मन्तव्यम्।' (२/२०/३० વૃત્તિઃ ) ___ मनुष्यभवे एव सर्वविरतेराराधना शक्या । क्षपकश्रेणिरपि मनुष्यभवे एव भवति । केवलज्ञानप्राप्तिरपि मनुष्यभवे एव भवति । मुक्तिरपि मनुष्यभवादेव भवति । इत्थं मनुष्यभवोऽनयॊ दुर्लभश्च । ततः सकृत्तत्प्राप्तौ जातायां सत्यां सर्वप्रयत्नैर्धर्माराधना कर्त्तव्या। एवमेव तस्य प्राप्तिः सफला भवति । अन्यथा स मुधा गमितो भवति । उक्तञ्च'निर्वाणादिसुखप्रदे नरभवे जैनेन्द्रधर्मान्विते लब्धे स्वल्पमचारु कामजसुखं नो અંતરિત પુતળીની આંખ વિંધાવાની જેમ. ૮) એક છિદ્રવાળા મોટા સેવાળના થરથી ઢંકાયેલા મોટા સરોવરમાંથી કાચબાને ડોક બહાર નીકળવાથી સુંદર દશ્યના દર્શન થયા પછી ફરી તે છિદ્રના લાભની જેમ. ૯) મોટા સમુદ્રમાં ભિન્ન ભિન્ન પૂર્વપશ્ચિમ કિનારે નંખાયેલ ધૂસરીમાં સમિલા પોતાની મેળે પરોવાઈ જવાની જેમ. ૧૦) અનંત પરમાણુઓથી બનેલ અને દેવથી ખંડાયેલ થાંભલાના પરમાણુ ફરી ભેગા થવાની જેમ – આ દૃષ્ટાંતો છે. મનુષ્યપણું અનેક જાતિઓની પ્રાપ્તિરૂપ ઘણા અંતરાયવાળું છે – આ ઉપનય છે. માટે મનુષ્યભવ દુર્લભ છે - એ નિગમન છે. (૫)' સૂત્રકૃતાંગસૂત્રની વૃત્તિમાં પણ કહ્યું છે – ધૂસરી-સમિલા વગેરેના દૃષ્ટાંતોની નીતિથી મનુષ્યભવ જ પહેલા દુર્લભ છે, તેમાં પણ આર્યક્ષેત્ર વગેરે દુર્લભ છે. માટે આત્માનું હિત મુશ્કેલીથી મળે છે, એમ જાણવું. (૨/૨૦/૩૦) મનુષ્યભવમાં જ સર્વવિરતિની આરાધના શક્ય છે. ક્ષપકશ્રેણિ પણ મનુષ્યભવમાં જ મંડાય છે. કેવળજ્ઞાન પણ મનુષ્યભવમાં જ થાય છે. મોક્ષ પણ મનુષ્યભવમાંથી જ મળે છે. આમ મનુષ્યભવ બહુ કિંમતી અને દુર્લભ છે. તેથી એકવાર તે મળ્યા પછી બધા પ્રયત્નપૂર્વક ધર્મની આરાધના કરવી જોઈએ. આમ કરવાથી જ તેની પ્રાપ્તિ સફળ થાય છે. અન્યથા તે ફોગટ જાય છે. કહ્યું છે કે - “નિર્વાણ વગેરે સુખને આપનારો,

Page #175

४२६
मनुष्यभवे लोकोत्तरं फलं ग्राह्यम्
योगसारः ४/४०
सेवितुं युज्यते । अन्यथा स मुधा गमितो भवति । वैडूर्यादिमहोपलौघनिचिते प्राप्तेऽपि रत्नाकरे लातुं स्वल्पमदीप्तिकाचशकलं किं साम्प्रतं साम्प्रतम् ? ॥' अनर्घ्यं दुर्लभं च रत्नं नरः सर्वयत्नेन रक्षति । तेन स बहुमूल्यं वस्तु क्रीणाति । यदि तेन रत्नेन स तुच्छवस्तु क्रीणाति तर्हि स तद्रत्नं हारयति । एवं मानुष्यं प्राप्य धर्माराधना વર્તવ્યા । ઉત્તરૢ આવારા સૂત્રે - ‘છળ નાળાહિ પંડિતે !' /૨/૨/૬૮॥ (છાયા क्षणं जानीहि पण्डित ! ॥१/२/१/६८ ) उपदेशपदेऽप्युक्तम् - 'लद्धूण माणुसत्तं, कहंचि अइदुलहं भवसमुद्दे । सम्मं निउंजियव्वं, कुसलेहिं सयावि धम्मम्मि "રૂ।।' (છાયા – ભથ્થા મનુષ્યત્વ, થચિતિવુત્તમ ભવસમુદ્રે । સમ્યક્ નિયોહવ્યું, कुशलैः सदापि धर्मे ॥३॥ ) यदि मानुष्यं प्राप्य भोगा एवाऽनुभूयन्ते तर्हि मानुष्यं हारितम् । मानुष्यस्य लौकिकं फलं भोगसुखानुभवः । मानुष्यस्य लोकोत्तरं फलं धर्माराधना सद्गतिनिश्चयनं सिद्धिप्राप्तिश्च । लौकिकं फलं त्वन्यगतिष्वपि प्राप्यते । लोकोत्तरं फलमन्यगतिषु न प्राप्यते, परन्तु मनुष्यगतावेव प्राप्यते । ततो मानुष्ये लोकोत्तरफलप्राप्त्यर्थमेव प्रयतनीयम्। मानुष्यं प्राप्य यो लोकोत्तरफलप्राप्त्यर्थं न प्रयतते स मानुष्यं
I
-
જૈન ધર્મથી યુક્ત એવો મનુષ્યભવ મળ્યા પછી થોડું અને ખરાબ કામજન્ય સુખ ભોગવવું યોગ્ય નથી. વૈડૂર્ય વગેરે કિંમતી પથ્થરોથી યુક્ત એવો સમુદ્ર (કે રત્નનો ઢગલો) મળ્યા પછી શું થોડા, ઝાંખા, કાચના ટુકડાને લેવો હાલ યોગ્ય છે.’ કિંમતી અને દુર્લભ રત્નને માણસ બધી મહેનત કરીને સાચવે છે. એનાથી એ બહુ કિંમતી વસ્તુ ખરીદે છે. જો તે રત્નથી તે તુચ્છ વસ્તુ ખરીદે તો તે તે રત્નને હારી જાય છે. આમ મનુષ્યભવ પામીને ધર્મની આરાધના કરવી જોઈએ. આચારાંગસૂત્રમાં કહ્યું છે, ‘હે પંડિત ! આર્યક્ષેત્ર-સારા કુળમાં ઉત્પત્તિ વગેરે રૂપ ધર્મ કરવાના અવસરને જાણ. (૧/૨/૧/૬૮)' ઉપદેશપદમાં પણ કહ્યું છે - ‘ભવસમુદ્રમાં અતિદુર્લભ એવું મનુષ્યપણું કોઈક રીતે મળ્યા પછી કુશળ પુરુષોએ તેને હંમેશા ધર્મમાં જોડવો.’ જો મનુષ્યભવ મળ્યા પછી ભોગો જ ભોગવાય તો મનુષ્યભવ હારી જવાય. મનુષ્યભવનું લૌકિક ફળ ભોગસુખોને અનુભવવા એ છે. મનુષ્યભવનું લોકોત્તર ફળ ધર્મની આરાધના, સદ્ગતિ નક્કી કરવી અને મોક્ષની પ્રાપ્તિ છે. લૌકિક ફળ તો અન્ય ગતિઓમાં પણ મળે છે. લોકોત્તર ફળ અન્ય ગતિઓમાં મળતું નથી પણ મનુષ્યગતિમાં જ મળે છે. માટે મનુષ્યભવમાં લોકોત્તર ફળને મેળવવા જ પ્રયત્ન કરવો. મનુષ્યપણું પામીને જે લોકોત્તરફળની પ્રાપ્તિ માટે મહેનત કરતો નથી તે

Page #176

योगसारः ४/४०
मानुष्ये यैर्लोकोत्तरं फलं न प्राप्तं ते पशवः
४२७
हारयति। उक्तञ्च प्रशमरतौ वाचकमुख्येन - 'भवकोटिभिरसुलभं, मानुष्यं प्राप्य વઃ પ્રમાવો મે ? । ન ચ ાતમાથુર્ભૂય:, પ્રત્યેત્યપિ લેવાનસ્ય દ્દષ્ઠા' આત્માનુશાसनेऽप्युक्तम् 'भवकोटिष्वपि दुर्लभमिदमुपलभ्येह मानुषं जन्म । येन न कृतमात्महितं, निरर्थकं हारितं तेन ॥४०॥ मानुष्यस्य लोकोत्तरफलरूपा धर्माराधनाऽऽयत्यां सुखं ददाति, यतो धर्मेण पुण्यं बध्यते, तदुदये च सुखं प्राप्यते । धर्माराधनया मुक्तिसुखमपि प्राप्यते । यैर्मानुष्यं हारितं ते नरा दुर्गतौ प्रयान्ति । ते तिर्यग्नरकगत्योरुत्पद्यन्ते । तत्र च दुःखानि सहन्ते । ततः कारणे कार्योपचारं कृत्वा वर्त्तमाने वा भविष्यदुपचारं कृत्वाऽत्रोक्तं यन्मानुष्यं हारिता नराः पशुरूपाः । यदि वा मनुष्या बुद्धिमन्तः, पशवस्तु मन्दप्रज्ञाः । यैर्मानुष्यं हारितं तैः स्वस्य मन्दमतित्वं प्रदर्शितम् । ततस्तेऽत्र पशुरूपा उक्ता: । अथवा यैर्मानुष्यं हारितं ते नरा विषयोपभोगमेव कुर्वन्ति, न तु परलोकार्थं प्रयतन्ते । पशवोऽपि तादृशा एव । अत उक्तं ते नराः पशुरूपाः।
મનુષ્યભવને હારી જાય છે. પ્રશમરતિમાં ઉમાસ્વાતિ મહારાજે કહ્યું છે - ‘કરોડો ભવોમાં દુર્લભ એવું મનુષ્યપણું પામીને આ શું મારો પ્રમાદ છે ? ઈન્દ્રનું પણ ગયેલું આયુષ્ય ફરી પાછું આવતું નથી. (૬૪)' આત્માનુશાસનમાં પણ કહ્યું છે, ‘કરોડો ભવોમાં પણ દુર્લભ એવો આ મનુષ્ય જન્મ અહીં પામીને જેણે પોતાનું હિત કર્યું નહીં તે મનુષ્યભવને નકામો હારી ગયો. (૪૦)' મનુષ્યભવના લોકોત્તર ફળરૂપ ધર્મની આરાધના ભવિષ્યમાં સુખ આપે છે, કેમકે ધર્મથી પુણ્ય બંધાય છે અને એના ઉદયે સુખ મળે છે. ધર્મની આરાધનાથી મોક્ષનું સુખ પણ મળે છે. મનુષ્યભવને હારી ગયેલા મનુષ્યો દુર્ગતિમાં જાય છે. તેઓ તિર્યંચગતિ અને નરકગતિમાં ઉત્પન્ન થાય છે અને ત્યાં દુઃખો સહે છે. માટે કારણમાં કાર્યનો ઉપચાર કરીને અથવા વર્તમાનમાં ભવિષ્યનો ઉપચાર કરીને અહીં કહ્યું કે મનુષ્યભવને હારી ગયેલા મનુષ્યો પશુ જેવા છે. અથવા મનુષ્યો બુદ્ધિશાળી હોય છે. પશુઓ ઓછી બુદ્ધિવાળા હોય છે. જે મનુષ્યભવને હારી ગયો, તેણે પોતાની મંદબુદ્ધિનું પ્રદર્શન કર્યું. માટે તેમને અહીં પશુ જેવા કહ્યા. અથવા જેઓ મનુષ્યભવ હારી ગયા છે, તે મનુષ્યો વિષયોનું સેવન જ કરે છે, પરલોક માટે પ્રયત્ન કરતાં નથી. પશુઓ પણ તેવા જ છે. માટે કહ્યું કે તે મનુષ્યો પશુ જેવા છે.

Page #177

४२८ लोकोत्तरं फलं शीलाङ्गवहनात्मको मोक्षदो धर्मः योगसार: ४/४१
अयमत्रोपदेशः-दुर्लभं मानुष्यं लब्ध्वाऽऽयत्यां सुखप्रदस्य लोकोत्तरफलस्य प्राप्त्यर्थं प्रयतनीयम् । यदुक्तमुपदेशरहस्ये - 'लखूण माणुसत्तं सुदुल्लहं वीयरागपण्णत्ते । धम्मे पवट्टियव्वं निउणेहिं सुत्तणीईए ॥२॥' (छाया - लब्ध्वा मनुष्यत्वं सुदुर्लभं वीतरागप्रज्ञप्ते। धर्मे प्रवर्तितव्यं निपुणैः सूत्रनीत्या ॥२॥) ॥४०॥
अवतरणिका - पूर्वश्लोके उक्तं - 'ये मानुष्यं लब्ध्वा लोकोत्तरं फलं न गृह्णन्ति ते पशुरूपाः ।' इति । ततो लोकोत्तरं फलं किं स्वरूपम् ? इत्याशङ्का भवति । ततस्तामनेन श्लोकेन समादधाति - मूलम् - तत्पुनर्मोक्षदो धर्मः, शीलाङ्गवहनात्मकः ।
प्रतिस्रोतःप्लवात्साध्यः, सत्त्वसारैकमानसैः ॥४१॥ अन्वयः - तत्पुनः शीलाङ्गवहनात्मको मोक्षदो धर्मः । (स:) सत्त्वसारैकमानसैः प्रतिस्रोतःप्लवात्साध्यः ॥४१॥
पद्मीया वृत्तिः - किञ्च तत् - लोकोत्तरं फलम्, पुनःशब्दः किञ्चार्थे, शीलाङ्गवहनात्मकः - शीलस्य-चारित्रस्याङ्गानि-अवयवानीति शीलाङ्गानि, तेषां वहनम्-पालनमिति शीलाङ्गवहनम्, तदेवाऽऽत्मा-स्वरूपं यस्येति शीलाङ्गवहनात्मकः, मोक्षदः - मोक्षम्निर्वाणं ददातीति मोक्षदः, धर्मः - दुर्गतिप्रपतत्प्राणिगणधारकः । 'सः' इत्यत्राध्याहार्यम्,
અહીં ઉપદેશ આ પ્રમાણે છે - દુર્લભ એવું મનુષ્યપણું પામીને ભવિષ્યમાં સુખ આપનારા લોકોત્તરફળને મેળવવા પ્રયત્ન કરવો. ઉપદેશરહસ્યમાં કહ્યું છે,
અતિદુર્લભ એવું મનુષ્યપણું પામીને બુદ્ધિશાળીઓએ વીતરાગે કહેલા ધર્મમાં સૂત્રની नीतिपूर्व प्रवर्त.' (४०)
અવતરણિકા - પૂર્વશ્લોકમાં કહ્યું કે “જે મનુષ્યભવ પામીને લોકોત્તરફળને ३ ४२di नथी, तभी पशु । छ.' तथा 'कोत्तर गर्नु स्व३५ शुंछ ?' એવી આશંકા થાય. તેથી આ શ્લોકથી તેનું સમાધાન આપે છે -
શબ્દાર્થ વળી તે લોકોત્તર ફળ શીલાંગોને વહન કરવારૂપ મોક્ષ આપનારો ધર્મ છે. સત્ત્વરૂપી બળથી બનેલા મનવાળાઓએ પ્રવાહની સામે તરીને તેને સાધવો. (૪૧) १. .... श्रोत: .... - A, C, D, E, KI

Page #178

४२९
योगसारः ४/४१
अष्टादशसहस्रशीलाङ्गानि सः - धर्मः, सत्त्वसारैकमानसैः - सत्त्वम्-आत्मवीर्यमेव सारः-बलमिति सत्त्वसारः, तत्रैकम्-अनन्यं मानसम्-मनो येषामिति सत्त्वसारैकमानसाः, तैः, प्रतिस्रोतःप्लवात् - प्रतिस्रोतः-स्रोतसः प्रतिकूलं यथा स्यात्तथेति प्रतिस्रोतः, प्रतिस्रोतः प्लव:-तरणमिति प्रतिस्रोतःप्लवः, तस्मात्, साध्यः - अनुष्ठेयः ।
मानुष्यं लब्ध्वा लोकोत्तरफलं ग्रहीतव्यमिति पूर्वस्मिन्श्लोके उपदिष्टम् । लोकोत्तरफलं पुनर्मोक्षप्रापको धर्मः । स सर्वविरतिरूपः । तत्राऽष्टादशसहस्रशीलाङ्गानि वोढव्यानि । तान्येवम्-मनोवाक्कायरूपाणि त्रीणि करणानि । करणकारणानुमतिरूपास्त्रयो योगाः । आहारभय-मैथुन-परिग्रहरूपाश्चतस्रः सञ्जाः । स्पर्शन-रसन-घ्राण-चक्षुः-श्रोत्ररूपाणि पञ्चेन्द्रियाणि । पृथ्वीकायाप्काय-तेजस्काय-वायुकाय-वनस्पतिकाय-द्वीन्द्रिय-त्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियपञ्चेन्द्रियाजीवरूपा दश पृथ्व्यादयः । पूर्वोक्तो दशविधो यतिधर्मः । एषां परस्परताडनेनाऽष्टादशसहस्रशीलाङ्गानि भवन्ति । तेषामुल्लाप एवं भवति-क्षान्त्या युक्तो दान्तस्पर्शनेन्द्रियो निगृहीताऽऽहारसज्ञोऽहं मनसा पृथ्वीकायविराधनां स्वयं न करोमीति प्रथमं शीलाङ्गम् । क्षान्त्या युक्तो दान्तस्पर्शनेन्द्रियो निगृहीताऽऽहारसञोऽहं मनसा पृथ्वीकायविराधनामन्येन न कारयामीति द्वितीयं शीलाङ्गम् । क्षान्त्या युक्तो दान्तस्पर्शनेन्द्रियो
પધીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ – મનુષ્યપણું પામીને લોકોત્તર ફળ ગ્રહણ કરવું, એમ પૂર્વશ્લોકમાં કહ્યું. લોકોત્તર ફળ તો મોક્ષ પમાડનાર ધર્મ છે. તે સર્વવિરતિ રૂપ छ. तेमा ढा२.६४%॥२ मांगोने वडन ४२वाना छे. ते ॥ प्रभाए। - मन-वयनકાયારૂપી ત્રણ કારણો છે. કરણ-કરાવણ-અનુમોદન રૂપી ત્રણ યોગો છે. આહાર(भय-भैथुन-परियड ३५ यार संशामो छ. स्पर्शनेन्द्रिय-२सनेन्द्रिय-धान्द्रियચક્ષુરિન્દ્રિય-શ્રોત્રેન્દ્રિય રૂપી પાંચ ઇન્દ્રિયો છે. પૃથ્વીકાય-અકાય તેઉકાય-વાયુકાયવનસ્પતિકાય-બેઈન્દ્રિય-તેઈન્દ્રિય-ચઉરિન્દ્રિય-પંચેન્દ્રિય-અજીવ રૂપી દશ પૃથ્વી વગેરે છે. પૂર્વે કહેલ દશ પ્રકારનો યતિધર્મ છે. આ બધાને પરસ્પર ગુણવાથી અઢાર હજાર શીલાંગો થાય છે. તેમનું ઉચ્ચારણ આ પ્રમાણે થાય છે – ક્ષમાથી યુક્ત, સ્પર્શનેન્દ્રિયને દમેલ, આહારસંજ્ઞાનો નિગ્રહ કરેલ હું મનથી પૃથ્વીકાયની વિરાધના સ્વયં નહીં કરું - એ પહેલું શીલાંગ છે. ક્ષમાથી યુક્ત, સ્પર્શનેન્દ્રિયને દમેલ, આહારસંજ્ઞાનો નિગ્રહ કરેલ હું મનથી પૃથ્વીકાયની વિરાધના બીજા પાસે નહીં કરાવું - એ બીજું શીલાંગ છે. ક્ષમાથી યુક્ત, સ્પર્શનેન્દ્રિયને દમેલ, આહાર

Page #179

४३० अष्टादशसहस्त्रशीलाङ्गानि
योगसारः ४/४१ निगृहीताऽऽहारसञोऽहं मनसा पृथ्वीकायविराधनां कुर्वन्तमन्यं न समनुजानामीति तृतीयं शीलाङ्गम् । एतानि त्रीणि शीलाङ्गानि मनसा लब्धानि । एवं वाक्कायाभ्यामपि प्रत्येकं त्रीणि त्रीणि शीलाङ्गानि भवन्ति । इत्थं नव शीलाङ्गानि निगृहीताहारसज्ञेन लब्धानि । एवं निगृहीतभयस न निगृहीतमैथुनसज्ञेन निगृहीतपरिग्रहसज्ञेन च प्रत्येकं नव नव शीलाङ्गानि भवन्ति । इत्थं षट्त्रिशत् शीलाङ्गानि दान्तस्पर्शनेन्द्रियेण लब्धानि । एवं दान्तरसनेन्द्रियेण दान्तघ्राणेन्द्रियेण दान्तचक्षुरिन्द्रियेण दान्तश्रोत्रेन्द्रियेण च प्रत्येकं षट्त्रिंशत् षट्त्रिंशत् शीलाङ्गानि भवन्ति । इत्थं क्षमायुक्तेनाऽशीत्यधिकशतं शीलाङ्गानां लब्धम् । एवं शेषैरपि यतिधर्मैर्युक्तेन प्रत्येकमशीत्यधिकशतं शीलाङ्गानां भवति । इत्थं पृथ्वीकायविराधनावर्जनेनाऽष्टादशशतानि शीलाङ्गानां लब्धानि । एवं शेषजीवाजीवविराधनावर्जनेनाऽपि प्रत्येकमष्टादशशतानि शीलाङ्गानां भवन्ति । इत्थं शीलाङ्गानामष्टादशसहस्राणि भवन्ति । एतेषां पालनेन सर्वविरतिधर्म आराध्यते । व्यवहारेणैकस्मिन्शीलाङ्गे खण्डितेऽपि शेषशीलाङ्गान्यखण्डितानि भवन्ति । निश्चयेन त्वेकस्मिन्नपि शीलाले खण्डिते सर्वविरतिविराद्धा । उक्तञ्च पञ्चाशकप्रकरणे चतुर्दशे शीलाविधिपञ्चाशके - 'सीलंगाण સંજ્ઞાનો નિગ્રહ કરેલ હું મનથી પૃથ્વીકાયની વિરાધના કરનારા બીજાની અનુમોદના નહીં કરું - એ ત્રીજું શીલાંગ છે. આ ત્રણે શીલાંગો મનથી મળ્યા. એમ વાણીથી અને કાયાથી પણ ત્રણ ત્રણ શીલાંગો થાય. આમ નવ શીલાંગો આહારસંજ્ઞાને દમેલ વડે મળ્યા. એમ ભયસંજ્ઞાને દમેલ, મૈથુનસંજ્ઞાને દમેલ અને પરિગ્રહસંજ્ઞાને દમેલ દરેક વડે નવ નવ શીલાંગો થાય છે. આ છત્રીસ શીલાંગો સ્પર્શનેન્દ્રિયને દમેલ વડે મળ્યા. એમ રસનેન્દ્રિયને દમેલ વડે, ઘ્રાણેન્દ્રિયને દમેલ વડે, ચક્ષુરિન્દ્રિયને દમેલ વડે અને શ્રોત્રેન્દ્રિયને દમેલ વડે છત્રીસ છત્રીસ શીલાંગો થાય. આમ ક્ષમાથી યુક્ત વડે એકસો એંશી શીલાંગો મળ્યા. એમ શેષ દરેક યતિધર્મોથી યુક્ત વડે એકસો એંશી શીલાંગો થાય છે. આમ પૃથ્વીકાયની વિરાધના વર્જવા વડે અઢારસો શીલાંગો મળ્યા. એમ બાકીના જીવો અને અજીવની વિરાધના વર્જવા વડે પણ દરેકના અઢારસો શીલાંગો થાય. એમ અઢાર હજાર શીલાંગો થાય. એમના પાલન વડે સર્વવિરતિ ધર્મની આરાધના કરાય છે. વ્યવહારથી એક શીલાંગનું ખંડન થવા છતાં બાકીના શીલાંગો અખંડ રહે છે. નિશ્ચયથી તો એક પણ શીલાંગનું ખંડન થવા પર સર્વવિરતિની વિરાધના થાય છે. પંચાશકપ્રકરણના ચૌદમા શીલાંગવિધિ

Page #180

योगसारः ४/४१ अष्टादशसहस्रशीलाङ्गानि
४३१ सहस्सा, अट्ठारस एत्थ होंति णियमेणं । भावेणं समणाणं, अखंडचारित्तजुत्ताणं ॥२॥जोए करणे सण्णा-इंदियभूमादिसमणधम्मे य । सीलंगसहस्साणं, अट्ठारसगस्स णिप्फत्ती ॥३॥करणादि तिण्णि जोगा, मणमादीणि उहवंति करणाइं । आहारादी सण्णा, चउसोयाइंदिया पंच ॥४॥ भोमादी णव जीवा, अजीवकाओ य समणधम्मो उ।खंतादिदसपगारो, एवं ठिए भावणा एसा ॥५॥ण करति मणेणाहारसण्णाविप्पजढगो उ णियमेण । सोइंदियसंवुडो, पुढविकायआरंभ खंतिजुओ ॥६॥ इय मद्दवादिजोगा, पुढविक्काए भवंति दस भेया । आउक्कायादीसु वि, इय एते पिंडियं तु सयं ॥७॥ सोइंदिएण एयं, सेसेहि वि जं इमं तओ पंच । आहारसण्णजोगा, इय सेसाहिं सहस्सदुगं ॥८॥ एयं मणेण, वइमादिएसु एयं ति छस्सहस्साइं । ण करइ सेसेहिं पि य, एए सव्वे वि अट्ठारा ॥९॥ (छाया - शीलाङ्गानां सहस्राणि, अष्टादश अत्र भवन्ति नियमेन । भावेन श्रमणानां, अखण्डचारित्रयुक्तानाम् ॥२॥ योगे करणे सज्ञेन्द्रियभूम्यादिश्रमणधर्मे च । शीलाङ्गसहस्राणामष्टादशकस्य निष्पत्तिः ॥३॥ करणादयस्त्रयो योगा, मनआदीनि तु भवन्ति करणानि । आहारादयः सञ्जाश्चतस्रः श्रोत्रादीन्द्रियाणि पञ्च ॥४॥ भूम्यादयो नव जीवा, अजीवकायश्च श्रमणधर्मस्तु । क्षान्त्यादिदशप्रकार, एवं स्थिते भावनैषा ॥५॥ न करोति मनसाऽऽहारसञ्जाविप्रहीणकस्तु नियमेन । નામના પંચાશકમાં કહ્યું છે - “અખંડ ચારિત્રથી યુક્ત એવા શ્રમણોને ભાવથી અહીં नियमथी सदार ३२ शीलांगो होय छे. (२) योग, ४२११, संश, इन्द्रिय, પૃથ્વીકાય વગેરે અને શ્રમણધર્મ - આમ અઢાર હજાર શીલાંગો થાય છે. (૩) કરણ વગેરે ત્રણ યોગ છે, મન વગેરે કારણો છે, આહારસંજ્ઞા વગેરે ચાર સંજ્ઞા છે, ઈન્દ્રિયો પાંચ છે. (૪) પૃથ્વીકાય વગેરે નવ જીવ અને અજીવકાય છે, ક્ષમા વગેરે દશ પ્રકારનો શ્રમણધર્મ છે. આમ થયે છતે ભાવના આ પ્રમાણે છે. (૫) આહારસંજ્ઞાના ત્યાગવાળો, શ્રોત્રેન્દ્રિયથી અટકેલ, ક્ષમાથી યુક્ત, મનથી પૃથ્વીકાયનો આરંભ ન કરે. (૬) એ પ્રમાણે મૂદુતા વગેરેના યોગથી પૃથ્વીકાયમાં દશ ભેદ થાય છે, અપકાય વગેરેમાં પણ (દશ દશ ભેદ થાય છે.) આમ આ ભેગા કરવાથી સો थाय छे. (७) ॥ श्रोत्रेन्द्रियथी थया. अम शेष यार इन्द्रियोथी ५९ 41. मा આહારસંજ્ઞાના યોગથી પાંચ સો થયા. એમ શેષ સંજ્ઞાઓથી થવાથી બે હજાર થાય. (૮) આ મનથી થયા. વચન વગેરેમાં આ થવાથી છ હજાર થાય. આ ન કરવાથી થયા. એમ બીજા પાસે ન કરાવે, અનુમોદના ન કરે એમ બધા ય અઢાર

Page #181

४३२
शीलाङ्गानां पालनं दुष्करम् योगसारः ४/४१ श्रोत्रेन्द्रियसंवृतः, पृथ्वीकायारम्भं क्षान्तियुतः ॥६॥ इति मार्दवादियोगात्, पृथिवीकाये भवन्ति दश भेदाः । अप्कायादिष्वपि, इति एते पिण्डितास्तु शतम् ।।७॥ श्रोत्रेन्द्रियेणैतत्, शेरैरपि यदिदं ततः पञ्च । आहारसञ्जायोगादिति शेषाभिः सहस्रद्वयम् ॥८॥ एतन्मनसा, वागाद्योरेतदिति षट्सहस्राणि । न करोति शेषयोरपि च, एते सर्वे अपि अष्टादश ॥९॥) पूर्वाचार्यकृतश्रमणप्रतिक्रमणसूत्रवृत्तावप्युक्तम् -'तानि चाष्टादशशीलाङ्गसहस्राण्येवं - 'जोए करणे सण्णाइन्दियभोमाइसमणधम्मे य । सीलंगसहस्साणं अट्ठारसगस्स णिप्फत्ती ॥' (छाया - योगे करणे सज्ञेन्द्रियभूम्यादिश्रमणधर्मे च । शीलाङ्गसहस्राणां अष्टादशकस्य निष्पत्तिः ॥) स्थापना त्वियमियं तु भावना-मणेणं ण करे आहारसण्णाविप्पजढो सोइन्दियसंवुडो खंतिसंपन्नो पुढविकायसंरक्खओ। एवं आउकायसंरक्खओ इत्यादि द्रष्टव्यमिति ।' (छाया - मनसा न करोति आहारसञ्जाविप्रहीणः श्रोत्रेन्द्रियसंवृतः क्षान्तिसम्पन्नः पृथ्वीकायसंरक्षकः । एवं अप्कायसंरक्षक इत्यादि द्रष्टव्यमिति ।) अष्टादशशीलाङ्गरूपसर्वविरतिधर्मस्याऽऽराधनया मोक्षः प्राप्यते । एषां शीलाङ्गानां पालनमतीव दुष्करम्, यतस्तस्मिस्त्रिभिर्योगैस्त्रिभिः करणैश्च सर्वजीवानां हिंसा वर्जनीया, चतस्रः सञ्ज्ञा निग्रहीतव्याः, पञ्चेन्द्रियाणि दमनीयानि, पृथ्वीकायादीनां संरक्षणं कर्त्तव्यम्, दशविधश्च यतिधर्मः पालनीयः । जगति प्रायशः सर्वे जीवा हिंसायां रताः । ते सज्ञाभिराकुलिताः । ते इन्द्रियार्थेषु लुब्धाः । ते क्षान्त्यादिविपरीतक्रोधाद्याહજાર થાય. (૯) પૂર્વાચાર્યે રચેલ શ્રમણપ્રતિક્રમણ સૂત્રવૃત્તિમાં પણ કહ્યું છે – “તે अढा२ ४%१२. शाहांगो सा प्रभारी छ - 'यो, ४२५, संशl, Sन्द्रिय, पृथ्वी वगेरे અને શ્રમણધર્મ - આમ અઢાર હજાર શીલાંગો થાય છે.” સ્થાપના આ પ્રમાણે છે. ભાવના આ પ્રમાણે છે – આહારસંજ્ઞાથી મુક્ત, શ્રોત્રેન્દ્રિયથી અટકેલ, ક્ષમાયુક્ત, પૃથ્વીકાયનો સંરક્ષક મનથી ન કરે. એમ અકાયનો સંરક્ષક વગેરેથી જાણવું.” અઢાર હજાર શીલાંગોરૂપ સર્વવિરતિધર્મની આરાધનાથી મોક્ષ મળે છે. આ શીલાંગોનું પાલન કરવું બહુ મુશ્કેલ છે, કેમકે તેમાં ત્રણ યોગો અને ત્રણ કરણો વડે બધા જીવોની હિંસા વર્જવાની છે, ત્યારે સંજ્ઞાઓનો નિગ્રહ કરવાનો છે, પાંચ ઇન્દ્રિયોનું દમન કરવાનું છે, પૃથ્વીકાય વગેરેનું સંરક્ષણ કરવાનું છે, દશ પ્રકારના યતિધર્મનું પાલન કરવાનું છે. જગતમાં મોટા ભાગના જીવો હિંસામાં રત છે. તેઓ સંજ્ઞાઓથી આકુળ છે. તેઓ ઇન્દ્રિયોના વિષયોમાં લોભાયેલા છે. તેઓ ક્ષમા વગેરેથી વિપરીત

Page #182

प्रतिस्त्रोतस्तरणेन धर्मः साध्यः
४३३
योगसार: ४/४१ सेवनतत्पराः। ततो यदि जनानां चेष्टितं दृश्येत तर्हि शीलाङ्गपालनं दुष्करं भवेत् । जनाः संसारपातानुकूलेन स्रोतसा गच्छन्ति । यदि शीलाङ्गानि पालनीयानि तर्हि लोकचेष्टितं न मनसि कर्त्तव्यम् । शीलाङ्गानां पालनं लोकचेष्टितरूपस्रोतसः प्रतिकूलम् । तल्लोकचेष्टिताद्विपरीतम् । ततस्तन्निःसत्त्वेनाऽसाध्यम् । निःसत्त्वस्तन्नाऽऽरभते । आरब्धे सत्यपि सोऽतिचारान्सेवते । स तद्विराधयति । सात्त्विक एव शीलाङ्गान्यखण्डितानि पालयति । तस्य चित्तं सत्त्वेन भृतम्। ततः कस्मिँश्चिदपि विघ्ने आगते स शीलाङ्गानि न विराधयति । स यावज्जीवं गृहीतशीलाङ्गानि वहति । स प्राणत्यागेनाऽपि तानि पालयति । एवं सात्त्विकीभूय प्रतिस्रोतस्तरणेन शीलाङ्गपालनरूपः सर्वविरतिधर्मोऽनुष्ठेयः । इत्थं सात्त्विको दुर्लभं मानुष्यं प्राप्य लोकोत्तरं फलं लभते ।
अयमत्र सारः-दुर्लभं मानुष्यं प्राप्य लोकोत्तरफलप्राप्त्यै सात्त्विकीभूय सर्वविरतिधर्मः पालनीयः ॥ ४१ ॥
એવા ક્રોધ વગેરેને સેવવામાં તત્પર છે. તેથી જો લોકોનું વર્તન જોવાય તો શીલાંગોનું પાલન મુશ્કેલ લાગે. લોકો સંસારમાં પડવાને અનુકૂળ પ્રવાહથી જાય છે. જો શીલાંગો પાળવા હોય તો લોકોનું વર્તન મનમાં ન લાવવું. શીલાંગો પાળવા એટલે લોકોના વર્તનરૂપી પ્રવાહની સામે તરવા બરાબર છે. શીલાંગો પાળવા એ લોકોના વર્તનથી વિપરીત છે. તેથી નિઃસત્ત્વ વ્યક્તિ શીલાંગો પાળી શકતો નથી. તે શીલાંગોને પાળવાનું શરૂ કરતો નથી. શરૂ કરે તો પણ તે અતિચારોને સેવે છે. તે શીલાંગોની વિરાધના કરે છે. સાત્ત્વિક જ શીલાંગોનું અખંડ પાલન કરે છે. તેનું મન સત્ત્વથી ભરેલું હોય છે. તેથી કોઈપણ વિઘ્ન આવે છતે તે શીલાંગોની વિરાધના કરતો નથી. ગ્રહણ કરેલા શીલાંગોને તે જીવનના છેડા સુધી પાળે છે. તે પ્રાણના ભોગે પણ તેમને પાળે છે. આમ સાત્ત્વિક થઈને પ્રવાહની સામે તરીને શીલાંગોને પાળવારૂપ સર્વવિરતિ ધર્મનું આચરણ કરવું. આમ સાત્ત્વિક વ્યક્તિ જ દુર્લભ એવા મનુષ્યભવને પામીને લોકોત્તર ફળને મેળવે છે.
અહીં સાર આ પ્રમાણે છે - દુર્લભ એવું મનુષ્યપણું પામીને લોકોત્તર ફળને મેળવવા સાત્ત્વિક થઈને સર્વવિરતિ ધર્મનું પાલન કરવું. (૪૧)

Page #183

४३४ सत्त्वमवलम्बनीयम्
योगसारः ४/४२ अवतरणिका - सत्त्वसारैकमानसैजिनधर्मः साध्य इत्युक्तम् । अधुना चतुर्थप्रस्तावस्याऽन्तिमश्लोकेन जिनधर्मे उद्यमकरणार्थमुपदिशति - मूलम् - ततः सत्त्वमवष्टभ्य, त्यक्त्वा कुग्राहिणां ग्रहम् ।
क्रियतां भोः सुधर्मस्य, करणायोद्यमः सदा ॥४२॥
'इति 'श्रीयोगसारे सत्त्वोपदेशश्चतुर्थः प्रस्तावः । अन्वयः - भोः ! ततः सत्त्वमवष्टभ्य कुग्राहिणां ग्रहं त्यक्त्वा सुधर्मस्य करणाय सदोद्यमः क्रियताम् ।
पद्मीया वृत्तिः - भोः - श्रोतृजनानां सम्बोधने, ततः - तस्मात् कारणात्, सत्त्वम् - सहजबलरूपम्, अवष्टभ्य - अवलम्ब्य, कुग्राहिणाम् – कुत्सितो ग्रहोऽस्त्येषामिति कुग्राहिणः-कदाग्रहवन्तः, तेषाम्, ग्रहम् - आग्रहं भावं मतं धर्मं वा, त्यक्त्वा - हित्वा, सुधर्मस्य - शीलाङ्गपालनरूपस्य मोक्षप्रदस्य सर्वविरतेः, करणाय - पालनाय, सदा - नित्यम्, उद्यमः - प्रयत्नः, क्रियताम् - अनुष्ठीयताम् ।
अस्मिन्प्रस्तावे ग्रन्थकृता विविधयुक्तिभिः सत्त्वस्य माहात्म्यं प्रदर्शितम् । तेन हीनसत्त्वानां स्वरूपं प्रदर्शितम् । सात्त्विकस्य किमप्यशक्यं नास्तीति तेन प्रतिपादितम् । सात्त्विक एव लोकोत्तरं सर्वविरतिधर्मं कर्तुं शक्नोतीति तेन साधितम् । अस्मिन्श्लोके
અવતરણિકા - સાત્વિક મનવાળા જીવો જિનધર્મને સાધે છે એમ કહ્યું. હવે ચોથા પ્રસ્તાવના છેલ્લા શ્લોક વડે જિનધર્મમાં ઉદ્યમ કરવા માટે ઉપદેશ આપે છે –
શબ્દાર્થ - અરે! તેથી સત્ત્વનું આલંબન લઈને કદાગ્રહીઓના આગ્રહને છોડીને શીલાંગોના પાલનરૂપ સારા ધર્મનું પાલન કરવા હંમેશા ઉદ્યમ કરવો. (૪૨)
પવીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - આ પ્રસ્તાવમાં ગ્રંથકારે વિવિધ યુક્તિઓ વડે સત્ત્વનું માહાસ્ય બતાવ્યું. તેમણે અલ્પસત્ત્વવાળાઓનું સ્વરૂપ બતાવ્યું. સાત્ત્વિક માટે કંઈ પણ અશક્ય નથી, એમ તેમણે જણાવ્યું. સાત્ત્વિક જ લોકોત્તર સર્વવિરતિ
१. कुग्राहिणं - C। २. भो - C, F G KI ३. कारणायोद्यमः - CI ४. इति० चतुर्थः सत्त्वोपदेशप्रस्तावः । - D, सत्त्वोपदेशप्रस्तावः ॥४ - K, इति श्रीयोगसारे सत्त्वोपदेशश्चतुर्थः प्रस्तावः समाप्त: - GI ५. योगसारे-LI

Page #184

योगसारः ४/४२ कुग्राहिणां ग्रहस्त्यक्तव्यः
४३५ सोऽन्तिममुपदेशं दत्त्वोपसंहारं करोति । स जनान् सम्बोधयति - 'भो जनाः ! यतः सर्वविरतिपालनं प्रतिस्रोतस्तरणरूपं, सात्त्विक एव च प्रतिस्रोतस्तरितुं शक्नोति, ततो यूयं सात्त्विका भवत । स्वचित्तं यूयं सत्त्वेन भावयत । ततो यूयं लोकानां गतानुगतिकं धर्मं त्यक्तुं शक्ष्यथ । लोका हीनसत्त्वाः । ते धैर्यगाम्भीयौदार्यादिगुणशून्याः । ततस्ते मोहाकुलत्वाद् यथावस्थितं तत्त्वं न चिन्तयन्ति, परन्तु कञ्चिदपि पदार्थं स्वबुद्ध्या विकल्प्य तस्याऽऽग्रहं कुर्वन्ति । ते हेतु-युक्ति-दृष्टान्तैः स्वमतं तात्त्विकं साधयितुं प्रयतन्ते । ते स्वविकल्पितं न मुञ्चन्ति । तत्त्वे प्रज्ञापितेऽपि ते तन्न स्वीकुर्वन्ति । इत्थं ते कथञ्चिदपि स्वाग्रहं न त्यजन्ति । ततस्ते कदाग्रहवन्तो भवन्ति । सात्त्विक एव कदाग्रहं त्यक्तुं शक्नोति । सात्त्विकस्तत्त्वरागी भवति, न तु स्वाग्रहरागी । ततो यूयं सात्त्विकीभूय कदाग्रहवल्लोकानामाग्रहं त्यजत । कदाग्रहे त्यक्ते एव सद्धर्मस्याऽऽराधना शक्या । यावदन्तःकरणं कदाग्रहेण वासितं भवति तावत्तत्र धर्मो न प्रविशति । ततो यूयं कदाग्रहं त्यक्त्वा सद्धर्मस्याऽऽराधनार्थं यत्नं कुरुत । सर्वविरतिरूपः सद्धर्म एव संसारान्मोचयति । ધર્મનું આચરી શકે છે, એમ તેમણે સિદ્ધ કર્યું. આ શ્લોકમાં તેઓ છેલ્લો ઉપદેશ આપીને ઉપસંહાર કરે છે. તેઓ લોકોને કહે છે – “હે લોકો ! સર્વવિરતિનું પાલન એ પ્રવાહની સામે તરવા જેવું છે. સાત્ત્વિક જ પ્રવાહની સામે તરી શકે છે. માટે તમે સાત્ત્વિક થાઓ. તમે તમારું મન સત્ત્વથી ભાવિત કરો. તેથી તમે લોકોના ગતાનુગતિક ધર્મને છોડી શકશો. લોકો અલ્પસત્ત્વવાળા છે. તેઓ વૈર્ય-ગાંભીર્યઔદાર્ય વગેરે ગુણો વિનાના છે. તેથી તેઓ મોહથી આકુળ હોવાથી સાચા તત્ત્વને વિચારતા નથી, પણ કોઈ પણ પદાર્થને પોતાની બુદ્ધિથી વિચારીને તેનો આગ્રહ કરે છે. તેઓ હેતુઓ-યુક્તિઓ-દષ્ટાન્તો વડે પોતાના મતને સાચો સિદ્ધ કરવા યત્ન કરે છે. તેઓ પોતે માનેલી વાતને છોડતાં નથી. સાચું સમજાવવા છતાં પણ તેઓ તેને સ્વીકારતાં નથી. આમ તેઓ કોઈપણ રીતે પોતાના આગ્રહને છોડતાં નથી. તેથી તેઓ કદાગ્રહી બને છે. સાત્ત્વિક જ કદાગ્રહને છોડી શકે છે. સાત્ત્વિક તત્ત્વનો રાગી હોય છે. તે પોતાના આગ્રહનો રાગી હોતો નથી. માટે તમે સાત્ત્વિક થઈને કદાગ્રહી લોકોનો આગ્રહ છોડી દો. કદાગ્રહને છોડવાથી જ સદ્ધર્મની આરાધના શક્ય બને છે. જ્યાં સુધી મન કદાગ્રહથી વાસિત હોય છે, ત્યાં સુધી તેમાં ધર્મનો પ્રવેશ થતો નથી. માટે તમે કદાગ્રહને છોડીને સદ્ધર્મની આરાધના કરવા માટે યત્ન કરો. સર્વવિરતિ રૂપ સદ્ધર્મ જ સંસારમાંથી છોડાવે છે. તે જ શાશ્વત સુખના ધામ

Page #185

४३६
धर्मोऽचिन्त्यचिन्तामणिकल्पः
योगसार: ४/४२
स एव शाश्वतसुखधाममोक्षं प्रापयति । सुधर्मेणाऽसाध्यमपि सिध्यति । सुधर्मेणैवाऽत्र परत्र च सुखमवाप्यते । उक्तञ्च धर्मोद्यमकुलके - 'नरनरवइदेवाणं, जं सोक्खं सव्वमुत्तमं लोए । तं धम्मेण विढप्पड़, तम्हा धम्मं सया कुणह ॥ १ ॥ धम्मं करेह तुरियं, धम्मेण य हुंति सव्वसुक्खाई । सो अभयपयाणेणं, पंचिंदियनिग्रहेणं च IIદ્દા' (છાયા – નરનરપતિવેવાનાં, યત્નૌરવ્યું સર્વમુત્તમં જોવે । તદ્ધર્માર્ખતે, તસ્માદ્ધર્મ सदा कुरुत ॥१॥ धर्मं कुरुत त्वरितं धर्मेण च भवन्ति सर्वसौख्यानि । सोऽभयप्रदानेन, પચેન્દ્રિયનિગ્રહેળ વ ાદ્દા)
I
अयं धर्मोऽचिन्त्यचिन्तामणिकल्प:, उक्तञ्च योगशास्त्रे चतुर्थे प्रकाशे धर्मभावनायाम् 'स्वाख्यातः खलु धर्मोऽयं, भगवद्भिर्जिनोत्तमैः । यं समालम्बमानो हि, न मज्जेद्भवसागरे ॥९२॥ धर्मप्रभावतः कल्प- द्रुमाद्या ददतीप्सितम् । गोचरेऽपि न ते तस्थु-रधर्माधिष्ठितात्मनाम् ॥९८॥ अपारे व्यसनाम्भोधौ, पतन्तं पाति देहिनम् । सदा सविधवक-बन्धुर्धर्मोऽतिवत्सलः ॥ ९५ ॥ आप्लावयति नाम्भोधिराश्वासयति चाम्बुदः । यन्महीं स प्रभावोऽयं, ध्रुवं धर्मस्य केवलः ॥९६॥ न ज्वलत्यनलस्तिर्यग् यदूर्ध्वं वाति नानिलः । अचिन्त्यमहिमा तत्र, धर्म एव निबन्धनम् ॥९७॥ निरालम्बा એવા મોક્ષને પમાડે છે. સદ્ધર્મથી અસાધ્ય પણ સિદ્ધ થઈ જાય છે. સદ્ધર્મથી જ અહીં અને પરભવમાં સુખ મળે છે. ધર્મોઘમકુલકમાં કહ્યું છે, ‘લોકમાં મનુષ્ય, રાજા અને દેવોને જે સર્વથી શ્રેષ્ઠ સુખ છે તે ધર્મથી મળે છે. માટે ધર્મ હંમેશા કરવો. (૧) ઝડપથી ધર્મ કરો. ધર્મથી બધા સુખો મળે છે. અભયદાન આપવાથી અને પાંચ ઈન્દ્રિયોના નિગ્રહથી ધર્મ થાય છે. (૬)' આ ધર્મ અચિંત્ય ચિંતામણિ જેવો છે. યોગશાસ્ત્રના ચોથા પ્રકાશમાં ધર્મભાવનામાં કહ્યું છે - ‘જિનેશ્વર ભગવંતોએ આ ધર્મ સારી રીતે કહ્યો છે, જેનું આલંબન કરનાર જીવ ભવસાગરમાં ડૂબતો નથી. (૯૨) ધર્મના પ્રભાવથી કલ્પવૃક્ષ વગેરે ઇચ્છિત વસ્તુ આપે છે. અધર્મમાં આત્માને અધિષ્ઠિત કરનારાઓના વિષયમાં પણ તે કલ્પવૃક્ષ વગેરે ૨હેતાં નથી. (૯૪) અપાર એવા આપત્તિઓના સમુદ્રમાં પડતાં જીવને હંમેશા નજીકમાં રહેનારો, એકમાત્ર બંધુ સમાન, અતિ વાત્સલ્યવાળો ધર્મ રક્ષે છે. (૯૫) સમુદ્ર પૃથ્વીને ડુબાડતો નથી અને વાદળ પૃથ્વીને જે આશ્વાસન આપે છે, તે આ નક્કી માત્ર ધર્મનો પ્રભાવ છે. (૯૬) અગ્નિ જે તીર્થ્રો બળતો નથી, પવન જે ઊંચે વાતો નથી તેમાં અચિંત્ય મહિમાવાળો ધર્મ જ કારણ છે. (૯૭) આલંબન વિનાની, આધાર વિનાની,

Page #186

४३७
योगसारः ४/४२
सुधर्माराधनफलम् निराधारा, विश्वाधारा वसुन्धरा । यच्चावतिष्ठते तत्र, धर्मादन्यन्न कारणम् ॥९८॥ सूर्याचन्द्रमसावेतौ, विश्वोपकृतिहेतवे । उदयेते जगत्यस्मिन्, नूनं धर्मस्य शासनात् ॥१९॥ अबन्धूनामसौ बन्धु-रसखीनामसौ सखा । अनाथानामसौ नाथो, धर्मो विश्वैकवत्सलः ॥१००॥ रक्षोयक्षोरगव्याघ्र-व्यालानलगरादयः । नापकर्तुमलं तेषां, यैर्धर्मः शरणं श्रितः ॥१०१॥ धर्मो नरकपाताल-पातादवति देहिनः । धर्मो निरुपम यच्छत्यपि सर्वज्ञवैभवम् ॥१०२॥' अतो यूयं सुधर्मं सर्वप्रयत्नैराराधयत । उक्तञ्चाचारोपदेशे श्रीचारित्रसुन्दरगणिभिः - 'पुद्गलानां परावर्ते-दुर्लभं जन्म मानुषम् । लब्ध्वा विवेकिना धर्मे, विधेयः परमादरः ॥७॥' यथाविध्याराधितोऽयं सुधर्मस्तस्मिन्नेव भवे मुक्तिं ददाति । कालादौ प्रतिकूले सति यदि स तद्भवे मुक्तिं न ददाति तॉपि वैमानिकदेवत्वं त्ववश्यं ददाति । यदुक्तमुपदेशमालायाम् - 'एगदिवसंपि जीवो, पव्वज्जमुवागओ अनन्नमणो। जइवि न पावइ मुक्खं, अवस्स वेमाणिओ होइ ॥९०॥' (छाया - एकदिवसमपि जीवः, प्रव्रज्यामुपगतोऽनन्यमनाः । यद्यपि न प्राप्नोति मोक्षं, अवश्यं वैमानिको भवति ॥९०॥) अस्मिन्धर्मे सदैवोद्यमः कर्त्तव्यः, न तु कदाचित् । વિશ્વના આધારભૂત પૃથ્વી જે રહેલી છે, તેમાં ધર્મ સિવાય બીજું કારણ નથી. (૯૮) આ સૂર્ય-ચંદ્ર વિશ્વના ઉપકાર માટે આ જગતમાં ઊગે છે. તે નક્કી ધર્મની આજ્ઞાથી. (૯૯) બંધુ વિનાનાઓનો બંધુ, મિત્ર વિનાનાઓનો મિત્ર, અનાથોનો નાથ, વિશ્વમાં એકમાત્ર વાત્સલ્યવાળો આ ધર્મ છે. (૧૦૦) જેમણે ધર્મનું શરણું સ્વીકાર્યું છે. તેમની ઉપર રાક્ષસ, યક્ષ, સર્પ, વાઘ, હાથી, અગ્નિ, ઝેર વગેરે અપકાર કરી શકતા નથી. (૧૦૧) ધર્મ જીવોને નરકરૂપી પાતાળમાં પડતાં બચાવે છે. ધર્મ નિરુપમ એવા સર્વજ્ઞના વૈભવને પણ આપે છે. (૧૦૨)' માટે તમે બધા પ્રયત્નો કરીને સદ્ધર્મની આરાધના કરો. આચારોપદેશમાં શ્રીચારિત્રસુંદરગણિજીએ કહ્યું છે, “ઘણા પુદ્ગલપરાવર્તે પછી દુર્લભ એવો મનુષ્યજન્મ પામીને વિવેકીએ ધર્મમાં શ્રેષ્ઠ આદર કરવો જોઈએ. (૭)” વિધિપૂર્વક આરાધાયેલો આ ધર્મ તે જ ભવમાં મોક્ષ આપે છે. કાળ વગેરે પ્રતિકૂળ હોવાથી જો તે તે ભવમાં મોક્ષ ન આપે, તો પણ વૈમાનિકદેવપણું તો અવશ્ય આપે છે. ઉપદેશમાળામાં કહ્યું છે – “ભાવપૂર્વક એક દિવસ પણ ચારિત્ર પામેલો જીવ જો મોક્ષ ન પામે તો અવશ્ય વૈમાનિક થાય. (૯૦)' આ ધર્મમાં હંમેશા ઉદ્યમ કરવો, ક્યારેક નહીં. જે વેપારમાં ક્ષણે ક્ષણે કરોડ સોનામહોર મળે, તેમાં કોણ એક ક્ષણનો પણ પ્રમાદ કરે. સદ્ધર્મની આરાધનાથી

Page #187

४३८ सुधर्माराधनायां क्षणमपि प्रमादो न कर्त्तव्यः योगसारः ४/४२ यस्मिन्व्यवसाये क्षणे क्षणे सुवर्णकोटिः प्राप्यते तत्र कः क्षणमपि प्रमाद्यति ? सुधर्माराधनया क्षणे क्षणेऽनन्तभवसञ्चितानि क्लिष्टकर्माणि निर्जरन्ति विपुलञ्च पुण्यं बध्यते । अतः सुधर्माराधनायां क्षणमपि प्रमादो न कर्त्तव्यः । सदैव तस्याऽऽराधना कर्त्तव्या । यदुक्तमध्यात्मकल्पद्रुमे दशमे वैराग्योपदेशाधिकारे - 'धर्मस्यावसरोऽस्ति पुद्गलपरावर्तेरनन्तैस्तवाऽऽयातः सम्प्रति जीव हे प्रसहतो दुःखान्यनन्तान्ययम् । स्वल्पाहः पुनरेष दुर्लभतमश्चास्मिन्यतस्वाऽऽर्हतो, धर्मं कर्तुमिमं विना हि न हि ते दुःखक्षयः कहिचित् ॥७॥' सूत्रकृताङ्गवृत्तावप्युक्तम् - 'धर्मार्जनकालस्तु प्रायशः सर्व एव, यस्मात्स एव प्रधानपुरुषार्थः, प्रधान एव च प्रायशः क्रियमाणो घटां प्राञ्चति ॥ (३/८/ १५ वृत्तिः) यूयमप्यचिरेण सुधर्माराधनया मुक्तिं लप्स्यध्वे ।' ___ अयमत्र सक्षेपः - सात्त्विकः कुमतानि त्यक्त्वा सदा सुधर्मोद्योगं करोति । तेन स मानुष्यस्य लोकोत्तरं फलं प्राप्नोति । इत्थं दुर्लभं मानुष्यं तस्य सफलं भवति । स शीघ्रं मुक्तिं प्रयाति । ततः सर्वप्रथमं स्वात्मा सत्त्वनिर्भरः कर्त्तव्यः ॥४२॥ | इति श्रीयोगसारस्य चतुर्थस्य सत्त्वोपदेशप्रस्तावस्य पद्मीया वृत्तिः समाप्ता । ક્ષણે ક્ષણે અનંત ભવોમાં ભેગા કરેલા ક્લિષ્ટ કર્મોની નિર્જરા થાય છે અને ઘણું પુણ્ય બંધાય છે. માટે સદ્ધર્મની આરાધનામાં એક ક્ષણનો પણ પ્રમાદ ન કરવો. હંમેશા તેની આરાધના કરવી. અધ્યાત્મકલ્પદ્રુમમાં દશમા વૈરાગ્યોપદેશાધિકારમાં કહ્યું છે – “હે જીવ! અનંત પુદ્ગલપરાવર્તે પછી અનંત દુઃખો સહન કર્યા પછી તને હાલ આ ધર્મ કરવાનો અવસર મળ્યો છે. એ થોડા દિવસોનો છે અને બહુ દુર્લભ છે. એમાં તું યત્ન કર, કેમકે જિનધર્મ કર્યા વિના ક્યારેય તારા દુઃખોનો ક્ષય नहीं थाय. (७)' सूत्रतांगसूत्रनी वृत्तिमा ५९ युंछ - "धर्म ४२वानो प्राय: બધો જ છે, કેમકે તે જ પ્રધાન પુરુષાર્થ છે અને પ્રધાન પુરુષાર્થને જ કરવો એ યોગ્ય છે. (૩/૮/૧૫) તમે પણ ટૂંક સમયમાં સદ્ધર્મની આરાધનાથી મોક્ષ પામશો.”
અહીં ટૂંકો અર્થ આ પ્રમાણે છે - સાત્ત્વિક કુમતોને છોડીને હંમેશા સદ્ધર્મમાં ઉદ્યમ કરે છે. તેથી તે મનુષ્યપણાના લોકોત્તર ફળને પામે છે. આમ તેનું દુર્લભ એવું મનુષ્યપણું સફળ થાય છે. તે જલ્દીથી મોક્ષે જાય છે. માટે પહેલાં પોતાના मात्माने सात्वि जनावो. (४२)
આમ શ્રીયોગસારના સત્ત્વનો ઉપદેશ આપનારા ચોથા પ્રસ્તાવની પધાયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ પૂર્ણ થયો.

Page #188

[पञ्चमः प्रस्तावः अवतरणिका - चतुर्थे सत्त्वोपदेशकप्रस्तावे सत्त्वस्य माहात्म्यमुपदिष्टम् । सात्त्विकेन भावशुद्धिः कर्त्तव्या । ततः पञ्चमे प्रस्तावे भावशुद्धिमुपदिशति । चतुर्थप्रस्तावस्याऽन्तिमे श्लोके सुधर्मे उद्यमकरणमुपदिष्टम् । मुनिस्तं सुधर्मं गवेषयति । स यथा प्रवर्त्तते तथा पञ्चमप्रस्तावस्यादिमश्लोकेन प्रतिपादयति - मूलम् - कायेन मनसा वाचा, 'यत्कर्म कुरुते यदा ।
सावधानस्तदा तत्र, धर्मान्वेषी मुनिर्भवेत् ॥१॥ अन्वयः - धर्मान्वेषी मुनिर्यदा कायेन मनसा वाचा यत्कर्म कुरुते तदा तत्र सावधानो भवेत् ॥१॥
पद्मीया वृत्तिः - धर्मान्वेषी - धर्म:-समतारूपः, तमन्वेष्टुं शीलमस्येति धर्मान्वेषी, मुनिः-कालत्रयज्ञानवान्, यदुक्तं सूत्रकृताङ्गवृत्तौ शीलाङ्काचार्यैः - 'मुनि:-कालत्रयवेदी' (२/२/१ वृत्तिः) 'मुनिः-कालत्रयवेत्ता'( २/२/५ वृत्तिः), यदा - यस्मिन्काले, कायेन-शरीरेण, मनसा - चित्तेन, वाचा - वचसा, यत् - अनिर्दिष्टनाम किमपि,
पांयमो प्रस्ताव અવતરણિકા - સત્ત્વનો ઉપદેશ આપનારા ચોથા પ્રસ્તાવમાં સત્ત્વના માહાભ્યનો ઉપદેશ આપ્યો. સાત્ત્વિકે ભાવશુદ્ધિ કરવી જોઈએ. તેથી પાંચમા પ્રસ્તાવમાં ભાવશુદ્ધિનો ઉપદેશ આપે છે. ચોથા પ્રસ્તાવના અંતિમ શ્લોકમાં સારા ધર્મમાં ઉદ્યમ કરવાનો ઉપદેશ આપ્યો. મુનિ તે સારા ધર્મને શોધે છે. તે જ રીતે પ્રવર્તે છે તે પાંચમા પ્રસ્તાવના પહેલા શ્લોકમાં બતાવે છે -
શબ્દાર્થ - ધર્મને શોધનારો મુનિ જયારે કાયાથી, મનથી અને વાણીથી જે કાર્ય ७२ त्यारे तेम सावधान थाय. (१)
પશ્ચીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - ધર્મ એટલે સમતા. સૂત્રકૃતાંગસૂત્રની ૨/૨/૧ સૂત્રની અને ૨/૨/૫ સૂત્રની વૃત્તિમાં શ્રીશીલાંકાચાર્યજીએ મુનિની વ્યાખ્યા કરતા ऽयुं छ - ' ने 80 ते मुनि.'
१. सत्कर्म - F। २. तत्त्वधर्मान्वेषी - MI

Page #189

४४० मुनिर्धर्मं गवेषयति ।
योगसारः ५/१ कर्म - क्रिया, कुरुते - विदधाति, तदा - तस्मिन्काले, तत्र - कर्मणि, सावधानः - सोपयोगः, भवेत् - स्यात् ।
मुनिर्धर्मं गवेषयति । 'वास्तविको धर्मः कुत्र विद्यते ?' इति स सततं चिन्तयति । इतरदर्शनप्रतिपादिताः क्रिया न धर्मरूपाः । सांसारिकपदार्था अपि न धर्मरूपाः । जिनधर्मक्रियोपकरणान्यपि धर्मे सहायभूतानि । तानि धर्मस्य साधनभूतानि, न साध्यभूतधर्मरूपाणि । साध्यभूतधर्मसाधनत्वात्तान्युपचाराद् धर्म इत्युच्यन्ते । वास्तविको धर्मः स्वात्मन्येव विद्यते । निर्लेपभावेन जगद्रष्टत्वमात्मनो धर्मः । यद्यात्मा स्वं कर्तारं मत्वा जगतः पदार्थेषु प्रसङ्गेषु च रागद्वेषाभ्यां प्रवर्तते तर्हि स धर्माच्च्यवते । इत्थं धर्मस्य तात्त्विकं स्वरूपं विचिन्त्य मुनिस्तं तात्त्विकं धर्ममाराधयितुं प्रयतते । स न केवलं धर्मस्य बाह्यक्रियाकलापेष्वेव रज्यति । बाह्यक्रियाकलापा धर्मस्य साधनरूपाः । तैस्तात्त्विको धर्मः साध्यः । धर्मस्य बाह्यक्रियाकलापोपकरणानि न त्यक्तव्यानि नापि तेषु मोहः कर्तव्यः । तानि साधनभूतानि मत्वा तैस्तात्त्विको धर्मः साध्यः । ततो धर्मान्वेषी मुनिः सर्वक्रियासु सावधानो भवति । शरीरेण प्रवर्त्तमानः स तथा प्रवर्त्तते यथा कुत्रचिदपि तस्य रागद्वेषौ न भवतः । वचसा भाषमाणः स तथा भाषते यथा कुत्रचिदपि तस्याऽऽत्मा
મુનિ ધર્મને શોધે છે. “સાચો ધર્મ ક્યાં છે?' એમ તે સતત વિચારે છે. બીજા દર્શનોમાં બતાવેલી ક્રિયાઓ ધર્મરૂપ નથી. સંસારના પદાર્થો પણ ધર્મરૂપ નથી. જૈનધર્મના ક્રિયા અને ઉપકરણો પણ ધર્મમાં સહાયક છે. તે ધર્મના સાધન છે, સાધ્ય એવા ધર્મરૂપ નથી. સાધ્યધર્મના સાધન હોવાથી તેમને ઉપચારથી ધર્મ કહેવાય છે. સાચો ધર્મ પોતાના આત્મામાં જ છે. નિર્લેપભાવથી જગતને જોવું એ આત્માનો ધર્મ છે. જો આત્મા પોતાને કર્તા માનીને જગતના પદાર્થોમાં અને પ્રસંગોમાં રાગદ્વેષ કરીને પ્રવર્તે તો તે ધર્મને ચૂકી જાય છે. આમ ધર્મનું સાચું સ્વરૂપ વિચારીને મુનિ તે સાચા ધર્મને આરાધવા માટે પ્રયત્ન કરે છે. તે માત્ર ધર્મની બાહ્ય ક્રિયાઓમાં જ રચ્યોપચ્યો રહેતો નથી. બાહ્ય ક્રિયાઓ ધર્મના સાધનરૂપ છે. તેમનાથી સાચો ધર્મ સાધવાનો છે. ધર્મની બાહ્ય ક્રિયાઓ અને ઉપકરણો છોડવાના નથી અને તેમની ઉપર મોહ પણ કરવાનો નથી. તેમને સાધન તરીકે માની તેમનાથી સાચો ધર્મ સાધવાનો છે. તેથી ધર્મને શોધનાર મુનિ બધી ક્રિયાઓમાં સાવધાન બને છે. શરીરથી તે તેવી પ્રવૃત્તિ કરે કે જેથી ક્યાંય પણ તેને રાગદ્વેષ ન થાય. વાણીથી તે

Page #190

योगसारः ५/१ मुनिः सर्वक्रियासु सावधानीभूय प्रवर्त्तते ।
४४१ रागद्वेषाभ्यां न लिप्यते । मनसा चिन्तयन्स तथा चिन्तयति यथा तस्य चित्तं रागद्वेषाकुलं न भवति । स सर्वाः संयमक्रियाः करोति, परन्तु सदा सर्वत्रोपयोगवान्भवति । स चिन्तयति-कयाचिदपि मम प्रवृत्त्या मया कर्मभिर्दोषैर्वा लिप्तेन न भवितव्यमिति । यत्र मार्गे प्रभूता भषन्तः श्वानः सन्ति तत्र चलन्नरः प्रतिक्षणं सोपयोगो भवति-कोऽपि श्वा मां न भक्षयेदिति । महाटवीमुत्तरन्नरः प्रतिक्षणं सावधानो भवति-कोऽपि श्वापदो मां न हिंस्यादिति । चौराकीर्णक्षेत्रान्निर्गच्छन्सधनो नरः प्रतिक्षणमुपयुक्तो भवति-कोऽपि तस्करो मम धनं न चोरयेदिति । एवं सर्वाः संयमक्रियाः कुर्वन्मुनिः सोपयोगो भवति-दोषतस्करा ममाऽऽन्तरधनं न चोरयेयुः कर्ममेघाश्च ममाऽऽत्मसूर्यं नाऽऽवृणुयुरिति ।
अयमत्र सारः - धर्मसमाराधको मुनिः सर्वक्रियासु सावधानीभूय प्रवर्त्तते ॥१॥ अवतरणिका - धर्मान्वेषी मुनिः सावधानीभूय यत्करोति तद्दर्शयति -
તેવું બોલે કે જેથી ક્યાંય પણ તેનો આત્મા રાગદ્વેષથી ન લેવાય. મનથી તે તેવું વિચારે કે જેથી તેનું મન રાગદ્વેષથી વ્યાકુળ ન થાય. તે બધી સંયમક્રિયાઓ કરે, પણ હંમેશા બધે ઉપયોગવાળો હોય. તે વિચારે કે મારી કોઈપણ પ્રવૃત્તિથી મારે કર્મોથી કે દોષોથી લેપાવું ન જોઈએ. જે રસ્તે ઘણા કૂતરાઓ ભસતા હોય તે રસ્તે ચાલતો માણસ દરેક ક્ષણે ઉપયોગવાળો હોય કે કોઈપણ કૂતરો મને કરડી ન જાય. મોટા જંગલને પાર કરતો માણસ દરેક ક્ષણે સાવધાન હોય કે કોઈપણ જંગલી પશુ મને મારી ન નાખે. ચોરોથી ભરેલા સ્થાનમાંથી નીકળતો ધનવાન માણસ દરેક ક્ષણે ઉપયોગવાળો હોય કે કોઈપણ ચોર મારું ધન ચોરી ન જાય. એમ બધી સંયમક્રિયાઓ કરતો મુનિ ઉપયોગવાળો હોય કે દોષોરૂપી ચોરો મારું અંદરનું ધન લૂંટી ન જાય અને કર્ણોરૂપી વાદળો મારા આત્મારૂપી સૂર્યને ઢાંકી ન દે.
અહીં સાર આ પ્રમાણે છે - તાત્ત્વિક ધર્મની આરાધના કરતો મુનિ બધી ક્રિયાઓમાં સાવધાનીપૂર્વક પ્રવર્તે. (૧)
અવતરણિકા - સાચા ધર્મને શોધનાર મુનિ સાવધાન થઈને જે કરે છે તે બતાવે

Page #191

४४२
सात्त्विको मुनिर्निश्चयतत्त्वज्ञः योगसारः ५/२ मूलम् - इष्टानिष्टेषु भावेषु, सदा 'व्यग्रं मनो मुनिः ।
सम्यग्निश्चयतत्त्वज्ञः, स्थिरीकुर्वीत सात्त्विकः ॥२॥ अन्वयः - निश्चयतत्त्वज्ञः सात्त्विको मुनिरिष्टानिष्टेषु भावेषु सदा व्यग्रं मनः सम्यक् स्थिरीकुर्वीत । अथवा, सम्यग्निश्चयतत्त्वज्ञः सात्त्विको मुनिरिष्टानिष्टेषु भावेषु सदा व्यग्रं मनः स्थिरीकुर्वीत ॥२॥
पद्मीया वृत्तिः - निश्चयतत्त्वज्ञः - निश्चयेन-वस्तुतः तत्त्वम्-धर्म इति निश्चयतत्त्वम्, तत् जानातीति निश्चयतत्त्वज्ञः, सात्त्विकः - सत्त्वेन राजमानः, मुनिः - अनगारः, इष्टानिष्टेषु - अनुकूलप्रतिकूलेषु, भावेषु - पदार्थेषु प्रसङ्गेषु च, सदा - नित्यम्, व्यग्रम् - रागद्वेषकरणेन व्याप्तम्, मनः - चित्तम्, सम्यक्-सुष्ठ - भावनाभिर्भावयित्वेत्यर्थः, स्थिरीकुर्वीत - रागद्वेषाऽभावरूपां निश्चलतां प्रापयेत् । द्वितीयान्वयपक्षे 'सम्यक्'इति निश्चयतत्त्वज्ञस्य मुनेर्विशेषणम्, ततः सम्यग् - सुष्ठ-शास्त्राभ्यासाऽनुप्रेक्षादिभिरित्यर्थः ।
मुनिः शास्त्रपठनचिन्तनानुभवादिभिर्निश्चयधर्मं जानाति । व्यवहारधर्मो धर्मानुष्ठानरूपः । निश्चयधर्म आत्मविशुद्धिसम्पादकभावधर्मरूपः । मुनिनिश्चयधर्मस्य स्वरूपं निश्चिनोति । ततः स तत्प्राप्त्यर्थं प्रयतते । अत्र जगतीष्टानिष्टाः पदार्थाः प्रसङ्गाश्च सदा भवन्ति । मनः सदा तेषु व्याकुलं भवति । इष्टेषु तेषु तद्रागं करोति । अनिष्टेषु तेषु तद्वेषं करोति ।
શબ્દાર્થ - નિશ્ચય ધર્મને જાણનાર સાત્ત્વિક મુનિ ઈષ્ટ અને અનિષ્ટ ભાવોમાં સદા વ્યાત એવા મનને સારી રીતે સ્થિર કરે, અથવા સારી રીતે નિશ્ચય ધર્મને જાણનાર સાત્ત્વિક મુનિ ઈષ્ટ અને અનિષ્ટ ભાવોમાં સદા વ્યાપ્ત એવા મનને સ્થિર કરે. (૨)
પવીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - મુનિ શાસ્ત્રોના અભ્યાસ, ચિંતન, અનુભવ વગેરેથી નિશ્ચય ધર્મને જાણે છે. વ્યવહારધર્મ ધર્મની ક્રિયાઓરૂપ છે. નિશ્ચયધર્મ આત્માની વિશુદ્ધિ કરાવનાર ભાવધર્મ રૂપ છે. મુનિ નિશ્ચયધર્મના સ્વરૂપને નક્કી કરે છે. પછી તે તેને મેળવવા પ્રયત્ન કરે છે. જગતમાં ઈષ્ટ અને અનિષ્ટ પદાર્થો અને પ્રસંગો સદા થાય છે. મન હંમેશા તેમાં વ્યાકુળ થાય છે. તે ઈષ્ટ પદાર્થો-પ્રસંગોમાં રાગ કરે છે. તે અનિષ્ટ પદાર્થો-પ્રસંગોમાં દ્વેષ કરે છે. ક્યારેક તે ઈર્ષ્યાથી લપેટાય
१. व्यग्रमना - C, D, FI

Page #192

४४३
योगसारः ५/२ सात्त्विको मुनिर्मनः स्थिरीकरोति । कदाचित्तदीाविष्टं भवति । कदाचित्तत्क्रोधाविष्टं भवति । कदाचित्तन्मायाकुलं भवति । कदाचित्तन्मानाकुलं भवति । एवमिष्टानिष्टपदार्थप्रसङ्गान्प्राप्य मनः सदा दोषैर्व्याप्यते । यथा मदिरामत्तः कपिः क्षणमपि स्थिरो न भवति तथेदं मनः सदा दोषैरस्थिरं भवति । अस्थिरं मनो जीवान् संसारे पातयति । उक्तञ्च योगशास्त्रे - 'मनःक्षपाचरो भ्राम्यनपशङ्कं निरङ्कुशः । प्रपातयति संसाराऽऽवर्तगर्ते जगत्त्रयीम् ॥३६१॥' सात्त्विको मुनिस्तात्त्विकं धर्म ज्ञात्वाऽन्तःकरणं स्थिरीकरोति । दोषैरस्थिरं मन आत्मविशुद्धिसम्पादक निश्चयधर्ममाराद्धं न शक्नोति । सात्त्विको मुनिर्भावनाभिरन्तःकरणं भावयति । ततस्तस्य चित्तमिष्टानिष्टपदार्थप्रसङ्गेषु दोषैरस्थिरं न भवति । स सदा मनसो निग्रहं करोति । स स्वीयं मनो मेरुवत्स्थिरं करोति । ततो दोषपवनैस्तन्न विचलति । निश्चयधर्मं जाननेव मुनिर्मनः स्थिरीकर्तुं शक्नोति । अन्ये तु धर्मक्रियासु प्रवर्त्तमाना अपि धर्मार्थमेव विवदन्ते । ततस्ते बाह्यदृष्ट्या धर्माराधकत्वेन भासमाना अपि निश्चयधर्मशून्यत्वान्न भावधर्मस्याऽऽराधकाः किन्तु द्रव्यधर्मस्याऽऽराधकाः । सात्त्विक एव मनः स्थिरीकर्तुं शक्नोति । जगत्यन्यत्सर्वमस्थिरं स्थिरीकर्तुं शक्यते, परन्तु मनसः स्थिरीकरणमतीव છે. ક્યારેક તે ગુસ્સાના આવેશમાં આવે છે. ક્યારેક તે માયા-પ્રપંચો કરે છે. ક્યારેક તે અભિમાનના શિખર ઉપર ચઢી જાય છે. આમ ઈષ્ટ અને અનિષ્ટ પદાર્થો અને પ્રસંગોને પામીને મન હંમેશા દોષોથી ઘેરાયેલું રહે છે. જેમ દારૂ પીધેલ વાંદરો એક ક્ષણ પણ સ્થિર રહેતો નથી, તેમ આ મન હંમેશા દોષોથી અસ્થિર રહે છે. અસ્થિર મન જીવોને સંસારમાં પાડે છે. યોગશાસ્ત્રમાં કહ્યું છે, “અંકુશ વિના ભમતો મનરૂપી રાક્ષસ ત્રણે જગતના જીવોને સંસારરૂપી આવર્તના ખાડામાં શંકા વિના પાડે છે. (૩૬ ૧) સાત્ત્વિક મુનિ સાચા ધર્મને જાણીને મનને સ્થિર કરે છે. દોષોથી અસ્થિર મન આત્માની વિશુદ્ધિ રૂપી નિશ્ચયધર્મને આરાધી શકતું નથી. સાત્વિક મુનિ ભાવનાઓથી મનને ભાવિત કરે છે. તેથી તેનું મન ઇષ્ટ અને અનિષ્ટ પદાર્થો અને પ્રસંગોમાં દોષોથી અસ્થિર થતું નથી. તે હંમેશા મનનો નિગ્રહ કરે છે. તે પોતાના મનને મેરુપર્વતની જેમ સ્થિર કરી શકે છે. બીજા તો ધર્મક્રિયા કરવા છતાં પણ ધર્મ માટે જ ઝગડે છે. તેથી તેઓ બાહ્યદૃષ્ટિથી ધર્મના આરાધક લાગતાં હોવા છતાં પણ નિશ્ચય ધર્મ વિનાના હોવાથી ભાવધર્મના આરાધક નથી, પણ દ્રવ્યધર્મના આરાધક છે. સાત્ત્વિક જીવ જ મનને સ્થિર કરી શકે છે. જગતમાં બીજી બધી અસ્થિર વસ્તુઓ સ્થિર કરી શકાય છે, પણ મનને સ્થિર કરવું બહુ જ મુશ્કેલ છે.

Page #193

४४४
जीवाः स्वस्वकर्मफलोदयं भुञ्जते योगसारः ५/३ दुष्करम् । जगद्विजेतारोऽपि मनः स्थिरीकर्तुं न शक्नुवन्ति । सात्त्विको मुनिर्भावनारज्जुभिर्मनो नियन्त्र्य तत्स्थिरीकरोति ।
अयमत्र सारः - मुमुक्षुभिर्मनः स्थिरीकर्त्तव्यम् । मनसः स्थिरीकरणमेव तात्त्विको धर्मः ॥२॥
अवतरणिका - तत्त्वधर्मान्वेषी मुनिः किं विचिन्त्य मनः स्थिरीकरोतीति दर्शयति - मूलम् - अशुभं वा शुभं वाऽपि, स्वस्वर्कर्मफलोदयम् ।
___ भुञ्जानानां हि जीवानां, हर्ता कर्ता न कश्चन ॥३॥ अन्वयः - हि अशुभं वा शुभं वाऽपि स्वस्वकर्मफलोदयं भुञ्जानानां जीवानां कश्चन (अशुभस्य शुभस्य वा) हर्ता (अशुभस्य शुभस्य वा) कर्ता (च) न (विद्यते) ॥३॥
पद्मीया वृत्तिः - हि - यतः, हिशब्दः पूर्वश्लोके यदुक्तं मुनिर्मनः स्थिरीकरोतीति तस्य कारणं द्योतयति, अशुभम् - प्रतिकूलवेद्यम्, वाशब्दो विकल्पे, शुभम् - अनुकूलवेद्यम्, वाशब्दो विकल्पे, अपिशब्दः समुच्चये, स्वस्वकर्मफलोदयं - स्वेनआत्मना स्वेन-आत्मना बद्धानि कर्माणि-आत्मना सह क्षीरनीरवदेकीभूताः कार्मणवर्गणापुद्गला इति स्वस्वकर्माणि, तेषां फलम्-विपाक इति स्वस्वकर्मफलम्, तस्योदय इति स्वस्वकर्मफलोदयः, तम्, भुञ्जानानाम् - अनुभवताम्, जीवानाम् - देहिनाम्, દુનિયાને જીતનારા પણ મનને સ્થિર કરી શકતા નથી. સાત્ત્વિક મુનિ ભાવનારૂપી દોરડાઓ વડે મનને નિયંત્રિત કરી તેને સ્થિર કરે છે.
અહીં સાર આ પ્રમાણે છે – મુમુક્ષુઓએ મનને સ્થિર કરવું જોઈએ. મનને સ્થિર ४२j ४ सयो धर्म छ. (3)
અવતરણિકા - સાચા ધર્મને શોધનાર મુનિ શું વિચારીને મનને સ્થિર કરે છે ? मे मतावे छ -
શબ્દાર્થ - (મુનિ મનને સ્થિર કરે છે, કેમકે પોતે કરેલા કર્મોના શુભ કે અશુભ ફળના ઉદયને ભોગવનારા જીવોના અશુભને કે શુભને હરનારો અને અશુભને કે शुभने ४२नारी जीओ ओ नथी. (3) १. ... धर्म ... - F। २. च - G, हि - JI

Page #194

४४५
योगसारः ५/३
कर्मबन्धस्वरूपम्। कश्चन - अन्यो जीवः पदार्थो वा, 'अशुभस्य शुभस्य वा' इत्यत्राध्याहार्यम्, हर्ता - અપનેતા, “શુમી રામસ્થ વા' રૂત્રાણપ્યોહાર્ય, શત્ત-પ્રયો', “' इत्यत्राध्याहार्यम्, नशब्दो निषेधे, 'विद्यते' इत्यत्राध्याहार्यम् ।
पूर्वश्लोके उक्तं - मुनिना मनः स्थिरीकर्त्तव्यमिति । ततः शङ्का स्यात्-कथं मनः स्थिरीकर्तव्यमिति । ततो ग्रन्थकारोऽनेन वृत्तेन मनःस्थिरीकरणोपायरूपं चिन्तनं दर्शयति । जीवः प्रतिसमयं शुभाशुभाध्यवसायैः स्वावगाहनावगाढान्कार्मणवर्गणास्कन्धान्गृहीत्वाऽऽत्मना सह क्षीरनीरवल्लोहाग्निवद्वैकीकरोति । इयं प्रक्रिया कर्मबन्ध इत्युच्यते । उक्तञ्च कर्मस्तवनामद्वितीयकर्मग्रन्थवृत्तौ - तत्र मिथ्यात्वादिभिर्बन्धहेतुभिरञ्जनचूर्णपूर्णसमुद्गकवनिरन्तरं पुद्गलनिचिते लोके कर्मयोग्यवर्गणापुद्गलैरात्मनः क्षीरनीरवद्वढ्ययःपिण्डवद्वाऽन्योन्यानुगमाभेदात्मकः सम्बन्धो बन्धः ।' (प्रथमश्लोकવૃત્તિ) અધ્યાત્મિસાડથુરુમ્ – “વશ્વ: ત્મિસંન્નેષો, દ્રવ્યતઃ સ ચતુર્વિધ: तद्धत्वध्यवसायात्मा, भावतस्तु प्रकीर्तितः ॥१८/१६६॥'आत्मना सहैकीभूताः कार्मणस्कन्धाः कर्माणीत्युच्यन्ते । उक्तञ्च देवेन्द्रसूरिविरचितकर्मविपाकनामप्रथम
પઘીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - બીજા શ્લોકમાં કહ્યું કે મુનિએ મનને સ્થિર કરવું. તેથી શંકા થાય - “મનને શી રીતે સ્થિર કરવું?' તેથી ગ્રંથકાર આ શ્લોકથી મનને સ્થિર કરવાના ઉપાયરૂપ ચિંતન બતાવે છે. જીવ દરેક સમયે શુભ કે અશુભ અધ્યવસાયો વડે પોતાની અવગાહનામાં રહેલા કાશ્મણ વર્ગણાના સ્કંધોને ગ્રહણ કરીને આત્માની સાથે દૂધ-પાણીની જેમ કે લોઢા-અગ્નિની જેમ એકમેક કરે છે. આ પ્રક્રિયાને કર્મબંધ કહેવાય છે. કર્મસ્તવ નામના બીજા કર્મગ્રંથના પહેલા શ્લોકની વૃત્તિમાં કહ્યું છે – “ત્યાં મિથ્યાત્વ વગેરે બંધહેતુઓ વડે અંજનચૂર્ણથી ભરેલ પેટીની જેમ પુદ્ગલોથી ખીચોખીચ ભરાયેલા લોકમાં કર્મયોગ્યવર્ગણાના પુદ્ગલોની સાથે આત્માનો દૂધ-પાણીની જેમ કે લોઢા-અગ્નિની જેમ પરસ્પર એકમેક થવારૂપ અભેદ સંબંધ તે બંધ. (૧)” અધ્યાત્મસારમાં પણ કહ્યું છે, “કર્મ અને આત્માનો સંબંધ એ બંધ છે. તે દ્રવ્યથી ચાર પ્રકારનો છે. તેના કારણભૂત અધ્યવસાયોરૂપ ભાવથી બંધ કહેવાયો છે. (૧૮/૧૬૬) આત્માની સાથે એકમેક થયેલા કાર્મણ સ્કંધોને કર્મો કહેવાય છે. કર્મવિપાક નામના પહેલા કર્મગ્રંથના પહેલા શ્લોકની વૃત્તિમાં કહ્યું છે - “જે કારણથી અંજનચૂર્ણથી ભરેલી પેટીની જેમ ઠાંસી ઠાંસીને પુગલોથી ભરાયેલા

Page #195

४४६ कर्मोदयस्वरूपम्
योगसारः ५/३ कर्मग्रन्थवृत्तौ - ‘क्रियते-विधीयतेऽञ्जनचूर्णपूर्णसमुद्गकवन्निरन्तरपुद्गलनिचिते लोके क्षीरनीरन्यायेन वढ्ययःपिण्डवद्वा कर्मवर्गणाद्रव्यमात्मसम्बद्धं येन कारणेन ततस्तस्मात्कारणात् कर्म भण्यते ।' (प्रथमश्लोकवृत्तिः) बन्धानन्तरं कियत्कालं यावत्कर्माणि तथैवावतिष्ठन्ते, न स्वफलं दर्शयन्ति । अयं काल अबाधाकाल इत्युच्यते। उक्तञ्च शतकनामपञ्चमकर्मग्रन्थवृत्तौ -'तथेहाबाधाकालः कर्मणोऽनुदयलक्षणो...... अबाधां विहाय तत ऊर्ध्वं वेदनार्थं कर्मनिषेको भवतीति ।' (२७ तम गाथावृत्तिः) अबाधाकालसमाप्तौ कर्माणि जीवाय शुभाशुभफलं ददति । इदं कर्मणां विपाकवेदनमुदय इत्युच्यते । अबाधाकालासमाप्तावपि अपवर्तनाकरणेन कर्मणामुदयो भवति । उक्तञ्च कर्मस्तववृत्तौ - 'यथावस्थितिबद्धानां कर्मपुद्गलानामपवर्त्तनादिकरणविशेषकृते स्वाभाविके वा स्थित्यपचये सत्युदयसमयप्राप्तानां विपाकवेदनमुदयः।' (प्रथमश्लोकवृत्तिः) इत्थं जीवाः स्वयमेव शुभाशुभभावैः कर्म बध्नन्ति तदुदये च शुभाशुभफलान्यनुभवन्ति । तत्र परे तु निमित्तमात्राः । ते जीवेभ्यः न शुभं फलं ददति नाप्यशुभं फलं ददति । स्वबद्धकर्मैव जीवेभ्यः शुभाशुभफलानि ददाति । शुभाशुभफलानि ददतः कर्मणः લોકમાં કર્મવર્ગણાનું દ્રવ્ય દૂધ-પાણીની જેમ કે લોઢા-અગ્નિની જેમ આત્માની સાથે સંબદ્ધ કરાય છે તે કારણથી તેને કર્મ કહેવાય છે. (૧) બંધાયા પછી કર્મો કેટલોક સમય તેમ જ પડ્યા રહે છે, ફળ બતાવતાં નથી. આ કાળને અબાધાકાળ કહેવાય છે. શતક નામના પાંચમા કર્મગ્રંથની ગાથા-૨૭ની ટીકામાં કહ્યું છે કે – “જેમાં કર્મનો ઉદય ન હોય તે અબાધાકાળ.......... અબાધાને છોડીને પછી ઉપર વેદવા માટે કર્મનો નિષેક થાય છે.” અબાધાકાળ પૂરો થાય એટલે કર્મો જીવને શુભ કે અશુભ ફળ આપે છે. આ કર્મના ફળને જે ભોગવવું તે ઉદય કહેવાય છે. અબાધાકાળ પૂરો ન થયો હોય તો પણ અપવર્તનાકરણ વડે કર્મોનો ઉદય થાય છે. કર્મસ્તવના પહેલા શ્લોકની વૃત્તિમાં કહ્યું છે – “યથાવસ્થિત રીતે બંધાયેલા, અપવર્તન વગેરે કરણવિશેષથી કે સ્વાભાવિક રીતે સ્થિતિ ઘટવાથી ઉદય સમયને પામેલા કર્મપુદ્ગલોના વિપાકને ભોગવવો તે ઉદય છે. (૧)’ આમ જીવો પોતે જ શુભ કે અશુભ ભાવોથી કર્મ બાંધે છે અને તેના ઉદયે શુભ કે અશુભ ફળને ભોગવે છે. તેમાં બીજા તો નિમિત્તમાત્ર છે. તેઓ જીવોને શુભ કે અશુભ ફળ આપતાં નથી. પોતે બાંધેલા કર્મો જ જીવને શુભ કે અશુભ ફળ આપે છે. શુભ કે અશુભ ફળ આપનારા કર્મને બીજા જીવો સહાય કરે છે. જીવ પોતે જ સારા કે ખરાબ

Page #196

योगसार: ५/३
सुखदुःखानां कर्त्ता हर्त्ता चात्मैव ।
४४७
परे सहायीभवन्ति । जीव एव शुभाशुभाध्यवसायैः कर्म बध्नाति तदुदये च स्वयमेव सुखी वा दुःखी वा भवति । ततो जीव एव स्वात्मानं सुखिनं दुःखिनं वा करोति । यदि स धर्माराधनां करोति तर्हि तस्य कर्माणि निर्जरन्ति । ततश्च स सहजानन्दमनुभवति । यदि वा कर्म स्वफलदर्शनेन जीवं सुखिनं दुःखिनं वा करोति स्वनिर्जरणेन च तं सहजानन्दलीनं करोति । तच्च कर्म जीवेनैव पुरा बद्धम् । जीव एव तस्य निर्जरां करोति । इत्थं जीव एव स्वस्य सुखदुःखानां कर्त्ता हर्त्ता च, न तु परे पदार्था जीवा वा । इत्थं विचिन्त्य सुखकर्त्तरि दुःखहर्त्तरि वा बाह्यनिमित्ते रागो न कर्तव्यो न च दुःखकर्त्तरि सुखहर्त्तरि वा बाह्यनिमित्ते द्वेषः कर्त्तव्यः । सुखदुःखानां कर्त्ता हर्त्ता चात्मैवा । तत आत्मैव दमनीयो येन स शुभाशुभफलदायककर्मबन्धमेव न कुर्यात् । उक्तञ्चाऽऽत्मानुशासने श्रीपार्श्वनागगणिविरचिते - 'सुखदुःखानां कर्त्ता, हर्त्ताऽपि न कोऽपि कस्यचिज्जन्तोः । इति चिन्तय सबुद्ध्या, पुराकृतं भुज्यते कर्म ॥ ११ ॥ ' देशनाशतकेऽप्युक्तम् - 'न परो करेइ दुक्खं, नेव सुहं कोइ कस्सई देई । जं पुण सुचरिअदुचरिअं परिणमइ पुराणयं कम्मं ॥९५॥' (छाया न परः करोति दुःखं, नैव सुखं कश्चित् कस्मैचिद् ददाति । અધ્યવસાયોથી કર્મ બાંધે છે અને તેના ઉદયે પોતે જ સુખી કે દુઃખી થાય છે. તેથી જીવ જ પોતાને સુખી કે દુ:ખી કરે છે. જો તે ધર્મારાધના કરે છે તો તેને કર્મનિર્જરા થાય છે. તેથી તે સહજ આનંદને અનુભવે છે. અથવા કર્મ પોતાનું ફળ બતાવવા વડે જીવને સુખી કે દુઃખી કરે છે અને પોતાની નિર્જરા વડે તેને સહજ આનંદમાં લીન કરે છે. તે કર્મ જીવે જ પૂર્વે બાંધેલું. જીવ જ તેની નિર્જરા કરે છે. આમ જીવ જ પોતાના સુખ-દુઃખોનો કરનારો અને હરનારો છે, બીજા પદાર્થો કે જીવો નહીં. આમ વિચારીને સુખ કરનારા કે દુઃખ હરનારા બાહ્ય નિમિત્ત ઉપર રાગ ન કરવો અને દુઃખ કરનારા કે સુખ હરનારા બાહ્ય નિમિત્ત ઉપર દ્વેષ ન કરવો. સુખદુઃખોનો કરનારો અને હરનારો આત્મા જ છે. તેથી આત્માને જ દમવો જોઈએ કે જેથી તે શુભ-અશુભ ફળ આપનાર કર્મોને બાંધે જ નહીં. આત્માનુશાસનમાં શ્રીપાર્શ્વનાગગણિએ કહ્યું છે, ‘કોઈ જીવના સુખદુઃખોને કરનારો અને હરનારો કોઈ પણ જીવ નથી. સબુદ્ધિથી આમ વિચાર - પૂર્વે કરાયેલ કર્મ ભોગવાય છે. (૧૧)’ દેશનાશતકમાં પણ કહ્યું છે, ‘બીજો જીવ દુ:ખ કરતો નથી. કોઈ કોઈને સુખ આપતું નથી. જે સારું કે ખરાબ જૂનું કર્મ છે તે ફળ આપે છે.’ મુનિએ સિંહ
-
.

Page #197

४४८
मृगारिः शरोत्पत्तिं विमृगयते ।
योगसारः ५/४
यत्पुनः सुचरितदुश्चरितं, परिणमति पुराणकं कर्म्म ॥ ९५ ॥ ) मुनिना सिंहसदृशेन भवितव्यं न तु श्वतुल्येन । श्वा प्रस्तरं भषति न तु प्रस्तरक्षेतारम् । सिंहः शरक्षेप्तारं निहन्ति न तु शरम् । उक्तञ्चोपदेशमालायाम् – 'पत्थरेणाहओ कीवो, पत्थरं डक्कुमिच्छइ । मिगारिओ સર પપ્પ, સરુત્તિ વિમારૂ શ્રૂoા' (છાયા-પ્રસ્તરેખાહત: વસ્તીવ:, પ્રસ્તર હંમિતિ । मृगारिः शरं प्राप्य शरोत्पत्तिं विमृगयते ॥ १३९ ॥ ) एवं मुनिना शुभाशुभफलनिमित्तभूताः पदार्था जीवाश्च शुभाशुभफलदायकत्वेन न द्रष्टव्याः, परन्तु शुभाशुभफलदायककर्मबन्धक आत्मैव शुभाशुभफलदायकत्वेन द्रष्टव्यः स चैव जेतव्य: ।
इत्थं सुखदुःखानां कर्त्ता हर्त्ता चात्मैवेति चिन्तनेनेष्टानिष्टेषु भावेषु रागद्वेषाकरणेन मनः स्थिरीभवति । रागद्वेषरहितमनसो निष्पादनमेव तात्त्विको धर्मः ॥३॥ अवतरणिका - मन:स्थिरीकरणोपायं प्रदर्श्याऽधुना मनःस्थिरीकरणफलं दर्शयति - मूलम् - मृतप्रायं यदा चित्तं, मृतप्रायं यदा वपुः । मृतप्रायं यदाक्षाणां वृन्दं पक्कं तदा सुखम् ॥४॥
2
જેવા થવું જોઈએ, કૂતરા જેવા નહીં. કૂતરો પથ્થરને ભસે છે, પથ્થર ફેંકનારાને નહીં. સિંહ બાણ ફેંકનારાને હણે છે, બાણને નહીં. ઉપદેશમાળામાં કહ્યું છે - ‘પથ્થરથી હણાયેલ કૂતરો પથ્થરને કરડવા ઇચ્છે છે, સિંહ બાણ પામીને બાણ ક્યાંથી આવ્યું તે શોધે છે. (૧૩૯)' એમ મુનિએ શુભ અને અશુભ ફળના નિમિત્તભૂત પદાર્થોને અને જીવોને શુભ-અશુભ ફળ આપનારા તરીકે ન જોવા પણ શુભ-અશુભ ફળ આપનારા કર્મોને બાંધનારા આત્માને જ શુભ-અશુભ ફળ આપનાર તરીકે જોવો અને તેને જ જીતવો.
આમ સુખ-દુ:ખોને કરનારો અને હરનારો આત્મા જ છે, એમ વિચારી ઇષ્ટ અને અનિષ્ટ ભાવોમાં રાગદ્વેષ ન કરીને મન સ્થિર થાય છે. મનને રાગ-દ્વેષ રહિત કરવું એ જ સાચો ધર્મ છે. (૩)
અવતરણિકા - મનને સ્થિર કરવાનો ઉપાય બતાવીને હવે મનને સ્થિર કરવાનું ફળ બતાવે છે –
શબ્દાર્થ - જ્યારે મન મૃતપ્રાયઃ થાય છે, જ્યારે શરીર મૃતપ્રાયઃ થાય છે, જ્યારે ઇન્દ્રિયોનો સમૂહ મૃતપ્રાયઃ થાય છે ત્યારે સુખ પાકે છે. (૪)

Page #198

योगसारः ५/४ चित्तदेहेन्द्रियलालनव्यग्रो जीव आत्मानन्दं नाऽनुभवति ४४९
अन्वयः - यदा चित्तं मृतप्रायं (स्यात्), यदा वपुर्मृतप्रायं (स्यात्), यदाक्षाणां वृन्दं मृतप्रायं (स्यात्) तदा सुखं पक्वं (स्यात्) ॥४॥
पद्मीया वृत्तिः - यदा - यस्मिन्काले, चित्तम् - अन्तःकरणम्, मृतप्रायम् - मृतम्-नष्टप्राणम्, मृतमिवेति मृतप्रायम्, स्यादित्यत्राध्याहार्यम्, यदा - यस्मिन्काले, वपुः-शरीरम्, मृतप्रायम् - पूर्ववत्, स्यादित्यत्राप्यध्याहार्यम्, यदा - यस्मिन्काले, अक्षाणाम् - इन्द्रियाणाम्, वृन्दम् - समूहः, मृतप्रायम् - पूर्ववत्, स्यादित्यत्राप्यध्याहार्यम्, तदा-तस्मिन्काले, सुखम् - आत्मानन्दः, पक्वम् - परिणतम्, स्यादित्यत्राध्याहार्यम् ।
चित्तमिष्टानिष्टेषु भावेषु रागद्वेषाभ्यां व्याप्यते । तत आत्मानन्दो नाऽनुभूयते । जीवः शरीरस्य कृते रागद्वेषौ करोति । स शरीरस्य पोषणार्थं रक्षणार्थञ्च सदसत्कार्येषु प्रवर्त्तते । इत्थं शरीरलालने व्यग्रो जीवः सहजानन्दं नानुभवति । इन्द्रियाणि शुभविषयानभिलषन्त्यशुभविषयाँश्च तिरस्कुर्वन्ति । ततो जीवः शुभविषयप्राप्त्यर्थमशुभविषयपरिहारार्थं च यतते । इत्थं शुभाशुभविषयप्राप्तिपरिहारव्यग्रत्वेन जीव आत्मारामतां नाऽनुभवति । यदा चित्तदेहेन्द्रियाणि मृततुल्यानि भवन्ति तदाऽऽत्मानन्दोऽनुभूयते । मृतको निश्चेष्टो निश्चलश्च भवति । यदि चित्तमिष्टानिष्टेषु भावेषु रागद्वेषौ न करोति, स्थिरीभवति सांसारिकभावाश्च न चिन्तयति तदा तन्मृतप्रायं भवति । चित्ते विद्यमानेऽपि तत्स्वकार्य
પધીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - ઈષ્ટ અને અનિષ્ટ ભાવોમાં મન રાગદ્વેષથી વ્યાપે છે. તેથી આત્માનો આનંદ અનુભવાતો નથી. જીવ શરીરના કારણે રાગ-દ્વેષ કરે છે. તે શરીરને પોષવા માટે અને રક્ષવા માટે સારા અને ખરાબ કાર્યોમાં પ્રવર્તે છે. આમ શરીરનું લાલન-પાલન કરવામાં વ્યગ્ર જીવ સહજ આનંદને અનુભવતો નથી. ઇન્દ્રિયો સારા વિષયોને ઇચ્છે છે અને ખરાબ વિષયોનો તિરસ્કાર કરે છે. તેથી જીવ શુભ વિષયો મેળવવા અને અશુભ વિષયોને છોડવા પ્રયત્ન કરે છે. આમ શુભ વિષયોને મેળવવા અને અશુભ વિષયોને છોડવામાં વ્યગ્ર હોવાથી જીવ આત્માના આનંદને અનુભવતો નથી. જયારે મન, શરીર અને ઇન્દ્રિયો મૃતતુલ્ય બને છે, ત્યારે આત્માનો આનંદ અનુભવાય છે. મડદું ચેષ્ટા વિનાનું અને ગતિ વિનાનું હોય છે. જો ચિત્ત ઈષ્ટ અને અનિષ્ટ ભાવોમાં રાગદ્વેષ ન કરે, સ્થિર થાય અને સંસારના ભાવોને ન વિચારે તો તે મૃતપ્રાયઃ છે. ચિત્ત હોવા છતાં પણ તે

Page #199

४५०
यदा चित्तदेहेन्द्रियाणि मृतप्रायाणि तदा सुखं पक्वम्
योगसार: ५/४
न करोतीति तन्मृतप्रायमुच्यते । मृतकस्य कोऽपि नरश्चिन्तां न करोति । तस्य पोषणेन स न तुष्यति । तस्य छेदनेन स न खिद्यते । यदि जीवः शरीरस्य चिन्तां न करोति, तस्य पुष्टौ स न तुष्यति, तस्य हानौ स न दीनीभवति तर्हि शरीरं मृतप्रायं भवति । शरीरे विद्यमानेऽपि जीवस्य तत्र निःसङ्गत्वान्निःस्पृहत्वाच्च तन्मृतप्रायमुच्यते । मृतक इष्टानिष्टेषु प्रवृत्तिनिवृत्ती न करोति, नापीष्टप्राप्त्यर्थमनिष्टपरिहारार्थं च यतते । यदीन्द्रियाणि शुभाशुभेषु विषयेषु प्रवृत्तिनिवृत्ती न कुर्वन्ति, जीव इष्टविषयप्राप्त्यर्थमनिष्टविषयपरिहारार्थञ्च न प्रयतते तर्हीन्द्रियाणि मृतप्रायाणि भवन्ति । इन्द्रियेषु विद्यमानेष्वपि जीवस्य तद्विषयेष्वप्रवर्त्तनात्तानि मृतप्रायाणीत्युच्यन्ते । इत्थं यदा चित्तशरीरेन्द्रियाणि मृतप्रायाणि भवन्ति तदाऽऽत्मानन्दः पक्त्रिमो भवति । यदा फलमामतां त्यजति तदा पक्कं भवति । एवं यदा जीवश्चित्तदेहेन्द्रियलालनपालनरूपामामतां त्यजति तदाऽऽत्मानन्दः पक्वो भवति । स चात्मस्वरूपभूतः । जीवस्तस्मिन्लीनो भवति । चित्तदेहेन्द्रियाणि बाह्यानि । यदाऽऽत्मा तेषां चिन्तां त्यजति तदा तानि मृतप्रायाणि भवन्ति । ततश्चात्मनोऽन्तरङ्गः सहजानन्दः प्रादुर्भवति ॥४॥ પોતાનું કાર્ય ન કરતું હોવાથી તે મૃતપ્રાયઃ કહેવાય છે. મડદાંની કોઈ પણ માણસ ચિંતા કરતું નથી. તેના પોષણથી તે ખુશ થતું નથી. તેને છેદવાથી તેને ખેદ થતો નથી. જો જીવ શરીરની ચિંતા ન કરે, તેની પુષ્ટિમાં તે ખુશ ન થાય, તેની હાનિમાં તે દીન ન થાય તો શરીર મૃતપ્રાયઃ બને છે. શરીર હોવા છતાં પણ જીવનો તેનામાં સંગ કે સ્પૃહા ન હોવાથી તે મૃતપ્રાયઃ કહેવાય છે. મડદું ઇષ્ટ અને અનિષ્ટમાં પ્રવૃત્તિ-નિવૃત્તિ કરતું નથી. તે ઇષ્ટને મેળવવા કે અનિષ્ટને છોડવા પ્રયત્ન કરતું નથી. જો ઇન્દ્રિયો શુભ-અશુભ વિષયોમાં પ્રવૃત્તિ-નિવૃત્તિ ન કરે, જીવ ઇષ્ટ વિષયોને મેળવવા અને અનિષ્ટ વિષયોને છોડવા પ્રયત્ન ન કરે તો ઇન્દ્રિયો મૃતપ્રાયઃ બને છે. ઇન્દ્રિયો વિદ્યમાન હોવા છતાં પણ જીવ તેના વિષયોમાં પ્રવર્તતો ન હોવાથી ઇન્દ્રિયો મૃતપ્રાયઃ કહેવાય છે. આમ જ્યારે મન, શરીર અને ઇન્દ્રિયો મૃતપ્રાયઃ બને છે, ત્યારે આત્માનો આનંદ પાકી જાય છે. જ્યારે ફળ કચાશને છોડે છે ત્યારે તે પાકે છે. એમ જ્યારે જીવ મન, શરીર, ઇન્દ્રિયના લાલન-પાલનરૂપ કચાશને છોડે છે, ત્યારે આત્માનો આનંદ પાકે છે. તે પાકેલો આત્માનો આનંદ આત્માના સ્વરૂપ સમાન છે. જીવ તેમાં લીન થાય છે. મન-શરીર-ઇન્દ્રિયો બાહ્ય છે. જ્યારે આત્મા તેમની ચિંતા છોડે છે, ત્યારે તે મન-શરીર-ઇન્દ્રિયો મૃતપ્રાયઃ બને છે. તેથી આત્માનો અંદરનો સહજ આનંદ પ્રગટે છે. (૪)

Page #200

योगसार: ५/५
वैदग्ध्यगर्वो न कर्त्तव्यः ।
अवतरणिका - मनोदेहेन्द्रियाणां निरोधे सुखं पक्कं भवतीत्युपदिष्टम् । मनोदेहेन्द्रियाणां निरोधेऽसमर्थाः पण्डिताः पण्डित्यमदं कुर्वन्ति । अतस्तान् तद्धानार्थमुपदिशति मूलम् - आजन्माज्ञानचेष्टाः स्वा, निन्द्यास्ताः प्राकृतैरपि । विचिन्त्य मूढ ! वैदग्ध्य-गर्वं कुर्वन्न लज्जसे ॥ ५ ॥
अन्वयः
मूढ ! स्वा आजन्माऽज्ञानचेष्टाः प्राकृतैरपि निन्द्या:, ता विचिन्त्य वैदग्ध्यगर्वं कुर्वन् (किं) न लज्जसे ? ॥५॥
४५१
-
-
पद्मीया वृत्तिः - मूढ ! - पाण्डित्यमदं कुर्वतो जीवस्य सम्बोधनं-हे मूर्ख !, स्वा: आत्मना कृताः, आजन्माज्ञानचेष्टाः - जन्मनः - उत्पत्तेः प्रभृतीति आजन्म, अज्ञानेनमोहेन कृताश्चेष्टा:-प्रवृत्तय इत्यज्ञानचेष्टाः, आजन्म कृताश्च ता अज्ञानचेष्टाश्चेति आजन्माज्ञानचेष्टाः, प्राकृतैः – सामान्यजनैः, अपिशब्दो विशिष्टजनैस्तु निन्द्या एव, प्राकृतजनैरपि निन्द्या इति द्योतयति, निन्द्याः न समीचीना इति जुगुप्सनीयाः, ताः स्वीया आजन्माज्ञानचेष्टाः, विचिन्त्य - स्मृत्वा, वैदग्ध्यगर्वम् - वैदग्ध्यस्य- पाण्डित्यस्य गर्वःमद इति वैदग्ध्यगर्वः, तम् कुर्वन् - वहन्, 'किम्' इत्यत्राध्याहार्यम्, नशब्दो निषेधे, लज्जसे - लज्जामनुभवसि ?
-
मोहाज्ञानेन जीवो मुह्यति । ततः स विविधाश्चेष्टाः करोति । स जीवान्हिनस्ति । सोऽसत्यं वदति । स स्तैन्यं करोति । स स्त्रीभिर्मैथुनं सेवते । स तासामङ्गोपाङ्गानि
અવતરણિકા - મન, શરીર, ઇન્દ્રિયોનો નિરોધ થવા પર સુખ પાકે છે, એમ ઉપદેશ આપ્યો. મન, શરીર, ઇન્દ્રિયોનો નિરોધ કરવા અસમર્થ પંડિતો પંડિતાઈનો મદ કરે છે. માટે તેમને તે છોડવા માટેનો ઉપદેશ આપે છે -
શબ્દાર્થ - હે મૂઢ ! પોતાની જન્મથી માંડીને થયેલી અજ્ઞાન ચેષ્ટાઓ સામાન્ય મનુષ્યો વડે પણ નિંદવા યોગ્ય છે. તેમને વિચારીને વિદ્વત્તાનો ગર્વ કરતો તું કેમ શરમાતો નથી ? (૫)
પદ્મીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - મોહના અજ્ઞાનથી જીવ મુંઝાય છે. તેથી તે વિવિધ ચેષ્ટાઓ કરે છે. તે જીવોને હણે છે. તે જૂઠું બોલે છે. તે ચોરી કરે છે. તે સ્ત્રીઓ સાથે મૈથુન સેવે છે. તે તેમના અંગોપાંગ જોઈને હરખાય છે. તે તેમનું

Page #201

४५२
मोहमूढस्याऽज्ञानचेष्टाः ।
योगसार: ५/५
I
I
I
निरीक्ष्य मोदते । स ताश्चिन्तयति । स प्रभूतं धनमर्जयति । तदर्थं स आरम्भान्करोति । सोऽन्येभ्योऽभ्याख्यानं ददाति । स पैशून्यं करोति । स माययाऽन्यान्वञ्चयते । स विश्वासघातं करोति । स उपकारिष्वपकारं करोति । स वेश्याभिः परस्त्रीभिश्च व्यभिचारं सेवते । सोऽन्येषामल्पापराधेऽपि प्रचण्डकोधाविष्टो भवति । स परैः सह कलहं करोति । स निर्दोषानपि हन्ति । स स्वसुखार्थमन्यान्भृशं पीडयति । एवमादिका अन्या अप्यसमञ्जसचेष्टाः स करोति । एताश्चेष्टाः सामान्यजना अपि न कुर्वन्ति । सामान्यजना अप्येताश्चेष्टा जुगुप्सन्ते । मोहाज्ञानमूढोऽधमोऽधमाधमो वा भवति । ततः स तथा प्रवर्त्तते यथा सामान्यजना अपि न प्रवर्त्तन्ते । अयं मोहमूढो जीवः कथञ्चित्कर्मलाघवमासाद्य जिनधर्मशास्त्रश्रवण-सम्यक्त्व-देशविरति-सर्वविरत्यादिकं प्राप्नोति । स धर्माराधनां करोति । स शास्त्राणि पठति । स शास्त्रनिष्णातो भवति । सोऽन्यानध्यापयति । सोऽन्येभ्यो देशनां ददाति । सोऽन्येषां शङ्काः समादधाति । इत्थं स विद्वान् भवति । सर्वे तं प्रशंसन्ति । सर्वे तं सेवन्ते । सर्वे तस्याऽऽज्ञां मन्यन्ते । ततः स स्वविद्वत्तायाः फलं दृष्ट्वा विद्वत्तामदं करोति । स स्वात्मानं परेभ्योऽतिशायी मन्यते । स पराँस्तुच्छान्मन्यते । ततस्तस्मै ग्रन्थચિંતન કરે છે. તે ઘણું ધન ભેગું કરે છે. તેની માટે તે આરંભો કરે છે. તે બીજાઓને આળ આપે છે. તે ચાડી ખાય છે. તે માયાથી બીજાને ઠગે છે. તે વિશ્વાસઘાત કરે છે. તે ઉપકારીઓ ઉપર અપકાર કરે છે. તે વેશ્યાઓ અને પરસ્ત્રીઓ સાથે વ્યભિચાર સેવે છે. તે બીજાના થોડા અપરાધમાં પણ ઘણો ગુસ્સો કરે છે. તે બીજા સાથે ઝઘડો કરે છે. તે નિર્દોષ જીવોને પણ હણે છે. તે પોતાના સુખ માટે બીજાને બહુ પીડે છે. તે બીજી પણ આવી અસમંજસ ચેષ્ટાઓ કરે છે. આ ચેષ્ટાઓ સામાન્ય માણસો પણ કરતાં નથી. સામાન્ય માણસો પણ આ ચેષ્ટાઓની દુર્ગંછા કરે છે. મોહના અજ્ઞાનથી મૂઢ જીવ અધમ કે અધમાધમ હોય છે. તેથી તે તેવી રીતે પ્રવર્તે છે કે સામાન્ય માણસો પણ ન પ્રવર્તે. આ મોહથી મૂઢ થયેલો જીવ કોઈક રીતે કર્મો ઓછા થવાથી જૈનધર્મ, શાસ્રશ્રવણ, સમ્યક્ત્વ, દેશિવરતિ, સર્વવિરતિ વગેરેને પામે છે. તે ધર્મની આરાધના કરે છે. તે શાસ્ત્રો ભણે છે. તે શાસ્ત્રોમાં નિષ્ણાત થાય છે. તે બીજાને ભણાવે છે. તે બીજાઓને દેશના આપે છે. તે બીજાઓની શંકાઓના સમાધાન કરે છે. આમ તે વિદ્વાન બને છે. બધા તેની પ્રશંસા કરે છે. બધા તેની સેવા કરે છે. બધા તેની આજ્ઞા માને છે. તેથી તે પોતાની વિદ્વત્તાનું ફળ જોઈને વિદ્વત્તાનો મદ કરે છે. તે પોતાને બીજા કરતાં ચઢિયાતો માને છે. તે બીજાને તુચ્છ

Page #202

योगसार: ५/५
अज्ञानचेष्टा विचिन्त्य पाण्डित्यमदो न कर्त्तव्यः ।
४५३
कारोऽनेन श्लोकेन हितशिक्षां ददाति - ' किमर्थं त्वं पाण्डित्यमदं करोषि ? त्वं किं स्वीया अज्ञानचेष्टा न स्मरसि ? यदि ताश्चेष्टा जना जानीयुस्तर्हि ते त्वां तिरस्कुर्युः, न कोऽपि त्वां प्रशंसेत् । त्वयाऽल्पं ज्ञानं प्राप्तं परन्तु प्रभूता असच्चेष्टाः कृताः । त्वयि गुणाः स्वल्पा दोषास्तु प्रभूताः । ततस्त्वया मदो न कर्त्तव्यः । स्वकृताज्ञानचेष्टाः स्मृत्वा त्वया स्वात्मा दोषवान्मन्तव्यः, न तु पण्डितः । इत्थं यदा त्वं स्वीया असच्चेष्टाः स्मरिष्यसि तदा त्वं मदं न करिष्यसि, प्रत्युत त्वं स्वात्मानं जुगुप्सिष्यसे ।' मदत्यागायोपदिष्टमध्यात्मकल्पद्रुमे 'विद्वानहं सकललब्धिरहं नृपोऽहं, दाताहमद्भुतगुणोऽहमहं गरीयान् । इत्याद्यहङ्कृतिवशात्परितोषमेषि, नो वेत्सि किं परभवे लघुतां भवित्रीम् ?
॥શ્॥'
अयमत्र सारः-मूढेन स्वकृतासच्चेष्टाः स्मृत्वा वैदग्ध्यमदो न कर्त्तव्यः ॥५॥ अवतरणिका - मनसः स्थिरीकरणेन तत् तत्त्वे तल्लीनं भवति । ततस्तत्त्वतल्लीनमानसेन किं कर्त्तव्यमित्युपदिशति
માને છે. તેથી ગ્રંથકાર તેને આ શ્લોકથી હિતશિક્ષા આપે છે કે ‘શા માટે તું પંડિતાઈનું અભિમાન કરે છે ? તને શું તારી અજ્ઞાન ચેષ્ટાઓ યાદ નથી આવતી ? જો લોકો તે ચેષ્ટાઓ જાણે તો તેઓ તારો તિરસ્કાર કરે, કોઈ તારી પ્રશંસા ન કરે. તેં થોડું જ્ઞાન મેળવ્યું પણ ઘણી ખરાબ ચેષ્ટાઓ કરી છે. તારામાં ગુણો થોડા છે, દોષો ઘણા છે. તેથી તારે મદ ન કરવો. પોતે કરેલી અજ્ઞાન ચેષ્ટાઓને યાદ કરીને તારે પોતાને દોષોથી ભરેલો માનવો, પંડિત નહીં. આમ જ્યારે તું પોતાની ખરાબ ચેષ્ટાઓને યાદ કરીશ, ત્યારે તને અભિમાન નહીં થાય. ઊલટું તું પોતાની દુર્ગંછા કરીશ.' અધ્યાત્મકલ્પદ્રુમમાં મદના ત્યાગ માટે ઉપદેશ આપ્યો છે, ‘હું વિદ્વાન છું, હું બધી લબ્ધિવાળો છું, હું રાજા છું, હું દાતા છું, હું અદ્ભુત ગુણોવાળો છું, હું મોટો છું એવા અહંકારથી તું ખુશ થાય છે. શું પરભવમાં થનારી લઘુતાને તું જાણતો નથી ? (૧૦/૫)'
-
અહીં સાર આ પ્રમાણે છે – મૂઢ જીવે પોતે કરેલી ખરાબ ચેષ્ટાઓ યાદ કરીને વિદ્વત્તાનો મદ ન કરવો. (૫)
અવતરણિકા - મનને સ્થિર કરવા વડે તે તત્ત્વમાં તલ્લીન થાય છે. તેથી તત્ત્વમાં તલ્લીન મનવાળાએ શું કરવું એનો ઉપદેશ આપે છે -

Page #203

४५४
तत्त्वतल्लीनमानसेन किं कर्त्तव्यम् ? योगसारः ५/६ मूलम् - निरुन्ध्याच्चित्तानं, निरुन्ध्यादयतं वचः ।
निरुन्ध्यात्कायचापल्यं, तत्त्वतल्लीनमानसः ॥६॥ अन्वयः - तत्त्वतल्लीनमानसश्चित्तानं निरुन्ध्यादयतं वचो निरुन्ध्यात्कायचापल्यं निरुन्ध्यात् ॥६॥ __पद्मीया वत्तिः - तत्त्वतल्लीनमानसः - तत्त्वे-परमार्थे तल्लीनम्-एकाग्रं मानसं-मनो यस्येति तत्त्वतल्लीनमानसः, चित्तानम् - चित्तस्य-मनसो दुर्ध्यानम्-अशुभचिन्तनमिति चित्तदुर्ध्यानम्, तत्कर्मतापन्नम्, निरुन्ध्यात् - निगृह्णीयात्, अयतम् - यतनारहितम्, वचः - भाषणम्, निरुन्ध्यात् - नियन्त्रयेत्, कायचापल्यम् - कायस्य-शरीरस्य चापल्यम्-चञ्चलतेति कायचापल्यम्, तत्कर्मतापन्नम्, निरुन्ध्यात् - प्रतिबध्नीयात् । सकृत्क्रियापदग्रहणेनाऽप्यर्थसङ्गतिसम्भवे पुनः पुनः क्रियापदग्रहणं निरोधमाहात्म्यप्रदर्शनार्थम् ।
मुनेश्चित्तं परमार्थे लीयते । स सदा मुक्तिमेवाभिलषति । तस्य मनसि सदा मुक्तिप्राप्तेरेव मनोरथाः प्रादुर्भवन्ति । स तथा तथा प्रवर्त्तते यथा यथा मुक्तिर्नेदीयसी भवति । यथा यथा मुक्तिर्दवीयसी भवति स तथा तथा न प्रवर्तते । स मनोवाक्काया मोक्षमार्गानुकूल्येन प्रवर्त्तयति । यतनया मनोवाक्कायानां प्रवर्त्तनेन पापकर्म न बध्यते । अयतनया मनोवाक्कायानां प्रवर्तनेन पापकर्म बध्यते । उक्तञ्च दशवैकालिकसूत्रस्य चतुर्थे षड्जीवनिकायाऽ
શબ્દાર્થ - પરમાર્થમાં તલ્લીન મનવાળા મુનિએ મનનું દુર્બાન અટકાવવું, જયણા વિનાનું વચન અટકાવવું અને કાયાની ચપળતા અટકાવવી. (૬)
પધાયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - મુનિનું મન પરમાર્થમાં લીન હોય છે. તે હંમેશા મુક્તિને જ ઝંખે છે. તેના મનમાં સદા મોક્ષ પામવાના જ મનોરથો થાય છે. તે તેવી તેવી રીતે પ્રવર્તે છે, જેથી મોક્ષ નજીક થાય. જેમ જેમ મુક્તિ દૂર થાય તેમ તેમ તે પ્રવર્તતો નથી. તે મન-વચન-કાયાને મોક્ષમાર્ગને અનુકૂળ રીતે પ્રવર્તાવે છે. જયણાપૂર્વક મન-વચન-કાયાને પ્રવર્તાવવાથી પાપકર્મ બંધાતું નથી. જયણા વિના મન-વચન-કાયાને પ્રવર્તાવવાથી પાપકર્મ બંધાય છે. દશવૈકાલિકસૂત્રના ચોથા પજીવનિકાય અધ્યયનમાં કહ્યું છે - “જયણાપૂર્વક ચાલવું, જયણાપૂર્વક ઊભા

Page #204

४५५
योगसारः ५/६
मनो निरोद्धव्यम् । ध्ययने -जयं चरे जयं चिट्ठे जयमासे जयं सए । जयं भुजंतो भासंतो पावं कम्म न बंधइ ॥८॥' (छाया - यतं चरेत् यतं तिष्ठेत्, यतमासीत यतं स्वप्यात् । यतं भुञ्जानो भाषमाणः, पापं कर्म न बध्नाति ॥८॥) ततो मोक्षकदत्तचित्तो मुनिर्मनोवाक्काया यतनया प्रवर्त्तयति । सोऽयतनया प्रवृत्तान्मनोवाक्कायान्निरुणद्धि । स चित्तेनाऽशुभं न चिन्तयति । सोऽपध्यानं न करोति । ध्यानं चतुर्विधम्, तद्यथा-आर्तध्यानं रौद्रध्यानं धर्मध्यानं शुक्लध्यानञ्च । तत्र धर्मध्यानशुक्लध्याने प्रशस्ते । आर्तध्यानरौद्रध्यानेऽप्रशस्ते । यदुक्तं श्रीध्यानशतके श्रीजिनभद्रगणिक्षमाश्रमणैः - 'अट्ट रुदं धम्म, सुक्कं झाणाई तत्थ अंताई । निव्वाणसाहणाई, भवकारणमट्टरुद्दाइं ॥५॥' (छाया - आर्तं रौद्रं धर्म्य, शुक्लं ध्यानानि तत्रान्त्यानि । निर्वाणसाधनानि, भवकारणमातरौद्राणि ॥५॥) आर्तध्यानं चतुष्प्रकारम्, तद्यथा-इष्टवियोगचिन्ता, अनिष्टसंयोगचिन्ता, रोगचिन्ता, निदानञ्च । उक्तञ्चाध्यात्मसारे - 'शब्दादीनामनिष्टानां वियोगासम्प्रयोगयोः । चिन्तनं वेदनायाश्च व्याकुलत्वमुपेयुषः ॥१६/४॥ इष्टानां प्रणिधानं च, सम्प्रयोगावियोगयोः । निदानचिन्तनं पापमार्त्तमित्थं चतुर्विधम् ॥१६/५॥' रौद्रध्यानमपि चतुष्प्रकारम्, तद्यथा-हिंसातीव्रचिन्तરહેવું, જયણાપૂર્વક બેસવું, જયણાપૂર્વક સૂવું, જયણાપૂર્વક જમતો અને બોલતો પાપકર્મ બાંધતો નથી. (૮)' તેથી મોક્ષને વિષે એકમાત્ર ચિત્તવાળો મુનિ મનવચન-કાયા જયણાપૂર્વક પ્રવર્તાવે છે. તે અજયણાપૂર્વક પ્રવર્તેલા મન-વચન-કાયાને અટકાવે છે. તે મનથી અશુભ વિચારતો નથી. તે ખરાબ ધ્યાન કરતો નથી. ધ્યાન ચાર પ્રકારનું છે. તે આ પ્રમાણે – આર્તધ્યાન, રૌદ્રધ્યાન, ધર્મધ્યાન અને શુક્લધ્યાન. તેમાં ધર્મધ્યાન અને શુક્લધ્યાન સારા છે. આર્તધ્યાન અને રૌદ્રધ્યાન ખરાબ છે. શ્રીધ્યાનશતકમાં શ્રીજિનભદ્રગણિક્ષમાશ્રમણજીએ કહ્યું છે, “આર્ત, રૌદ્ર, ધર્મ અને શુક્લ એ ધ્યાનો છે. તેમાં છેલ્લા બે મોક્ષના સાધનો છે. આર્ત અને રૌદ્ર એ संसारन। ॥२४॥ छे. (५)' मातध्यान यार पारेछ.ते ॥ प्रभा - अष्टवियोगनी ચિંતા, અનિષ્ટસંયોગની ચિંતા, રોગની ચિંતા અને નિયાણું. અધ્યાત્મસારમાં કહ્યું છે, “શબ્દાદિ અનિષ્ટ વિષયોના વિયોગ અને અસંયોગની ચિંતા, વ્યાકુળ બનેલાની વેદનાની ચિંતા, ઇષ્ટ વિષયોના સંયોગ અને અવિયોગનો વિચાર અને નિયાણાનો विया२ - २॥ या२ प्रा२नु पापी मार्तध्यान छे. (१६/४, १६/५)' रौद्रध्यान ५५५ ચાર પ્રકારનું છે. તે આ પ્રમાણે – હિંસાની તીવ્ર વિચારણા, જૂઠની તીવ્ર વિચારણા,

Page #205

४५६
आर्त्तरौद्रधर्मध्यानस्वरूपम्। योगसारः ५/६ नम्, असत्यतीव्रचिन्तनम्, चौर्यतीव्रचिन्तनम्, परिग्रहरक्षणतीव्रचिन्तनञ्च । उक्तञ्चाध्यात्मसारे - 'निर्दयं वधबन्धादि-चिन्तनं निबिडक्रुधा । पिशुनासभ्यमिथ्यावाक्-प्रणिधानं च मायया ॥१६/११॥ चौर्यधीनिरपेक्षस्य तीव्रक्रोधाकुलस्य च । सर्वाभिशकाकलुषं चित्तं च धनरक्षणे ॥१६/१२॥ एतत्सदोषकरणकारणानुमतिस्थिति । देशविरतिपर्यन्तं, रौद्रध्यानं चतुर्विधम् ॥१६/१३॥' आर्तध्यानादपि रौद्रध्यानं दुष्टतरम् । आर्तध्यानरौद्रध्यानयोः प्रवृत्तस्य चित्तस्य निग्रहः कर्त्तव्यः । मनसा दुर्ध्यानं न कर्त्तव्यम् । दुर्ध्यानेनाऽशुभकर्माणि बध्यन्ते । ततो दुःखान्यापतन्ति । उक्तञ्च अष्टकप्रकरणे श्रीहरिभद्रसूरिभिः - 'चित्तरत्नमसङ्क्लिष्ट-मान्तरधनमुच्यते । यस्य तन्मुषितं दोषै-स्तस्य शिष्टा विपत्तयः ॥२४/७॥' मनसा सदा शुभध्यानमेव कर्त्तव्यम् । धर्मध्यानं चतुर्विधम्तद्यथा १) आज्ञाविचय:-जिनाज्ञाचिन्तनम्, २) अपायविचयः-विषयकषायानर्थचिन्तनम्, ३) विपाकविचय:-कर्मफलचिन्तनम्, ४) संस्थानविचय:-लोकस्वरूपचिन्तनञ्च । उक्तञ्चाध्यात्मसारे - 'आज्ञापायविपाकानां, संस्थानस्य च चिन्तनात् । धर्मध्यानोपयुચોરીની તીવ્ર વિચારણા અને પરિગ્રહના રક્ષણની તીવ્ર વિચારણા. અધ્યાત્મસારમાં કહ્યું છે, “ગાઢ ગુસ્સાથી નિર્દયતાપૂર્વક વધ-બંધન વગેરેની વિચારણા, માયાથી ચાડી ખાનારા-અસભ્ય-ખોટા વચનોની વિચારણા, નિરપેક્ષ અને તીવ્ર ગુસ્સાવાળાની ચોરીની બુદ્ધિ અને ધનની રક્ષા કરવામાં બધાની શંકાથી ચિત્ત કલુષિત કરવું – આ દોષોવાળું, કરણ-કરાવણ-અનુમોદનની મર્યાદાવાળું, દેશવિરતિ સુધીનું ચાર પ્રકારનું રૌદ્રધ્યાન છે. (૧૬/૧૧,૧૬/૧૨,૧૬/૧૩) આર્તધ્યાન કરતાં પણ રૌદ્રધ્યાન વધુ ખરાબ છે. આર્તધ્યાનમાં અને રૌદ્રધ્યાનમાં પ્રવર્તેલા ચિત્તને કાબૂમાં રાખવું જોઈએ. મનથી ખરાબ ધ્યાન ન કરવું. ખરાબ ધ્યાનથી અશુભ કર્મો બંધાય છે. તેનાથી દુઃખો આવી પડે છે. અષ્ટપ્રકરણમાં શ્રીહરિભદ્રસૂરિજીએ કહ્યું છે કે - “અસંમ્પિષ્ટ એવું ચિત્તરત્ન એ અંદરનું ધન છે. દોષો વડે જેનું તે ધન ચોરાઈ ગયું છે, તેની પાસે વિપત્તિઓ બાકી રહી છે.” (૨૪૭) મનથી હંમેશા શુભધ્યાન જ કરવું. ધર્મધ્યાન ચાર પ્રકારે છે. તે આ પ્રમાણે – ૧) આજ્ઞાવિચય-ભગવાનની આજ્ઞાની વિચારણા, ૨) અપાયવિષય-વિષયકષાયોના નુકસાનની વિચારણા, ૩) વિપાકવિચય-કર્મના ફળની વિચારણા અને ૪) સંસ્થાનવિચય-લોકના સ્વરૂપની વિચારણા. અધ્યાત્મસારમાં કહ્યું છે, “આજ્ઞા, અપાય, વિપાક અને સંસ્થાનના ચિંતનથી

Page #206

४५७
योगसारः ५/६
शुक्लध्यानस्वरूपम्। क्तानां, ध्यातव्यं स्याच्चतुर्विधम् ॥१६/३५॥ नयभङ्गप्रमाणाढ्यां, हेतूदाहरणान्विताम् ।आज्ञां ध्यायेज्जिनेन्द्राणामप्रामाण्याकलङ्किताम् ॥१६/३६॥रागद्वेषकषायादिपीडितानां जनुष्मताम् । ऐहिकामुष्मिकांस्तांस्तान्-नानापायान्विचिन्तयेत् ॥१६/ ३७॥ ध्यायेत्कर्मविपाकं च, तं तं योगानुभावजम् । प्रकृत्यादिचतुर्भेदं, शुभाशुभविभागतः ॥१६/३८॥ उत्पादस्थितिभङ्गादि-पर्यायैर्लक्षणैः पृथक् । भेदैर्नामादिभिर्लोकसंस्थानं चिन्तयेद् भृतम् ॥१६/३९॥' शुक्लध्यानमपि चतुर्विधम्, तद्यथा१) पृथक्त्ववितर्कसविचारध्यानम्, २) एकत्ववितर्काविचारध्यानम्, ३) सूक्ष्मक्रियाऽनिवृत्तिध्यानम्, ४) व्युपरतक्रियाऽप्रतिपातिध्यानञ्च । उक्तञ्च सम्बोधप्रकरणे श्रीहरिभद्रसूरिभिः - 'उप्पायठिइभंगाइपज्जवाणं जमेगदव्वम्मि । नाणानयाणुसरणं पुव्वगयसुयाणुसारेणं ॥१३९१॥ सवियारमत्थवंजण-जोगंतरो तयं पढमसुक्कं । होइ पुहत्तवियक्कं सविचारमरागभावस्स ॥१३९२॥जं पुण सुनिप्पकंपं निवायसरणप्पईवमिव चित्तं । उप्पायठिइभंगाइयाणमेगं पि पज्जाए ॥१३९३॥ अवियारमत्थ-वंजण-जोगंतरओ ધર્મધ્યાનમાં ઉપયોગવાળાનું ધ્યાન ચાર પ્રકારનું છે. જ્યની રચના અને પ્રમાણથી યુક્ત, હેતુ અને ઉદાહરણથી યુક્ત અને અપ્રામાણ્યથી અકલંકિત એવી જિનેશ્વરપ્રભુની આજ્ઞાનું ધ્યાન કરવું. રાગ-દ્વેષ-કષાય વગેરેથી પીડાયેલા જીવોના આલોક અને પરલોકના તે તે નુકસાનોને વિચારવા. યોગના પ્રભાવથી બંધાયેલા, પ્રકૃતિ વગેરે ચાર ભેદવાળા કર્મોના સારા અને ખરાબ ઉદયને વિચારવા. ઉત્પત્તિસ્થિતિ-નાશ વગેરે પર્યાયો વડે ભરાયેલા લોકના આકારને નામાદિ ભેદો વડે વિચારવો. (૧૬/૩૫, ૧૬/૩૬, ૧૬/૩૭, ૧૬/૩૮, ૧૬/૩૯)” શુક્લધ્યાન પણ ચાર પ્રકારે છે. તે આ પ્રમાણે – ૧) પ્રથકૃત્વવિતર્કસવિચારધ્યાન, ૨) એકત્વવિતર્કઅવિચારધ્યાન, ૩) સૂક્ષ્મક્રિયાઅનિવૃત્તિધ્યાન અને ૪) ભુપતક્રિયાઅપ્રતિપાતિધ્યાન. સંબોધપ્રકરણમાં શ્રીહરિભદ્રસૂરિજીએ કહ્યું છે, “એક દ્રવ્યને વિષે ઉત્પાદ-સ્થિતિનાશ વગેરે પર્યાયોનું પૂર્વગત શ્રતને અનુસારે અન્ય અર્થ-વ્યંજન-યોગમાં સંક્રમવાળું જે અનેક નયોથી ચિંતન કરવું તે પૃથફત્વવિતર્કસવિચાર નામનું પહેલું શુક્લધ્યાન વીતરાગીને હોય છે. ઉત્પાદ-સ્થિતિ-નાશમાંથી એક પણ પર્યાયમાં અન્ય અર્થવ્યંજન-યોગમાં સંક્રમ વિનાનું જે પૂર્વગત શ્રુતના આલંબનથી થતું પવન વિનાના સ્થાનમાં રહેલા દીવાની જેમ ખૂબ સ્થિર ચિત્ત તે એક–વિતર્કઅવિચાર નામનું

Page #207

४५८
वचः कायौ निरोद्धव्यौ
योगसार: ५/६ तयं बीइअसुक्क । पुव्वगयसुयालंबणमेगत्तवियक्कमवियारं ॥ १३९४॥ निव्वाणगमणकाले केवलिणो दरनिरुद्धजोगस्स । सुहुमकिरियानियट्टी तइयं तणुकायकिरियस्स ॥१३९५ ॥ तस्सेव य सेलेसीगयस्स सेलु व्व निप्पकंपस्स । वुच्छिन्नकि रियमप्पडिवाई झाणं परमसुक्कां ॥१३९६॥' (छाया उत्पादस्थितिभङ्गादिपर्यवानां यदेकद्रव्ये । नानानयानुसरणं पूर्वगतश्रुतानुसारेण ॥१३९१॥ सविचारमर्थव्यञ्जनयोगान्तरस्तत्प्रथमशुक्लम् । भवति पृथक्त्ववितर्कं सविचारमरागभावस्य ॥१३९२॥ यत् पुनः सुनिष्प्रकम्पं निर्वातशरणप्रदीपमिव चित्तम् । उत्पादस्थितिभङ्गादिकानामेकस्मिन्नपि पर्याये ॥ १३९३ ॥ सविचारमर्थव्यञ्जनयोगान्तरतः तद् द्वितीयशुक्लम् । पूर्वगतश्रुतालम्बनमेकत्ववितर्कमविचारम् ॥१३९४ || निर्वाणगमनकाले केवलिनो दरनिरुद्धयोगस्य। सूक्ष्मक्रियानिवृत्ति तृतीयं तनुकायक्रियस्य ॥१३९५ ॥ तस्यैव च शैलेषीगतस्य शैल इव निष्प्रकम्पस्य । व्युच्छिन्नक्रियमप्रतिपाति ध्यानं परमशुक्लम् ॥१३९६॥) मनः सदा धर्मध्यानशुक्लध्यानयोः प्रवर्त्तनीयम् । एतेषां चतुर्णामपि ध्यानानां विशेषस्वरूपं ग्रन्थान्तरेभ्यो ज्ञेयम् । सदा निरवद्यान्यवधारणरहितानि च वचनानि वक्तव्यानि । सावद्यानि सावधारणानि च वचनानि न वक्तव्यानि । असत्यवचनान्यपि न भाषणीयानि । यैरन्येषां मनो दूयेत तानि वचनानि न वाच्यानि । देहोऽपि सावद्यकार्येषु न प्रवर्त्तितव्यः । सदा निरवद्यकार्येष्वेव प्रवर्त्तनीयम् । सदा सालोके मार्गे जन्तुरक्षार्थं युगमात्रभूमिं चक्षुषा दृष्ट्वोपयुक्तेन गन्तव्यम् । सदा प्रत्युपेक्षणाप्रमार्जनापूर्वं प्रवर्त्तनीयम् । हिंसाऽऽरम्भकार्येषु બીજું શુક્લધ્યાન છે. મોક્ષમાં જવાના સમયે થોડા યોગોનો જેણે નિરોધ કર્યો છે એવા સૂક્ષ્મકાયક્રિયાવાળા કેવળીને સૂક્ષ્મક્રિયાનિવૃત્તિ નામનું ત્રીજુ શુક્લધ્યાન હોય છે. શૈલેષી અવસ્થામાં પર્વતની જેમ સ્થિર એવા તે જ કેવળીને વ્યચ્છિન્નક્રિયા અપ્રતિપાતી નામનું ચોથુ પરમ શુક્લધ્યાન હોય છે. (૧૩૯૧,૧૩૯૨,૧૩૯૩, ૧૩૯૪,૧૩૯૫,૧૩૯૬)' મન હંમેશા ધર્મધ્યાનમાં અને શુક્લધ્યાનમાં પ્રવર્તાવવું. આ ચારેય ધ્યાનોનું વિશેષ સ્વરૂપ અન્ય ગ્રંથોમાંથી જાણી લેવું. હંમેશા પાપ ન લાગે તેવા અને જકાર વિનાના વચનો બોલવા. પાપ લાગે તેવા અને જકારવાળા વચનો ન બોલવા. જૂઠા વચનો પણ ન બોલવા. જેનાથી બીજાનું મન દુભાય તેવા વચનો ન બોલવા. પાપ લાગે તેવા કાર્યોમાં શરીરને ન પ્રવર્તાવવું. હંમેશા પાપ ન લાગે તેવા કાર્યો કરવા. હંમેશા અજવાળાવાળા રસ્તે જીવોની રક્ષા માટે ગાડાની ધૂસરી જેટલી ભૂમિને જોઈને ઉપયોગપૂર્વક જવું. હંમેશા જોવું અને પ્રમાર્જવું, હિંસા
-

Page #208

योगसार: ५/७
सम्यग्योगनिग्रहो गुप्तिः
न प्रवर्त्तनीयम् । इत्थं मुमुक्षुणा मनोवाक्कायानां दुष्प्रवृत्तयो निरोद्धव्याः । मनोवाक्कायनिरोधस्तु गुप्तिरित्युच्यते । उक्तञ्च तत्त्वार्थाधिगमसूत्रे - 'सम्यग्योगनिग्रहो गुप्तिः ॥९/४॥' तिसृणां गुप्तीनां स्वरूपमेवं प्रतिपादितं तत्त्वार्थभाष्ये 'शयना - ऽऽसना -ऽऽदाननिक्षेप-स्थान- चङ्क्रमणेषु कायचेष्टानियमः कायगुप्तिः । याचन-पृच्छनप्रश्नव्याकरणेषु वाङ्नियमो मौनमेव वा वाग्गुप्तिः । सावद्यसङ्कल्पनिरोधः कुशलसङ्कल्पः कुशलाकुशल- सङ्कल्पनिरोध एव वा मनोगुप्तिरिति ॥९/४॥'
॥६॥
अवतरणिका - चित्तदुर्ध्यानं निरुन्ध्यादित्युपदिष्टम्। अधुना चित्तनिरोधस्योपायं दर्शयतिमूलम् - 'दिनातिवाहिकां कष्टां दृष्ट्वा बन्द्यादिदुःखिनाम् । रुद्धमेकान्तमौनाभ्यां तपंश्चित्तं स्थिरीकुरु ॥७॥
अन्वयः - बन्द्यादिदुःखिनां कष्टां दिनातिवाहिकां दृष्ट्वा तपन् एकान्तमौनाभ्यां रुद्धं चित्तं स्थिरीकुरु ॥७॥
અને આરંભના કાર્યો ન કરવા. આમ મુમુક્ષુએ મન-વચન-કાયાની ખરાબ પ્રવૃત્તિઓ અટકાવવી. મન-વચન-કાયાના નિરોધને તો ગુપ્તિ કહેવાય છે. તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્રમાં કહ્યું છે, ‘સારી રીતે યોગોનો નિગ્રહ કરવો તે ગુપ્તિ છે. (૯/૪)' તત્ત્વાર્થભાષ્યમાં
गुप्तिसोनुं स्व३५ जा रीते जताव्युं छे, 'शयन, आसन, सेवा, भूङवा, ला રહેવા, ચાલવામાં કાયાની ચેષ્ટાનો નિયમ એ કાયગુપ્તિ છે. માંગવા, પૂછવા, પ્રશ્નનો જવાબ આપવામાં વાણીનો નિયમ અથવા મૌન જ એ વચનગુપ્તિ છે. સાવઘ વિચાર અટકાવવા, સારા વિચાર કરવા અથવા સારા-ખરાબ વિચારોનો નિરોધ જ કરવો એ મનગુપ્તિ છે.’
અવતરણિકા - મનના દુર્ધ્યાનનો નિરોધ કરવો, એમ કહ્યું. હવે મનનો નિરોધ કરવાનો ઉપાય બતાવે છે -
१. दिनादि
"
શબ્દાર્થ - કેદી વગેરે દુઃખી જીવોની કષ્ટદાયક દિનચર્યાને જોઈને પ્રતિકૂળતાને સહન કરવારૂપ તપ કરતો તું એકાન્ત અને મૌનથી નિરોધ કરાયેલા ચિત્તને સ્થિર
४२. (७)
C FI२.
....
४५९
दुःखानाम्
-
EI ३. ततश्चित्तं FI
-

Page #209

चित्तनिरोधस्योपायः ।
योगसार: ५/७
-
पद्मया वृत्तिः - बन्द्यादिदुःखिनाम् - बन्दी - कारागृहे क्षिप्तः, स आदौ येषां रज्जुबद्ध-निगडितादीनामिति बन्द्यादय:, ते च ते दुःखिन: - पीडिताश्चेति बन्द्यादिदुःखिनः, तेषाम्, कष्टाम् – पीडाकारिणीम्, दिनातिवाहिकाम् - दिनस्य-दिवसस्यातिवाहिकाअतिक्रमणमिति दिनातिवाहिका, ताम्, दृष्ट्वा प्रेक्ष्य, तपन् - प्रतिकूलतासहनरूपं तपः कुर्वन्, एकान्तमौनाभ्याम् - एकान्तः - प्रतिरिक्तस्थानवासः, मौनम् - अभाषणरूपं पुद्गलेष्वप्रवृत्तिरूपञ्च, एकान्तश्च मौनञ्चेति एकान्तमौने, ताभ्याम्, रुद्धम् - वशीकृतम्, चित्तम् - मनः स्थिरीकुरु - निश्चलीकुरु ।
४६०
-
अपराधिनः कारागृहे क्षिप्यन्ते । तत्र ते विविधाः पीडाः सहन्ते । बाह्यजगति महाबलवन्तोऽतिशक्तिमन्तश्च सन्ति । कारागृहे क्षिप्तास्ते पराधीना भवन्ति । कारागृहे ते एकान्ते क्षिप्यन्ते । बाह्यजगति तु ते विशालपरिवारा: सन्ति । कारागृहे तैरेकान्तवासः सोढव्यः । ते स्वेच्छया कुत्रचिदपि गन्तुं न शक्नुवन्ति । ते भारवहनादिकष्टदायककार्याणि कार्यन्ते । दुःखं सोढ्वाऽपि तैस्तत्सर्वं कर्त्तव्यम् । तैः किमपि न प्रतिवक्तव्यम् । तैराक्रोशो न कर्त्तव्यः । तैः परुषं न भाषणीयम् । यदि ते आक्रोशं कुर्वन्ति तर्हि नियोगिनस्तान्दण्डकशादिभिस्ताडयन्ति । ते तान्नानोपायैस्तुदन्ति । तेऽपराधिनः काराया निर्गन्तुमपि न शक्नुवन्ति नापि नियोगिनां तद्दत्तपीडानां वा प्रतिकारं कर्तुं शक्नुवन्ति । तूष्णीकीभूय तैः सर्वं सोढव्यम् । ते सम्पूर्णं दिनं यावदेतदुःखं सहन्ते । तेषां दिनानि I
પદ્મીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - અપરાધીઓ કેદખાનામાં નંખાય છે. ત્યાં તેઓ વિવિધ પીડાઓ સહે છે. બહારના જગતમાં તેઓ ખૂબ બળવાન અને શક્તિશાળી હોય છે. કેદખાનામાં નંખાયેલા તેઓ પરાધીન થાય છે. કેદખાનામાં તેઓ એકાન્તમાં નંખાય છે. બહારના જગતમાં તો તેઓ વિશાળ પરિવારવાળા છે. કેદખાનામાં તેમણે અનેકાંતવાસ સહન કરવો પડે છે. તેઓ પોતાની ઇચ્છાથી ક્યાંય જઈ શકતા નથી. તેમની પાસે ભાર ઉંચકાવવો વગેરે કષ્ટદાયક કાર્યો કરાવાય છે. દુઃખ વેઠીને પણ તેમણે તે બધું કરવું પડે છે. તેમનાથી સામું બોલાય નહીં, તેમનાથી આક્રોશ કરાય નહીં, તેમનાથી કઠોર વચનો બોલાય નહીં. જો તેઓ આક્રોશ કરે તો અમલદારો તેમને લાકડી, ચાબૂક વગેરેથી મારે છે. તેઓ તેમને વિવિધ ઉપાયોથી મારે છે. તે અપરાધીઓ કેદખાનામાંથી નીકળી પણ શકતા નથી કે અમલદારોનો કે તેમણે આપેલી પીડાઓનો પ્રતિકાર પણ કરી શકતા નથી. મૂંગા થઈને તેમણે બધું સહન કરવું પડે છે. તેઓ આખો દિવસ આ દુઃખ સહે છે. તેમના દિવસો

Page #210

योगसारः ५/७ द्विविधं मौनम् ।
४६१ कष्टेनाऽतिक्रामन्ति । अन्येऽपि दुःखिनः प्रभूतं कष्टं सहन्ते । इत्थं प्रभूतकष्टसहनेनाऽपि तेषां न कोऽपि लाभः । यतस्ते कष्टसहनसमये दुश्चिन्तनेनाऽशुभकर्माण्येव बध्नन्ति । मोक्षाभिलाषिणा साधकेन बन्धादिदुःखिनां कष्टं दृष्ट्वा मनः स्थिरीकर्तव्यम् । कर्मनियोगिना स भवचारके क्षिप्तः । स तं नानोपायैः पीडयति । तेन सर्वं सम्यक्सोढव्यम् । तेन जनपरिचयस्त्यक्तव्यः । तेनैकान्तवासे स्थातव्यम् । सर्वजनमध्ये तिष्ठन्नपि स यदि कुत्रचिदपि सङ्गं न करोति तर्हि स तस्यैकान्तवास एव । इत्थं तेन निस्सङ्गेन भूत्वा दुःखानि सोढव्यानि । तेन सदा मौनमवलम्बनीयम् । मौनं द्विविधम्, तद्यथा द्रव्यमौनं भावमौनञ्च । द्रव्यमौनं वागनुच्चाररूपम् । भावमौनं पुद्गलेषु योगानामप्रवृत्तिः । यदुक्तं ज्ञानसारे मौनाष्टके - 'सुलभं वागनुच्चारं, मौनमेकेन्द्रियेष्वपि । पुद्गलेष्वप्रवृत्तिस्तु, योगानां मौनमुत्तमम् ॥१३/७॥' साधकेन द्विविधमपि मौनं धर्त्तव्यम् । प्रतिकूलतासु तेन कदाचिदपि वचसाऽऽक्रोशो न कर्त्तव्यः । तेन कदाचिदपि प्रतिकूलतानां प्रतिकारो न कर्त्तव्यः । तेन मनोवाक्कायाः पुद्गलेषु न प्रवर्तनीयाः, परन्तु तेभ्यो निवर्तनीयाः । इत्थं निःसङ्गतामौनाभ्यां साधकेन मनसो निरोधः कर्त्तव्यः । मनः पुद्गलेषु भावेषु च रागद्वेषौ करोति । निस्सङ्गतारूपैकान्तवासेन तस्य निरोधो भवति । मनः सततं
કષ્ટપૂર્વક પસાર થાય છે. બીજા પણ દુઃખીઓ ઘણું દુઃખ સહન કરે છે. આમ ઘણું કષ્ટ સહેવાથી પણ તેમને કોઈ લાભ થતો નથી, કેમકે તેઓ કષ્ટ સહન કરતી વખતે ખરાબ વિચાર કરીને અશુભ કર્મો જ બાંધે છે. મોક્ષના અભિલાષી એવા સાધકે અપરાધી વગેરેનું દુ:ખ જોઈને મન સ્થિર કરવું. કર્મરૂપી અમલદારે તેને સંસારરૂપી કેદખાનામાં નાંખ્યો છે. તે તેને વિવિધ ઉપાયોથી પીડે છે. તેણે બધું બરાબર સહન કરવું. તેણે લોકોનો પરિચય છોડવો. તેણે એકાંતમાં રહેવું. બધા લોકોની વચ્ચે રહેવા છતાં પણ તે જો ક્યાંય પણ સંગ ન કરે તો તે તેના માટે એકાંતવાસ જ છે. આમ તેણે નિઃસંગ થઈને દુઃખો સહેવા. તેણે હંમેશા મૌન રહેવું. મૌન બે પ્રકારનું છે. તે આ પ્રમાણે – દ્રવ્યમીન અને ભાવમૌન. બોલવું નહીં તે દ્રવ્યમૌન છે. પુદ્ગલોમાં મન-વચન-કાયારૂપી યોગોની પ્રવૃત્તિ ન કરવી, એ ભાવમૌન છે. જ્ઞાનસારમાં મૌનાષ્ટકમાં કહ્યું છે – “વાણીને નહીં ઉચ્ચારવારૂપ મૌન એકેન્દ્રિયોમાં પણ સહેલાઈથી થઈ શકે છે. પુદ્ગલોમાં યોગોની પ્રવૃત્તિ ન કરવી, એ ઉત્તમ મૌન છે. (૧૩/૭) સાધકે બન્ને પ્રકારનું મૌન ધારણ કરવું. પ્રતિકૂળતાઓમાં તેણે ક્યારેય પણ વાણીથી આક્રોશ ન કરવો. તેણે ક્યારેય પણ પ્રતિકૂળતાઓનો પ્રતિકાર ન કરવો. તેણે મન-વચન-કાયા પુદ્ગલોમાં ન પ્રવર્તાવવા, પરંતુ તેમાંથી તેમને પાછા વાળવા. આમ નિસંગતા અને મૌન વડે સાધકે મનનો નિરોધ કરવો. મન પુદ્ગલોમાં

Page #211

एकान्तवासमौनाभ्यां मनो निरोद्धव्यम् ।
योगसार: ५/७ चिन्तनशीलमस्ति । मौनेन तस्य निरोधो भवति । इत्थमेकान्तवासमौनाभ्यां मनो निरोद्धव्यम्। एवं मनसि निरुद्धे तत्स्थिरीभवति । कस्माच्चिद्ग्रामान्निर्गमस्यानेका मार्गा: स्युः । तेषु सर्वेषु निरुद्धेषु ग्रामजनो निरुद्धो भवति । ततो ग्रामजनः स्थिरो भवति । स कुत्रचिदपि गन्तुं न शक्नोति । एवं मनसः प्रवृत्तेः सर्वेषु मार्गेषु रुद्धेषु मनसो निरोधो भवति । ततो मनः स्थिरीभवति । तत्कुत्रचिदपि न भ्रमति । साधकस्य मन:स्थिरीकरणेनैकान्तेनैव लाभ: । मनसि स्थिरे जाते नूतनान्यशुभकर्माणि न बध्यन्ते पूर्वबद्धानि च तानि निर्जरन्ति । अध्यात्मकल्पद्रुमे श्रीमुनिसुन्दरसूरिभिर्मनसः संवरणार्थमेवमुपदिष्टम् - 'मनः संवृणु हे विद्वन् ! असंवृतमना यतः । याति तन्दुलमत्स्यो द्राक्, सप्तमीं नरकावनिम् ॥१४ / २॥ प्रसन्नचन्द्रराजर्षेर्मनः प्रसरसंवरौ । नरकस्य शिवस्यापि हेतुभूतौ क्षणादपि ॥१४ / ३ ॥' बन्द्यादिभिर्मनो न स्थिरीकृतम्, ततस्ते दुःखं प्राप्ताः । साधकोऽपि यदि मनः स्थिरं न करोति तर्हि दुःखभाग्भवति । बन्द्यादिदुःखिन एकान्तमौनाभ्यां सर्वं सहन्ते । एवं साधकेनाऽप्येकान्तमौनाभ्यां सर्वं સોઢવ્યમ્ ।
४६२
અને ભાવોમાં રાગ-દ્વેષ કરે છે. નિઃસંગતારૂપી એકાંતવાસ વડે તેનો નિરોધ થાય છે. મન સતત ચિંતનશીલ છે. મૌનથી તેનો નિરોધ થાય છે. આમ એકાંતવાસ અને મૌન વડે મનનો નિરોધ કરવો. આમ મનનો નિરોધ કર્યો છતે તે સ્થિર થાય છે. કોઈ ગામમાંથી નીકળવાના અનેક રસ્તા હોય. તે બધા રસ્તા અટકાવી દેવાથી ગામના લોકોનો નિરોધ થાય છે. તેથી ગામના લોકો સ્થિર થાય છે, તેઓ ક્યાંય પણ જઈ શકતા નથી. એમ મનની પ્રવૃત્તિના બધા રસ્તાઓ અટકાવી દેવાથી મનનો નિરોધ થાય છે. તેથી મન સ્થિર થાય છે. તે ક્યાંય પણ ભમતું નથી. સાધકને મન સ્થિર કરવાથી એકાંતે લાભ છે. મન સ્થિર થવાથી નવા અશુભ કર્મો બંધાતાં નથી અને પૂર્વે બાંધેલા અશુભ કર્મોની નિર્જરા થાય છે. અધ્યાત્મકલ્પદ્રુમમાં શ્રીમુનિસુંદરસૂરિજીએ મનનો નિરોધ કરવા માટે આ રીતે ઉપદેશ આપ્યો છે, ‘હે વિદ્વાન ! તું મનનો નિરોધ કર, કેમકે મનના નિરોધ વિનાનો તંદુલિયો માછલો તરત સાતમી નરકમાં જાય છે. પ્રસન્નચન્દ્ર રાજર્ષિને એક ક્ષણમાં મનનો પ્રસાર નરકનું કારણ બન્યો અને મનનો નિરોધ મોક્ષનું કારણ બન્યો. (૧૪/૨,૧૪/૩)’ અપરાધી વગેરેએ મનને સ્થિર કર્યું નહીં. તેથી તેઓ દુઃખ પામ્યા. સાધક પણ જો મનને સ્થિર ન કરે તો દુઃખી થાય. અપરાધી વગેરે દુઃખીઓ એકાંતવાસ અને મૌન વડે બધું સહન કરે છે. એમ સાધકે પણ એકાંતવાસ અને મૌન વડે બધું સહન કરવું જોઈએ.

Page #212

योगसारः ५८ वचोनिरोधोपायः
४६३ अयमत्र सार:-पराधीना बन्दिनः प्रसह्य सर्वं सहन्ते । एतद्दृष्ट्वा साधकेन मनो निरुध्य स्थिरीकर्तव्यम् ॥७॥ ___अवतरणिका - षष्ठे वृत्ते उक्तं - 'अयतं वचो निरन्ध्यात्' इति । अतो वचोनिरोधोपायं दर्शयति - मूलम् - मुनिना मसृणं शान्तं, प्राञ्जलं मधुरं मृदु ।
वदता तापलेशोऽपि, त्याज्यः स्वस्य परस्य च ॥८॥ अन्वयः - मसृणं शान्तं प्राञ्जलं मधुरं मृदु वदता मुनिना स्वस्य परस्य च तापलेशोऽपि त्याज्यः ॥८॥
पद्मीया वृत्तिः - मसृणम् - स्निग्धम्, शान्तम् - शमयुक्तम्, प्राञ्जलम् - सरलम्, मधुरम् - मिष्टम्, मृदु-कोमलम्, वदता - भाषमाणेन, मुनिना - साधुना, स्वस्य - आत्मनः, परस्य - स्वातिरिक्तस्य, चशब्दः समुच्चये, तापलेशः - तापस्यसङ्क्लेशस्य लेशः-लव इति तापलेशः, अपिशब्दो अधिकः सन्तापस्तु त्याज्य एवाऽल्पसन्तापोऽपि त्याज्य इति द्योतयति, त्याज्यः - परिहार्यः ।
मुनिना सदा स्निग्धवचनानि भाषितव्यानि । तेन परुषवचनानि न वाच्यानि । उक्तञ्च दशवैकालिकसूत्रस्य सुवाक्यशुद्धिनामसप्तमाध्ययने - 'तहेव फरुसा भासा, गुरुभूओवघाइणी, सच्चा वि सा न वत्तव्वा, जओ पावस्स आगमो ॥११॥' (छाया
અહીં સાર આ પ્રમાણે છે – પરાધીન કેદીઓ પરાણે બધું સહન કરે છે. એ ने सा५ भननो निरो५ रीने भेने स्थिर ४२j. (७)
અવતરણિકા - છઠ્ઠા શ્લોકમાં કહ્યું કે – “જયણા વિનાના વચનનો નિરોધ કરવો.” તેથી વચનનો નિરોધ કરવાનો ઉપાય બતાવે છે -
શબ્દાર્થ - સ્નેહવાળું, શાંત, સરળ, મીઠું, કોમળ બોલનારા મુનિએ પોતાને भने लाने थोडो ५५ संता५ न. ४२वो. (८)
પધીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - સાધુએ હંમેશા સ્નેહવાળા વચનો બોલવા. તેણે કર્કશ વચનો ન બોલવા. દશવૈકાલિકસૂત્રના સુવાક્યશુદ્ધિ નામના સાતમા અધ્યયનમાં કહ્યું છે – “તેમજ ઘણા જીવોનો નાશ કરનારી કર્કશ ભાષા સાચી હોય તો પણ ન બોલવી, કેમકે તેનાથી પાપનું આગમન થાય છે. (૧૧)’ પ્રેમથી ભરેલા વચનો

Page #213

४६४
मसृणं शान्तं प्राञ्जलं मधुरं मृदु च वक्तव्यम्
योगसार: ५/८
I
- तथैव परुषा भाषा, गुरुभूतोपघातिनी, सत्याऽपि सा न वक्तव्या, यतः पापस्याऽऽगमः ॥११॥) प्रेमनिर्भरवचनानि स्निग्धानि सन्ति । द्वेषपूर्णवचनानि परुषाणि सन्ति । मुनिना सदा शमयुक्तानि वचनानि वाच्यानि । तेन कदापि क्रोधाविष्टवचनानि न भाष्याणि । समभावे व्यवस्थितेनोक्तानि वचनानि शान्तानि । क्रोधावेशवशीभूतेन भाषितानि वचनानि क्रोधाविष्टानि । मुनिना सदा सरलवचनानि वक्तव्यानि । तेन कदापि मायायुक्तानि वचनानि न वक्तव्यानि । हृदयस्थभावप्रदर्शकानि वचनानि सरलानिं । अन्तर्भावं निगूह्य बहिरन्यथोच्यमानानि वचनानि मायामिश्रितानि । मुनिना सदा मधुरवचनानि वक्तव्यानि । तेन कदापि तिक्तानि कटूनि वा वचनानि न भाषितव्यानि । येषु वचनेषु भाषितेषु परे मोदन्ते तानि मधुरवचनानि । येषु वचनेषु भाषितेषु परे दूयन्ते तानि तिक्तानि कटूनि वा । उक्तञ्च दशवैकालिकसूत्रे सुवाक्यशुद्धिनामसप्तमाध्ययने- 'तहेव काणं काणे त्ति, पंडगं पंडगे त्ति वा वाहिअं वावि रोगित्ति, तेणं चोरे त्ति नो वए ॥१२॥' (छाया तथैव काणं काण इति, पण्डकं पण्डक इति वा । व्याधितं वापि रोगीति, स्तेनं चौर इति नो वदेत् ॥१२॥) मुनिना सदा मृदुवचनानि वक्तव्यानि । तेन कदापि कठोरवचनानि न वक्तव्यानि। मृदुवचनानि परहितवचनरूपाणि । कठोरवचनानि पराहितवचनरूपाणि
"
I
સ્નેહવાળા હોય છે. દ્વેષથી ભરેલા વચનો કર્કશ હોય છે. સાધુએ હંમેશા શાંત વચનો બોલવા. તેણે ક્યારેય ગુસ્સાવાળા વચનો ન બોલવા. સમભાવમાં રહીને બોલાયેલા વચનો શાંત હોય છે. ગુસ્સો કરીને બોલાયેલા વચનો ગુસ્સાવાળા હોય છે. મુનિએ હંમેશા સરળ વચનો બોલવા. તેણે ક્યારેય પણ માયાવી વચનો ન બોલવા. હૃદયમાં રહેલા ભાવને જણાવનારા વચનો સરળ હોય છે. અંદરનો ભાવ છુપાવીને બહાર બીજી રીતે બોલાતાં વચનો માયાયુક્ત હોય છે. સાધુએ સદા મધુર વચનો બોલવા. તેણે ક્યારેય તીખા કે કડવા વચનો ન બોલવા. જે બોલવાથી બીજા ખુશ થાય તે મીઠા વચનો છે. જે બોલવાથી બીજા દુભાય તે તીખા કે કડવા વચનો છે. દશવૈકાલિકસૂત્રના સુવાક્યશુદ્ધિ નામના સાતમા અધ્યયનમાં કહ્યું છે - ‘તથા કાણાને કાણો એમ ન કહેવું કે નપુંસકને નપુંસક એમ ન કહેવું કે રોગીને રોગી એમ ન કહેવું, ચોરને ચોર એમ ન કહેવું. (૧૨)' સાધુએ હંમેશા કોમળ વચનો બોલવા. તેણે ક્યારેય કઠોર વચનો ન બોલવા. બીજાના હિતના વચનો તે કોમળ વચનો છે.

Page #214

योगसारः ५८ स्वपरसन्तापकृद्भाषा न वक्तव्या
४६५ उक्तञ्चोपदेशमालायाम् - 'महुरं निउणं थोवं, कज्जावडियं अगव्वियमतुच्छं, पुट्वि मइसंकलियं भणंति जं धम्मसंजुत्तं ॥८०॥' (छाया - मधुरं निपुणं स्तोकं, कार्यापतितमगर्वितमतुच्छम् । पूर्वं मतिसङ्कलितं, भणन्ति यत् धर्मसंयुक्तम् ॥८०॥) इत्थं भाषमाणस्य मुनेः सङ्क्लेशो न भवति । तस्य चित्तं प्रमुदितं भवति । एवम्भाषणेन परोऽपि तुष्टो भवति । विपरीतभाषणेन स्वस्य परस्य च सङ्क्लेशो भवति । दुष्टवचनभाषकस्य चित्तं प्रथमं सङ्क्लिष्टं भवति । ततः परेऽपि सङ्क्लिष्टा भवन्ति । वयं परेभ्यो यादृग्वचनान्यपेक्षामहे तादृशान्येव वचनान्यस्माभिर्भाषितव्यानि। किं बहुना ? मुनिना तथा वक्तव्यं यथा स्वस्य परस्य च स्वल्पोऽपि सन्तापो न भवति । यत उक्तं कल्पसूत्रे નવમે વ્યારાને – “૩વસમારં છુ સામUdi ' મરૃખ-શક્તિ-પ્રનિં -મધુર-મૃદુંभाषणेन सरस्वत्याः सन्मानं भवति । परुष-क्रोधाविष्ट-मायायुक्त-तिक्त-कटु-कठोरभाषणेन सरस्वत्या अपमानं भवति । अपमानिता सती सा रुष्यति । ततो भवान्तरे भाषालब्धिर्न प्राप्यते । प्राप्तस्य यस्य वस्तुनो दुरुपयोगः क्रियते तद्वस्त्वायतौ न प्राप्यते । वचनदुरुपयोगेनाऽऽयतावेकेन्द्रियेषूत्पत्तिर्भवति । तत्र च भाषालब्धेरेवाऽभावः । वचोगुप्त्यબીજાના અહિતના વચનો કઠોર છે. ઉપદેશમાળામાં કહ્યું છે – “સાધુઓ જે મધુર, હોંશિયારીવાળું, થોડું, કાર્યસંબંધી, ગર્વ વિનાનું, અતુચ્છ, પહેલા બુદ્ધિથી વિચારેલું અને ધર્મથી યુક્ત હોય તેવું બોલે છે. (૮૦)' આવી રીતે બોલનારા મુનિને સંક્લેશ થતો નથી. તેનું મન ખુશ રહે છે. આમ બોલવાથી સામી વ્યક્તિ પણ ખુશ થાય છે. આનાથી વિપરીત રીતે બોલવાથી પોતાને અને બીજાને સંક્લેશ થાય છે. દુષ્ટ વચન બોલનારાનું મન પહેલા સંક્લેશવાળું થાય છે, પછી બીજાને પણ સંક્લેશ થાય છે. આપણે બીજા પાસેથી જેવા વચનોની અપેક્ષા રાખીએ છીએ, તેવા જ વચનો આપણે બોલવા જોઈએ. વધુ કહેવાથી શું? મુનિએ તેવી રીતે બોલવું, જેથી પોતાને અને બીજાને થોડો પણ સંતાપ ન થાય, કેમકે કલ્પસૂત્રના નવમા વ્યાખ્યાનમાં કહ્યું છે – “સાધુપણાનો સાર ઉપશમ છે.” સ્નેહવાળા, શાંત, સરળ, મીઠા, કોમળ વચનો બોલવાથી સરસ્વતીનું સન્માન થાય છે. કર્કશ, ગુસ્સાવાળા, માયાવાળા, તીખા, કડવા, કઠોર વચનો બોલવાથી સરસ્વતીનું અપમાન થાય છે. અપમાનિત કરાયેલી તે રીસાઈ જાય છે. તેથી પરભવમાં બોલવાની લબ્ધિ મળતી નથી. મળેલી જે વસ્તુનો દુરુપયોગ કરાય છે, તે વસ્તુ ભવિષ્યમાં મળતી નથી. વચનના દુરુપયોગથી ભવિષ્યમાં એકેન્દ્રિયમાં જન્મ થાય છે અને ત્યાં બોલવાની લબ્ધિ હોતી

Page #215

४६६
कीदृशी भाषा न वक्तव्या ? योगसारः ५/९ र्थमित्थमुपदिष्टमध्यात्मकल्पद्रुमे - ‘वचोऽप्रवृत्तिमात्रेण, मौनं के के न बिभ्रति ? निरवद्यं वचो येषाम्, वचोगुप्तांस्तु तान् स्तुवे ॥१४/६॥ निरवद्यं वचो ब्रूहि, सावधवचनैर्यतः प्रयाता नरकं घोरं, वसुराजादयो द्रुतम् ॥१४/७॥'
अयमत्र सक्षेप:-मुनिना स्वपरसन्तापकृद्भाषा न वक्तव्या ॥८॥
अवतरणिका - कीदृशं वचनं वक्तव्यमिति प्रतिपाद्याऽधुना कीदृशी भाषा न वक्तव्येत्येतदेव दर्शयति - मूलम् - कोमलाऽपि 'सुसाम्याऽपि, वाणी भवति कर्कशा ।
अप्राञ्जलास्फुटात्यर्थं, 'विदग्धा चर्विताक्षरा ॥९॥ अन्वयः - कोमलाऽपि सुसाम्याऽपि वाणी कर्कशाऽप्राञ्जलाऽस्फुटाऽत्यर्थं विदग्धा चविताक्षरा भवति ॥९॥
पद्मीया वृत्तिः - कोमला - मृद्वी, अपिशब्दो - अन्या तु कर्कशादिरूपा भवत्येव कोमलाऽपि कर्कशादिरूपा भवतीति द्योतयति, सुसाम्या - अतिसमतायुक्ता, अपिशब्दो अन्या तु कर्कशादिरूपा भवत्येव सुसाम्याऽपि कर्कशादिरूपा भवतीति द्योतयति, वाणी નથી. અધ્યાત્મકલ્પદ્રુમમાં વચનગુપ્તિ માટે આ રીતે ઉપદેશ આપ્યો છે, “વચનની અપ્રવૃત્તિમાત્રથી કોણ કોણ મૌન ધારણ કરતું નથી? જેમનું વચન નિરવઘ છે તે વચનગુપ્તિવાળા જીવોની હું સ્તવના કરું છું. તું નિરવદ્ય વચન બોલ, કેમકે સાવદ્ય वयनोथी वसु२५% वगैरे शीघ मयं5२ न२5म या. (१४/६,१४/७)'
અહીં ટૂંકો અર્થ આ પ્રમાણે છે - મુનિએ પોતાને અને બીજાને સંતાપ થાય તેવી (भाषा बोसवी. (८)
અવતરણિકા - કેવું વચન બોલવું? એ કહીને હવે કેવી ભાષા ન બોલવી એ ४ तावे छ -
શબ્દાર્થ - કોમળ એવી પણ અને ઘણી સમતાવાળી પણ વાણી કર્કશ, માયાવાળી, अस्पष्ट, भतिशय होशियारी मरेदी भने पुनरतिवाणी होय छे. () १. सुसौम्यापि - KI २. ... त्या - C, E, F, G| ३. विदग्धचविताक्षरा - CI ४. चर्बिताक्षरा - A, B,
D, E, F, G, J, K, LI

Page #216

योगसारः ५/९ कर्कशा प्राञ्जला स्फुटा विदग्धा चर्विताक्षरा भाषा न वक्तव्या
४६७
भाषा, कर्कशा - परुषा, अप्राञ्जला मायायुक्ता, अस्फुटा - अस्पष्टा, अत्यर्थम् अतिशयेन, विदग्धा - नैपुण्ययुक्ता, चर्विताक्षरा - चर्वितानि - पुनरुक्तान्यक्षराणिमातृकापदानि यस्या इति चर्विताक्षरा पुनरुक्तिदोषदुष्टा, भवति - विद्यते ।
-
-
बाह्यदृष्ट्या मृद्वी समतायुक्ता च भासमानाऽपि वाणी कदाचित् कर्कशा भवेत् । सा मर्माणि विध्यति । सा कटाक्षैर्भाषिता स्यात् । तया परोऽतीव दूयेत । सा मायायुक्ता स्यात् । सा परं तोषयितुं भाषिता स्यात् । अन्तर्वृत्त्या तु तया स्वार्थसिद्धिरभिप्रेता स्यात् । तया परस्य हानिर्भवेत् । साऽस्पष्टा स्यात् । परस्तां नाऽवबुध्येत । ततो भाषकस्य पुनरुच्चारणक्लेशः स्यात् । कदाचित्तामबुद्ध्वा श्रोतोद्विजेत् । कदाचित् श्रोता तया विपरीतार्थमवगच्छेत् । ततः स विपरीतमनुतिष्ठेत् । तेन तस्य परस्योभयस्य वा हानिः स्यात् । साऽतिनैपुण्येन भाषिता स्यात् । परो मन्दप्रज्ञः स्यात् । ततः स तस्या अर्थं न बुध्येत । ततः सा निष्फला भवेत्। कदाचिद्वक्ता स्वस्य पाण्डित्यस्य प्रदर्शनार्थमतिविदग्धां वाणीं भाषेत । तया श्रोता तं विद्वांसं मन्येत । ततो वक्तुरुत्कर्षः स्यात् । कदाचिद् वाणी पुनरुक्ता स्यात् । तत: पुनः पुनः श्रवणेन श्रोता खिद्येत । ततो वक्तुर्वचनायासो निरर्थकः स्यात् । इत्थं कोमला शान्ता च वाण्यपि परुषा मायायुक्ताऽस्पष्टाऽतिपाण्डित्ययुक्ता
1
પદ્મીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - બાહ્યદૃષ્ટિથી કોમળ અને સમતાવાળી લાગતી પણ વાણી ક્યારેક કર્કશ હોઈ શકે છે. તે મર્મોને વિંધે છે. તે કટાક્ષપૂર્વક બોલાઈ હોય. તેનાથી સામી વ્યક્તિ બહુ દુભાય. તે માયાવાળી હોય. તે બીજાને ખુશ કરવા માટે બોલાઈ હોય. અંદરથી તો તેનાથી સ્વાર્થ સાધવાની ભાવના હોય. તેનાથી બીજાને નુકસાન થાય. તે અસ્પષ્ટ હોય. તે સામી વ્યક્તિ સમજી ન શકે તેવી હોય. તેથી બોલનારાને ફરી બોલવાનો ક્લેશ થાય. કદાચ સમજણ ન પડવાથી સાંભળનાર તેનાથી કંટાળી જાય. કદાચ સાંભળનાર તેનાથી ઊંધું સમજે. તેથી તે ઊંધું કરે. તેનાથી તેને કે બીજાને નુકસાન થાય. તે બહુ હોંશિયારીપૂર્વક બોલાઈ હોય. સામી વ્યક્તિ મંદબુદ્ધિવાળી હોય. તેથી તે તેના અર્થને સમજે નહીં. તેથી તે નિષ્ફળ જાય. કદાચ બોલનાર પોતાની પંડિતાઈ બતાવવા બહુ હોંશિયારી ભરેલી વાણી બોલે. તેથી સાંભળનાર તેને વિદ્વાન માને. તેથી બોલનારને અભિમાન આવે. કદાચ વાણી પુનરુક્તિવાળી હોય. તેથી વારંવાર સાંભળવાથી સાંભળનાર કંટાળી જાય. તેથી બોલનારની બોલવાની મહેનત નકામી જાય. આમ કોમળ અને શાંત વાણી પણ કર્કશ, માયાવાળી, અસ્પષ્ટ, અતિશય પંડિતાઈ ભરેલી અને

Page #217

४६८
कायनिरोधोपायः
योगसार: ५/१०
पुनरुक्ता च सती स्वपराहितकारिणी स्यात् । अतः साऽपि न वाच्या । परन्तु मृदुत्वसमता-मधुरत्व-सरलत्व-स्पष्टत्व- सामान्यत्वाऽपुनरुक्तत्वादिसर्वगुणोपेता वाण्येव वक्तव्या । एवमेव स्वस्य परस्योभयस्य च लाभो भवति ॥९॥
अवतरणिका - षष्ठे वृत्ते उक्तं 'कायचापल्यं निरुन्ध्यात्' इति । अतः कायनिरोधोपायं दर्शयति
मूलम् - औचित्यं ये विजानन्ति, सर्वकार्येषु सिद्धिदम् । सर्वप्रियङ्करा ये च ते नरा विरला जने ॥१०॥
?
-
-
अन्वयः - ये सर्वकार्येषु सिद्धिदमौचित्यं विजानन्ति ये च सर्वप्रियङ्करा नरास्ते जने विरलाः ॥१०॥
पद्मीया वृत्तिः - ये - अनिर्दिष्टनामानः सर्वकार्येषु - निखिलप्रवृत्तिषु, सिद्धिदम् सफलताप्रापकम्, औचित्यम् - उचितप्रवृत्तिम्, उक्तञ्च योगबिन्दुटीकायां श्रीहरिभद्रसूरिभि: - 'औचित्यादुचितप्रवृत्तिरूपात्. ॥३५७॥ ' द्वात्रिंशद्वात्रिंशिकाटीकायां महोपाध्यायैरप्युक्तम् – ‘औचित्याद्-उचितप्रवृत्तिलक्षणाद्... ॥१८ / २॥', विजानन्ति - विशेषेणाऽवगच्छन्ति, ये - अनिर्दिष्टनामानः, चशब्दः समुच्चये, सर्वप्रियङ्कराः
પુનરુક્તિવાળી હોય તો પોતાને અને બીજાને અહિત કરનારી થાય. માટે તે પણ न जोलवी. पए। प्रेमण, समतावाणी, मधुर, सरण, स्पष्ट, सामान्य अने पुनरुक्ति વિનાની વાણી જ બોલવી. એમ જ પોતાને, બીજાને અને બંનેને લાભ થાય છે. (૯)
અવતરણિકા - છઠ્ઠા શ્લોકમાં કહ્યું કે કાયાની ચપળતાનો નિરોધ કરવો. તેથી કાયાના નિરોધનો ઉપાય બતાવે છે –
શબ્દાર્થ - જેઓ બધા કાર્યોમાં સિદ્ધિ આપનારા ઔચિત્યને જાણે છે અને જે अधाने प्रिय डरनारा छे, ते सोझेभां विरला छे. (१०)
પદ્મીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - ઔચિત્ય એટલે ઉચિત પ્રવૃત્તિ. યોગબિંદુની ટીકામાં श्रीहरिभद्रसूरि धुं छे, 'उचित प्रवृत्ति३प औौथित्य थडी... (उप७)’ દ્વાત્રિંશદ્વાત્રિંશિકાની ટીકામાં મહોપાધ્યાયજીએ પણ કહ્યું છે, ‘ઉચિત પ્રવૃત્તિ સ્વરૂપ सौथित्य थडी... (१८/२) '

Page #218

योगसारः ५/१० औचित्यं परमो धर्मः
४६९ सर्वेषाम्-समस्तानां प्रियम्-इष्टं कुर्वन्तीति सर्वप्रियङ्कराः, नराः - मनुष्याः, ते - उचितप्रवृत्तिवेत्तारः सर्वप्रियङ्कराश्च, जने - लोके, विरलाः - स्वल्पाः ।
औचित्यं परमो धर्मः । औचित्यं चरमपुद्गलपरावर्तिजीवानां लक्षणम् । उक्तञ्च योगदृष्टिसमुच्चये - 'चरमे पुद्गलपरावर्ते, क्षयश्चास्योपपद्यते । जीवानां लक्षणं तत्र, यत एतदुदाहृतम् ॥३१॥ दुःखितेषु दयात्यन्त-मद्वेषो गुणवत्सु च । औचित्यात्सेवनं चैव, सर्वत्रैवाविशेषतः ॥३२॥' द्रव्य-क्षेत्र-काल-भावाद्यनुसारेण योग्या प्रवृत्तिरौचित्यम् । औचित्यवेदी कदा किं कर्त्तव्यम् ? इति सर्वं वेत्ति । स तथैव प्रवर्त्तते । स कदाचिदप्यनुचितं न करोति । अन्यस्मिन्मुनौ ग्लाने स्वाध्यायं त्यक्त्वा तस्य वैयावृत्त्यकरणमुचितम् । तदा स्वाध्यायोऽनुचितो ज्ञानावरणकर्मबन्धकश्च । स्वाध्यायमुपेक्ष्य केवलं वैयावृत्त्यकरणमप्यनुचितम् । वैयावृत्त्यं तु कादाचित्कं न सर्वकालभावि । ततो स्वाध्यायमुपेक्ष्य केवलवैयावृत्त्यकारी वैयावृत्त्याऽभावकाले स्वाध्यायमुपेक्ष्य विकथां करोति । अन्ययोगानुपेक्ष्यैकमेव योगं साधयन्ननुचितप्रवृत्तिकारी ज्ञेयः । परस्परसापेक्षभावेन सर्वेऽपि योगा यथौचित्यमासेव्याः। औचित्यवेदी लाभालाभौ जानाति । स बहुलाभकरमल्प
ઔચિત્ય એ શ્રેષ્ઠ ધર્મ છે. ઔચિત્ય એ ચરમ પુદ્ગલપરાવર્તમાં રહેલા જીવનું લક્ષણ છે. યોગદષ્ટિસમુચ્ચયમાં કહ્યું છે - “ચરમ પુદ્ગલપરાવર્તમાં આનો (ભાવમલનો) ક્ષય થાય એ ઘટે છે, કેમકે ત્યાં જીવોનું લક્ષણ આ પ્રમાણે કહ્યું છે. (૩૧) દુઃખીઓને વિષે ખૂબ દયા, ગુણવાનોને વિષે અદ્વેષ અને બધે સમાન રીતે मौयित्यपूर्वनी प्रवृत्ति (३२).' द्रव्य-क्षेत्र--भाव वगैरेने अनुसार योग्य પ્રવૃત્તિ કરવી તે ઔચિત્ય છે. ઔચિત્યને જાણનારો ક્યારે શું કરવું? એ બધું જાણે છે. તે તે પ્રમાણે જ પ્રવર્તે છે. તે ક્યારેય અનુચિત કરતો નથી. બીજા મુનિ બિમાર હોય તો સ્વાધ્યાય છોડી તેની વૈયાવચ્ચ કરવી એ ઉચિત છે. ત્યારે સ્વાધ્યાય કરવો અનુચિત છે અને જ્ઞાનાવરણ કર્મને બંધાવનાર છે. સ્વાધ્યાયની ઉપેક્ષા કરીને માત્ર વૈયાવચ્ચ કરવી પણ યોગ્ય નથી. વૈયાવચ્ચ ક્યારેક કરવાની હોય છે, હંમેશા નહીં. તેથી સ્વાધ્યાયની ઉપેક્ષા કરીને માત્ર વૈયાવચ્ચ કરનાર જ્યારે વૈયાવચ્ચે કરવાની નથી, ત્યારે સ્વાધ્યાયની ઉપેક્ષા કરી વિકથા કરે છે. બીજા યોગની ઉપેક્ષા કરીને એક જ યોગને સાધનારો અનુચિત પ્રવૃત્તિ કરનારો જાણવો. પરસ્પર સાપેક્ષભાવથી બધા ય યોગો ઔચિત્યપૂર્વક સેવવા. ઔચિત્યને જાણનારો

Page #219

४७०
उचितकाले क्रियमाणा क्रिया सफला भवति योगसारः ५/१० हानिकरं कार्यं करोति । औचित्यं सर्वकार्येषु सफलतां ददाति । सर्वकार्येष्वौचित्येन प्रवर्त्तमानः सर्वदा सफलो भवति । उचितकाले क्रियमाणा कृषिः फलदा भवति । अनुचितकाले क्रियमाणा कृषिः केवलमायासफला भवति । एवमुचितकाले क्रियमाणा क्रिया सफला भवति । अनुचितकाले क्रियमाणा क्रिया निरर्थका भवति । उक्तञ्च - दशवैकालिकसूत्रे पञ्चमाध्ययने द्वितीयोद्देशके - 'कालेण निक्खमे भिक्खू, कालेण य पडिक्कमे । अकालं च विवज्जित्ता, काले कालं समायरे ॥४॥ अकाले चरसि भिक्खू, कालं न पडिलेहसि । अप्पाणं च किलामेसि, सन्निवेसं च गरिहसि ॥५॥' (छाया - कालेन निष्कामेद् भिक्षुः, कालेन च प्रतिक्रामेत् । अकालं च विवर्ण्य, काले कालं समाचरेत् ॥४॥ अकाले चरसि भिक्षुः, कालं न प्रतिलिखसि । आत्मानं च क्लमयसि, संनिवेशं च गर्हसि ॥५॥) औचित्येन प्रवर्त्तमाना जना जगति स्तोका एव । ये नराः सर्वेषां प्रियं कुर्वन्ति तेऽपि स्तोका एव । जगति बाहुल्येन जनाः स्वार्थसाधकाः । स्वार्थसाधनेन ते स्वात्मानं प्रीणयन्ति । स्वार्थसिद्ध्यर्थं ते परेषामप्रियमपि कुर्वन्ति । यः सर्वं विश्वं स्वकुटुम्बतुल्यं मन्यते स सर्वेषां प्रियं करोति । स्वार्थंकदत्तदृष्टिस्तु स्वात्मानमेव प्रीणाति । इत्थमौचित्यवेदिनः सर्वप्रियङ्कराश्च नरा जगति स्तोका एव । औचित्यपूर्वं લાભાલાભને જાણે છે. તે ઘણા લાભને કરનારા અને થોડા નુકસાનને કરનારા કાર્ય કરે છે. ઔચિત્ય બધા કાર્યોમાં સફળતા આપે છે. બધા કાર્યોમાં ઔચિત્યપૂર્વક પ્રવર્તનારો હંમેશા સફળ થાય છે. યોગ્ય સમયે કરાતી ખેતી ફળ આપે છે. અયોગ્યકાળે કરાતી ખેતીમાં માત્ર મહેનત કરવાની થાય છે, ફળ મળતું નથી. એમ યોગ્ય કાળે કરાતી ક્રિયા સફળ થાય છે. અયોગ્યકાળે કરાતી ક્રિયા નકામી જાય છે. દશવૈકાલિકસૂત્રમાં પાંચમા અધ્યયનના બીજા ઉદ્દેશામાં કહ્યું છે – “સાધુ યોગ્ય કાળે ગોચરી લેવા નીકળે અને યોગ્ય કાળે પ્રતિક્રમણ કરે અને અયોગ્યકાળને છોડીને योग्य अणे योग्य वस्तु . (४) हे साधु ! d तुं माणे भिक्षा सेवा य छ, તું કાળને જોતો નથી, તો તું ક્લેશ પામીશ અને સન્નિવેશની નિંદા કરીશ. (૫) ઔચિત્યપૂર્વક પ્રવૃત્તિ કરનારા લોકો જગતમાં થોડા જ છે. જે મનુષ્યો બધાનું પ્રિય કરે છે, તે પણ થોડા જ છે. જગતમાં મોટા ભાગના લોકો સ્વાર્થને સાધનારા છે. સ્વાર્થને સાધીને તેઓ પોતાને ખુશ કરે છે. સ્વાર્થની સિદ્ધિ માટે તેઓ બીજાને ના ગમતું પણ કરે છે. જે આખા વિશ્વને પોતાના કુટુંબ સમાન માને છે, તે બધાનું પ્રિય કરે છે. એકમાત્ર સ્વાર્થ જોનારો પોતાને જ ખુશ કરે છે. આમ ઔચિત્યને જાણનારા

Page #220

योगसारः ५/११ औचित्यस्य माहात्म्यम्
४७१ प्रवर्त्तनेन सर्वप्रियकरणेन च कायस्य दुष्प्रवृत्तीनां निरोधो भवति । ततः कायनिरोधो भवति । कायनिरोधार्थमेवमुपदिष्टमध्यात्मकल्पद्रुमे - 'कृपया संवृणु स्वाङ्गं, कूर्मज्ञातनिदर्शनात् । संवृतासंवृताङ्गा यत्, सुखदुःखान्यवाप्नुयुः ॥२४८॥ कायस्तम्भान्न के के स्युस्तरुस्तम्भादयो यताः ? । शिवहेतुक्रियो येषां, कायस्तांस्तु स्तुवे यतीन् ર૪?’
अयमत्रोपदेशसारः-सर्वचौचित्येन प्रवर्तनीयं सर्वेषाञ्च प्रियं करणीयम् । इत्थं कायो निरुद्धो भवति ॥१०॥
अवतरणिका - औचित्यं विरला जानन्तीति प्रतिपाद्य अधुनौचित्यस्य माहात्म्यमाह - मूलम् - औचित्यं परमो बन्धु-रौचित्यं परमं सुखम् ।
धर्मादिमूलमौचित्य-मौचित्यं जनमान्यता ॥११॥ अन्वयः - औचित्यं परमो बन्धुः, औचित्यं परमं सुखं, औचित्यं धर्मादिमूलं, औचित्यं जनमान्यता ॥११॥ અને બધાનું પ્રિય કરનારા મનુષ્યો જગતમાં થોડા જ છે. ઔચિત્યપૂર્વક પ્રવૃત્તિ કરવાથી અને બધાનું પ્રિય કરવાથી કાયાની ખરાબ પ્રવૃત્તિઓ અટકે છે. તેથી કાયાનો નિરોધ થાય છે. કાયાના નિરોધ માટે અધ્યાત્મકલ્પદ્રુમમાં આ રીતે ઉપદેશ અપાયો છે, “કાચબાના દષ્ટાંતથી તું કૃપા કરીને પોતાના શરીરનો નિરોધ કર, કેમકે શરીરના નિરોધવાળા સુખ પામે છે અને શરીરના નિરોધ વિનાના દુઃખ પામે છે. કાયાના થંભી જવાથી ઝાડ, થાંભલા વગેરે કોણ કોણ નિયંત્રણવાળા નથી ? જેમનું શરીર મોક્ષની કારણભૂત ક્રિયાઓ કરનાર છે તે યતિઓની હું સ્તુતિ કરું છું. (૨૪૮, ૨૪૯)”
અહીં ઉપદેશનો સાર આ પ્રમાણે છે – બધે ઔચિત્યપૂર્વક પ્રવર્તવું અને બધાનું પ્રિય કરવું. આમ કાયાનો નિરોધ થાય છે. (૧૦)
અવતરણિકા - ઔચિત્યને થોડા લોકો જાણે છે, એમ કહીને હવે ઔચિત્યનું માહાભ્ય કહે છે -
શબ્દાર્થ – ઔચિત્ય શ્રેષ્ઠ ભાઈ છે, ઔચિત્ય શ્રેષ્ઠ સુખ છે, ઔચિત્ય ધર્મનું પ્રથમ મૂળ છે, ઔચિત્ય લોકમાન્યતા છે. (૧૧)

Page #221

४७२
औचित्यं परमो बुन्धुः परमं सुखञ्च योगसारः ५/११ पद्मीया वृत्तिः - औचित्यम् - देशकालादियोग्या प्रवृत्तिः, परमः - श्रेष्ठः, बन्धुः - भ्राता, औचित्यम्, परमम् - सर्वातिशायि, सुखम् - सातानुभवः, औचित्यम्, धर्मादिमूलम् - आदौ भवं मूलम्-कारणमिति आदिमूलम्, धर्मस्य आदिमूलमिति धर्मादिमूलम्, औचित्यम्, जनमान्यता - जनानां-लोकानां मान्यः-अभिमत इति जनमान्यः, तस्य भाव इति जनमान्यता ।
भ्राता सर्वप्रसङ्गेषु सहायीभवति । स सुखे दुःखे च सदा समीपे वर्तते । स दुःखे स्वबन्धुतां न त्यजति । स स्वभ्रातारं समृद्धं करोति । स स्वभ्रातुरापदो निवारयति ।
औचित्यं तु श्रेष्ठो भ्राता । लौकिको भ्रातैकस्मिन्भवे एव साहाय्यं करोति । औचित्यं तु भवान्तरेष्वपि सहायीभवति । औचित्येन प्रवर्त्तमानः कदाचिदप्यनुचितां प्रवृत्तिं न करोति । ततः स दोषैर्न लिप्यते । सोऽशुभकर्माणि न बध्नाति । ततः स इह परत्र च सुखी भवति। स कदापि विधुरो न भवति । इत्थमिहभवे परभवे च साहाय्यकारित्वात् सम्पत्प्रापकत्वादापन्निवारकत्वाच्चौचित्यं श्रेष्ठो बन्धुः । __ औचित्यं सर्वातिशायि सुखम् । औचित्येन प्रवर्त्तमानः कञ्चिदपि न दुनोति । स सर्वान्सुखीकरोति । ततः स स्वयमपि सुखीभवति । तस्मिन्कोऽपि मत्सरं न दधाति, कोऽपि तस्याऽहितं न करोति । स सर्वत्र सफलो भवति । इत्थमुचितप्रवृत्तिमान्सुखी
પવીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ – ભાઈ બધા પ્રસંગોમાં સહાય કરે છે. તે સુખમાં અને દુઃખમાં હંમેશા બાજુમાં રહે છે. તે દુઃખમાં પોતાના ભાઈને છોડતો નથી. તે પોતાના ભાઈને સમૃદ્ધ કરે છે. તે પોતાના ભાઈની આપત્તિઓ નિવારે છે. ઔચિત્ય તો શ્રેષ્ઠ ભાઈ છે. લૌકિક ભાઈ એક જ ભવમાં મદદ કરે છે. ઔચિત્ય તો અન્ય ભવોમાં પણ સહાય કરે છે. ઔચિત્યપૂર્વક પ્રવર્તનારો ક્યારેય પણ અનુચિત પ્રવૃત્તિ કરતો નથી. તેથી તે દોષોથી લપાતો નથી. તે અશુભ કર્મો બાંધતો નથી. તેથી તે આલોકમાં અને પરલોકમાં સુખી થાય છે. તે ક્યારે પણ દુઃખી થતો નથી. આમ આ ભવમાં અને પરભવમાં મદદ કરનાર હોવાથી, સંપત્તિ પમાડનાર હોવાથી અને આપત્તિનું નિવારણ કરનાર હોવાથી ઔચિત્ય એ શ્રેષ્ઠ ભાઈ છે.
ઔચિત્ય સૌથી ચઢિયાતું સુખ છે. ઔચિત્યપૂર્વક પ્રવર્તનારો કોઈને પણ દુભવતો નથી. તે બધાને સુખી કરે છે. તેથી તે પોતે પણ સુખી થાય છે. તેની ઉપર કોઈ ઈર્ષ્યા કરતું નથી. કોઈ પણ તેનું અહિત કરતું નથી. તે બધે સફળ થાય છે. આમ

Page #222

४७३
योगसारः ५/११ औचित्यं धर्मादिमूलं जनमान्यता च भवति । औचित्येन सुखं भवति । तत औचित्यं सुखस्य कारणम् । सुखं त्वौचित्यस्य कार्यम् । ततः कारणे कार्योपचारं कृत्वाऽत्रोक्तं - औचित्यमेव सुखमिति ।
औचित्यं धर्मस्य प्रथमं मूलम् । वृक्षो मूलेन जीवति । मूलेन स पोष्यते । अविनष्टमूलः पादपो प्रभूतानि पुष्पाणि फलानि पत्राणि च धारयति । नष्टमूलतरुः शुष्यति । औचित्यं धर्मस्य कारणम् । औचित्याद्धर्मः प्रभवति । औचित्यपूर्वको धर्म इह परत्र च विपुलां बाह्याभ्यन्तरां समृद्धिं ददाति । औचित्यमुपेक्ष्य कृतो धर्मो न चिरं नन्दति । कदाचित्स विपरीतफलमपि ददाति ।
औचित्यं जनाभिमतत्वम् । औचित्यसेवी जनानामभिमतो भवति । सर्वे तं बहुमानेन पश्यन्ति । सर्वे तत्कथितं मन्यन्ते । तस्यादेशं न कोऽप्युल्लङ्यति । सर्वे तं विश्वसन्ति । स जनैः सर्वकार्येषु प्रष्टव्यो भवति । स जनानां विघ्नानि निवारयति । इत्थमौचित्येन जनो जनप्रियो भवति । औचित्यं जनप्रियत्वस्य कारणम् । जनप्रियत्वमौचित्यस्य कार्यम् । ततोऽत्रापि कारणे कार्योपचारं कृत्वोक्तं - औचित्यमेव जनमान्यतेति ।। ઉચિત પ્રવૃત્તિ કરનારો સુખી થાય છે. ઔચિત્યથી સુખ મળે છે. માટે ઔચિત્ય સુખનું કારણ છે. સુખ તો ઔચિત્યનું કાર્ય છે. તેથી કારણમાં કાર્યનો ઉપચાર કરીને અહીં કહ્યું કે ઔચિત્ય જ સુખ છે.
ઔચિત્ય ધર્મનું પ્રથમ મૂળ છે. ઝાડ મૂળથી જીવે છે. મૂળથી તે પોષાય છે. જેનું મૂળ સલામત હોય એવું વૃક્ષ ઘણા પુષ્પો, ફળો અને પાંદડા ધારણ કરે છે. જેનું મૂળ નાશ પામે છે, તે વૃક્ષ સુકાઈ જાય છે. ઔચિત્ય ધર્મનું કારણ છે. ઔચિત્યથી ધર્મ ઉત્પન્ન થાય છે. ઔચિત્યપૂર્વકનો ધર્મ આલોકમાં અને પરલોકમાં બાહ્ય-અત્યંતર વિપુલ સમૃદ્ધિ આપે છે. ઔચિત્યની ઉપેક્ષા કરીને કરાયેલો ધર્મ લાંબો ટકતો નથી. ક્યારેક તે ઊંધું ફળ પણ આપે છે.
ઔચિત્ય એ લોકોમાં માન્યપણું છે. ઔચિત્યને સેવનારો લોકોને માન્ય બને છે. બધા તેને બહુમાનથી જુવે છે. બધા તેનું કહ્યું માને છે. તેના આદેશનું કોઈ પણ ઉલ્લંઘન કરતું નથી. બધા તેનો વિશ્વાસ કરે છે. બધા કાર્યોમાં લોકો તેને પૂછે છે. તે લોકોના વિપ્નો નિવારે છે. આમ ઔચિત્યથી માણસ લોકપ્રિય બને છે. ઔચિત્ય જનપ્રિયત્વનું કારણ છે. જનપ્રિયત્વ એ ઔચિત્યનું કાર્ય છે. તેથી અહીં પણ કારણમાં કાર્યનો ઉપચાર કરીને કહ્યું કે ઔચિત્ય જ લોકમાન્યતા છે.

Page #223

औचित्यस्य स्वरूपम्
योगसार: ५/१२
औचित्यमपुनर्बन्धकस्य लक्षणम् । उक्तञ्च योगशतके
'पावं न तिव्वभावा
I
कुणइ, ण बहुमण्णई भवं घोरं । उचियट्ठिडं च सेवइ, सव्वत्थ वि अपुणबंधोत्ति ॥१३॥' (छाया - पापं न तीव्रभावात्करोति, न बहुमन्यते भवं घोरं । उचितस्थितिं च सेवते, सर्वत्राऽपि अपुनर्बन्धक इति ॥१३॥ ) सकृदेवौचित्यशब्दग्रहणेनाऽप्यर्थसङ्गतिसम्भवेऽपि पुनः पुनरौचित्यशब्दोपादानमौचित्यस्य माहात्म्यख्यापनार्थम् ॥११॥
औचित्यस्य माहात्म्यं प्रदर्श्याऽधुनौचित्यस्य स्वरूपं दर्शयति
४७४
अवतरणिका
मूलम् - कर्मबन्धदृढश्लेषं, सर्वस्याप्रीतिकं सदा ।
-
धर्मार्थिना न कर्त्तव्यं, वीरेण 'जटिनां यथा ॥१२॥
अन्वयः - यथा वीरेण जटिनां ( अप्रीतिकं न कृतं तथा) धर्मार्थिना कर्मबन्धदृढ श्लेषं सर्वस्याप्रीतिकं सदा न कर्त्तव्यम् ॥१२॥
पद्मया वृत्तिः यथा दृष्टान्तोपन्यासे, वीरेण सुरासुरनरपूजितेनाऽस्या अवसर्पिण्याश्चरमतीर्थपतिना श्रीवर्धमानस्वामिना, जटिनां तापसानाम्, 'अप्रीतिकं न कृतं तथा' इत्यत्राध्याहार्यम्, धर्मार्थिना - धर्मं कर्त्तुमिच्छता, कर्मबन्धदृढ श्लेषम् - कर्मणःकार्मणवर्गणापुद्गलानां बन्ध: - जीवेन सहैकीभाव इति कर्मबन्धः, स एव दृढः - निबिड:
-
-
ઔચિત્ય અપુનર્બંધકનું લક્ષણ છે. યોગશતકમાં કહ્યું છે - ‘અપુનબંધક તીવ્રભાવથી પાપ ન કરે, ઘોર સંસારને સારો ન માને અને બધેય ઉચિત સ્થિતિને સેર્વે. (૧૩)’ મૂળ શ્લોકમાં એક જ વાર ઔચિત્ય શબ્દનું ગ્રહણ કર્યું હોત તો પણ અર્થની સંગતિ થાત. છતાં પણ વારંવાર ઔચિત્ય શબ્દનું ગ્રહણ કર્યું છે, તે ઔચિત્યનું મહત્ત્વ બતાવવા માટે જાણવું. (૧૧)
અવતરણિકા - ઔચિત્યનું માહાત્મ્ય બતાવીને હવે ઔચિત્યનું સ્વરૂપ બતાવે છે – શબ્દાર્થ - જેમ શ્રીવીરપ્રભુએ તાપસોને અપ્રીતિ થાય તેવું કાર્ય ન કર્યું તેમ ધર્માર્થીએ કર્મબંધને દૃઢ રીતે ચોંટાડનારું બધાને અપ્રીતિ કરાવનારું કાર્ય હંમેશા ન ४२. (१२)
१. जटिना - C, F, G, J, जटिनि - MI

Page #224

४७५
योगसारः ५/१२ श्रीवीरस्य प्रथमश्चातुर्मासः श्लेषः-सम्बन्धो यस्मादिति कर्मबन्धदृढश्लेषम्, सर्वस्य - सर्वजनानाम्, अप्रीतिकम् - अरुचिकरं कार्यम्, सदा - सर्वकालम्, नशब्दो निषेधे, कर्त्तव्यम् - विधेयम् ।
प्रव्रज्याग्रहणानन्तरं श्रीवीरः प्रथमे चातुर्मासे मोराकसन्निवेशे दूइज्जंततापसाश्रमेऽवसत् । तत्र कुलपतिः सिद्धार्थभूपतिमित्रमासीत् । तेन श्रीवीराय वासार्थं तृणकुटिदत्ता । श्रीवीरस्तस्यां सदा प्रतिमायामतिष्ठत् । क्षुधाकुला गाव आश्रमे प्रविश्य कुटीनां तृणमभ्यवहरन् । अन्ये तापसाः स्वकुटिभ्यस्ता निरकाशयन् । ततो गावः श्रीवीरस्य कुटेस्तृणमभक्षयन् । श्रीवीरस्तु कायोत्सर्गस्थत्वात्तान्न न्यवारयत् । ततस्ताः सुखेन तृणमभक्षयन् । एतदृष्ट्वा परैस्तापसैः कुलपतेः कथितम् । ततः कुलपतिना श्रीवीर उक्तः - 'पक्षिणोऽपि स्वनीडं रक्षन्ति । त्वं तु राजपुत्रः । त्वं किं गोभ्यः स्वीयां कुटिं न रक्षसि ।' श्रीवीरेण चिन्तितम् - 'मम अत्र वसनेनैषामप्रीतिर्भवति । ततो मयाऽत्र न स्थातव्यम् ।' इत्थं विचिन्त्य स चातुर्मासप्रारम्भस्य पञ्चदशदिनानन्तरमेव ततो व्यहरत् । तेन पञ्चाऽभिग्रहा गृहीताः, तद्यथा-१) अप्रीतिमद्गृहे न वसनीयम्, २) सदा प्रतिमायां स्थातव्यम्, ३) सदा मौनं धर्त्तव्यम्, ४) गृहस्थस्य विनयो न कर्त्तव्यः, ५) करयोर्भोजनं कर्त्तव्यम् । उक्तञ्च सप्ततिशतकस्थान
પઘીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - દીક્ષા લીધા પછી પ્રભુવીર પહેલા ચોમાસામાં મોરાકસન્નિવેશમાં દૂઈજ્જત તાપસીના આશ્રમમાં રહ્યા. ત્યાં કુલપતિ સિદ્ધાર્થ રાજાના મિત્ર હતા. તેમણે પ્રભુવીરને રહેવા માટે ઘાસની ઝૂંપડી આપી. પ્રભુવીર હંમેશા તેમાં કાઉસ્સગ્નધ્યાનમાં રહેતા. ભૂખી ગાયો આશ્રમમાં પેસીને ઝૂંપડીનું ઘાસ ખાતી. બીજા તાપસો પોતાની ઝૂંપડીઓમાંથી તેમને કાઢતાં. તેથી ગાયો પ્રભુવીરની ઝૂંપડીનું ઘાસ ખાતી. પ્રભુવીર તો કાઉસ્સગ્નધ્યાનમાં હોવાથી તેમને અટકાવતા નહીં. તેથી તેઓ સુખેથી ઘાસ ખાતી. આ જોઈને બીજા તાપસોએ કુલપતિને કહ્યું. તેથી કુલપતિએ પ્રભુવીરને કહ્યું – “પક્ષીઓ પણ પોતાના માળાનું રક્ષણ કરે છે. તમે તો રાજપુત્ર છો. તમે કેમ ગાયોથી પોતાની ઝૂંપડીનું રક્ષણ કરતા નથી ?' પ્રભુવીરે વિચાર્યું - “મારા અહીં રહેવાથી આમને અપ્રીતિ થાય છે. તેથી મારે અહીં રહેવું ન જોઈએ.' આમ વિચારી તેમણે ચોમાસુ શરૂ થયાના પંદર દિવસ પછી જ ત્યાંથી વિહાર કર્યો. તેમણે પાંચ અભિગ્રહો લીધા. તે આ પ્રમાણે – ૧) અપ્રીતિવાળા ઘરે न २३j, २) डंभेशा 513२समय २३j, 3) उंभेशा मौन. २५j, ४) स्थनो વિનય ન કરવો, ૫) હાથમાં ભોજન કરવું. સપ્તતિશતકસ્થાનપ્રકરણમાં

Page #225

४७६
श्रीवीरस्य पञ्चाभिग्रहाः
योगसारः ५/१२ प्रकरणे श्रीसोमतिलकसूरिभिः - ...तेसि बहुभिग्गहा दव्वमाइ वीरस्सिमे अहिआ ॥१६९॥अचियत्तुग्गहनिवसण, निच्चं वोस?काय मोणेणं । पाणीपत्तं गिहिवंदणं, अभिग्गहपणगमेअं॥१७०॥' (छाया - ...तेषां बह्वभिग्रहा द्रव्यादयो वीरस्येमे अधिकाः ॥१६९॥ अप्रीतिकावग्रहनिवसनं, नित्यं व्युत्सृष्टकायो मौनेन । पाणिपात्रं गृहिवन्दनमभिग्रहपञ्चकमेतद् ॥१७०॥) आवश्यकनियुक्तिवृत्तौ श्रीहरिभद्रसूरिभिरिदं कथानकमेवं प्रतिपादितम् - 'कथानकम्-तओ सामी विहरमाणो गओ मोरागं सन्निवेसं, तत्थ मोराए दुइज्जंता नाम पासंडिगिहत्था । तेसिं तत्थ आवासो । तेसिं च कुलवती भगवओ पिउमित्तो । ताहे सो सामिस्स सागएण उवढिओ । ताहे सामिणा पुव्वपओगेण बाहा पसारिआ । सो भणति-अस्थि घरा, एत्थ कुमारवर ! अच्छाहि। तत्थ सामी एगराइअं वसित्ता पच्छा गतो, विहरति । तेण य भणियं-विवित्ताओ वसहीओ, जइ वासारत्तो कीरइ, आगच्छेज्जह अणुग्गहीया होज्जामो । ताहे सामी अट्ठ उउबद्धिए मासे विहरेत्ता वासावासे उवागते तं चेव दूइज्जंतयगामं एति । तत्थेगंमि उडवे वासावासं ठिओ । पढमपाउसे य गोरूवाणि चारिं अलभंताणि શ્રી સોમતિલકસૂરિજીએ કહ્યું છે, તેમના દ્રવ્ય વગેરે ઘણા અભિગ્રહો છે. વીરપ્રભુના આ અધિક અભિગ્રહો છે – અપ્રીતિવાળાના અવગ્રહમાં ન રહેવું, હંમેશા કાઉસ્સગ્નમાં રહેવું, મૌનમાં રહેવું, હાથમાં ભોજન કરવું અને ગૃહસ્થને વંદન ન કરવું - २0 पांय ममियो छे. (१६८,१७०)' मावश्यनियुजितनी वृत्तिमा श्रीमद्रસૂરિજીએ આ કથાનક આ રીતે કહ્યું છે, ત્યાર પછી સ્વામી વિહાર કરતાં-કરતાં મોરાકસન્નિવેશમાં પધાર્યા. તે મોરાકમાં દુઈજ્જત નામના પાખંડી (તાપસ) ગૃહસ્થો રહેતા હતા. ત્યાં તેમનો આવાસ હતો. તેઓનો કુલપતિ ભગવાનના પિતાનો મિત્ર હતો. તેથી તે સ્વામીના સ્વાગત માટે ઉપસ્થિત થયો. ભગવાને પૂર્વના સંસ્કારને
२४ो डाय असाय. तो अj, 'भा२१२ ! म घरो छ. तथा तमे महा २डो.' ત્યાં સ્વામી એક રાત્રિ રહીને નીકળી ગયા. નીકળતી વખતે કુલપતિએ ભગવાનને કહ્યું, “અહીં વસતિ અસંસક્ત છે, તેથી જો તમારી ઇચ્છા હોય તો અહીં ચોમાસા માટે પધારજો, અમારી ઉપર અનુગ્રહ થશે.” ત્યાર પછી સ્વામી શેષકાળના આઠ માસ વિહાર કરી ચોમાસુ બેસતાં તે જ દુઈજ્જતોના ગામે આવ્યા. ત્યાં એક ઝૂંપડીમાં ચોમાસુ રહ્યા. પહેલો વરસાદ પડવા છતાં ગાયોને ચારો ન મળતાં ગાયો

Page #226

योगसारः ५/१२ श्रीवीरस्य पञ्चाभिग्रहाः
४७७ जुण्णाणि तणाणि खायंति, ताणि य घराणि उव्वेल्लेति । पच्छा ते वारेंति, सामी न वारेइ । पच्छा दूइज्जंतगा तस्स कुलवइस्स साहेति जहा एस एताणि न णिवारेति । ताहे सो कुलवती अणुसासति, भणति-कुमारवर ! सउणीवि ताव अप्पणिणेहूं रक्खति, तुमं वारेज्जासि । सप्पिवासं भणति । ताहे सामी अचियत्तोग्गहोत्ति काउं निग्गओ, इमे य तेण पंच अभिग्गहा गहीआ, तंजहा-अचियत्तोग्गहे न वसियव्वं १ निच्चं वोसट्ठकाएण २ मोणेणं ३ पाणीसु भोत्तव्वं ४ गिहत्थो न वंदियव्वो नऽब्भुटुंतव्वो ५, एते पंच अभिग्गहा । तत्थ भगवं अद्धमासं अच्छित्ता तओ पच्छा अट्ठिअगामं गतो। ..... ॥४६१॥' (छाया - ततः स्वामी विहरन् गतो मोराकं सन्निवेशं । तत्र मोराके दूइज्जन्ता (द्वितीयान्ता) नाम पाषण्डिनो गृहस्थाः । तेषां तत्रावासः । तेषां च कुलपतिः भगवतः पितुः मित्रम् । तदा स स्वामिनं स्वागतेन उपस्थितः । तदा स्वामिना पूर्वप्रयोगेण बाहुः प्रसारितः । स भणति-सन्ति गृहाणि । अत्र कुमारवर ! तिष्ठ । तत्र स्वामी एकां रात्रिं उषित्वा पश्चाद्गतः, विहरति । तेन च भणितम्-विविक्ता वसतयः, यदि वर्षारात्रः क्रियते, आगच्छेः अनुगृहीता भविष्यामः । तदा स्वामी अष्टौ ऋतुबद्धान् मासान् विहृत्य वर्षावासे उपागते तमेव द्वितीयान्तकग्राममेति । तत्रैकस्मिन् उटजे वर्षावासं જૂનું ઘાસ ખાય છે અને તે ઘરો-કટિરો ઉપર લાગેલા ઘાસને ખેંચી ખાય છે. પાછળથી આશ્રમવાસીઓ ગાયને અટકાવે છે, પરંતુ સ્વામી અટકાવતાં નથી. આ જોઈ દુઈજ્જત નામના પાખંડીઓ પોતાના કુલપતિને કહે છે કે “આ ગાયોને અટકાવતાં નથી.” કુલપતિ ભગવાનને શિખામણ આપે છે અને કહે છે કે, “હે કુમારવર ! પક્ષી પણ પોતાના માળાનું રક્ષણ કરે છે, તેથી તમે પણ પોતાની કુટિરની રક્ષા કરો.” એ પ્રમાણે કુલપતિ આગ્રહપૂર્વક કહે છે. ત્યારે સ્વામી અપ્રીતિક અવગ્રહ છે (અર્થાતુ અહીં અવગ્રહ આપનારને મારાથી અપ્રીતિ ઉત્પન્ન થાય છે) એમ જાણી ત્યાંથી નીકળી ગયા. તે સમયે ભગવાને આ પાંચ અભિગ્રહો ધારણ કર્યા. (૧) અપ્રીતિ થાય તેવા અવગ્રહમાં રહેવું નહિ (અર્થાત્ જે રહેવા માટે જગ્યા આપે. તેને અપ્રીતિ થાય તેવા સ્થાને રહેવું નહિ) (૨) હંમેશા વ્યુત્કૃષ્ટ કાયાવાળા थने (13समi) भने (3) भौन. २३ (४) ४२५ाम ५२j (५) स्थने વંદન કરવા નહિ કે તેનું અભ્યત્થાન કરવું નહિ. આ પ્રમાણે પાંચ અભિગ્રહો પ્રભુએ ધારણ કર્યા. ત્યાર પછી પ્રભુ ત્યાં દુઈજ્જત ગામમાં) પંદર દિવસ રહીને
B-15

Page #227

४७८
श्रीवीरस्य पञ्चाभिग्रहाः
योगसार: ५/१२
स्थितः । प्रथमप्रावृषि च गावः चारिमलभमाना जीर्णानि तृणानि खादन्ति । तानि च गृहाणि उद्वेलयन्ति । पश्चात्ते वारयन्ति, स्वामी न वारयति । पश्चाद् द्वितीयान्तकाः तस्मै कुलपतये कथयन्ति यथा एष एता न निवारयति । तदा स कुलपतिरनुशास्ति, भणति - कुमारवर ! शकुनिरपि तावदात्मीयं नीडं रक्षति, त्वं वारयेः । सपिपासं भणति । तदा स्वामी अप्रीतिकावग्रह इति कृत्वा निर्गतः, इमे च तेन पञ्च अभिग्रहा गृहीताः, तद्यथाअप्रीतिकावग्रहे न वसनीयं नित्यं व्युत्सृष्टकायेन, मौनेन, पाण्योर्भोक्तव्यं, गृहस्थो न वन्दितव्यो नाभ्युत्थातव्यः, एते पञ्च अभिग्रहाः । तत्र भगवान् अर्धमासं स्थित्वा ततः पश्चात् अस्थिकग्रामं गतः... ||४६१॥) आवश्यकनिर्युक्तौ श्रीभद्रबाहुस्वामिभिरस्य कथानकस्योपसंहार एवं कृतः - 'दूइज्जंतगा पिउणो वयंस तिव्वा अभिग्गहा पंच । अचियत्तुग्गहि न वसण १ णिच्चं वोसट्ट २ मोणेणं ३ ॥४६२ ॥ पाणीपत्तं ४ गिविंदणं च ५ ॥४६३ ॥' (छाया - दूतिज्जन्तका: ( द्वितीयान्तका:) पितुः वयस्य: तीव्रा अभिग्रहाः पञ्च । अप्रीत्यवगहे न वसनं १ नित्यं व्युत्सृष्टः २ मौनेन ३ ॥४६२॥ पाणिपात्रं ४ गृहिवन्दनञ्च ५ ॥४६३॥)
...........
इत्थं श्रीवीरः परस्याप्रीतेर्निवारणाय प्रवर्त्तमाने चातुर्मासेऽपि व्यहरदप्रीतिमद्गृहवासं च प्रत्याख्यातवान् । इत्थं कुर्वता तेन सूचितं - परस्य स्वल्पाऽप्यप्रीतिः परिहर्त्तव्या । तथा प्रवर्त्तनीयं यथा परस्य स्वल्पाऽप्यप्रीतिर्न स्यादिति । ततो धर्मार्थिभिः सदा तथा चेष्टनीयं यथा कस्यचिदप्यप्रीतिर्न स्यात् । उक्तञ्च द्वात्रिंशद्वात्रिंशिकासु 'अप्रीतिर्नैव અસ્થિકગ્રામ તરફ ગયા. (૪૬૧)’ આવશ્યકનિયુક્તિમાં શ્રીભદ્રબાહુસ્વામીજીએ આ કથાનકનો ઉપસંહાર આ રીતે કર્યો છે, ‘દુતિજ્જતક તાપસો- પિતાના મિત્રકઠિન પાંચ અભિગ્રહો - (૧) અપ્રીતિવાળા અવગ્રહમાં રહેવું નહિ, (૨) નિત્ય अस्सग्गवाणा, (3) भौनमां रहे. (४६२) (४) ४रपात्री, (4) गृहस्थने वहन न ४२वुं. ... (४६3)'
આમ પ્રભુવીરે બીજાની અપ્રીતિનું નિવારણ કરવા ચાલુ ચોમાસે પણ વિહાર કર્યો અને અપ્રીતિવાળાના ઘરે નહીં રહેવાની પ્રતિજ્ઞા લીધી. આમ કરવાથી તેમણે સૂચવ્યું કે - ‘બીજાને જરા પણ અપ્રીતિ ન કરવી. તેવી રીતે પ્રવર્તવું કે જેથી બીજાને જરાય અપ્રીતિ ન થાય.' માટે ધર્માર્થીઓએ હંમેશા તેવી રીતે પ્રવર્તવું કે જેથી કોઈને પણ અપ્રીતિ ન થાય. દ્વાત્રિંશદ્વાત્રિંશિકામાં કહ્યું છે, ‘ધર્મમાં ઉદ્યમ કરનારાએ

Page #228

४७९
योगसारः ५/१२ धर्मार्थिना कर्मबन्धदृढश्लेषमप्रीतिकं त्याज्यम् कस्यापि, कार्या धर्मोद्यतेन वै । इत्थं शुभानुबन्धः स्यादत्रोदाहरणं प्रभुः ॥५/४॥' यदि परस्याप्रीतिकरं कार्यं क्रियते तर्हि तस्य सङ्क्लेशो भवति । स मनोवाक्कायैरसमञ्जसं चेष्टते । ततः सोऽशुभकर्मबन्धं करोति । तेन च स परत्र दुःखी भवति । तस्य सङ्क्लेशे निमित्तभूतत्वादप्रीतेः कर्ताऽप्यशुभकर्मबन्धं करोति । परस्याप्रीतिकरणेनाऽशुभं कर्म दृढं बध्यते । ततः सोऽपि परत्र दुःखीभवति । इत्थं परस्याऽप्रीतिकरणेनोभयेषां हानिर्भवति । पुष्पं सर्वत्र सौरभमेव प्रसारयति । एवं साधकेन सर्वेषां प्रियमेव करणीयम्। अप्रीतिरशुचिरूपा भवति । अशुचिं कोऽपि नाऽभिलषति । सर्वे तां दूरतस्त्यजन्ति । एवं साधकेन परस्याप्रीतिर्दूरतो वर्जनीया । पराऽप्रीतिवर्जनेनैव धर्मस्याऽऽराधना भवति । परस्याऽप्रीतिं कृत्वा कृता धर्माराधना वस्तुतो धर्माराधना न भवति, दृढकर्मबन्धकत्वात् ।
अत्रायमुपदेशसार:-वीरविभुदृष्टान्तेन सर्वत्राऽप्रीतिः परिहार्या ॥१२॥
अवतरणिका - अप्रीतिपरिहाररूपमौचित्यं प्रदाऽधुना सदाचारप्रवृत्तिरूपमौचित्यं ટર્ણયતિ – કોઈને પણ અપ્રીતિ ન કરવી. આમ શુભનો અનુબંધ થાય છે. અહીં વીરપ્રભુ ઉદાહરણરૂપ છે. (૫૪) જો બીજાને અપ્રીતિ થાય તેવું કાર્ય કરાય તો તેને સંક્લેશ થાય છે. તે મન-વચન-કાયાથી જેમ તેમ વર્તે છે. તેથી તે અશુભ કર્મ બાંધે છે. તેનાથી તે પરભવમાં દુઃખી થાય છે. તેના સંક્લેશમાં નિમિત્ત બન્યો હોવાથી અપ્રીતિ કરનારો પણ અશુભ કર્મ બાંધે છે. બીજાને અપ્રીતિ કરવાથી અશુભ કર્મ દઢ રીતે બંધાય છે. તેથી તે પણ પરભવમાં દુઃખી થાય છે. આમ બીજાને અપ્રીતિ કરવાથી બંનેને નુકસાન થાય છે. ફૂલ બધે સુગંધને જ ફેલાવે છે. એમ સાધકે બધાનું પ્રિય જ કરવું. અપ્રીતિ અશુચિ જેવી છે. અશુચિને કોઈ ઝંખતું નથી. બધા તેને દૂરથી વર્જે છે. એમ સાધકે બીજાની અપ્રીતિ દૂરથી વર્જવી. બીજાની અપ્રીતિને વર્જવાથી જ ધર્મની આરાધના થાય છે. બીજાને અપ્રીતિ કરીને કરાયેલી ધર્મની આરાધના હકીકતમાં ધર્મની આરાધના નથી, કેમકે તેનાથી દઢ રીતે કર્મ બંધાય છે.
અહીં ઉપદેશનો સાર આ પ્રમાણે છે – પ્રભુવીરનું દૃષ્ટાન્ત લઈ બધે અપ્રીતિ ત્યજવી. (૧૨)
અવતરણિકા - અપ્રીતિના ત્યાગરૂપ ઔચિત્ય બતાવીને હવે સદાચારમાં પ્રવૃત્તિરૂપ ઔચિત્ય બતાવે છે –

Page #229

४८०
सदाचारप्रवृत्तिरूपमौचित्यम् योगसारः ५/१३ मूलम् - 'बीजभूतं सुधर्मस्य, सदाचारप्रवर्त्तनम् ।
सदाचारं विना स्वैरि-ण्युपवासनिभो हि सः ॥१३॥ अन्वयः - सदाचारप्रवर्त्तनं सुधर्मस्य बीजभूतम्, हि सदाचारं विना स स्वैरिण्युपवासनिभः (अस्ति) ॥१३॥
पद्मीया वृत्तिः - सदाचारप्रवर्त्तनम् - सन्–शोभनश्चासावाचारः-अनुष्ठानञ्चेति सदाचारः, तत्र प्रवर्तनं प्रवृत्तिरिति सदाचारप्रवर्तनम्, सुधर्मस्य - केवलिप्ररूपितस्य, बीजभूतम् - आद्यकारणम्, हि - यतः, सदाचारम् - सदनुष्ठानं, विना - ऋते, सः - धर्मः, स्वैरिण्युपवासनिभः - स्वैरिण्या-व्यभिचारिण्या कृत उपवास इति स्वैरिण्युपवासः, तेन निभ:-तुल्य इति स्वैरिण्युपवासनिभः, 'अस्ति' इत्यत्राध्याहार्यम्।
धर्मार्थिना सदा शुभाचारेषु प्रवर्तनीयम् । तेनाऽशुभाचारा वर्जनीयाः । शुभाचारास्त्वेवम्प्रकाराः सन्ति-देवगुरुपर्युपास्तिः, सप्तव्यसनत्यागो, न्यायसम्पन्नता, दीनदुःखोद्धरणं, परोपकारो, गुणानुवादो, निन्दात्याग, औदार्य, दाक्षिण्यं, पापभीरुत्वादयश्च । एते सदाचारा धर्मस्य बीजभूताः । बीजादृक्षः प्रभवति । एवं सदाचारेषु प्रवर्त्तनेन धर्मः प्रभवति । द्वितीयभूमिकारोहणार्थं प्रथमं प्रथमभूमिकाऽऽरोहणीया । प्रथमभूमिकाऽऽरोहणं विना द्वितीयभूमिकारोहणमशक्यम् । सदाचारः प्रथमभूमिकारूपः, धर्मो द्वितीयभूमिकारूपः ।
શબ્દાર્થ - સદાચારમાં પ્રવર્તવું એ સદ્ધર્મનું બીજ છે, કેમકે સદાચાર વિનાનો ધર્મ એ વ્યભિચારિણી સ્ત્રીના ઉપવાસ જેવો છે. (૧૩)
પવીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - ધર્માર્થીએ હંમેશા સારા આચારો આચરવા. તેણે અશુભ આચારો છોડવા. શુભ આચારો આવા પ્રકારના છે – દેવ-ગુરુની સેવા, સાત વ્યસનોનો ત્યાગ, ન્યાયથી યુક્તપણું, દીનોના દુઃખો દૂર કરવા, પરોપકાર કરવો, ગુણાનુવાદ કરવા, નિંદાનો ત્યાગ કરવો, ઉદારતા, દાક્ષિણ્ય (બીજાની પ્રાર્થનાનો ભંગ ન કરવો), પાપથી ડરવું વગેરે. આ સદાચારો ધર્મના બીજ સમાન છે. બીજમાંથી વૃક્ષ થાય છે, એમ સદાચારોમાં પ્રવર્તવા વડે ધર્મ થાય છે. બીજા માળે ચઢવા માટે પહેલા પહેલા માળે ચઢવું જોઈએ. પહેલા માળે ચઢ્યા વિના બીજા માળે ચઢી ન શકાય. સદાચાર એ પહેલા માળ જેવો છે. ધર્મ બીજા માળ જેવો છે. १. G प्रतावयं श्लोको नास्ति ।

Page #230

योगसारः ५/१३ सदाचारं विना कृतो धर्मः स्वैरिण्युपवासनिभः
४८१ ततो धर्माभिलाषिणा प्रथमं सदाचारे प्रवर्तनीयम् । तत एव धर्मस्याऽऽराधना शक्या । सदाचारप्रवृत्ति विना धर्मस्याऽऽराधना न भवति । सदाचारप्रवृत्तिं विना कृता धर्माराधना व्यभिचारिण्या कृतेनोपवासेन तुल्या भवति । व्यभिचारिणी व्यभिचाराऽऽसेवनेन पापं करोति । यदि सोपवासं करोति तयपि सा धार्मिका न भवति । तस्या उपवासमात्रेण न कोऽपि तां धार्मिकां मन्यते । प्रत्युत सर्वे तामुपहसन्ति । यतस्तया कृत उपवासः केवलं बाह्याऽडम्बररूप एव । वस्तुतो व्यभिचारप्रवृत्तत्वात्तस्या जीवने धर्मसारो न विद्यते । सा स्वपापक्रियायाः प्रच्छादनार्थं कपटवृत्त्योपवासं करोति । इत्थं व्यभिचारिण्या कृत उपवासो न शोभते । एवं सदाचारप्रवृत्तिं विना कृतो धर्मो बाह्याडम्बररूपो भवति । वस्तुतः सदाचारप्रवृत्त्यभावात्स निःसारो भवति । स धर्मः केवलं स्वासदाचारप्रच्छादनार्थं क्रियते । जनेषु स्वात्मानं धार्मिकत्वेन प्रथयितुं स क्रियते । सदाचारप्रवृत्तिं विना कृतो धर्मः कपटवृत्तिः । सदाचारप्रवर्तनं विना धर्मस्याऽऽराधकः प्रवचनोपघातकः, यतस्तं दृष्ट्वा जना एवं चिन्तयेयुः - 'अयं धार्मिकोऽपि सन्नसदाचारेषु प्रवृत्तः । ततोऽस्मिन्दर्शने सर्वेऽपीदृशा एव स्युः । ततोऽयं धर्मो न समीचीनः ।' इति । इत्थं विचार्य ते તેથી ધર્મને ઇચ્છનારાએ પહેલા સદાચારમાં પ્રવર્તવું જોઈએ. પછી જ ધર્મની આરાધના શક્ય બને છે. સદાચાર કર્યા વિના ધર્મની આરાધના થતી નથી. સદાચાર વિના કરાયેલી ધર્મારાધના વ્યભિચારિણી સ્ત્રીએ કરેલા ઉપવાસ જેવી છે.
વ્યભિચારિણી સ્ત્રી પાપ કરે છે. જો તે ઉપવાસ કરે તો પણ તે ધાર્મિક બનતી નથી. તેણીના ઉપવાસ કરવા માત્રથી કોઈ પણ તેણીને ધાર્મિક માનતું નથી. ઊલટું બધા તેણીનો ઉપહાસ કરે છે, કેમકે તેણીનો ઉપવાસ માત્ર બાહ્ય આડંબર રૂપ જ છે. હકીકતમાં વ્યભિચારમાં પ્રવૃત્ત હોવાથી તેણીના જીવનમાં ધર્મ નથી. તે પોતાના પાપને ઢાંકવા કપટવૃત્તિથી ઉપવાસ કરે છે. આમ વ્યભિચારી સ્ત્રીએ કરેલો ઉપવાસ શોભતો નથી. એમ સદાચાર વિના કરાયેલો ધર્મ બાહ્ય આડંબરરૂપ છે. હકીકતમાં સદાચારમાં પ્રવૃત્તિ ન હોવાથી તે ધર્મ નિઃસાર છે. તે ધર્મ માત્ર પોતાના ખરાબ આચારને ઢાંકવા કરાય છે. લોકોમાં પોતાને ધર્મી કહેવડાવવા માટે તે કરાય છે. સદાચાર વિના કરાયેલો ધર્મ કપટવૃત્તિ છે. સદાચાર વિના ધર્મ કરનારો જિનશાસનની હીલના કરે છે, કેમકે તેને જોઈને લોકો એમ વિચારે કે, “આ ધર્મી પણ ખરાબ આચારો કરે છે. માટે આ ધર્મમાં બધા ય આવા જ હોવા જોઈએ. માટે આ ધર્મ

Page #231

४८२
-
सदाचारस्य माहात्म्यम्
जिनधर्मात्पराङ्मुखाः स्युः ।
अत्राऽयं भावः-प्रथमं सदाचारे प्रवर्त्तनीयम्, ततो धर्माराधना कर्त्तव्या । सदाचारो लौकिकधर्मः । तं विना लोकोत्तरधर्मस्याऽऽराधना न शोभते ॥ १३॥
अवतरणिका सदाचारविहीनधर्मस्य स्वैरिण्युपवासनिभत्वं प्रतिपाद्याऽधुना सदाचार-स्य माहात्म्यमेव स्पष्टयति
मूलम् - मूर्त्तो धर्मः सदाचारः, सदाचारोऽक्षयो निधिः । 'दृढं धैर्यं सदाचारः, सदाचारः परं यशः ॥ १४ ॥
योगसार: ५/१४
-
-
अन्वयः - सदाचारो मूर्तो धर्मः, सदाचारोऽक्षयो निधि:, सदाचारो दृढं धैर्यं, सदाचारः परं यशः ॥१४॥
8
पद्मया वृत्तिः - सदाचार:- सदनुष्ठानप्रवृत्तिः, मूर्त्तः - साक्षात्, धर्मः - कर्मोद्धारकः, सदाचारो, अक्षयः सदा पूर्णः, निधिः - निधानम्, सदाचारः, दृढम् - प्रबलम्, धैर्यम् - आपत्स्वविचलितत्वम्, सदाचारः, परम् - अद्वितीयम्, यशः - ख्यातिः । सदाचारः प्रत्यक्षो धर्मः । स बहुजनेषु दृश्यते । अन्ये धर्मास्तु तत्पृष्ठभाविनः । धर्मो
સારો નથી.’ આમ વિચારી તેઓ જિનધર્મથી પરાğખ થાય.
અહીં કહેવાનો ભાવ આવો છે - ‘પહેલા સદાચારમાં પ્રવર્તવું, પછી ધર્મની આરાધના કરવી. સદાચાર લૌકિક ધર્મ છે. તેના વિના લોકોત્તર ધર્મની આરાધના शोभती नथी. (१3)'
અવતરણિકા - ‘સદાચાર વિનાનો ધર્મ વ્યભિચારિણી સ્રીના ઉપવાસ જેવો છે’ એમ કહીને હવે સદાચારનું માહાત્મ્ય જ બતાવે છે –
શબ્દાર્થ - સદાચાર સાક્ષાત્ મૂર્તિમાન ધર્મ છે, સદાચાર અક્ષય નિધાન છે, सहायार दृढ धैर्य छे, सहायार श्रेष्ठ यश छे. (१४)
પદ્મીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - સદાચાર પ્રત્યક્ષ ધર્મ છે. તે ઘણા લોકોમાં દેખાય છે. બીજા ધર્મો તો તેના પછી થનારા છે. ધર્મ ભાવરૂપ છે. તે દેખાતો નથી.
१. दृढधैर्यं - B, D, EI २. सुखं - DI

Page #232

४८३
योगसारः ५/१४ सदाचारो मूर्तो धर्मोऽक्षयनिधिश्च भावरूपः । स न दृश्यते । सदाचारः क्रियारूपः । स साक्षाद् दृश्यते । क्रियया भावः प्रादुर्भवति वर्धते च । यथाशक्ति क्रियां विना केवलस्य भावस्यास्तित्वं न भवति । तत्रापि भावस्य प्रतिपादनं दम्भरूपम् । बालजीवा सदाचारं दृष्ट्वैव धर्मं प्रत्याकृष्यन्ते ।
सदाचारोऽक्षयो निधिः । निधानाद्धनं प्राप्यते । यथा यथा तस्माद्धनं निष्काश्यते तथा तथा तद्रिक्तीभवति । धने सर्वथा निष्काशिते निधानं क्षीयते । सदाचारेण पुण्यं बध्यते । तदुदये विपुलं सुखं प्राप्यते । तदा पुनः सदाचाराऽऽसेवनेन पुण्यं बध्यते । तदुदये पुनर्विपुलं सुखं प्राप्यते । एवं परम्परया जीवो मुक्तिसुखमपि प्राप्नोति । तत्त्वक्षयम् । इत्थं सदाचारेणाऽक्षयं सुखं प्राप्यते । ततः कारणे कार्योपचारं कृत्वाऽत्रोक्तं-सदाचारोऽक्षयो निधिरिति ।
सदाचारो दृढं धैर्यम् । धिया राजते इति व्युत्पत्त्या धीरः-प्राज्ञः, धैर्य-प्राज्ञत्वम् । बुद्धिशाली सदाचारे प्रवर्त्तते । यः सदाचारे न प्रवर्त्तते स स्वस्य मूर्खतां प्रख्यापयति । सदाचारेण सुगतिरसदाचारेण च दुर्गतिः प्राप्यते । यस्तीव्रमेधावी भवति स सदाचारे
સદાચાર ક્રિયારૂપ છે. તે સાક્ષાત દેખાય છે. ક્રિયાથી ભાવ પ્રગટે છે અને વધે છે. શક્તિ મુજબની ક્રિયા વિના એકલા ભાવનું અસ્તિત્વ હોતું નથી. ત્યાં પણ ભાવનો દાવો કરવો એ દંભરૂપ છે. બાળજીવો સદાચારને જોઈને જ ધર્મ પ્રત્યે આકર્ષાય છે.
સદાચાર અક્ષય નિધાન છે. નિધાનમાંથી ધન મળે છે. જેમ જેમ તેમાંથી ધન કઢાય તેમ તેમ તે ખાલી થાય છે. બધું ધન કાઢવા પર નિધાન ખાલી થઈ જાય છે. સદાચારથી પુણ્ય બંધાય છે. તેનો ઉદય થાય ત્યારે ઘણું સુખ મળે છે. ત્યારે ફરી સદાચારના સેવનથી પુણ્ય બંધાય છે. તેનો ઉદય થાય ત્યારે ફરી વિપુલ સુખ મળે છે. એમ પરંપરાએ જીવ મુક્તિના સુખને પણ પામે છે. તે તો અક્ષય છે. આમ સદાચારથી અક્ષય સુખ મળે છે. તેથી કારણમાં કાર્યનો ઉપચાર કરીને અહીં કહ્યું કે સદાચાર અક્ષય નિધાન છે.
સદાચાર એ દઢ વૈર્ય છે. બુદ્ધિથી શોભે તે ધીર, એટલે કે હોંશિયાર. ધર્મ એટલે હોંશિયારી. બુદ્ધિશાળી સદાચારમાં પ્રવર્તે છે. જે સદાચાર સેવતો નથી તે પોતાની મૂર્ખાઈ બતાવે છે. સદાચારથી સગતિ અને અસદાચારથી દુર્ગતિ મળે છે. જે બહુ બુદ્ધિશાળી હોય તે સદાચાર સેવવા વડે પોતાની સગતિ નક્કી કરે છે. તેથી અહીં

Page #233

सदाचारो दृढधैर्यं परयशश्च
योगसार: ५/१५
४८४
प्रवर्त्तनेन स्वस्य सुगतिं निश्चिनोति । ततोऽत्र बुद्धिमत्त्वं कारणम् । सदाचारप्रवृत्तिस्तत्कार्यम् । ततः कार्ये कारणोपचारं कृत्वाऽत्रोक्तं- सदाचारो दृढं धैर्यमिति । यदिवा धैर्यं सात्त्विकतारूपम्। अतिसात्त्विक एव सदाचारमासेवते । निःसत्त्वो हीनसत्त्वो वा सदाचारे न प्रवर्त्तते । सदाचारे प्रवृत्तेन स्वस्य सात्त्विकता सूचिता । अत्राऽपि कार्ये कारणोपचारं कृत्वोक्तं - सदाचार एवाऽतिसात्त्विकता, सदाचार एव दृढं धैर्यमिति ।
सदाचारेण सर्वत्र यशः प्रसरति । सदाचारप्रवृत्तं देवा अपि नमन्ति । सर्वे तं स्तुवन्ति । ततोऽत्र कारणे कार्योपचारं कृत्वोक्तं- सदाचार एव श्रेष्ठं यश इति । इत्थं सदाचारस्य माहात्म्यं ज्ञात्वा सदा सदाचारे प्रवर्त्तनीयम् ॥१४॥
अवतरणिका - द्वितीये श्लोके उक्तं मुनिर्मनः स्थिरीकुर्वीत इति । ततो मन:स्थिरीकरणोपायभूतामनुत्सुकतां प्रतिपादयति मूलम् - लोभमुन्मूलयन्मूला - दप्रमत्तो मुनिः सदा । क्षायोपशमिके भावे, स्थितोऽनुत्सुकतां भजेत् ॥१५॥
બુદ્ધિશાળીપણું એ કારણ છે. સદાચાર તેનું કાર્ય છે. તેથી કાર્યમાં કારણનો ઉપચાર કરીને અહીં કહ્યું કે સદાચાર એ દૃઢ ધૈર્ય છે. અથવા ધૈર્ય એટલે સાત્ત્વિકતા. બહુ સાત્ત્વિક હોય એ જ સદાચારને સેવે છે. સત્ત્વ વિનાનો કે અલ્પ સત્ત્વવાળો સદાચારને સેવતો નથી. સદાચાર સેવનારાએ પોતાની સાત્ત્વિકતા સૂચવી. અહીં પણ કાર્યમાં કારણનો ઉપચાર કરીને કહ્યું કે સદાચાર જ અતિસાત્ત્વિકપણું છે, સદાચાર જ દેઢ धैर्य छे.
સદાચારથી ચારે બાજુ યશ ફેલાય છે. સદાચાર સેવનારાને દેવો પણ નમે છે. બધા તેને સ્તવે છે. તેથી અહીં કારણમાં કાર્યનો ઉપચાર કરીને કહ્યું કે સદાચાર જ श्रेष्ठ यश छे.
આમ સદાચારનું માહાત્મ્ય જાણીને સદાચારમાં પ્રવર્તવું. (૧૪)
અવતરણિકા - બીજા શ્લોકમાં કહ્યું કે, ‘મુનિ મનને સ્થિર કરે.' તેથી મનને સ્થિર કરવાના ઉપાયરૂપ અનુત્સુકતાને જણાવે છે -
શબ્દાર્થ - મૂળથી લોભનો નાશ કરનાર, અપ્રમત્ત, ક્ષાયોપશમિક ભાવમાં રહેલો મુનિ હંમેશા અનુત્સુક બને. (૧૫)
१. ....नुत्सुकितां - C, F, G, JI २. व्रजेत् - J, MI

Page #234

योगसारः ५/१५ मुनिर्मूलाल्लोभमुन्मूलयति
४८५ ___ अन्वयः - मूलाल्लोभमुन्मूलयन्नप्रमत्तः क्षायोपशमिके भावे स्थितो मुनिः सदाऽनुत्सुकतां भजेत् ॥१५॥
पद्मीया वृत्तिः - मूलात् - सर्वथा, लोभम् - मूर्छातृष्णारूपम्, उन्मूलयन् - नाशयन्, अप्रमत्तः - प्रमादरहितः, क्षायोपशमिके - उदितस्य कर्मणः क्षयेणाऽनुदितस्य च कर्मण उपशमेन निर्वृत्ते, भावे - अध्यवसाये, स्थितः - वर्तमानः, मुनिः - संयमी, सदा - नित्यम्, अनुत्सुकताम् - उत्सुकता-अकाले फलवाञ्छा, न उत्सुकतेति अनुत्सुकता, ताम्, भजेत् - सेवेत ।
मुनिः कदाप्युत्सुको न भवति । यस्य किमपि प्राप्तव्यमवशिष्यते स उत्सुको भवति । यः स्वात्मानमपूर्णं पश्यति स उत्सुको भवति । यो लोभेन पीड्यते स उत्सुको भवति । यः स्वात्मनि सुखं न पश्यति परपदार्थेषु च सुखं पश्यति स उत्सुको भवति । मुनेस्तु स्वरूपप्राप्तेर्व्यतिरिक्तं किमपि प्राप्तव्यं नावशिष्यते । स स्वात्मानं पूर्णं पश्यति । स लोभेन न पीड्यते । स परपदार्थेषु सुखं न पश्यति, परन्त्वात्मन्येव सुखं पश्यति । ततः स उत्सुको न भवति । स विषयसुखं नेच्छति । स पदं नाभिलषति । स सत्कारं सन्मानं वा न वाञ्छति । सोऽनुकूलतां न प्रार्थयति । स वेत्ति यदुत्सुकता दुःखरूपा, न सुखरूपा । उत्सुकः सदा परपदार्थादिप्राप्त्यर्थं धावति । तस्योत्सुकता कदापि न निवर्त्तते ।
પવીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - લોભ એટલે મૂચ્છ અને તૃષ્ણા. ઉદયમાં આવેલા કર્મના ક્ષયથી અને ઉદયમાં નહીં આવેલા કર્મના ઉપશમથી થયેલો ભાવ તે લાયોપથમિક ભાવ. ઉત્સુકતા એટલે અકાળે ફળની ઇચ્છા. ઉત્સુકતાનો અભાવ તે मनुत्सुता.
મુનિ ક્યારેય ઉત્સુક ન થાય. જેણે કંઈક મેળવવાનું બાકી હોય તે ઉત્સુક બને છે. જે પોતાને અધૂરો જુવે છે, તે ઉત્સુક બને છે. જે લોભથી પીડાય છે, તે ઉત્સુક બને છે. જેને પોતાના આત્મામાં સુખ નથી દેખાતું અને પરપદાર્થોમાં સુખ દેખાય છે, તે ઉત્સુક બને છે. મુનિને તો સ્વરૂપની પ્રાપ્તિ સિવાય કંઈ પણ મેળવવાનું બાકી નથી. તે પોતાને પૂર્ણ જુવે છે. તે લોભથી પીડાતો નથી. તેને પરપદાર્થોમાં સુખ દેખાતું નથી, પણ આત્મામાં જ સુખ દેખાય છે. તેથી તે ઉત્સુક થતો નથી. તે વિષયસુખને ઇચ્છતો નથી. તે પદને ઝંખતો નથી. તે સત્કાર કે સન્માનને ઇચ્છતો નથી. તે અનુકૂળતાની માંગણી કરતો નથી. તે જાણે છે કે ઉત્સુકતા દુઃખરૂપ છે,

Page #235

४८६
मुनिरनुत्सुकतां भजेत् । योगसारः ५/१५ औत्सुक्यव्याकुलचित्तः सदा दुःखमेवाऽनुभवति । अनुत्सुकताप्राप्तेस्त्रय उपायाः । लोभक्षयेणाऽनुत्सुकता भवति । मुनिर्लोभं नाशयति । स लोभं तथा क्षपयति यथा स पुनर्न प्रादुर्भवति। सर्वेषां मोहभेदानां लोभो दुर्जेयः । तस्य सर्वथा क्षयः सूक्ष्मसम्परायगुणस्थानके एव भवति । अन्येषां मोहभेदानां क्षयस्तदर्वाग्भवति । मुनिः सन्तोषेण लोभं निहन्ति । उक्तञ्च - योगशास्त्रे - 'लोभसागरमुद्वेल-मतिवेलं महामतिः । सन्तोषसेतुबन्धेन, प्रसरन्तं निवारयेत् ॥४/२२॥' इत्थं लोभं क्षपयित्वा मुनिरनुत्सुको भवति । अप्रमादेनऽनुत्सुकता भवति । अप्रमादी सदाऽऽत्मस्वभावे लीनो भवति । स सर्वत्र निःस्पृहो भवति । क्षायोपशमिकभावेनाऽनुत्सुकता भवति । मोहनीयकर्मविपाकोदये जीवः सदसद्विवेकं न जानाति । मोहनीयकर्मक्षयोपशमे जाते क्षमानम्रताद्या गुणाः प्रादुर्भवन्ति । ततो गुणसमृद्धत्वात्सोऽनुत्सुको भवति । इत्थं मुनिरनुत्सुको भवति । अनुत्सुको मुनिः स्वरूपरमणतारूपं सुखमनुभवति ।
સુખરૂપ નથી. ઉત્સુક વ્યક્તિ હંમેશા પરપદાર્થો વગેરેની પ્રાપ્તિ માટે દોડે છે. તેની ઉત્સુકતા ક્યારેય અટકતી નથી. ઉત્સુકતાથી વ્યાકુળ ચિત્તવાળો હંમેશા દુઃખને જ અનુભવે છે. અનુત્સુક બનવાના ત્રણ ઉપાયો છે. લોભના ક્ષયથી અનુત્સુક બનાય છે. લોભથી વ્યાકુળ માણસ તૃષ્ણાથી પીડાય છે. તેથી તે ઉત્સુક બને છે. મુનિ લોભનો નાશ કરે છે. તે લોભને એવી રીતે ખપાવે છે કે જેથી તે પાછો પેદા ન થાય. મોહના બધા ભેદોમાં લોભ મુશ્કેલીથી જિતાય એવો છે. તેનો સંપૂર્ણ ક્ષય દસમાં ગુણઠાણે જ થાય છે. મોહના બીજા ભેદોનો ક્ષય તેની પહેલા થાય છે. મુનિ સંતોષથી લોભને હણે છે. યોગશાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે – “બુદ્ધિશાળીએ ઘણા મોજાવાળા, ઊંચા મોજાવાળા, પસરતાં લોભ સમુદ્રને સંતોષરૂપી સેતુ બાંધીને અટકાવવો. (૪/૨૨)' આમ લોભને ખપાવીને મુનિ અનુત્સુક થાય છે. અપ્રમાદથી અનુત્સુક બનાય છે. અપ્રમાદી હંમેશા આત્મસ્વભાવમાં લીન બને છે. તે બધે નિઃસ્પૃહ બને છે. સાયોપથમિકભાવથી અનુસુક બનાય છે. મોહનીયકર્મના વિપાકોદયમાં જીવ સારા અને ખરાબના વિવેકને જાણતો નથી. મોહનીયકર્મનો ક્ષયોપશમ થવા પર ક્ષમા-નમ્રતા વગેરે ગુણો પ્રગટે છે. તેથી ગુણોથી સમૃદ્ધ થવાથી તે અનુત્સુક બને છે. આમ મુનિ અનુત્સુક બને છે. અનુત્સુક મુનિ સ્વરૂપરમણતારૂપ સુખને અનુભવે છે.

Page #236

४८७
योगसारः ५/१६,१७ लोभस्याऽनर्थकारित्वम्
अत्रायमुपदेशः-सदाऽनुत्सुकेन भाव्यम् ॥१५॥ अवतरणिका - अनुत्सुकताप्रतिपन्थिनो लोभस्यानर्थकारित्वं श्लोकयुग्मेन दर्शयति - मूलम् - 'संसारसरणिर्लोभो, लोभः शिवपथाचलः ।
सर्वदुःखखनिर्लोभो, लोभो व्यसनमन्दिरम् ॥१६॥ शोकादीनां महाकन्दो, लोभः क्रोधानलानिलः ।
मायावल्लिसुधाकुल्या, मानमत्तेभवारुणी ॥१७॥॥युग्मम् ॥ अन्वयः - लोभः संसारसरणिः, लोभः शिवपथाचलः, लोभः सर्वदुःखखनिः, लोभो व्यसनमन्दिरं, लोभः शोकादीनां महाकन्दः, क्रोधानलानिलो, मायावल्लिसुधाकुल्या, मानमत्तेभवारुणी ॥१६॥ ॥१७॥
पद्मीया वृत्तिः - लोभः - मू तृष्णारूपः, संसारसरणिः - संसारस्य-भवस्य सरणिः-मार्ग इति संसारसरणिः, लोभः, शिवपथाचलः - शिवस्य-मोक्षस्य पन्थाः अध्वेति शिवपथः, तत्राऽचल:-पर्वतो विघ्नभूत इत्यर्थ इति शिवपथाऽचलः, लोभः, सर्वदुःखखनिः - सर्वेषां-निखिलानां दुःखानां-असातानुभवरूपाणां खनि:-आकर उत्पत्तिस्थानकम् इत्यर्थ इति सर्वदुःखखनिः, लोभः, व्यसनमन्दिरम् - व्यसनानाम्-आपदां मन्दिरम् - स्थानमिति व्यसनमन्दिरम्, लोभः, शोकादीनाम् - शोकः-विषाद आदौ येषां ग्रहिलत्वारतिदीनतासङ्क्लेशादीनामिति शोकादयः, तेषाम, महाकन्दः - महान्बृहश्चासौ कन्दश्चेति महाकन्दः, क्रोधानलानिलः - क्रोधः-कोप एवाऽनल:-वह्निरिति
અહીં ઉપદેશ આ પ્રમાણે છે – હંમેશા અનુત્સુક થવું. (૧૫)
અવતરણિકા - હવે બે શ્લોકોમાં અનુત્સુકતાના વિરોધી લોભના નુકસાનો सतावे छ -
શબ્દાર્થ - લોભ સંસારના માર્ગ સમાન છે, લોભ મોક્ષમાર્ગમાં પર્વત સમાન છે, લોભ બધા દુઃખોની ખાણ છે, લોભ આપત્તિઓનું ઘર છે, લોભ શોક વગેરેનો મોટો કંદ છે, લોભ ક્રોધરૂપી અગ્નિ માટે પવન સમાન છે, લોભ માયારૂપી વેલડી १. संसारसारणिर्लोभो - D, E, JI

Page #237

लोभः संसारसरणिः शिवपथाचलः सर्वदुःखखनिश्च
योगसार: ५/१६,१७
४८८
क्रोधानलः, तस्याऽनिलः- वायुरिव उद्दीपकत्वादिति क्रोधानलानिलः, मायावल्लिसुधाकुल्या माया- कपटमेव वल्लिः - वनस्पतिविशेष इति मायावल्लिः, सुधायाः - अमृतस्य कुल्यासारणिरिति सुधाकुल्या, मायावल्ल्याः सुधाकुल्येवेति मायावल्लिसुधाकुल्या, मानमत्तेभवारुणी मान:-अहङ्कार एव मत्तः - मदोन्मत्त इभ: - हस्तीति मानमत्तेभ:,
तस्य वारुणी - मदिरेवेति मानमत्तेभवारुणी ।
-
-
लोभो द्विविधः, तद्यथा-मूर्च्छा तृष्णा च । प्राप्तस्य वस्तुनोऽत्यागेच्छा मूर्च्छा । अप्राप्तस्य वस्तुनः प्राप्तेरिच्छा तृष्णा । द्विविधोऽपि लोभो नरमुत्सुकं करोति । लोभोऽनुत्सुकतां प्रतिबध्नाति । लोभः संसारस्य मार्गः । लोभेन जीवो भवे भ्रमति । लोभव्याकुलः सर्वपापानि करोति । ततः स दुर्गतिं प्रयाति । सन्तोषो मोक्षमार्गः । हिंसासत्यस्तेयमैथुनानि पापरूपाणि भासन्ते । लोभी परिग्रहं वर्धयति । परिग्रहस्तु महापाप: । तथापि लोभिनः स न पापरूपो भासते ।
1
I
यदि मार्गे पर्वत आगच्छति तर्हि गन्तुर्गतिः स्खलति । लोभः मोक्षमार्गे पर्वतसन्निभः । लोभे कृते मुक्तिमार्गे गन्तुः साधकस्य गतिः स्खलति ।
માટે અમૃતની નીક સમાન છે, લોભ માનરૂપી મદવાળા હાથી માટે દારૂ સમાન छे. (१६.१७)
પદ્મીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - લોભ બે પ્રકારનો છે. તે આ પ્રમાણે - મૂર્છા અને તૃષ્ણા. મળેલી વસ્તુને નહીં છોડવાની ઇચ્છા એ મૂર્છા. નહીં મળેલી વસ્તુને મેળવવાની ઇચ્છા તે તૃષ્ણા. બંને ય પ્રકારનો લોભ માણસને ઉત્સુક બનાવે છે. લોભ અનુત્સુકતાને અટકાવે છે. લોભ એ સંસારનો માર્ગ છે. લોભથી જીવ ભવમાં ભમે છે. લોભથી વ્યાકુળ જીવ બધા પાપો કરે છે. તેથી તે દુર્ગતિમાં જાય છે. સંતોષ जे भोक्षनो भार्ग छे. हिंसा - ूह-योरी-मैथुन पाप३प लागे छे. सोली परिग्रहने વધારે છે. પરિગ્રહ તો મહાપાપ છે. છતાં પણ લોભીને તે પાપરૂપ લાગતું નથી.
જો માર્ગમાં પર્વત આવે તો જનારાની ગતિ અટકી જાય. લોભ એ મોક્ષમાર્ગમાં પર્વત જેવો છે. લોભ કરવાથી મોક્ષમાર્ગ ઉપર ચાલનારા સાધકની ગતિ અટકી भय छे.
લોભ દુઃખોની ખાણ છે. લોભથી વ્યાકુળ જીવ ગમે તે રીતે પોતાના ઇચ્છિતને

Page #238

योगसारः ५/१६,१७ लोभो व्यसनमन्दिरं शोकादीनां महाकन्दश्च ४८९
लोभः सर्वदुःखानामाकरः । लोभाकुलो यथाकथञ्चित्स्ववाञ्छितसिद्धिमभिलषति । ततः स सर्वा दुष्प्रवृत्तयः करोति । तज्जन्यपापोदये स सर्वप्रकारं दुःखमनुभवति । आकरे प्रभूतो धातुर्विद्यते । प्रभूते धातौ निष्काशिते सत्यपि स रिक्तो न भवति । एवं लोभाऽऽसेवनेनाऽनिष्ठितं दुःखं प्राप्यते । लोभेन दुःखपरम्परा प्राप्यते ।
लोभः सर्वासामापदां स्थानम् । लोभाकुलः स्वाभीष्टसिद्ध्यर्थं सर्वानपराधान्करोति । तेन स इहभवेऽपि विविधा आपदः प्राप्नोति । स राजादिभिः कारागृहे क्षिप्यते, स शूलायामप्यारोप्यते । स धूर्तेर्वञ्च्यते। ___ लोभेन शोकादयो भवन्ति । लोभी धनवियोगे शोचते । स स्वयं सखेन भोजनमपि न करोति । स शोभनानि वस्त्राण्यपि न परिदधाति । स केवलं धनमेकत्रीकरोति । स तद्धनं भोक्तुं न शक्नोति । स मृत्वा दुर्गतिं प्रयाति । तद्धनं परैर्भुज्यते । लोभी धनवियोगे ग्रहिलो भवति । यावद्धनं न प्राप्यते तावल्लोभी कुत्रापि रतिं न विन्दति । लोभी स्वार्थसिद्ध्यर्थं परस्य विश्वासघातमपि करोति । स उपकारिष्वप्यपकारं करोति । कन्दादृक्ष કરવા માગે છે. તેથી તે બધી ખરાબ પ્રવૃત્તિઓ કરે છે. તેનાથી થયેલા પાપનો
જ્યારે ઉદય થાય છે, ત્યારે તે બધા પ્રકારનું દુઃખ ભોગવે છે. ખાણમાં ઘણી ધાતુ હોય છે. ઘણી ધાતુ કાઢવા છતાં પણ તે ખાલી થતી નથી. એમ લોભ કરવાથી પાર વગરનું દુઃખ મળે છે. લોભથી દુઃખની પરંપરા મળે છે.
લોભ બધી આપત્તિઓનું સ્થાન છે. લોભથી વ્યાકુળ જીવ પોતાના ઇચ્છિતને પૂરવા બધા અપરાધો કરે છે. તેથી તે આ ભવમાં પણ વિવિધ આપત્તિઓ પામે છે. તે રાજા વગેરે વડે કેદખાનામાં નંખાય છે. તે શૂળી ઉપર પણ ચઢાવાય છે. તે ધૂર્તો વડે ઠગાય છે.
લોભથી શોક વગેરે થાય છે. લોભી ધનના વિયોગમાં શોક કરે છે. તે પોતે સુખેથી ભોજન પણ કરતો નથી. તે સારા વસ્ત્રો પણ પહેરતો નથી. તે માત્ર ધન ભેગું કરે છે. તે તે ધનને ભોગવી શકતો નથી. તે મરીને દુર્ગતિમાં જાય છે. તેનું ધન બીજાઓ ભોગવે છે. લોભી ધનના વિયોગમાં ગાંડો થઈ જાય છે. જયાં સુધી ધન નથી મળતું ત્યાં સુધી લોભીને ચેન નથી પડતું. લોભી પોતાના સ્વાર્થને સાધવા બીજાનો વિશ્વાસઘાત પણ કરે છે. તે ઉપકારી ઉપર પણ અપકાર કરે છે. કંદમાંથી વૃક્ષ ઉગે છે. એમ લોભથી શોક વગેરે થાય છે. લોભથી થનારા શોક વગેરે બહુ ભયંકર અને લાંબો

Page #239

४९० लोभः क्रोधानलानिलो मायावल्लिसुधाकुल्या च योगसारः ५/१६,१७ उद्भवति । एवं लोभाच्छोकादयो जायन्ते । लोभाज्जायमानाः शोकादयस्तीव्रतराश्चिरकालभाविनश्च भवन्ति । ततो लोभः शोकादीनां महाकन्दः ।
लोभात् क्रोधो जायते । यो धनं न ददाति तस्मै लोभी क्रुध्यति । यो धनमपहरति तस्मायपि लोभी क्रुध्यति । स परेषां स्वल्पापराधेऽपि प्रचण्डं कोपं करोति । अनिलेनाऽनलः प्रज्वलति । एवं लोभेन क्रोधो विवर्धते ।
लोभी मायां प्रयुनक्ति । लोभी सर्वप्रकारैर्धनादिकमाकाङ्क्षति । ततो धनादिप्राप्त्यर्थं सोऽन्यान्वञ्चयति । स मायया मृषामपि वदति । स केवलं धनादिकमेव पश्यति । स भाविदुर्गतिदुःखं न पश्यति । यथा यथा धनादिकं वर्धते तथा तथा स हृष्यति । स न जानाति-धनादिना सह तस्य कर्माण्यपि वर्धन्ते । तेषामुदये तेन दुर्गतौ रुदता सता भयङ्करा वेदनाः सोढव्या इति । सारण्या जलं वहते । तवृक्षादीन्सिञ्चति । तेन वृक्षादयः प्ररोहन्ति पुष्पफलयुताश्च जायन्ते । लोभोऽपि सारणितुल्यः । स मायावल्लिं सिञ्चति । ततो
સમય ટકનારા હોય છે. તેથી લોભ એ શોક વગેરેના મોટા કંદ સમાન છે.
લોભથી ક્રોધ થાય છે. જે ધન ન આપે તેની ઉપર લોભી ગુસ્સો કરે છે. જે ધનનું અપહરણ કરે તેની ઉપર પણ લોભી ગુસ્સો કરે છે. તે બીજાના થોડા અપરાધમાં પણ ઘણો ગુસ્સો કરે છે. પવનથી અગ્નિ ઉત્તેજિત થાય છે. એમ લોભથી ગુસ્સો વધે છે.
લોભી માયા કરે છે. લોભી બધી રીતે ધનને ઇચ્છે છે. તેથી ધનને મેળવવા તે બીજાને ઠગે છે. તે માયાથી ખોટું પણ બોલે છે. તે માત્ર ધનને જ જુવે છે. તે ભવિષ્યમાં આવનારા દુર્ગતિના દુઃખને જોતો નથી. જેમ જેમ ધન વધે છે તેમ તેમ તે ખુશ થાય છે. તે જાણતો નથી કે ધનની સાથે તેના કર્મો પણ વધે છે. તેમનો ઉદય થવા પર તેણે દુર્ગતિમાં રડતાં રડતાં ભયંકર વેદનાઓ સહન કરવી પડશે. નીક વડે પાણી વહે છે. તે વૃક્ષ વગેરેને સિંચે છે. તેનાથી વૃક્ષ વગેરે ઊગે છે અને પુષ્પ-ફળવાળા થાય છે. લોભ પણ નીક જેવો છે. તે માયારૂપી વેલડીને સિંચે છે. તેથી માયા ઊગે છે અને વધે છે. પાણીથી સિંચાયેલા વૃક્ષ વગેરે થોડા સમય પછી સુકાઈ પણ જાય છે. અમૃતથી સિંચાયેલા વૃક્ષ વગેરે ક્યારેય પણ સુકાતાં નથી.

Page #240

योगसारः ५/१६,१७ लोभो मानमत्तेभवारुणी
४९१ माया प्ररोहति प्रवर्धते च । जलेन सिक्ता वृक्षाद्याः कालान्तरे शुष्यन्ति । अमृतेन सिक्ता वृक्षाद्याः कदाचिदपि न शुष्यन्ति । लोभो मायावल्लेरमृतकुल्यातुल्यः । लोभेन सिक्ता माया कदापि न शुष्यति । लोभी सदा मायां करोति ।
लोभान्मानो जायते । लोभी स्वात्मानं धनादिसमृद्धत्वात्सर्वातिशायिनं मन्यते । स परास्तुच्छान्मन्यते । स स्वात्मनः प्रशंसां करोति वाञ्छति च । स परेषां निन्दा करोति । हस्ती बलवानस्ति । तस्य निग्रहो दुःशक्यः । तत्रापि मदेनोन्मत्तो हस्त्यधिकबलवान्भवति । यदि स मदिरां पाय्यते तर्हि सोऽतीवोन्मत्तो भवति । तस्य बलं प्रभूतं वर्धते । स केनाऽपि निर्ग्राह्यो न भवति । मानी मत्तेभवज्जगत्तृणतुल्यं मन्यते । स स्वात्मानं सर्वेभ्योऽधिकं पश्यति । लोभाविलस्तु स पीतमदिरामदमत्तेभवत्स्वात्मानमतिशयेनोत्कर्षयति पराश्चातिशयेनाऽपकर्षयति । योगशास्त्रे लोभस्याऽनर्थकृत्त्वमेवं दर्शितम् - 'आकरः सर्वदोषाणां, गुणग्रसनराक्षसः । कन्दो व्यसनवल्लीनां, लोभः सर्वार्थबाधकः ॥४१८॥' धर्मोपदेशकुलके श्रीमुनिचन्द्रसूरिभिरुक्तम् - 'लोहो भुयंगमो विव, लद्धपयारो विसंठुलं લોભ માયારૂપી વેલડી માટે અમૃતની નીક સમાન છે. લોભથી સિંચાયેલી માયા ક્યારેય પણ સુકાતી નથી. લોભી હંમેશા માયા કરે છે.
લોભથી માન થાય છે. લોભી ધનથી સમૃદ્ધ હોવાથી પોતાને બધાથી ચઢિયાતો માને છે. તે બીજાઓને તુચ્છ માને છે. તે પોતાની પ્રશંસા કરે છે અને ઝંખે છે. તે બીજાની નિંદા કરે છે. હાથી બળવાન હોય છે. તેને મુશ્કેલીથી પકડી શકાય છે. તેમાં પણ મદથી ઉન્મત્ત હાથી અધિક બળવાન હોય છે. જો તેને દારૂ પીવડાવાય તો તે બહુ જ ઉન્મત્ત થઈ જાય છે. તેનું બળ ઘણું વધી જાય છે. તે કોઈથી પણ પકડી શકાતો નથી. માની મદથી મત્ત હાથીની જેમ જગતને ઘાસતુલ્ય માને છે. તે પોતાને બધા કરતા ચઢિયાતો માને છે. લોભથી યુક્ત એવો માની તો દારૂ પીધેલા અને મદથી મત્ત થયેલા હાથીની જેમ પોતાનો બહુ જ ઉત્કર્ષ કરે છે અને બીજાનો બહુ જ અપકર્ષ કરે છે. યોગશાસ્ત્રમાં લોભના નુકસાનો આ પ્રમાણે બતાવ્યા છે – “લોભ બધા દોષોની ખાણ છે. લોભ ગુણોને ખાઈ જનાર રાક્ષસ છે. લોભ આપત્તિઓરૂપી વેલડીઓનો કંદ છે. લોભ બધા કાર્યોનો બાધક છે. (૪૧૮)” ધર્મોપદેશકુલકમાં શ્રીમુનિચન્દ્રસૂરિજીએ કહ્યું છે, “વિસ્તરેલો લોભ સર્પની જેમ

Page #241

लोभः सर्वानर्थकर:
योगसार: ५/१७
४९२
कुणइ । उद्दामदोसविसवेग- दूसियं कं न जियलोए ? ॥ १५ ॥ ( छाया - लोभो भुजङ्गम इव, लब्धप्रसरो विसंस्थुलं करोति । उद्दामद्वेषविषवेग- दूषितं कं न जीवलोके ? ॥१५॥) जीवदयाप्रकरणे उक्तम् - 'लोभाओ आरंभो, आरंभाओ य होइ पाणिवहो । लोभारंभनियत्ते नवरं, अह होइ जीवदया ॥२१॥' (छाया - लोभादारम्भः, आरम्भाच्च भवति प्राणिवधः । लोभारम्भनिवृत्ते नवरं, अथ भवति जीवदया ॥ २१ ॥ ) धर्मोपदेशश्लोकेषूक्तम् – 'अतिलोभं वितन्वानो, नरो नरकमाप्नुयात् । अवाप्याकालमरणं सागरे सागरो यथा ॥ ६१ ॥ '
लोभः सर्वेषां पापानां जनकः । इत्थं लोभस्यातीवानर्थकृत्त्वं दुर्जेयत्वञ्च विचार्य तस्य नाशायाऽतिप्रयत्नवद्भिर्भवितव्यम् ।
अयमत्रोपदेशसारः-लोभः सर्वानर्थकरः । अतः स मूलतो नाशयितव्यः । उक्तञ्च धर्मोपदेश श्लोकेषु - ' न स्याद्धर्माय योग्योऽति-लोभाकुलितमानसः । हितैषी तं त्यजेत्तेना- न्यथा दुःखी कपिर्यथा ॥६२॥ ॥ १७॥
अवतरणिका - लोभस्यानर्थकारित्वं प्रदर्श्याऽधुना तस्य सर्वदोषमूलत्वं प्रकटयति જીવલોકમાં કોને વ્યાકુળ અને સ્વચ્છંદ દ્વેષરૂપી વિષના વેગથી દૂષિત કરતો નથી ? (૧૫)' જીવદયા પ્રકરણમાં કહ્યું છે, ‘લોભથી આરંભ થાય છે. આરંભથી હિંસા થાય છે. લોભ અને આરંભથી નિવૃત્ત થયે છતે જીવદયા થાય છે. (૨૧)' ધર્મોપદેશશ્લોકોમાં કહ્યું છે, ‘જેમ સાગર સમુદ્રમાં પડીને અકાળે મરીને નરકમાં ગયો તેમ અતિલોભ કરનાર મનુષ્ય અકાળે મરણ પામીને નરકમાં જાય છે. (૬૧)'
લોભ બધા પાપોનો બાપ છે. આમ લોભ ખૂબ જ નુકસાન કરનાર અને મુશ્કેલીથી જિતાય તેવો છે, એમ વિચારીને તેના નાશ માટે ખૂબ પ્રયત્ન કરવા.
અહીં ઉપદેશનો સાર આ પ્રમાણે છે - લોભ બધા અનર્થોને કરનાર છે, માટે તેનો મૂળથી નાશ કરવો. ધર્મોપદેશશ્લોકોમાં કહ્યું છે, ‘અતિલોભથી વ્યાકુળ મનવાળો ધર્મ માટે યોગ્ય નથી. તેથી હિતને ઇચ્છનારો લોભને ત્યજે. નહીતર તે वांहरानी भेभ हुःजी थाय. (६२) ' (१७)
અવતરણિકા - લોભ અનર્થ કરનાર છે, એમ બતાવી હવે તે બધા દોષોનું મૂળ છે એમ બતાવે છે -

Page #242

४९३
योगसारः ५/१६,१७ सर्वे दोषा लोभसम्भवाः मूलम् - 'त्रिलोक्यामपि ये दोषा-स्ते सर्वे लोभसम्भवाः ।
___ गुणास्तथैव ये केऽपि, ते सर्वे लोभवर्जनात् ॥१८॥ अन्वयः - त्रिलोक्यामपि ये दोषास्ते सर्वे लोभसम्भवाः, तथैव ये केऽपि गुणास्ते सर्वे लोभवर्जनात् ॥१८॥
पद्मीया वृत्तिः - त्रिलोक्याम् - चतुर्दशरज्ज्वात्मकलोके, अपिशब्दः त्रिलोकैकदेशे दोषा लोभसम्भवा एव, परन्तु त्रिलोक्यामपि ये दोषास्ते लोभसम्भवा इति द्योतयति, ये - अनिर्दिष्टनामानः, दोषाः - गुणप्रतिपक्षभूताः, ते - पूर्वोक्ता दोषाः, सर्वे - निःशेषाः, लोभसम्भवाः - लोभात्-पूर्वोक्तस्वरूपात् सम्भवः-प्रादुर्भावो येषामिति लोभसम्भवाः, तथैव - एवमेव, ये - अनिर्दिष्टनामानः, केऽपि - सर्वेऽपि, गुणाः-शुभभावाः, ते - पूर्वोक्ताः, सर्वे - निखिलाः, लोभवर्जनात्-लोभस्य वर्जनम् - त्यजनमिति लोभवर्जनम् तस्मात् ।
जगति ये केऽपि दोषाः सन्ति ते सर्वेऽपि लोभात्प्रादुर्भवन्ति । लोभः सर्वदोषाकरः । लोभी हिंसामपि करोति । सोऽसत्यमपि वदति । स चौर्यमपि विदधाति । स स्त्रीष्वासक्तोऽपि भवति । स विपुलं परिग्रहं धारयति । स देव-गुरु-धर्मानवगणयति । स धनमेव परमात्मानं मन्यते । स धनं स्वप्राणतुल्यं मन्यते । धनप्राप्त्यर्थं स स्वहिताहितमदृष्ट्वा सर्वाणि
શબ્દાર્થ - ત્રણે લોકમાં જે દોષો છે, તે બધા લોભથી થનારા છે. તેમજ જે કોઈ પણ ગુણો છે તે બધા લોભને વર્જવાથી થાય છે. (૧૮)
પદ્માયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - જગતમાં જે કોઈ પણ દોષો છે, તે બધાય લોભમાંથી પેદા થાય છે. લોભ બધા દોષોની ખાણ છે. લોભી હિંસા પણ કરે છે. તે જૂઠ પણ બોલે છે. તે ચોરી પણ કરે છે. તે સ્ત્રીઓમાં આસક્ત પણ થાય છે. તે ઘણો પરિગ્રહ રાખે છે. તે દેવ-ગુરુ-ધર્મની અવગણના કરે છે. તે ધનને જ પરમાત્મા માને છે. તે ધનને પોતાના પ્રાણ સમાન માને છે. ધન મેળવવા તે પોતાના હિત અને અહિતને જોયા વિના બધા પાપો કરે છે. ઉકરડામાં બધા લોકો કચરો નાંખે છે.
१. त्रैलोक्यामपि - AI

Page #243

४९४
लोभवर्जनात् सर्वे गुणाः प्रादुर्भवन्ति योगसारः ५/१८ पापानि करोति । अवकरे सर्वे जनाः अशुचिपदार्थान् क्षिपन्ति । अवकरे सर्वप्रकारा अशुचिपदार्था विद्यन्ते । एवं लोभिनि सर्वेऽपि दोषा आगच्छन्ति । स दोषभाण्डागारतुल्यो भवति । लोभत्यागात्सर्वेऽपि गुणाः प्रादुर्भवन्ति । लोभो दोषाणां कारणम् । कारणाऽभावे कार्यस्याप्यभावो भवति । ततो लोभे त्यक्ते प्राक्तना दोषा अपगच्छन्ति नूतनाश्च नोत्पद्यन्ते । इत्थं दोषाभावे जाते गुणाः प्रकटीभवन्ति । दोषा औपाधिकाः । गुणाः स्वाभाविकाः । उपाधिनाशे दोषनाशो भवति । ततः स्वभावभूता गुणाः प्रादुर्भवन्ति । जगति विद्यमानाः सर्वेऽपि गुणाः लोभत्यागेनाऽवाप्यन्ते । अयं मनुष्यभवो दोषाणां नाशनाय गुणानाञ्च प्रकटनायैवाऽस्ति । ततो दोषनाशनेन गुणप्रकटनेन चायं मनुष्यभवः सफलो विधेयः । तदर्थं लोभस्त्यक्तव्यः । लोभत्यागः सन्तोषरूपः । सन्तोषस्य माहात्म्यमेवमुक्तं हिगुलप्रकरणे उपाध्यायश्रीविनयसागरैः - 'सन्तोषः परमं सौख्यं, सन्तोषः परमामृतम्। सन्तोषः परमं पथ्यं,सन्तोषः परमं हितम् ॥१४॥' तत्त्वामृते उक्तम् - 'यैः सन्तोषोदकं पीतं, निर्ममत्वेन वासितम् । त्यक्तं तैर्मानसं दुःखं, दुर्जनेनेव सौहृदम् ॥२४८॥ यैः सन्तोषामृतं पीतं, तृष्णातृडुपनाशनम् । तैः सुनिर्वाणसौख्यस्य, कारणं समुपाजितम् ઉકરડામાં બધા પ્રકારનો કચરો હોય છે. એમ લોભીમાં બધા ય દોષો આવે છે. તે દોષોના ભંડાર સમાન છે. લોભના ત્યાગથી બધાય ગુણો પ્રગટે છે. લોભ દોષોનું કારણ છે. કારણ ન હોય તો કાર્ય પણ ન થાય. તેથી લોભનો ત્યાગ કરવા પર જૂના દોષો જાય છે અને નવા પેદા થતાં નથી. આમ દોષોનો ક્ષય થતાં ગુણો પ્રગટે છે. દોષો ઔપાધિક છે, ગુણો સ્વાભાવિક છે. ઉપાધિનો નાશ થવાથી દોષોનો નાશ થાય છે. તેથી સ્વભાવભૂત ગુણો પ્રગટે છે. જગતમાં રહેલા બધા ય ગુણો લોભનો ત્યાગ કરવાથી મળે છે. આ મનુષ્યભવ દોષોનો નાશ કરવા અને ગુણોને પ્રગટ કરવા માટે જ છે. તેથી દોષોનો નાશ કરીને અને ગુણોને પ્રગટ કરીને આ મનુષ્યભવ સફળ કરવો. તેની માટે લોભ છોડવો. લોભનો ત્યાગ સંતોષ સ્વરૂપ છે. હિંગુલપ્રકરણમાં ઉપાધ્યાય શ્રીવિનયસાગરજીએ સંતોષનું માહાત્મ આ રીતે કહ્યું છે, “સંતોષ એ શ્રેષ્ઠ સુખ છે, સંતોષ એ શ્રેષ્ઠ અમૃત છે, સંતોષ એ શ્રેષ્ઠ પથ્ય છે, સંતોષ એ શ્રેષ્ઠ હિત છે. (૧૪) તત્ત્વામૃતમાં કહ્યું છે, “જેમણે નિર્મમપણાથી વાસિત એવું સંતોષરૂપી પાણી પીધું તેમણે જેમ દુર્જન મિત્રતા છોડે તેમ માનસિક દુઃખ છોડ્યું. (૨૪૮) જેમણે તૃષ્ણારૂપી તરસનો નાશ કરનારું સંતોષરૂપી અમૃત

Page #244

योगसारः ५/१९
नैरपेक्ष्यादनौत्सुक्यम्
४९५
॥२४९॥' द्वात्रिंशद्द्द्वात्रिंशिकासूक्तम् - ' सन्तोषादुत्तमं सौख्यं ..... ॥२२/४॥' धर्मरत्नकरण्डके उक्तम् – 'सन्तोषामृततृप्तानां यत्तेषां सुखमुत्तमम् । कुतस्तद्धनलुब्धानां, दिवा रात्रौ च धावताम् ॥१२०॥ दुःखदारुकुठाराय, बह्वाशापाशनाशिने । निःशेषसुखमूलाय, सन्तोषाय नमो नमः ॥१२१॥' ॥१८॥
अवतरणिका - मन:स्थिरीकरणोपायभूतमनौत्सुक्यम् । अत अनौत्सुक्यस्योपायं प्रतिपादयति
मूलम् - नैरपेक्ष्यादनौत्सुक्य - मनौत्सुक्याच्च 'सुस्थता । 'सुस्थता च परानन्द-स्तदपेक्षां 'जयेन्मुनिः ॥१९॥
-
अन्वयः - नैरपेक्ष्यादनौत्सुक्यम्, अनौत्सुक्याच्च सुस्थता, सुस्थता च परानन्दः, तद् मुनिरपेक्षां जयेद् ॥१९॥
पद्मया वृत्तिः - नैरपेक्ष्यात् - निर्गताऽपेक्षा - आकाङ्क्षा यस्मात्स निरपेक्षः, तस्य भाव इति नैरपेक्ष्यम्, तस्मात्, अनौत्सुक्यम् - न उत्सुकः - अधीर इत्यनुत्सुकः, तस्य भाव इत्यनौत्सुक्यम्, अनौत्सुक्यात् - प्रागुक्तस्वरूपात्, चशब्दः समुच्चये, सुस्थता सुष्ठु तिष्ठतीति सुस्थः, तस्य भाव इति सुस्थता - स्वस्थता - स्वरूपरमणतेति यावत्, सुस्थता प्रागुक्तस्वरूपा, चशब्दो - अवधारणे, परानन्दः परः-श्रेष्ठश्चासावानन्दः-मुच्चेति
પીધું તેમણે મોક્ષસુખનું કારણ ઉપાર્જ્યું. (૨૪૯)' દ્વાત્રિંશદ્વાત્રિંશિકામાં કહ્યું છે, ‘संतोषथी उत्तम सुख भणे छे.... (२२/४)' धर्मरत्नऽऽऽमां ह्युं छे, 'संतोष३पी અમૃતથી તૃપ્ત થયેલા તેમનું જે ઉત્તમ સુખ છે તે દિવસ-રાત દોડનારા ધનના લોભીઓને ક્યાંથી હોય ? દુઃખરૂપી લાકડા માટે કુઠાર સમાન, ઘણી આશારૂપી જાળનો નાશ કરનાર, બધા સુખોના મૂળ સમાન સંતોષને નમસ્કાર થાઓ. (१२०,१२१)’
અવતરણિકા અનૌત્સુક્યના ઉપાયને બતાવે છે -
શબ્દાર્થ - નિરપેક્ષપણાથી અનુત્સુકતા થાય છે, અનુત્સુકતાથી સ્વસ્થતા થાય १. स्वस्थता - C, F, G, JI २. सुस्थतात: - A, D, स्वस्थतात: - C, F, G, JI ३. क्षयेन्मुनिः - K, MI
-
અનૌત્સુક્ય એ મનને સ્થિર કરવાનો ઉપાય છે. તેથી

Page #245

४९६ अपेक्षा त्याज्या
योगसारः ५/१९ परानन्दः, तत् - तस्मात्, मुनिः - साधुः अपेक्षाम् - पूर्वोक्तस्वरूपाम्, जयेत् - નાશ |
अपेक्षा परपदार्थेच्छारूपा । अपेक्षाकुलो नरोऽपेक्षां पूरयितुमधीरो भवति । अधीरश्च परपदार्थप्राप्त्यर्थं प्रयतते । ततः स स्वस्वरूपं विस्मरति । स स्वरूपरमणतां त्यक्त्वा परपदार्थेषु रमते । परपदार्थेष्वानन्दो न विद्यते । ततः स नरः सुखं न प्राप्तोति, परन्तु सुखकल्पनया धावन्स दुःखी भवति । उक्तञ्चागमे - 'अविक्खा अणाणंदे ।' (छाया - अपेक्षा अनानन्दः ।) आनन्दो बहिर्जगति न विद्यते । स आत्मनः स्वरूपभूतः । आत्मनि मग्नेन स आनन्दोऽनुभूयते । तत आनन्दानुभवार्थमात्मनि रमणीयम् । तदर्थं परपदार्थेषूत्सुकता त्याज्या । तदर्थमपेक्षा त्याज्या । इत्थं सर्वेषां दुःखानां मूलमपेक्षा । तस्यास्त्यागेन परम्परयाऽऽनन्दोऽनुभूयते । यथा यथाऽपेक्षा वर्धते तथा तथा दुःखं वर्धते । यथा यथाऽपेक्षा त्यज्यते तथा तथाऽऽनन्दो वर्धते । जीवः पूर्वभवादत्रैकाक्यागच्छति । ततोऽपेक्षाकरणेनाऽपेक्षापूरणेन च स बाह्याभ्यन्तरसंसारं वर्धयति । ततस्तस्मिन् रमणेन स स्वीयं जीवनं समापयति । स एक एव परभवं प्रयाति । यद्यपेक्षा न क्रियते છે, સ્વસ્થતા એ જ શ્રેષ્ઠ આનંદ છે, તેથી મુનિએ અપેક્ષાને જીતવી. (૧૯)
પવીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - અપેક્ષા એટલે પરપદાર્થોની ઇચ્છા. અપેક્ષાથી આકુળ મનુષ્ય અપેક્ષાને પૂરવા અધીરો થાય છે. અધીરો થયેલો એ પરપદાર્થોને મેળવવા પ્રયત્ન કરે છે. તેથી તે પોતાનું સ્વરૂપ ભૂલી જાય છે. તે સ્વરૂપમાં રમવાનું છોડી પરપદાર્થોમાં રમે છે. પરપદાર્થોમાં આનંદ નથી. તેથી તે માણસને સુખ મળતું નથી, પણ સુખની કલ્પનાથી દોડતો તે દુઃખી થાય છે. આગમમાં કહ્યું છે, “અપેક્ષા દુઃખરૂપ છે.” આનંદ બહારના જગતમાં નથી. તે આત્માનું સ્વરૂપ છે. આત્મામાં ડૂબેલાને તે આનંદનો અનુભવ થાય છે. માટે આનંદ અનુભવવા માટે આત્મામાં રમવું. તેની માટે પરપદાર્થોની ઉત્સુકતા છોડવી. તેની માટે અપેક્ષા છોડવી. આમ બધા દુ:ખોનું મૂળ અપેક્ષા છે. તેના ત્યાગથી પરંપરાએ આનંદ અનુભવાય છે. જેમ જેમ અપેક્ષા વધે છે તેમ તેમ દુઃખ વધે છે. જેમ જેમ અપેક્ષા છોડાય છે, તેમ તેમ આનંદ વધે છે. જીવ પૂર્વભવમાંથી અહીં એકલો આવે છે. પછી અપેક્ષાઓ કરીને અને તેમને પૂરીને તે બહારનો અને અંદરનો સંસાર વધારે છે. પછી તે સંસારમાં રમવા વડે તે પોતાનું જીવન પૂરું કરે છે. તે એકલો જ

Page #246

योगसार: ५/२०
वक्रताया अनर्थकृत्त्वम्
४९७
तर्हि संसारस्य वृद्धिः न भवति । ततो जीवः स्वात्मनि तिष्ठति । अपेक्षाऽऽत्मनः स्वस्वरूपप्राप्तौ विघ्नीभूता । तस्यास्त्यागेनाऽऽत्मा स्वस्वरूपं प्राप्नोति । मुनिः सर्वदुःखमूलरूपामपेक्षां जानाति । ततः स तस्या नाशं करोति । ततो निष्किञ्चनोऽपि मुनिः परमानन्दमनुभवति । उक्तञ्च धर्मरत्नकरण्डके - 'आशापिशाचिका नित्यं, देहस्था दुःखदायिनी । सन्तोषवरमन्त्रेण स सुखी येन नाशिता ॥१३०॥'
इदमत्र हृदयम्-परमानन्दप्राप्त्यर्थमपेक्षा नाश्या ॥१९॥
अवतरणिका - अपेक्षाया अनर्थकृत्वं प्रतिपादितम् । अधुना अपेक्षाकारणभूतवक्रताया अनर्थकृत्त्वं प्रतिपादयति
मूलम् - अधर्मो जिह्मता यावद्, धर्मः स्याद्यावदार्जवम् । अधर्मधर्मयोरेतद्-द्वयमादिमकारणम् ॥२०॥
यावद् जिता (तावद्) अधर्मः, यावदार्जवं ( तावद्) धर्मः, एतद्द्वयं પરભવમાં જાય છે. જો અપેક્ષા ન કરાય તો સંસાર વધે નહીં. તેથી જીવ પોતાના આત્મામાં રહે. અપેક્ષા આત્માને પોતાના સ્વરૂપની પ્રાપ્તિમાં વિઘ્નરૂપ છે. અપેક્ષાના ત્યાગથી આત્મા પોતાના સ્વરૂપને પામે છે. બધા દુઃખોનું મૂળ અપેક્ષા છે એમ મુનિ જાણે છે. તેથી તે તેણીનો નાશ કરે છે. તેથી નિષ્પરિગ્રહી એવો પણ મુનિ પરમ આનંદને અનુભવે છે. ધર્મરત્નકરડકમાં કહ્યું છે - ‘હંમેશા શરીરમાં રહેનારી, દુ:ખ આપનારી આશારૂપી પિશાચિકાનો જેણે સંતોષરૂપી શ્રેષ્ઠ મંત્રથી નાશ કર્યો તે સુખી छे. (१30) '
—
અહીં કહેવાનો ભાવ આવો છે - પરમાનંદ પામવા અપેક્ષાનો નાશ કરવો. (१८)
अन्वयः
-
અવતરણિકા - અપેક્ષાનું અનર્થકારીપણું બતાવ્યું. હવે અપેક્ષાના કારણરૂપ વક્રતાનું અનર્થકારીપણું બતાવે છે -
શબ્દાર્થ - જ્યાં સુધી વક્રતા છે, ત્યાં સુધી અધર્મ છે. જ્યાં સુધી સરળતા છે,
१. स्याद्यावदार्जव:
-
A, F, G, JI

Page #247

४९८
अधर्मस्य मूलकारणं माया योगसारः ५/२० धर्माधर्मयोरादिमकारणम् ॥२०॥
पद्मीया वृत्तिः - यावत् - यावन्तं कालम्, जिह्मता - वक्रता-मायेति यावत्, तावदित्यत्राध्याहार्यम्, तावद् - तावन्तं कालम्, अधर्मः - पापरूपः, यावत् – यावन्तं कालम्, आर्जवम् - सरलता, तावदित्यत्राप्यध्याहार्यम्, तावद् - तावन्तं कालम्, धर्मः - समतारूपः, एतद् - प्रागुक्तम्, द्वयम् - ऋजुत्ववक्रत्वरूपम्, अधर्मधर्मयोः - पूर्वोक्तस्वरूपयोः, आदिमकारणम् - आदिमम्-आद्यञ्च तत्कारणम्-निबन्धनञ्चेत्यादिमकारणम्। ___ अधर्मस्य मूलकारणं माया । माययाऽधर्मः प्रभवति वर्धते च । मायावी धर्ममाराद्धं न शक्नोति । बहिर्वृत्त्या धार्मिको भासमानोऽपि वस्तुतः स धर्ममार्गाद्दूरे वर्तते । मायाविनोऽन्तःकरणं मलिनं भवति । तस्य हृदयेऽन्यो भावो भवति । बहिस्तु सोऽन्यं भावं दर्शयति । शुभतत्त्वानां वासः शुभस्थाने भवति, न त्वशुभस्थाने । ततो मायिनो हृदये धर्मस्य वासो न भवति । मायावी पापान बिभेति । मायाव्यसत्यं वदति । स शीलं खण्डयति। स ज्ञानं न प्राप्नोति । स परत्र स्त्रीभवे तिर्यग्भवे वोत्पद्यते । उक्तञ्च योगशास्त्रे - ‘असूनृतस्य जननी, परशुः शीलशाखिनः । जन्मभूमिरविद्यानां, माया दुर्गतिकारणम् ॥४/१५॥' मायावी सम्पदर्थं मायां करोति । सम्पत्तु स न ત્યાં સુધી ધર્મ છે. વક્રતા અને સરળતા એ અધર્મ અને ધર્મના પહેલા કારણો છે. (૨૦)
પવીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - અધર્મનું મૂળ કારણ માયા છે. માયાથી અધર્મ પેદા થાય છે અને વધે છે. માયાવી ધર્મની આરાધના કરી શકતો નથી. બહારથી ધાર્મિક લાગતો એવો પણ તે હકીકતમાં ધર્મના માર્ગથી દૂર રહેલો છે. માયાવીનું મન મલિન હોય છે. તેના હૃદયમાં જુદો ભાવ હોય છે. તે બહાર તો બીજો ભાવ બતાવે છે. શુભતત્ત્વોનો વાસ સારા સ્થાને થાય છે, ખરાબ સ્થાનમાં નહીં. તેથી માયાવીના હૃદયમાં ધર્મનો વાસ થતો નથી. માયાવી પાપથી ડરતો નથી. તે ખોટું બોલે છે. તે શીલનું ખંડન કરે છે. તેને જ્ઞાન મળતું નથી. તે પરભવમાં સ્ત્રીના ભવમાં કે તિર્યંચના ભવમાં ઉત્પન્ન થાય છે. યોગશાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે - “માયા જૂઠની માતા છે, શીલવૃક્ષ માટે કુહાડી સમાન છે, અવિદ્યાઓની જન્મભૂમિ છે, દુર્ગતિનું કારણ છે. (૪/૧૫) માયાવી સંપત્તિ માટે માયા કરે છે. સંપત્તિ તો તેને મળતી

Page #248

४९९
योगसारः ५/२०
धर्मस्य मूलकारणं सरलता प्राप्नोति, परन्तु विपदेव तस्य पृष्ठे धावति । ।
धर्मस्य मूलकारणं सरलता । उक्तञ्च नवतत्त्वसंवेदने - 'ऋजुता जन्तुजातानां, कषायकषणात्मिका । निकषो धर्महेम्नोऽसौ, भूमिर्मोक्षस्य सम्मता ॥६४॥' जिनेन्द्राणामियमेवाऽऽज्ञा-सरलेन भवितव्यमिति । उक्तञ्चोपदेशरहस्ये - ‘णवि किंचि अणुण्णायं, पडिसिद्धं वा वि जिणवरिंदेहिं । एसा तेसिं आणा, कज्जे सच्चेण होअव्वं ॥१३९॥' (छाया - नापि किञ्चिदनुज्ञातं, प्रतिषिद्धं वापि जिनवरेन्द्रैः । एषा तेषामाज्ञा, कार्ये सत्येन भवितव्यम् ॥१३९॥) सरल एव धर्मं यथोचितमाराद्धं शक्नोति । सरलस्य हृदये एव धर्मः प्ररोहति प्रवर्धते च । सरल: पापाद्बिभेति । स जनसमक्षं तु पापं नैव करोति, परन्तु प्रच्छन्नमपि पापं न करोति । कदाचिदज्ञानात्पापे कृतेऽपि तस्य हृदयं व्यथते । स तस्य पापस्य प्रायश्चित्तं गृह्णाति । इत्थं स शुद्धो भवति । सरलः पवित्रतामभिलषति । स मायापङ्केनाऽऽत्मानं न मलिनीकरोति । इत्थं तस्य हृदयं शुचि भवति । ततस्तत्र धर्मस्य वासो भवति । सरलो बाह्याभ्यन्तरां सर्वां समृद्धि प्राप्नोति ।
.अत्रायं सारः-धर्मार्थिना सरलेन भवितव्यम् । उक्तञ्च द्वात्रिंशद्वात्रिंशिकासु - નથી, પણ વિપત્તિ જ તેની પાછળ દોડે છે.
ધર્મનું મૂળ કારણ સરળતા છે. નવતત્ત્વસંવેદનમાં કહ્યું છે, “સરળતા એ જીવોના કષાયોને પાતળા કરનારી છે, ધર્મરૂપી સોનાને કસવા માટેનો પથ્થર છે અને મોક્ષની ભૂમિ મનાયેલી છે. (૬૪)” જિનેશ્વર ભગવાનની આ જ આજ્ઞા છે કે, સરળ થવું.” ઉપદેશરહસ્યમાં કહ્યું છે, “જિનેશ્વર પ્રભુએ કોઈ પણ વસ્તુની અનુમતિ આપી નથી કે પ્રતિષેધ કર્યો નથી. તેમની આ આજ્ઞા છે કે કાર્યમાં સાચા (દભ વિનાના) થવું. (૧૩૯)” સરળ જ ધર્મની બરાબર આરાધના કરી શકે છે. સરળના હૃદયમાં જ ધર્મ ઊગે છે અને વધે છે. સરળ માણસ પાપથી ડરે છે. તે લોકોની સમક્ષ તો પાપ નથી જ કરતો, પણ છૂપી રીતે પણ પાપ કરતો નથી. ક્યારેક ભૂલથી પાપ થઈ જાય તો પણ તેનું હૃદય દુભાય છે. તે તે પાપનું પ્રાયશ્ચિત્ત લે છે. આમ તે શુદ્ધ થાય છે. સરળ માણસ પવિત્રતાને ઝંખે છે. તે માયાના કાદવથી પોતાને મલિન કરતો નથી. આમ તેનું હૃદય પવિત્ર હોય છે. તેથી તેમાં ધર્મનો વાસ થાય છે. સરળ માણસ બહારની અને અંદરની બધી સમૃદ્ધિને પામે છે.
અહીં સાર આ પ્રમાણે છે – ધર્માર્થીએ સરળ થવું જોઈએ. કાત્રિશદ્ધાત્રિશિકામાં

Page #249

५००
सुखस्य स्वरूपम्
योगसारः ५/२१ 'आत्मार्थिना ततस्त्याज्यो, दम्भोऽनर्थनिबन्धनम् । शुद्धिः स्यादृजुभूतस्ये-त्यागमे प्रतिपादितम् ॥३/१९॥ ॥२०॥
अवतरणिका - धर्मस्य मूलकारणं प्रतिपादितम् । धर्मेण सुखं भवति । अतः सुखस्य स्वरूपं दर्शयति - मूलम् - सुखमार्जवशीलत्वं, सुखं नीचैश्च वर्त्तनम् ।।
सुखमिन्द्रियसन्तोषः, सुखं सर्वत्र 'मैत्र्यकम् ॥२१॥ अन्वयः - आर्जवशीलत्वं सुखं, नीचैश्च वर्त्तनं सुखं, इन्द्रियसन्तोषः सुखं, सर्वत्र मैत्र्यकं सुखम् ॥२१॥
पद्मीया वृत्तिः - आर्जवशीलत्वम् - आर्जवं-ऋजुभावः शीलम्-स्वभावः यस्येत्यावशीलः, तस्य भाव इत्यावशीलत्वम्, सुखम् - आनन्दः, नीचैः - लघुतया, चशब्दः समुच्चये, वर्त्तनम् - अवस्थानम्, सुखम् - आनन्दः, इन्द्रियसन्तोषः - इन्द्रियाणाम्-अक्षाणां सन्तोषः-नियन्त्रणमिति इन्द्रियसन्तोषः, सुखम् - आनन्दः, सर्वत्र - सर्वजीवेषु, मैत्र्यकम् - मैत्री, सुखम् - आनन्दः ।
क्रोध-मान-माया-लोभाश्चत्वारः कषाया आत्मनो विभावभूताः । ततस्ते दुःखरूपाः । तेषां नाशेन प्रादुर्भवन्तः क्षमा-नम्रता-सरलता-सन्तोषा आत्मनः स्वभावभूताः । आत्माऽऽકહ્યું છે, તેથી આત્માર્થીએ અનર્થના કારણભૂત એવા દંભનો ત્યાગ કરવો. સરળની शुद्धि थाय छ - मे ५२भेश्वरनमा. छ. (७/१८)' (२०)
અવતરણિકા - ધર્મનું મૂળ કારણ બતાવ્યું. ધર્મથી સુખ મળે છે. તેથી સુખનું स्व३५ पतावे छ -
શબ્દાર્થ - સરળ સ્વભાવ એ સુખ છે, નમ્ર રહેવું એ સુખ છે, ઇન્દ્રિયોનો સંતોષ में सुप छ, मधे भैत्री मे सुप छ. (२१)
પધીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - ક્રોધ-માન-માયા-લોભ - આ ચાર કષાયો આત્માના વિભાવ સમા છે. તેથી તે દુઃખરૂપ છે. તેમના નાશથી પ્રગટ થતાં ક્ષમા-નમ્રતાસરળતા-સંતોષ આત્માના સ્વભાવ સમા છે. આત્મા આનંદમય છે. તેથી તેના १. मैत्रिकम् - C, D, E, G J, मैत्रकम् - K, LI

Page #250

योगसारः ५/२१ आर्जवशीलत्वं नीचैर्वर्त्तनमिन्द्रियसन्तोषश्च सुखम्
५०१ नन्दमयः । ततस्तस्य स्वभावभूताः क्षमाद्या अप्यानन्दमयाः । इत्थं सुखं स्वाधीनमस्ति, न पराधीनम् । सुखं दोषैरावृतम् । अतः सुखेच्छुभिर्दोषा अपास्तव्याः । दोषेषु दूरीभूतेषु स्वयमेव सुखं प्रकटीभवति ।
सदा सरलेन भाव्यम् । सरल आनन्दमनुभवति। मायावी सङ्क्लिश्यते । अभ्यन्तरवर्तिपदार्थाः पारदर्शककाचाद् बहिर्दृश्यन्ते । मुनिना स्वहृदयं पारदर्शककाचतुल्यं करणीयम् । तस्मिन्यो भावः स्यात्स बहिर्दृश्येत । जना अपि सरलं विश्वसन्ति । ते तस्याऽनुकूला भवन्ति । इत्थं सरलो बहिर्जगत्यपि सुखी भवति, अन्तर्वृत्त्या तु स सुख्यस्त्येव ।
मुनिना सदा लघुना भवितव्यम् । तेन मानो न कर्त्तव्यः । मानेन सङ्क्लेशो भवति । नम्रतया सुखमनुभूयते । नम्रः सर्वेषां प्रियो भवति । स्वात्मनि विद्यमानान्दोषान विचिन्त्य मानो न कर्त्तव्यः, परन्तु स्वात्माऽधमो मन्तव्यः । स्वस्मादधिकगुणवतो दृष्ट्वाऽपि मानस्य निग्रहः कर्त्तव्यः ।
सुनिना सदा सन्तुष्टेन भवितव्यम् । विषयेषु लुब्ध इह परत्र च विविधाः कदर्थनाः સ્વભાવસમા ક્ષમા વગેરે પણ આનંદમય છે. આમ સુખ સ્વાધીન છે, પરાધીન નથી. સુખ દોષોથી ઢંકાઈ ગયું છે. માટે સુખને ઝંખનારાએ દોષો દૂર કરવા. દોષો દૂર થવા પર સુખ પોતે જ પ્રગટ થાય છે.
હંમેશા સરળ થવું. સરળ જીવ આનંદને અનુભવે છે. માયાવી સંક્લેશ પામે છે. અંદર રહેલી વસ્તુઓ પારદર્શક કાચમાંથી બહાર દેખાય છે. મુનિએ પોતાનું હૃદય પારદર્શક કાચ જેવું કરવું. તેમાં જે ભાવ હોય તે બહાર દેખાવો જોઈએ. લોકો પણ સરળનો વિશ્વાસ કરે છે. તેઓ તેને અનુકૂળ બને છે. આમ સરળ માણસ બહારના જગતમાં પણ સુખી થાય છે, અંદરથી તો તે સુખી છે જ.
મુનિએ હંમેશા નમ્ર થવું. તેણે માન ન કરવું. માનથી સંક્લેશ થાય છે. નમ્રતાથી સુખ અનુભવાય છે. નમ્ર વ્યક્તિ બધાને પ્રિય બને છે. પોતાનામાં રહેલા દોષોને વિચારીને માન ન કરવો, પણ પોતાના આત્માને અધમ માનવો. પોતાનાથી અધિક ગુણવાળાને જોઈને પણ માનનો નિગ્રહ કરવો.
મુનિએ હંમેશા સંતુષ્ટ થવું. વિષયોમાં લુબ્ધ વ્યક્તિ આ ભવમાં અને પરભવમાં

Page #251

सर्वत्र मैत्र्यकं सुखम्
योगसार: ५/२२
५०२
प्राप्नोति । विषयसुखं दुःखाविनाभावि । सन्तुष्ट इन्द्रियार्थेषु न लुभ्यति । स विषयसुखप्राप्त्यर्थं पापं नाऽचरति । स विषयान्विषतुल्यान्मन्यते । विषयत्यागेन स सन्तोषसुखमनुभवति ।
मुनिना सदा क्षमाशीलेन भवितव्यम् । तेन सर्वजीवेषु मैत्री धर्त्तव्या । क्रोधेन पूर्वकोटिवर्षसंयमपालनफलं नश्यति । वह्निः प्रथमं स्वाश्रयं दहति । एवं क्रोधः प्रथमं क्रोधकर्त्तारमुपतापयति । क्रोधी स्वयमपि दुःखी भवत्यन्यानपि दुःखिनः करोति । मैत्र्या स्वपरोभयेषां सुखं भवति । यदि जीवः सर्वजीवेषु मैत्रीं प्रदर्शयति तर्हि तेऽपि तं प्रति मैत्रीं प्रदर्शयन्ति। यदि जीव: सर्वजीवेषु द्वेषं करोति तर्हि तेऽपि तं द्विष्यन्ति । भावेन भाव आकृष्यते । मैत्र्या परस्परं स्नेहो वर्धते । ततो मैत्र्या सुखं भवति । मैत्र्या शत्रुरपि मित्रं भवति ।
1
ફત્હ ક્ષમા-નમ્રતા-સરળતા- सन्तोषाः सुखरूपाः सन्ति । ततः कषायान्विनाश्य क्षमाद्यर्थं પ્રયતનીયમ્ ॥૨॥
વિવિધ કદર્શનાઓ પામે છે. વિષયસુખ દુઃખ વિનાનું હોતું નથી. સંતોષી વિષયોમાં લોભાતો નથી. તે વિષયસુખ પામવા પાપ કરતો નથી. તે વિષયોને વિષ જેવા માને છે. વિષયોને છોડીને તે સંતોષના સુખને અનુભવે છે.
મુનિએ હંમેશા ક્ષમાશીલ થવું. તેણે બધા જીવો ઉપર મૈત્રી રાખવી. ક્રોધથી એક ક્રોડ પૂર્વ વર્ષ સુધી સંયમ પાળવાનું ફળ નાશ પામે છે. અગ્નિ પહેલા પોતાના આશ્રયને બાળે છે. એમ ક્રોધ પહેલા ક્રોધ કરનારાને સંતાપ આપે છે. ક્રોધી પોતે પણ દુ:ખી થાય છે અને બીજાને પણ દુઃખી કરે છે. મૈત્રીથી પોતાને અને બીજાને બંનેને સુખ થાય છે. જો જીવ બધા જીવો ઉ૫૨ મૈત્રી રાખે તો તેઓ પણ તેના પ્રત્યે મૈત્રી રાખે. જો જીવ બધા જીવો ઉપર દ્વેષ કરે તો તેઓ પણ તેના ઉપર દ્વેષ કરે. ભાવથી ભાવ ખેંચાય છે. મૈત્રીથી પરસ્પર એકબીજાનો સ્નેહ વધે છે. તેથી મૈત્રીથી સુખ થાય છે. મૈત્રીથી શત્રુ પણ મિત્ર બની જાય છે.
આમ ક્ષમા-નમ્રતા-સરળતા-સંતોષ સુખરૂપ છે. માટે કષાયોનો નાશ કરી ક્ષમા વગેરે માટે પ્રયત્ન કરવો. (૨૧)

Page #252

योगसार: ५/२२
कूरगडुमुनिदृष्टान्तः
५०३
अवतरणिका - मैत्रीनम्रतासरलतासन्तोषरूपं सुखं प्रतिपाद्याऽधुना दृष्टान्तेन तत्स
मर्थयति
मूलम् - सन्तुष्टं सरलं 'सोमं, नम्रं तं 'कूरगडुकम् ।
" ध्यायन्मुनिं सदा चित्ते, को न स्याच्चन्द्रनिर्मलः ? ॥२२॥ अन्वयः - सन्तुष्टं सरलं सोमं नम्रं तं कूरगडुकं मुनिं सदा चित्ते ध्यायन्कश्चन्द्रनिर्मलो न स्यात् ? ॥२२॥
पद्मया वृत्तिः - सन्तुष्टम् - लोभरहितम्, सरलम् - मायारहितम्, सोमम् · क्रोधरहितम्, नम्रम् - मानरहितम् तम् - शास्त्रप्रसिद्धम्, कूरगडुकम् - घटप्रमाणकूराभ्यवहरणात् कूरगडुक इति यस्य नाम सञ्जातं तम् मुनिम् - साधुम्, सदा सर्वकालं, चित्ते - मनसि, ध्यायन् – चिन्तयन्, कः साधकः, चन्द्रनिर्मलः - चन्द्रः - शशाङ्क इव निर्मलः शुद्ध इति चन्द्रनिर्मलः, नशब्दो निषेधे, स्यात् - भवेत् ? सर्वेऽपि चन्द्रनिर्मलाः स्युरिति भावः ।
तुरमिणीनगर्यां ललिताङ्गनामा राजकुमारोऽवसत् । अन्यदा मुनिदेशनया जातवैराग्येण तेन प्रव्रज्या गृहीता । स निरतिचारचारित्रं पालितवान् । अन्यदा तस्य क्षुधावेदनीयकर्मोदीर्णम् । ततः स क्षुधयाऽतीवाऽपीड्यत । अल्पेनाऽऽहारेण तस्य क्षुधा नाऽशाम्यत् । ततः અવતરણિકા - મૈત્રી, નમ્રતા, સરળતા અને સંતોષરૂપ સુખને બતાવી હવે દૃષ્ટાંતથી તેનું સમર્થન કરે છે -
-
શબ્દાર્થ - સંતોષવાળા, સરળ, સૌમ્ય, નમ્ર તે કૂરડુ મુનિને હંમેશા મનમાં વિચારતો કોણ ચંદ્રની જેમ નિર્મળ ન થાય ? અર્થાત્ બધા ચંદ્ર જેવા નિર્મળ थाय. (२२)
પદ્મીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - તુરમિણી નગરીમાં લલિતાંગ નામનો રાજકુમાર હતો. એકવાર મુનિની દેશના સાંભળીને તેને વૈરાગ્ય થયો. તેણે દીક્ષા લીધી. તેઓ નિરતિચાર ચારિત્ર પાળતાં હતા. એકવાર તેમને ક્ષુધાવેદનીય કર્મનો ઉદય થયો. १. सौम्यं C, G, JI २. नम्रकं C, JI ३. कं KI कूरगण्डुकं - F, G JI ५. ध्यायन्मुनिः - Gl
- F, GI ४. कूरगड्डुकं D, F, G, H, I, J,
-
-

Page #253

५०४
कूरगडुमुनिदृष्टान्तः ।
योगसारः ५/२२ प्रतिदिनं स घटप्रमाणं कूरमानीय तेन स्वोदरं पूरितवान् । ततो जनैस्तस्य नाम 'कूरगडुको मुनि'रिति स्थापितम् । स पर्वतिथावपि तपः कर्तुं नाऽशक्नोत् । ततः स स्वात्मानं निन्दन्कूरं भुक्तवान् । अन्यदा सांवत्सरिकपर्वणि स कूरघटमानीयाऽन्यान्मुनीनिमन्त्रितवान् । तत्समुदाये तदा चत्वारो मुनयो विकृष्टं तपः कृतवन्तः । कूरगडुमुनिस्तानपि न्यमन्त्रयत । तस्य निमन्त्रणेन ते क्रुद्धाः । ते परुषाक्षरैस्तमतर्जयन् - 'अद्य वार्षिकपर्वण्यपि त्वं तपो न करोषि । किं त्वं न लज्जसे? किं त्वं दुर्गतेन बिभेषि ?' इत्थमुक्त्वा तैस्तस्य कूरपात्रे निष्ठ्यूतम् । तथापि कूरगडुमुनिर्नाऽकुप्यत् । प्रत्युत स स्वात्मानमेवाऽनिन्दत् । सोऽपवरके गत्वा कूरं भुक्तवान् । भोजनसमये स्वात्मानं निन्दन्सोऽरोदीत् । ततः स शुभध्यानमारुह्य घातिकर्मक्षयं कृत्वा कैवल्यमाप्तवान् । ततः शासनदेवता तस्य कैवल्यमहिमानं कर्तुमागता । तया ते चत्वारो तपस्विनो मुनयस्तजिताः । तेऽपि स्वात्मानं निन्दन्तः कैवल्यमाप्ताः । मुनिभिस्तजिते सत्यपि कूरगडुको मुनिः क्षमां धारितवान् । स नाऽऽक्रोशत् । स प्रत्युत्तरं તેથી તેમને બહુ ભૂખ લાગતી. થોડા આહારથી તેમની ભૂખ શાંત ન થતી. તેથી તેઓ દરરોજ એક ઘડા જેટલો દૂર (ભાત) લાવીને પોતાનું પેટ ભરતા. તેથી લોકોએ તેમનું નામ કુરઘડુ પાડ્યું. તેઓ પર્વતિથિએ પણ તપ કરી શકતા ન હતા. તેથી તેઓ પોતાની નિંદા કરતાં કરતાં કૂર વાપરતા. એકવાર સંવત્સરી પર્વના દિવસે તેમણે કૂરનો ઘડો લાવી અન્ય મુનિઓને વાપરવા માટે વિનંતિ કરી. તે સમુદાયમાં ત્યારે ચાર મહાત્માઓએ વિકૃષ્ટ તપ કર્યો હતો. કુરઘડ મુનિએ તેમને પણ વિનંતિ કરી. તેમની વિનંતિથી તેઓ ગુસ્સે થઈ ગયા. તેઓએ કર્કશ વચનોથી તેમને ઠપકો આપ્યો – “આજે સંવત્સરીના દિવસે પણ તું તપ નથી કરતો? શું તને શરમ નથી આવતી? શું તું દુર્ગતિથી ડરતો નથી?' આમ કહીને તેઓ તેમના કૂરના પાત્રમાં ઘૂંક્યા. છતાં પણ દૂરઘડ મુનિ ગુસ્સે ન થયા. ઊલટું તેમણે પોતાની જ નિંદા કરી. તેમણે ઓરડામાં જઈને કૂર વાપર્યું. વાપરતી વખતે તેઓ પોતાની નિંદા કરતાં કરતાં રડતાં હતા. પછી તેઓ શુભધ્યાનમાં ચઢ્યા. ઘાતિકર્મોનો ક્ષય કરી તેમણે કેવળજ્ઞાન મેળવ્યું. તેથી શાસનદેવી તેમના કેવળજ્ઞાનનો મહિમા કરવા આવી. તેણીએ તે ચારે તપસ્વી મુનિઓને ઠપકો આપ્યો. તેઓ પણ પોતાની નિંદા કરતાં કરતાં કેવળજ્ઞાન પામ્યા. મુનિઓએ ઠપકો આપવા છતાં પણ કૂરઘડ મુનિએ ક્ષમા રાખી. તેમણે ગુસ્સો ન કર્યો. તેમણે સામો જવાબ ન આપ્યો. તેઓ મૌન જ

Page #254

५०५
योगसारः५/२२
कूरगडुकमुनिदृष्टान्तः । न दत्तवान् । स मौनमेवाऽधारयत् । स नम्रोऽभवत् । स तान्मुनिस्तपस्विनो मत्वा स्वात्मानञ्चोदरम्भरिणं मत्वा स्वमनिन्दत् । स मायां नाऽकरोत् । वाषिकपर्वणि भिक्षामानीय तेन मुनिभ्यः प्रदर्शिता । स भिक्षां न प्रच्छन्नमानीय स्वयं भुक्तवान् । स सरल आसीत् । पर्वतिथिभोजनरूपं स्वीयं दोषं स नाऽऽच्छादयत् । स सन्तुष्ट आसीत् । तीव्रक्षुधया पीडिते सत्यपि स क्षुधाशमनाय केवलं कूरमेव भुक्तवान्, न तु स्वाद्वी रसव-तीम् । इत्थं तेन चत्वारोऽपि कषाया निर्जिताः । तत एव भुञ्जानोऽपि स क्षपकश्रेणिमारोहत्, शीघ्रञ्च केवलज्ञानं प्राप्तवान् । अयमतिसक्षेपेणोक्तम् । विस्तरतस्तु कूरगडुमुनिदृष्टान्तो उपदेशपद१३७तमवृत्तश्रीमुनिचन्द्रसूरिकृतटीका-श्रीशुभशीलगणिकृतभरतेश्वरबाहुबलिवृत्त्यादितो ज्ञेयः।
मुनिभिः स्वचित्ते सदा कूरगडुकमुनेरुदाहरणं चिन्तनीयम् । तैश्चिन्त्यं - 'कूरगडुमुनिः बाह्यविशिष्टतपःसाधनां विनापि कषायजयेन कैवल्यमलभत । ततो अस्माभिर्बाह्यसाधनाभिः सह कषायजयार्थमुद्यमः कर्त्तव्यः । कषायजयेनैव कैवल्यप्राप्तिर्भवति । बाह्यसाधनास्तत्र રહ્યા. તેઓ નમ્ર થયા. તેમણે તે મુનિઓને તપસ્વી માનીને અને પોતાને ખાઉધરો માનીને પોતાની નિંદા કરી. તેમણે માયા ન કરી. સંત્સરીના દિવસે ભિક્ષા લાવીને તેમણે મુનિઓને બતાવી. તેમણે છૂપી રીતે ભિક્ષા લાવીને પોતે ન વાપરી. તેઓ સરળ હતા. પર્વતિથિએ વાપરવારૂપ પોતાના દોષને તેમણે ઢાંક્યો નહીં. તેઓ સંતુષ્ટ હતા. તીવ્ર ભૂખથી પીડાવા છતાં પણ તેઓ ભૂખ શમાવવા માત્ર કૂર જ વાપરતા, પણ સ્વાદિષ્ટ ભોજન નહીં. આમ તેમણે ચારે કષાયો જીતી લીધા હતા. તેથી જ વાપરતાં વાપરતાં પણ તેમણે ક્ષપકશ્રેણિ માંડી અને તેઓ શીધ્ર કેવળજ્ઞાન પામ્યા. આ બહુ ટૂંકમાં કહ્યું છે. વિસ્તારથી દૂરઘડુ મુનિનું દૃષ્ટાંત ઉપદેશપદના ૧૩૭મા શ્લોકની શ્રીમુનિચન્દ્રસૂરિ રચિત ટીકા, શ્રી શુભશીલગણિએ રચેલ ભરતેશ્વરબાહુબલિવૃત્તિ વગેરેમાંથી જાણી લેવું.
મુનિઓએ પોતાના ચિત્તમાં હંમેશા દૂરઘડ મુનિનું દષ્ટાન્ત વિચારવું. તેમણે વિચારવું કે “કુરઘડુ મુનિ બાહ્ય વિશિષ્ટ તપસાધના વિના પણ કષાયોનો જય કરી કેવળજ્ઞાન પામ્યા. તેથી અમારે બાહ્ય સાધનાની સાથે કષાયોનો જય કરવા ઉદ્યમ કરવો જોઈએ. કષાયોના જયથી જ કેવળજ્ઞાન મળે છે. બાહ્ય સાધનાઓ તેમાં

Page #255

५०६
शालिभद्रमुनिदृष्टान्तः । योगसारः ५/२३ सहायीभूताः।' इत्थं विचिन्त्य मुनिभिः स्वात्मा चन्द्रवन्निर्मलो कर्त्तव्यः । तस्मिन्विद्यमानाः कषायकलङ्कास्तेन दूरीकर्तव्याः । कषायविमुक्त आत्मैव कूरगडुकमुनिवत् मुक्ति प्रयाति, कषायाविष्टस्तु संसारे भ्रमति । उक्तञ्च श्रीशुभशीलगणिकृतभरतेश्वरबाहुबलिवृत्तौ - 'कुर्वाणो मनुजो नित्यं, क्षमां वैरिषु देहिषु । निःश्रेयसश्रियं कूरघटवल्लभते श्रियम् ॥'
अयमत्रोपदेशः-कषायाञ्जित्वाऽऽत्मा विशुद्धः कर्त्तव्यः ॥२२॥
अवतरणिका - द्वाविंशतितमवृत्ते चित्तनिर्मलीकरणोपदेशो दत्तः । ततः कश्चिद् तपोऽनुष्ठाने प्रमाद्येत । ततस्तस्मै सदृष्टान्तं तपःकरणोपदेशं ददाति - मूलम् - सुकुमारसैरूपेण, शालिभद्रेण भोगिना ।
तथा तप्तं तपो ध्यायन्-न भवेत्कस्तपोरतः ॥२३॥ अन्वयः - तथा सुकुमारसुरूपेण भोगिना शालिभद्रेण तप्तं तपो ध्यायन्कस्तपोरतो न भवेत् ? ॥२३॥
पद्मीया वृत्तिः - तथाशब्दः समुच्चये, सुकुमारसुरूपेण - सुकुमार:-कोमलश्चासौ सुरूप:-सुन्दररूपवाश्चेति सुकुमारसुरूपः, तेन, भोगिना - भोगान्भुञ्जता, शालिभद्रेण - राजगृहनगरवास्तव्यगोभद्रश्रेष्ठिभद्राश्रेष्ठिनीसूतेन, तप्तम् - कृतम्, तपः - अनशनादि, સહાયક છે.” આમ વિચારીને મુનિઓએ પોતાના આત્માને ચંદ્ર જેવો નિર્મળ કરવો. તેની ઉપર રહેલા કષાયોના કલંકો તેમણે દૂર કરવા. કષાયથી મુક્ત થયેલો આત્મા જ કૂરઘડ મુનિની જેમ મોક્ષ પામે છે, કષાયથી યુક્ત જીવ તો સંસારમાં રખડે છે. શ્રી શુભાશીલગણિએ રચેલ ભરતેશ્વરબાહુબલિવૃત્તિમાં કહ્યું છે - “વૈરી જીવો ઉપર હંમેશા ક્ષમા કરનારો દૂરઘડુની જેમ મોક્ષલક્ષ્મીને પામે છે.”
અહીં ઉપદેશ આ પ્રમાણે છે – કષાયોને જીતીને આત્માને વિશુદ્ધ કરવો. (૨૨)
અવતરણિકા – બાવીશમા શ્લોકમાં ચિત્તને નિર્મળ કરવાનો ઉપદેશ આપ્યો. તેથી કોઈ તપ કરવામાં પ્રમાદ કરે. તેથી તેને તપ કરવાનો દષ્ટાંત સહિત ઉપદેશ आपे छ -
શબ્દાર્થ - તથા કોમળ, રૂપાળા અને ભોગો ભોગવનારા શાલિભદ્ર કરેલો તપ १. ... सरूपेण - C, G, JI २. शालिभद्रेणाऽयोगिना - C। ३. योगिना - G, JI

Page #256

योगसार: ५/२३
शालिभद्रदृष्टान्तः
५०७
-
સાધ:, તપોરતઃ - તપસિ-દ્વાશવિષે રતઃ-મન વૃતિ ધ્યાયન્ – વિપિન્તયમ્, : તપોરત:, નશો નિષેધે, ભવેત્ – સ્વાત્ ? સર્વેઽપિ તપોરતા: મ્યુરિતિ ભાવ:
-
राजगृहे गोभद्रश्रेष्ठिभद्राश्रेष्ठिनीतनूद्भवः शालिभद्रोऽवसत् । सोऽतीव सुकुमारः सुरूपवांश्चासीत् । पितृभ्यां द्वात्रिंशत्कन्याभिः सह स परिणायितः । स भार्याभिः सह भोगान भुङ्क्त । गोभद्रश्रेष्ठी मृत्वा देवोऽभवत् । अवधिज्ञानेन स स्वपूर्वभवं ज्ञातवान् । स पूर्वभवसूते शालिभद्रेऽतिस्निग्ध आसीत् । ततः स प्रतिदिनं सभार्यस्य तस्य कृते नवनवतिः समुद्गकाः प्राहिणोत् । तत्र त्रयस्त्रिंशत्समुद्गको भोजनस्य त्रयस्त्रिंशत्समुद्गका वस्त्राणां त्रयस्त्रिंशत्समुद्गका अलङ्काराणामभवन् । सभार्यः शालिभद्रः पितृदेवप्रहितभोजनवस्त्रालङ्काराण्यभुङ्क्त । अन्यदा राजगृहे रत्नकम्बलविक्रेतारो देशान्तरादागच्छन् । तेषां रत्नकम्बलानि महार्घ्यायासन् । ततः श्रेणिकनृपेणैकमपि रत्नकम्बलं न क्रीतम् । भद्राश्रेष्ठिन्या तु सर्वाण्यपि रत्नकम्बलानि क्रीतानि । तच्छ्रुत्वा श्रेणिकनृपः भद्रागृहे आगतः । भद्रामातोपरिभूमिकास्थं शालिभद्रमुक्तવતી - ‘શાલિમદ્ર ! નૃપ ઞળતઃ । તતસ્ત્વયા તત્ત્વાાતાર્થમધ આન્તવ્યમ્ ।' કૃતિ । વિચારતાં કોણ તપમાં રત ન થાય ? અર્થાત્ બધા તપમાં રત થાય. (૨૩)
પદ્મીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - રાજગૃહી નગરીમાં ગોભદ્ર શેઠ અને ભદ્રા શેઠાણીનો શાલિભદ્ર નામનો દીકરો રહેતો હતો. તે ખૂબ જ કોમળ અને રૂપાળો હતો. માતાપિતાએ બત્રીશ કન્યાઓની સાથે તેને પરણાવ્યો હતો. તે પત્નીઓની સાથે ભોગો ભોગવતો હતો. ગોભદ્ર શેઠ મરીને દેવ થયા. અવધિજ્ઞાનથી તે દેવે પોતાનો પૂર્વભવ જાણ્યો. તેમને પૂર્વભવના દીકરા શાલિભદ્ર ઉપર બહુ સ્નેહ હતો. તેથી તેઓ દ૨૨ોજ શાલિભદ્ર અને તેની બત્રીસ પત્નીઓ માટે નવ્વાણું પેટીઓ મોકલતાં હતા. તેમાં ભોજનની સામગ્રીની તેત્રીસ પેટીઓ, વસ્ત્રોની તેત્રીસ પેટીઓ અને અલંકારોની તેત્રીસ પેટીઓ હતી. શાલિભદ્ર અને તેની પત્નીઓ પિતા દેવે મોકલેલ ભોજન, વસ્ત્ર અને અલંકારોને ભોગવતાં હતા. એકવાર રાજગૃહી નગરીમાં રત્નકંબળના વેપારીઓ અન્ય દેશમાંથી આવ્યા. રત્નકંબળો બહુ કિંમતી હતી. તેથી શ્રેણિક રાજાએ એક પણ રત્નકંબળ ન ખરીદી. ભદ્રા શેઠાણીએ તો બધી ય રત્નકંબળો ખરીદી લીધી. તે સાંભળીને શ્રેણિક રાજા ભદ્રા શેઠાણીના ઘરે આવ્યા. ભદ્રા માતાએ ઉપરના માળે રહેલા શાલિભદ્રને કહ્યું કે, ‘શાલિભદ્ર ! રાજા આવ્યા છે, માટે તારે તેમનું

Page #257

शालिभद्रदृष्टान्तः
योगसार: ५/२३
-
शालिभद्रश्चिन्तितवान् – 'ममोपरि राजा वर्त्तते । अहं पराधीनः । किं कुर्वे येन स्वाधीनः स्याम् ?' एवं विचिन्त्य वैराग्येण स वीरजिनान्तिके प्रव्रजितवान् । प्रव्रज्यानन्तरं स तीव्रं तपस्तप्तवान् । तेन तथा तपः कृतं यथा तस्य शरीरमस्थिचर्मशेषमभवत् । तच्छरीरस्थमांसरुधिरमशुष्यत् । कालान्तरे स पुना राजगृहमागतः । स भद्राश्रेष्ठिनीगृहे भिक्षार्थं प्रविष्टः । भद्रामाता तं न प्रत्यभ्यजानात् । ततः स प्रतिनिवृत्तः । तप्तशिलातले तेनाऽनशनं कृतम् । तत्र तच्छरीरं मदनवद्विलीनम्। स देवोऽभवत् । ततः स स्वल्पभवैर्मुक्तिं गमिष्यति । इत्थं शालिभद्रो गृहस्थावस्थायां कोमलो रूपनिर्जितमदनो दिव्यभोगलालितो धनाढ्यो दुःखलवाऽस्पृष्टः सुखैकवर्धितश्चाऽऽसीत् । प्रव्रज्याऽनन्तरं तेन देहममता मुक्ता । तेन महाभैरवं तीव्रतरं दुस्तपं तपः कृतम् । तेन तस्य कर्माणि क्षीणप्रायाणि सञ्जातानि । अचिरेण स मुक्ति यास्यति । इदं समासतः प्रोक्तम् । विस्तरतस्तु शालिभद्रदृष्टान्त उपदेशमाला८५ तम८६तमश्लोकश्रीसिद्धर्षिगणिकृतटीका श्रीवर्धमानसूरिकृतकथानक - श्रीशुभशीलगणिकृत भरतेश्वरबाहुबलिवृत्त्यादितोऽवगन्तव्यः । सर्वैः शालिभद्रस्य दृष्टान्तो સ્વાગત કરવા નીચે આવવું.’ શાલિભદ્રે વિચાર્યું કે, ‘મારી ઉપર રાજા છે. હું પરાધીન છું. હું શું કરું કે જેથી હું સ્વાધીન થઈ જાઉં ?' આમ વિચારીને વૈરાગ્યથી તેણે વીરપ્રભુ પાસે દીક્ષા લીધી. દીક્ષા પછી તેમણે ઘોર તપ કર્યો. તેમણે એવો તપ કર્યો કે તેમના શરીરમાં માત્ર હાડકાં અને ચામડી જ રહ્યા. તેમના શરીરના માંસ અને લોહી સુકાઈ ગયા. એકવાર તેઓ ફરી રાજગૃહીમાં આવ્યા. તેઓ ભિક્ષા માટે ભદ્રા શેઠાણીના ઘરે ગયા. ભદ્રા માતાએ તેમને ઓળખ્યા નહીં. તેથી તે પાછા ફર્યા. તપેલી શિલા ઉપર તેમણે અનશન કર્યું. ત્યાં તેમનું શરીર મીણની જેમ ઓગળી ગયું. તેઓ દેવલોકમાં ગયા. ત્યાંથી તેઓ થોડા ભવોમાં મોક્ષે જશે. આમ શાલિભદ્ર ગૃહસ્થ અવસ્થામાં કોમળ હતા. કામદેવને જીતી લે, એવું તેમનું રૂપ હતું. તેઓ દિવ્ય ભોગોમાં ઊછરેલા હતા. તેઓ ગર્ભશ્રીમંત હતા. તેમણે ક્યારેય દુઃખ જોયું ન હતું. તેઓ સુખમાં ઊછરેલા હતા. દીક્ષા લીધા પછી તેમણે શરીરની મમતા છોડી દીધી. તેમણે મહાભયંકર, ખૂબ તીવ્ર અને દુષ્કર એવો તપ કર્યો. તેનાથી તેમના કર્મોનો લગભગ ક્ષય થઈ ગયો. તેઓ ટૂંક સમયમાં મોક્ષે જશે. આ સંક્ષેપથી કહ્યું. વિસ્તારથી શાલિભદ્રનું દૃષ્ટાંત ઉપદેશમાળાના ૮૫મા-૮૬મા શ્લોકની શ્રીસિદ્ધર્ષિગણિકૃતટીકા-શ્રીવર્ધમાનસૂરિકૃતકથાનક, શ્રીશુભશીલગણિકૃત ભરતેશ્વરબાહુ
५०८

Page #258

योगसार: ५/२४
विषयमूढस्य हितशिक्षा
विचिन्तनीयः । ततस्तैरपि देहममत्वं मुक्त्वा तपोनिरतैर्भवितव्यम् । तैश्चिन्त्यं – 'शालिभद्रोऽस्मत्तोऽधिकसुकुमारोऽधिकरूपवानधिकभोगवानाधिकधनवाँश्चासीत् । तथापि तेन सर्वं मुक्त्वा घोरं तपस्तप्तम् । तदपेक्षयाऽस्माकं कोमलता रूपं भोगा धनञ्च सर्वं तुच्छम् । ततोऽस्माभिस्तु सुतरां तत्त्यक्त्वा दुस्तपं तपस्तपनीयम् । अस्माभिर्देहाध्यासस्त्यक्तव्य: ।' इति । सदा तपोरतेन भवितव्यम् ॥२३॥
अत्रायमुपदेशः
अवतरणिका - विषयासक्तस्तपः कर्त्तुं न शक्नोति । ततो विषयमूढं जीवं शिक्षयति - मूलम् - किं न 'चेतयसे मूढ ? मृत्युकाले ऽप्युपस्थिते । विषयेषु मनो यत्ते, धावत्येव निरङ्कुशम् ॥२४॥
अन्वयः
मूढ ! किं न चेतयसे ? यत् मृत्युकाले उपस्थितेऽपि ते निरङ्कुशं मनो विषयेष्वेव धावति ॥२४॥
५०९
-
पद्मीया वृत्ति: - मूढ - मोहविलुप्तविवेकस्य जनस्य सम्बोधनम्, किम्शब्दः प्रश्ने, नशब्दो निषेधे, चेतयसे - बुध्यसे ? यत् - यस्मात्कारणात्, मृत्युकाले
B-17
-
બલિવૃત્તિ વગેરેમાંથી જાણવું. બધાએ શાલિભદ્રનું દૃષ્ટાંત વિચારવું. તેથી તેમણે પણ શરીરની મમતા છોડીને તપમાં રક્ત થવું. તેમણે વિચારવું કે - ‘શાલિભદ્ર અમારા કરતા વધુ કોમળ હતા, વધુ રૂપાળા હતા, વધુ ભોગવાળા હતા અને વધુ ધનવાળા હતા. છતાં પણ તેમણે બધું છોડીને ઘોર તપ કર્યો. તેમની અપેક્ષાએ અમારી કોમળતા, રૂપ, ભોગો અને ધન બધું તુચ્છ છે. તેથી અમારે તો અવશ્ય દુષ્કર તપ કરવો જોઈએ. અમારે શરીરની મમતા છોડવી જોઈએ.’
અહીં ઉપદેશ આ પ્રમાણે છે - હંમેશા તપમાં રત રહેવું. (૨૩)
અવતરણિકા - વિષયોમાં આસક્ત જીવ તપ કરી શકતો નથી. તેથી વિષયોમાં મૂઢ જીવને હિતશિક્ષા આપે છે -
શબ્દાર્થ - હે મૂઢ ! તું કેમ બોધ પામતો નથી ? કેમકે મૃત્યુનો સમય નજીક આવવા છતાં પણ તારું અંકુશ વિનાનું મન વિષયોમાં જ દોડે છે. (૨૪)
१. चिन्तयसे
F, G, JI २. ... प्यवस्थिते C, F, G, प्यवस्थित: JI ३. निरन्तरम् - C, F, G, JI

Page #259

५१०
मृत्यावासन्ने मनोऽवश्यं निरोद्धव्यम् योगसारः ५/२४ मृत्योः-मरणस्य कालः-अवसर इति मृत्युकालः, तस्मिन्, उपस्थिते - समीपमागते, अपिशब्दो अन्यदा तु ते मनो धावत्येव, मृत्युकाले उपस्थितेऽपि धावतीति द्योतयति, ते - तव, निरङ्कुशम् - अनियन्त्रितम्, मनः - चित्तम्, विषयेषु - इन्द्रियार्थेषु, एवशब्दो अन्यत्र धावनं व्यवच्छिनत्ति, धावति - रज्यति ।
जना बाल्यकाले क्रीडन्ति । यौवनकाले ते धनमर्जयन्ति भोगाँश्च भुञ्जन्ति । वार्धक्ये ते विकथां कुर्वन्ति । इत्थं धर्माराधनया विना ते मुधा जीवनं हारयन्ति । बाल्य-यौवनवार्धक्यरूपासु तिसृष्वप्यवस्थासु धर्मः कर्त्तव्यः । यदि बाल्ये धर्मो न कृतस्तर्हि यौवने धर्मः कर्त्तव्यः । यदि यौवनेऽपि धर्मो न कृतस्तहि वार्धक्ये त्ववश्यं धर्मः कर्त्तव्यः । यदि वार्धक्येऽपि धर्मो न कृतस्तर्हि मनुष्यभवो हारितः । ततो यदि कदाचिद्वाल्ययौवनयोधर्मो न कृतस्तर्हि वार्धक्ये त्ववश्यं धर्मः कर्त्तव्यः । वार्धक्ये मृत्युरासन्नीभवति । तदेन्द्रियाणि क्षीयन्ते । तथापि भोगवासितचित्तानां मनो धर्मे रतिं न करोति । तेषां मनो विषयेष्वेव धावति । तेषां मनो निरङ्कुशं भवति । ते दुर्गति प्रयान्ति । मृत्यावासन्ने मनो निरोद्धव्यः । विषयेषु रागो न कर्त्तव्यः । विषयेभ्यो विरक्तैर्भवितव्यम् । मरणे समीपवर्त्तिन्यपि ये विषयेषु लुभ्यन्ति तेभ्यो ग्रन्थकारोऽनेन श्लोकेनोपदिशति - ‘अद्यापि त्वं किं धर्मे
પઘીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - લોકો બાળપણમાં રમે છે. યુવાનીમાં તેઓ ધન કમાય છે અને ભોગો ભોગવે છે. ઘડપણમાં તેઓ વિકથા કરે છે. આમ ધર્મની આરાધના કર્યા વિના તેઓ જીવનને ફોગટ હારી જાય છે. બાળપણ, યુવાની અને ઘડપણ ત્રણે ય અવસ્થાઓમાં ધર્મ કરવો જોઈએ. જો બાળપણમાં ધર્મ ન કર્યો હોય તો યુવાનીમાં ધર્મ કરવો. જો યુવાનીમાં ધર્મ ન કર્યો હોય તો ઘડપણમાં તો અવશ્ય ધર્મ કરવો. જો ઘડપણમાં પણ ધર્મ ન કર્યો, તો મનુષ્યભવ હારી જવાયો. માટે જો કદાચ બાળપણમાં અને યુવાનીમાં ધર્મ ન કરાયો હોય તો ઘડપણમાં તો અવશ્ય ધર્મ કરવો. ઘડપણમાં મૃત્યુ નજીક હોય છે. ત્યારે ઇન્દ્રિયોની શક્તિ ઘટે છે. છતાં પણ જેમનું મન ભોગોથી વાસિત છે, તેમને ધર્મ ગમતો નથી. તેમનું મન વિષયોમાં જ દોડે છે. તેમનું મન અંકુશ વિનાનું હોય છે. તેઓ દુર્ગતિમાં રવાના થાય છે. મરણ નજીકમાં હોય ત્યારે મનનો વિરોધ કરવો. વિષયોમાં રાગ ન કરવો. વિષયોથી વિરક્ત થવું. મરણ નજીકમાં હોય ત્યારે પણ જેઓ વિષયોમાં લોભાય છે, તેમને ગ્રંથકાર આ શ્લોકથી ઉપદેશ આપે છે કે, “હજી પણ તું શા માટે ધર્મમાં ઉદ્યમ નથી

Page #260

योगसार: ५/२५
जीविते गतशेषेऽपि विषयेच्छा वियोक्तव्या
५११
नोद्यच्छसि ? अद्याप्यवसरोऽस्ति । अद्यापि धर्मे उद्यमं कुरु । ततस्त्वमायतौ सुगतिमवा
I
1
प्स्यसि । यदि त्वमद्यापि न बुध्यसे तर्हि मृत्युसमये तव कोऽपि शरणं न भविष्यति । ततस्त्वं दुर्गतिं यास्यसि । तत्र त्वं शोचिष्यसे । तत्रान्यः कश्चिदप्युपायो न भविष्यति । ततोऽद्यापि त्वं विषयेभ्यो मनो निवार्य तद्धर्मे स्थिरीकुरु । एवमेव त्वं सुखी भविष्यसि । उक्तञ्च शोकनिवारणकुलके श्रीमुनिचन्द्रसूरिविरचिते मच्चुमणागयकाले वि संपयं चिय उवट्ठियं जाण । जम्हा इमो वि कालो तव पुव्वमणागओ आसि ॥१९॥' (छाया मृत्युमनांगतकालेऽपि साम्प्रतमेवोपस्थितं जानीहि । यस्मादयमपि
कालस्तव पूर्वमनागत आसीत् ॥१९॥)' ॥२४॥
-
-
अवतरणिका - विषयमूढं जीवं प्रकारान्तरेण शिक्षयति मूलम् - जीविते गतशेषेऽपि, विषयेच्छां वियोज्य ते ।
चेत्तपः प्रगुणं चेत- स्ततः किञ्चिन्न हारितम् ॥ २५ ॥ जीविते गतशेषेऽपि चेत् ते चेतो विषयेच्छां वियोज्य तपःप्रगुणं ततः किञ्चिद् न हारितम् ॥२५॥
अन्वयः
पद्मया वृत्तिः - जीविते जीवने, गतशेषे - गतात् - अतीतात् शेषम् - उद्धरितमिति गतशेषम्, तस्मिन्, अपिशब्दो अन्यदा तपःकरणेन जीवनं सफलमेव, परन्तु जीविते કરતો ? હજી પણ અવસર છે. હજી પણ તું ધર્મમાં ઉદ્યમ કર. તેથી ભવિષ્યમાં તને સદ્ગતિ મળશે. જો તું હજી પણ નહીં સમજે તો મરણ સમયે તારું કોઈ પણ શરણ નહીં થાય. તેથી તું દુર્ગતિમાં જઈશ, ત્યાં તું શોક કરીશ. ત્યાં બીજો કોઈ ઉપાય નહીં હોય. માટે હજી પણ તું વિષયોથી મનને પાછું વાળીને તેને ધર્મમાં સ્થિર કર. આ જ રીતે તું સુખી થઈશ. શોકનિવારણકુલકમાં શ્રીમુનિચન્દ્રસૂરિજીએ કહ્યું છે, ‘મૃત્યુ આવ્યા પહેલા હમણાં જ મૃત્યુને આવેલું જાણ, કેમકે આ કાળ પણ તારા माटे पहेला खाव्यो नहोतो. (१८)" (२४)
-
-
અવતરણિકા - વિષયથી મૂઢ જીવને બીજી રીતે હિતશિક્ષા આપે છે -
શબ્દાર્થ - જીવન થોડું બાકી હોવા છતાં પણ જો તારું મન વિષયોની ઇચ્છાને છોડીને તપ કરવામાં તૈયાર થઈ જાય તો કંઈ પણ હારી જવાયું નથી. (૨૫)

Page #261

५१२ तपसो माहात्म्यम्
योगसारः ५/२५ गतशेषेऽपि तपःकरणेन तत्सफलमेवेति द्योतयति, चेत् - यदि, ते - तव, चेतः - मनः, विषयेच्छां - विषयाणाम्-इन्द्रियगोचराणामिच्छा-आसक्तिरिति विषयेच्छा, ताम्, वियोज्य - त्यक्त्वा, तपःप्रगुणम् - तपसि-इच्छानिरोधरूपे प्रगुणम्-उद्यतमिति तपःप्रगुणम्, ततः - तर्हि, किञ्चिद् - स्वल्पमपि, नशब्दो निषेधे, हारितम् - नष्टम् ।
येन बाल्ये यौवने वा न तपः कृतं तस्मै वृद्धायाऽनेन श्लोकेन ग्रन्थकार आश्वासनं ददाति - 'वृद्धत्वेऽपि त्वं विषयेच्छां त्यज । इष्टानिष्टेष्विन्द्रियार्थेषु समुपस्थितेषु त्वं रागद्वेषौ मा कुरु । त्वं विषयान्मा प्रार्थय । त्वं स्वमनो विषयेभ्यो निवर्तस्व । तत् तपसि योजय। भोगे सुखं नास्ति । त्यागे एव सुखम् । भोगस्तु दुःखरूपः । ततस्त्वमद्यापि तपःकरणायोद्यमं कुरु । त्वं देहममत्वं मुञ्च । त्वं परलोकं विचिन्तय । भोगेन कर्माणि बध्यन्ते । तपसा कर्मणां निर्जरा भवति । उक्तञ्च तत्त्वार्थाधिगमसूत्रे नवमाध्याये - 'तपसा निर्जरा च ॥३॥' तपसा निकाचितान्यपि कर्माणि क्षीयन्ते। यदुक्तं शान्तसुधारसे - 'निकाचितानामपि कर्मणां यद्, गरीयसां भूधरदुर्धराणाम्।विभेदने वज्रमिवातितीवं, नमोस्तु तस्मै तपसेऽद्भुताय ॥९/४॥' तपसा चिरसञ्चितान्यपि कर्माणि शीघ्र क्षीयन्ते । उक्तञ्चोपदेशप्रदीपे मुक्तिविमलगणिविरचिते - 'दृढप्रहारी नितराम्प्रहारी, गोविप्रदारा
પીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - જેણે બાળપણમાં કે યુવાનીમાં તપ કર્યો નથી, એવા વૃદ્ધને આ શ્લોકથી ગ્રંથકાર આશ્વાસન આપે છે – “ઘડપણમાં પણ તું વિષયોની ઇચ્છાને છોડી દે. ઇન્દ્રિયોના સારા અને ખરાબ વિષયો સામે આવે ત્યારે તું રાગદ્વેષ ન કર. તું વિષયોની પ્રાર્થના ન કર. તું તારા મનને વિષયોમાંથી પાછું વાળ. તેને તું તપમાં જોડ. ભોગમાં સુખ નથી. ત્યાગમાં જ સુખ છે. ભોગ તો દુ:ખરૂપ છે. માટે તું હજી પણ તપ કરવા માટે ઉદ્યમ કર. તું શરીરની મમતા છોડી દે. તું પરલોકનો વિચાર કર. ભોગથી કર્મો બંધાય છે. તપથી કર્મોની નિર્જરા થાય છે. તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્રના નવમા અધ્યયનમાં કહ્યું છે કે – “તપથી સંવર અને નિર્જરા थाय छे. (3)' तथा नियित भॊनो ५७. क्षय थाय छे. शांतसुधारसमा ह्यु છે કે – “પર્વતની જેવા દુઃખેથી ધારણ કરી શકાય એવા મોટા નિકાચિત કર્મોને પણ ભેદવા જે અતિતીવ્ર એવા વજ જેવું છે, તે અદ્દભુત એવા તપને નમસ્કાર થાવ. (૯૪) તપથી લાંબા કાળથી ભેગા કરેલા કર્મો જલ્દીથી ક્ષય પામે છે. શ્રીમુક્તિવિમલગણિએ રચેલ ઉપદેશપ્રદીપમાં કહ્યું છે, ‘દઢપ્રહારી ગાઢ પ્રહાર

Page #262

योगसार: ५/२५
तपः कृत्वा जीवनं सफलं कर्त्तव्यम्
५१३
...
सुतजीवहारी । अहो प्रभावात्तपसोऽत्र सोऽपि, मुक्तिं ययौ सौख्यमलन्दधानः ॥३२९॥' तपसा किमप्यसाध्यं नास्ति । उक्तञ्चोपदेशप्रदीपे– 'तपसा किं न साध्येत, तपसा किं न प्राप्यते । तपसैवाभवत्सिद्धिः, सनत्कुमारचक्रिणः ॥ ३२२ ॥ श्रीलक्ष्मीचन्द्रविरचितेषु सुभाषिताष्टकेष्वप्युक्तम्- 'यद्दूरे यद्दूराराध्यं यच्च दूरतरस्थितम् । तत्सर्वं तपसः साध्यं, तपो हि दुरतिक्रमम् ॥५॥ तन्नास्ति वस्तु भुवने, तपसा यन्न सिध्यति । अथवा निष्फलो दृष्टः, क्वापि किं कल्पपादपः ? ॥७॥ धर्मोपदेशमालायामप्युक्तं श्रीजयसिंहसूरिभिः - 'नत्थि तवसो असज्झं ... ॥७४॥' (छाया - नास्ति तपसोऽसाध्यम् . ॥७४॥) ततोऽद्यापि यावन्न मृत्युराक्रामति तावत्त्वं तपः कुरु । तेन तवाऽतीतकालबद्धानां कर्मणां क्षयो भविष्यति । ततस्त्वं सुगतिमवाप्स्यसि। उक्तञ्च हिङ्गुलप्रकरणे 'तपसा क्षीयते कर्म, केवली कर्मणः क्षयात् । वृणुयात्तं च मुक्तिस्त्री - स्तत्र सौख्यं निरन्तरम् ॥१६१॥' यदि जीवनं सर्वथा तपोविहीनं गतं तर्हि तद् हारितम् । तव सकाशे त्वद्याप्यवसरोऽस्ति । ततस्त्वं शेषकाले तपः कृत्वा स्वजीवनं डरनारी अने गाय, ब्राह्मएा, तेनी पत्नी, तेना हीराने भारनारो हतो. अरे, અહીં તપના પ્રભાવથી તે પણ મુક્તિ પામ્યો અને વિપુલ સુખને ધારણ કરનારો थयो. (3२८)' तपथी हुई पए। असाध्य नथी. उपदेशप्रहीयमां अधुं छे, 'तपथी શું ન સધાય ? તપથી શું ન મળે ? તપથી જ સનત્કુમારચક્રવર્તીની સિદ્ધિ થઈ. (૩૨૨)' શ્રીલક્ષ્મીચન્દ્રજી વિરચિત સુભાષિત અષ્ટકોમાં પણ કહ્યું છે, ‘જે દૂર છે, જે દુ:ખેથી આરાધ્ય છે, જે ખૂબ દૂર રહેલ છે, તે બધુ તપથી સાધ્ય છે, કેમકે તપને ઓળંગવો મુશ્કેલ છે. (૫) ભુવનમાં એવી વસ્તુ નથી જે તપથી સિદ્ધ થતી નથી, અથવા શું ક્યાંય કલ્પવૃક્ષ નિષ્ફળ જોવાયો છે ? (૭)' ધર્મોપદેશમાળામાં श्रीभ्यसिंहसूरिभजे ऽधुं छे, 'तय थडी (अं) असाध्य नथी. (७४) ' माटे ह પણ જ્યાં સુધી મરણ આક્રમણ કરતું નથી, ત્યાં સુધી તું તપ કર. તેનાથી તેં ભૂતકાળમાં બાંધેલા કર્મોનો નાશ થશે. તેથી તું સદ્ગતિ પામીશ. હિંગુલપ્રકરણમાં કહ્યું છે, ‘તપથી કર્મોનો ક્ષય થાય છે, કર્મના ક્ષયથી કેવળી થાય છે, તે કેવળીને मुक्ति३यी स्त्री वरे छे, त्यां (मोक्षमां) निरंतर सुख छे. (१६१ ) ' भे भवन साव તપ વિનાનું ગયું તો તે હારી જવાયું. તારી પાસે હજી પણ અવસર છે. માટે તું
-

Page #263

५१४
अद्यापि चित्तं धर्मे स्थिरीकुरु
सफीकुरु । शेषकालेऽपि तपसि कृते त्वया न किमपि हारितम् ।'
अत्रायमुपदेशः-तपः कृत्वा जीवनं सफलं कर्त्तव्यम् । तपो विना तद्धारितमेव ॥२५॥
अवतरणिका - पञ्चविंशतितमे श्लोके उक्तं- 'जीविते गतशेषेऽपि चेत् चेत: तपः प्रगुणं ततः न किञ्चित् हारितम् ।' इति । तत्र कश्चिद्वक्ति, 'मया पापकरणेन जीवितं हारितमेव । अधुना किं कर्त्तव्यम् ?' इति । तस्मै आयुः शेषेऽपि धर्मकरणस्योपदेशं ददाति ग्रन्थकारः
-
मूलम् - कूटजन्मावतारं स्वं पापोपायैश्च सङ्कुलम् ।
अन्वयः - पापोपायैश्च सङ्कुलं स्वं कूटजन्मावतारं व्यर्थं नीत्वा बताऽद्यापि चित्तं धर्मे स्थिरीकुरु ॥२६॥
पद्मीया वृत्तिः - पापोपायैः - पापानाम् अवद्यानामुपायाः निमित्तानीति पापोपायाः, तैः, चशब्दः समुच्चये, सकुलम् - भृतम्, स्वम् - स्वकीयम्, कूटजन्मावतारम् जन्म-भव एवावतारः-परभवादिहाऽऽगमनमिति जन्मावतारः, कूट: - कृत्रिम:, न तात्त्विक બચેલા સમયમાં તપ કરીને પોતાના જીવનને સફળ કર. બચેલા સમયમાં પણ તપ કરીશ તો તું કંઈ પણ હાર્યો નથી.'
योगसार: ५/२६
व्यर्थं नीत्वा बताद्यापि धर्मे चित्तं स्थिरीकुरु ॥२६॥
1
અહીં આ પ્રમાણે ઉપદેશ છે - તપ કરીને જીવન સફળ કરવું. તપ વિના તે હારી वायुं ४ छे. (२५)
અવતરણિકા - પચીશમા શ્લોકમાં કહ્યું કે, ‘જીવન થોડું પણ બાકી હોય ત્યારે જો મન તપ કરવા માટે તૈયાર થઈ જાય તો કંઈ હારી જવાયું નથી.' ત્યાં કોઈક કહે છે કે, ‘હું પાપ કરીને જીવન હારી જ ગયો છું. હવે શું કરવું ?' તેને બચેલા આયુષ્યમાં પણ ધર્મ કરવાનો ઉપદેશ ગ્રન્થકાર આપે છે -
१. स्थिरं कुरु
શબ્દાર્થ - પાપોના ઉપાયોથી યુક્ત, માયા સહિતના પોતાના જન્મારાને ફોગટ પસાર કરીને હજી પણ તું ચિત્તને ધર્મમાં સ્થિર કર. (૨૬)
-
JI

Page #264

५१५
योगसारः ५/२६ पापोपायैर्जन्म व्यर्थं नीतम् इत्यर्थः, कूटश्चासौ जन्मावतारश्चेति कूटजन्मावतारः, तम्, व्यर्थम् - मुधा, नीत्वा - अतिवाह्य, बतशब्द आश्वासने, अद्यापि - आयुःशेषेऽपि, चित्तम् - चेतः, धर्मे - श्रमणधर्मश्रावकधर्मभेदाद्विविधे, स्थिरीकुरु - निश्चलं कुरु । __ संसारिणो जीवाः प्रायो धर्मं न जानन्ति । ततस्तेऽनादिकालाऽभ्यासेन चतसृभिः सज्ञाभिर्व्याकुलिताः सन्तोऽन्नकामार्थार्थं धावन्ति भयाच्च धावन्ति । तदर्थं ते सर्वाण्यपि पापानि कुर्वन्ति । ततस्तेऽशुभकर्माणि बध्नन्ति । तेऽलीकमपि वदन्ति । ते कपटमपि कुर्वन्ति । इत्थं सम्पूर्णं भवं यावत्ते पापेषु दोषेषु च रता भवन्ति । ते धर्मं न कुर्वन्ति । यदि ते एवमेव मरिष्यन्ते तहि दुःखैकसङ्कुले भवे भ्रमिष्यन्ति । तान्वीक्ष्य करुणापरीतचेता ग्रन्थकारोऽनेन श्लोकेन तेभ्यो हितशिक्षामाश्वासनञ्च ददाति – 'यद्यपि युष्माभिः सम्पूर्ण भवं यावत्पापकरणेनाऽयं भवो मुधा गमितस्तथापि यावन्मरणं नाऽऽगच्छति तावद्यूयमद्यापि धर्मं कुरुत । तेनाऽऽयतौ यूयं सुगति लप्स्यध्वे । कोटिमूल्यरत्नेन यद्यवकरः क्रीतस्तहि तद्रत्नं व्यर्थं नीतम् । एवं मुक्तिसाधनयोग्येऽस्मिन्भवे यदि पापान्येव कृतानि तॉयं मनुष्यभवो व्यर्थं नीतः । न केवलं व्यर्थं नीतः परन्तु तेन स्वस्य हानिरपि जाता। अद्यापि शेषे आयुषि यूयं चित्तं धर्मे स्थिरीकुरुत । पापव्यापारेषु दृढं रतं स्वीयं मनस्ततो
પઘીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - સંસારી જીવો પ્રાયઃ ધર્મને જાણતા નથી. તેથી તેઓ અનાદિકાળના સંસારના અભ્યાસથી ચાર સંજ્ઞાઓને લીધે અન્ન, કામ, ધન માટે દોડે છે અને ભયથી દોડે છે. તેની માટે તેઓ બધા પાપો કરે છે. તેથી તેઓ અશુભ કર્મો બાંધે છે. તેઓ ખોટું પણ બોલે છે. તેઓ કપટ પણ કરે છે. આમ સમગ્ર જીવનમાં તેઓ પાપોમાં અને દોષોમાં રત રહે છે. તેઓ ધર્મ કરતાં નથી. જો તેઓ એમને એમ મરી જશે તો દુઃખથી એકમાત્ર ભરેલા આ સંસારમાં ભમશે. તેમને જોઈને ગ્રંથકારના મનમાં કરુણા ઊભરાઈ જાય છે. તેથી તેઓ તેમને આ શ્લોકથી હિતશિક્ષા અને આશ્વાસન આપે છે – “જો કે તમે આખું જીવન પાપ કરીને આ ભવ ફોગટ પસાર કર્યો, છતાં પણ જ્યાં સુધી મરણ આવતું નથી ત્યાં સુધી તમે હજી પણ ધર્મ કરો. તેથી ભવિષ્યમાં તમે સગતિને પામશો. કરોડ રૂપિયાની કિંમતવાળા રત્નથી જો ઉકરડો ખરીદ્યો તો તે રત્ન નકામું ગયું. એમ મોક્ષની સાધના માટેના આ ભવમાં જો પાપો જ કર્યા તો આ મનુષ્યભવ નકામો ગયો. ખાલી નકામો નથી ગયો, પણ તેનાથી પોતાની હાનિ પણ થઈ. હજી પણ બચેલા આયુષ્યમાં તમે મનને ધર્મમાં સ્થિર કરો. પાપવ્યાપારોમાં ખૂબ રત એવા પોતાના મનને તમે ત્યાંથી પાછું વાળો.

Page #265

५१६
यावदायुरभङ्गुरं तावद्बुधैर्निजहिते यत्यताम्
योगसार: ५/२६ यूयं निवर्त्तध्वम् । तद्यूयं धर्मे नियोजयत । धर्मकरणेन यूयं परलोकार्थं पुण्यपाथेयमेकत्रीकुरुत। अन्यथैवमेव परलोकं प्रयातानां युष्माकं दुर्दशा भाविनी यथा धनं विना देशान्तरं गतस्य नरस्य भवति । युष्माभिर्मनोवाक्कायसर्वप्रवृत्तिषु धर्म एव प्रधानीकर्त्तव्यः । पापप्रवृत्तयो युष्माभिः सर्वथा हेया: । विपरीतप्रसङ्गेष्वपि युष्माभिः धर्मात्स्वचित्तं न चालनीयम् । इत्थमायुःशेषेऽपि धर्मकरणेन यूयं स्वजीवनं सफलीकुरुत दुर्गतिं च निवारयत । उक्तञ्च शान्तसुधारसे - 'यावद्देहमिदं गदैर्न मृदितं नो वा जराजर्जरम् यावत्त्वक्षकदम्बकं स्वविषयज्ञानावगाहक्षमम् । यावच्चायुरभङ्गुरं निजहिते तावद्बुधैर्यत्यताम्, कासारे स्फुटिते जले प्रचलिते पालिः कथं बध्यते ॥१२/६॥' तत्त्वामृतेऽप्युक्तम् – ‘यावन्न मृत्युवज्रेण, देहशैलो निपात्यते । नियुज्यतां मनस्तावत्, कर्मारातिपरिक्षये ॥१२९॥ ' योगप्रदीपेऽप्युक्तम् - 'यावन्न ग्रस्यते रोगै-र्यावन्नाभ्येति ते जरा । यावन्न क्षीयते चायु-स्तावत्कल्याणमाचर ॥१॥ ' दशवैकालिकसूत्रे ऽप्युक्तम् 'जरा जाव न पीडेइ, वाही जाव न वड्ढइ । जाविंदिया न हायंति, ताव धम्मं તેને ધર્મમાં જોડી ધર્મ કરીને તમે પરલોક માટે પુણ્યનું ભાથું ભેગું કરો. અન્યથા એમને એમ પરલોકમાં ગયેલા તમારી દુર્દશા થશે, જેમ ધન વિના બહારગામ ગયેલા માણસની થાય છે, તેમ. તમારે મન-વચન-કાયાની બધી પ્રવૃત્તિઓમાં ધર્મને જ મુખ્ય બનાવવો. પાપપ્રવૃત્તિઓ તમારે બધી રીતે છોડવી. વિપરીત પ્રસંગોમાં પણ તમારે ધર્મમાંથી પોતાનું મન ચલાવવું નહીં. આમ બચેલા આયુષ્યમાં પણ ધર્મ કરીને તમે પોતાનું જીવન સફળ કરો અને દુર્ગતિનું નિવારણ કરો. શાંતસુધારસમાં કહ્યું છે, ‘જ્યાં સુધી આ શરીર રોગોથી પીડાયું નથી કે ઘડપણથી જર્જરિત થયું નથી, જ્યાં સુધી ઈન્દ્રિયોનો સમૂહ પોતાના વિષયોનું જ્ઞાન કરવા સમર્થ છે, જ્યાં સુધી આયુષ્ય નષ્ટ થયું નથી ત્યાં સુધી પંડિતોએ પોતાના હિતમાં યત્ન કરવો જોઈએ. તળાવ તૂટી ગયા પછી અને પાણી નીકળી ગયા પછી પાળ શી રીતે બંધાય ? (૧૨/૬) તત્ત્વામૃતમાં કહ્યું છે, ‘જ્યાં સુધી મૃત્યુરૂપી વજ્ર શરીરરૂપી પર્વતને પાડતો નથી ત્યાં સુધી જીવો કર્મરૂપી દુશ્મનનો નાશ કરવામાં મનને જોડે. (૧૨૯)' યોગપ્રદીપમાં પણ કહ્યું છે, ‘જ્યાં સુધી રોગો કોળીયો ન કરે, જ્યાં સુધી ઘડપણ ન આવે, જ્યાં સુધી આયુષ્યનો નાશ ન થાય ત્યાં સુધી તું કલ્યાણકારી આચરણ કર.’ (૧) દશવૈકાલિકસૂત્રમાં પણ કહ્યું છે, ‘જ્યાં સુધી ઘડપણ પીડતું નથી, જ્યાં સુધી રોગ વધતો નથી, જ્યાં સુધી
.

Page #266

योगसार: ५/२६
जिनधर्मे आदरं कुरु
समायरे ॥८/३६॥' (छाया - जरा यावन्न पीडयति, व्याधिर्यावन्न वर्धते । यावदिन्द्रियाणि 'जावाऽऽउ न हीयन्ते, तावद्धर्मं समाचरेत् ||८ / ३६ || ) उपदेशमालायामप्युक्तम् सावसेसं, जाव य थोवो वि अत्थि ववसाओ । ताव करिज्जप्पहियं, मा ससिराया व सोइहिसि ॥२५८॥' (छाया - यावदायुः सावशेषं यावच्च स्तोकोऽप्यस्ति व्यवसायः । तावत्कुर्वात्महितं, मा शशिराज इव शोचिष्यसे ॥२५८॥ ) आत्मबोधकुलकेऽप्युक्तं श्रीनेमिचन्द्रसूरिभि: - 'ता एअन्नाऊणं, संसारसायरं तुमं जीव ! सयलसुहकारणम्मि, जिम्मे आयरं कुणसु ॥ १७॥ जाव न इंदियहाणी, जाव न जररक्खसी परिप्फुरइ । जाव न रोगवियारा, जाव न मच्चु समुल्लियइ ॥ १८॥ ' (छाया तत एनं ज्ञात्वा, संसारसागरं त्वं जीव ! सकलसुखकारणे, जिनधर्मे आदरं कुरु ॥१७॥ यावन्नेन्द्रियहानिः, यावन्न जराराक्षसी परिस्फुरति । यावन्न रोगविकाराः, यावन्न मृत्युः समुपागच्छति ॥१८॥ ) बालावबोधप्रकरणेऽप्युक्तम् - 'जाव न पीड़ड़ देहु जर, जाव न वाहहिं वाहि । जा इंदिय सुत्थत्तणउँ, ता सद्धम्मु पसाहि ॥६॥' (छाया यावन्न पीडयति देहं जरा, यावन्न बाधते व्याधिः । यावदिन्द्रियाणां सुस्थत्वं तावत्सद्धर्मं प्रसाधय ||६|| आत्मानुशासनेऽप्युक्तम् – ‘यावच्छरीरपटुता यावन्न जरा न चेन्द्रियग्लानिः । तावन्नरेण तूर्णं स्वहितं प्रत्युद्यमः कार्यः ॥५८॥ स्वजीवने कृतः स्वल्पोऽपि धर्मो युष्मान् ઈન્દ્રિયોની હાનિ થતી નથી ત્યાં સુધી ધર્મ કરવો. (૮/૩૬)' ઉપદેશમાળામાં પણ કહ્યું છે, ‘જ્યાં સુધી આયુષ્ય બાકી છે, જ્યાં સુધી થોડો પણ મનનો ઉત્સાહ છે, ત્યાં સુધી આત્માનું હિત કર. શશિરાજાની જેમ તારે પછીથી શોક કરવાનું ન થાય. (૨૫૮)' આત્મબોધકુલકમાં શ્રીનેમિચન્દ્રસૂરિજીએ કહ્યું છે, ‘હે જીવ ! તું આ સંસારસાગરને જાણીને જ્યાં સુધી ઈન્દ્રિયોની હાનિ થઈ નથી, જ્યાં સુધી જરારૂપી રાક્ષસી જાગૃત થતી નથી, જ્યાં સુધી રોગના વિકારો થતાં નથી, જ્યાં સુધી મરણ આવતું નથી, ત્યાં સુધી બધા સુખના કારણ સમાન જિનધર્મમાં આદર કર. (१७,१८)’ બાલાવબોધ પ્રકરણમાં પણ કહ્યું છે, ‘જ્યાં સુધી ઘડપણ શરીરને પીડતું નથી, જ્યાં સુધી રોગ બાધા કરતો નથી, જ્યાં સુધી ઈન્દ્રિયો સ્વસ્થ છે ત્યાં સુધી સદ્ધર્મનું આચરણ કર. (૬)' આત્માનુશાસનમાં પણ કહ્યું છે, ‘જ્યાં સુધી શરીર બરાબર છે, જ્યાં સુધી ઘડપણ આવ્યું નથી અને ઈન્દ્રિયો ગ્લાન થઈ નથી ત્યાં સુધી મનુષ્ય શીઘ્ર પોતાના હિત માટે ઉદ્યમ કરવો જોઈએ. (૫૮)' પોતાના જીવનમાં કરાયેલો થોડો
-
-
५१७

Page #267

५१८
धर्मे मा विषीद
योगसारः ५/२७,२८ दुर्गतिपाताद् रक्षिष्यति । यदुक्तम् - 'धर्मो रक्षति रक्षितः ।" __ अयमत्र सारः - जीवितशेषेऽपि चित्तं धर्मे स्थिरीकरणेन जीवनं सफलीकर्त्तव्यम् ॥२६॥
अवतरणिका - 'धर्मे चित्तं स्थिरीकुरु' इत्युपदिष्टम् । तत्र कश्चिद् धर्मानुष्ठानं दुःखरूपं मत्वा तत्र विषीदति । ततस्तमुपदिशति - मूलम् - 'अनन्तान्पुद्गलावर्ता-नात्मन्नेकेन्द्रियादिषु ।।
भ्रान्तोऽसि छेदभेदादि-वेदनाभिरभिद्रुतः ॥२७॥ साम्प्रतं तु दृढीभूय, सर्वदुःखदवानलम् । व्रतदुःखं कियत्कालं, सह मा मा विषीद भोः ॥२८॥
॥ युग्मम् ॥ अन्वयः - भोः आत्मन् ! छेदभेदादिवेदनाभिरभिद्रुत एकेन्द्रियादिषु अनन्तान्पुद्गलावर्तान् (यावद्) भ्रान्तोऽसि । साम्प्रतं तु दृढीभूय सर्वदुःखदवानलं व्रतदुःखं कियत्कालं सह, मा मा विषीद ॥२७॥॥२८॥
पद्मीया वृत्तिः - भोः - सम्बोधने, आत्मन् - जीवात्मनः सम्बोधनम्, छेदभेदादिवेदनाभिः - छेदः-व्रणश्च भेदः-शकलीभवनमिति छेदभेदौ, तावादौ येषां ताडनहननादीनामिति छेदभेदादीनि, तेषां वेदना:-पीडा इति छेदभेदादिवेदनाः, ताभिः, अभिद्रुतः - પણ ધર્મ તમનેદુર્ગતિમાં પડતાં બચાવશે. કહ્યું છે કે - “રક્ષણ કરાયેલો (આરાધાયેલો) धर्म २१॥ ४२ छ."
અહીં સાર આ પ્રમાણે છે – બચેલા જીવનમાં પણ મનને ધર્મમાં સ્થિર કરીને જીવનને સફળ કરવું. (૨૬)
અવતરણિકા - “ધર્મમાં મન સ્થિર કર' એમ કહ્યું. ત્યાં કોઈક વ્યક્તિ ધર્માનુષ્ઠાનને દુઃખરૂપ માનીને તેમાં વિષાદ કરે છે. તેથી તેને ઉપદેશ આપે છે –
શબ્દાર્થ - હે આત્મન્ ! છેદન-ભેદન વગેરેની વેદનાઓથી પીડાયેલો તું એકેન્દ્રિય વગેરેમાં અનંત પુદ્ગલપરાવર્તી સુધી ભમ્યો છે, હાલ દઢ થઈને બધા દુઃખો માટે १. अनन्तपुद्गला.... - D, KI

Page #268

योगसारः ५/२७,२८
जीवेन निगोदे सोढा वेदना:
पीडितः, एकेन्द्रियादिषु - एकेन्द्रिया:- स्थावरा आदौ येषां द्वीन्द्रियादीनामित्येकेन्द्रियाः, तेषु, अनन्तान् गणनातीतान्, पुद्गलावर्त्तान् - अनन्तकालचक्रसमुदायरूपान्, यावदित्यत्राध्याहार्यम्, भ्रान्तः अटितः, असि - विद्यसे, साम्प्रतम् - अधुना, तुशब्दः पक्षान्तरद्योतने, दृढीभूय - निश्चलो भूत्वा, सर्वदुःखदवानलम् - सर्वं - निखिलञ्च तद् दुःखम्-पीडारूपञ्चेति सर्वदुःखम्, तस्य दहनाय दवानलः - महावह्निरिवेति सर्वदुःखदवानलम्, तत्कर्मतापन्नम्, व्रतदुःखम् - व्रतस्य चारित्रस्य दुःखम् - कष्टमिति व्रतदु:खम्, तत्कर्मतापन्नम्, कियत्कालम् - अल्पसमयम्, सह- समतयाऽनुभव, माशब्दो निषेधे, माशब्दो निषेधे, विषीद - विषादं कुरु ।
-
५१९
सर्वे जीवाः प्रथमं निगोदेष्वेवाऽवसन् । लोकेऽसङ्ख्येया गोलकाः सन्ति । प्रतिगोलकमसङ्ख्येया निगोदाः सन्ति । प्रतिनिगोदमनन्ता जीवाः सन्ति । एकनिगोदवर्त्तिनः सर्वे जीवाः सहैवोत्पद्यन्ते सहैव म्रियन्ते सहैवोच्छ्वसन्ति सहैवाहारयन्ति । तत्राऽनन्तानां जीवानां निगोदरूपमेकमेव शरीरम् । ते जीवास्तत्र घोराः पीडाः सहन्ते । नरकादपि निगोदेऽनन्तगुणं दुःखम् । उक्तञ्च वैराग्यशतके -'जं नरए नेरइया, दुहाई पावंति घोरणंताइं । तत्तो अणंतगुणियं, निगोअमज्झे दुहं होइ ॥ ४९॥' (छाया - यत् नरके नैरयिकाः, दुःखानि प्राप्नुवन्ति घोरानन्तानि । ततोऽनन्तगुणितं, निगोदमध्ये दुःखं भवति ॥४९॥) देशनाशतकेऽप्युक्तम् - 'जं नरए नेरइया दुक्खं, पावंति गोयमा ! तिक्खं । तं पुण निगोअमज्झे, अनंतगुणिअं मुणेअव्वं ॥९१॥' (छाया यन्नरके नैरयिका દાવાનળ સમાન એવા સંયમના કષ્ટોને કેટલોક સમય તું સહન કર, તું ખેદ ન કર. (२७) (२८)
પદ્મીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - બધા જીવો પહેલા નિગોદમાં જ હતા. લોકમાં અસંખ્ય ગોળા છે. દરેક ગોળામાં અસંખ્ય નિગોદો છે. દરેક નિગોદમાં અનંતા જીવો છે. એક નિગોદમાં રહેલા બધા જીવો સાથે જ જન્મે છે, સાથે જ મરે છે, સાથે જ શ્વાસોચ્છ્વાસ લે છે, સાથે જ આહાર કરે છે. ત્યાં અનંતા જીવોનું નિગોદરૂપ એક શરીર હોય છે. તે જીવો ત્યાં ભયંકર પીડાઓ સહન કરે છે. નરક કરતાં પણ નિગોદમાં અનંતગણું દુઃખ છે. વૈરાગ્યશતકમાં કહ્યું છે કે - ‘નરકમાં નારકીઓ જે ઘોર અને અનંત દુઃખોને સહન કરે છે, એના કરતા પણ નિગોદમાં અનંતગણું દુઃખ છે. (૪૯)' દેશનાશતકમાં પણ કહ્યું છે, ‘હે ગૌતમ ! નરકમાં નારકીઓ જે તીક્ષ્ણ

Page #269

५२०
जीवेनैकेन्द्रियत्वे सोढा वेदना: योगसारः ५/२७,२८ दुःखं, प्राप्नुवन्ति गौतम ! तीक्ष्णम् । तत्पुनर्निगोदमध्ये, अनन्तगुणितं ज्ञातव्यम् ॥९१॥) ते जीवा अनन्तकालं यावदित्थं दुःखं सहन्ते । यदैको जीवः सिध्यति तदैको जीवो निगोदानिःसरति । स पृथ्वी-जल-तेजो-वायु-प्रत्येकवनस्पतिरूपेष्वन्यैकेन्द्रियेषु दीर्घकालं भ्रमति । पृथ्वीकाये स खनन-पादाक्रमण-पचनादीनि दुःखानि सहते । अप्काये उत्पन्नः स जनानां स्नान-पान-वस्त्रधावनादिषूपयुज्यते । जनास्तं तापयन्ति । तेजस्काये उत्पन्नः स विध्यापनादिदुःखं सहते। वायुकाये उत्पन्नः स जनैः शैत्यार्थं प्रेर्यते । जना वह्निशङ्खादिकं धमन्ति । वनस्पतिकाये उत्पन्नः स छेदनभेदनादिदुःखं सहते । जनास्तं पचन्ति । जनास्तं खादन्ति । उक्तञ्च भवभावनायाम् - 'पुढवी फोडण-संचिणणमलण-खणणाइ-दुत्थिया निच्चं ।नीरं पि पियण-तावण-घोलण-सोसाइकयदुक्खं ॥१८०॥अगणी खोट्टण-चूरण-जलाइसत्थेहिंदुत्थियसरीरा ।वाऊ वीयण-पिट्टणउसिणाणिल-सत्थकयदुत्थो ॥१८१॥ छेयण-सोसण-भंजण-कंडण-दढदलणचलण-मलणेहिं । उल्लूरण-उम्मूलण-दहणेहि य दुक्खिया तरुणो ॥१८२॥' (छाया - पृथ्वी स्फोटन-सञ्चयन-मर्दन-खननादि-दुःस्थिता नित्यं । नीरमपि पान-तापन
દુઃખને પામે છે તે અનંતગણું નિગોદમાં જાણવું. (૯૧)” તે જીવો અનંતકાળ સુધી આ પ્રમાણે દુઃખ સહે છે. જ્યારે એક જીવ સિદ્ધ થાય છે ત્યારે એક જીવ નિગોદમાંથી નીકળે છે. તે પૃથ્વી-પાણી-અગ્નિ-વાયુ-પ્રત્યેકવનસ્પતિરૂપી એકેન્દ્રિયોમાં લાંબો સમય ભમે છે. પૃથ્વીકાયમાં તે ખોદાવાનું, પગથી કચડાવાનું, રંધાવાનું વગેરે દુઃખો સહે છે. અકાયમાં ઉત્પન્ન થયેલા તેનો લોકોના જ્ઞાનમાં, પીવામાં, વસ્ત્ર ધોવામાં વગેરેમાં ઉપયોગ થાય છે. લોકો તેને તપાવે છે. અગ્નિકાયમાં તે બુઝાવા વગેરેના દુઃખો સહન કરે છે. વાયુકાયમાં ઉત્પન્ન થયેલો તે લોકો વડે ઠંડક માટે હલાવાય છે. લોકો અગ્નિમાં ફૂંક મારે છે. વનસ્પતિકાયમાં ઉત્પન્ન થયેલો તે છેદન-ભેદન વગેરેના દુઃખને સહન કરે છે. લોકો તેને રાંધે છે. લોકો તેને ખાય છે. ભવભાવનામાં કહ્યું છે - 'शेऽj, भे\ २j, मसणj, पोहचणेरेथा पृथ्वी भेशा :पीछे. ५५ ५९ पायु, तपाj, घस, सुवg वगेरेथा हुची छे. (१८०) मनि नital, ચૂરો કરવો, પાણી વગેરે શસ્ત્રોથી દુઃખી શરીરવાળો છે. વાયુ વીંઝવું, પીટવું, ગરમ ५वन३५. शस्त्रोथा हुची छे. (१८१) छेj, शोषj, Hinj, शेत२॥ taqi, दृढ

Page #270

योगसारः ५/२७,२८ जीवेन विकलेन्द्रियपञ्चेन्द्रियतिर्यक्त्वे सोढा वेदनाः ५२१ घोलन-शोषादिकृतदुःखम् ॥१८०॥ अग्निः काष्ठप्रक्षेपण-चूर्णन-जलादिशस्त्रैः दुःस्थितशरीरः । वायुः वीजन-पिट्टन-उष्णानिल-शस्त्रकृतदुःस्थः ॥१८१॥ छेदन-शोषण-भञ्जनकण्डन-दृढदलन-चलन-मर्दनैः । तोडन-उन्मूलन-दहनैश्च दुःखितास्तरवः ॥१८२॥) इत्थमेकेन्द्रियेष्वसह्यां वेदनां सोढ्वा स विकलेन्द्रियेषूत्पद्यते । शङ्खकृम्यादिद्वीन्द्रियेषु इलिकाकर्णशृगालिपिपीलिकादित्रीन्द्रियेषु भ्रमरमक्षिकादिचतुरिन्द्रियेषूत्पन्नः स घोरां पीडां सहते। जनैः स पादैराक्रम्यते । गन्त्र्यादिचक्रैः स आक्रम्यते । जना रसायनैस्तं घ्नन्ति । द्वारवातायनादिषु मर्दनेन स म्रियते। उक्तञ्च भवभावनायाम् - 'विगलिंदिया अवत्तं रसंति सुन्नं भमंति चिटुंति । लोलंति घुलंति लुठंति जंति निहणं पि छुहवसगा ॥१८६॥' (छाया - विकलेन्द्रिया अव्यक्तं रसन्ति शून्यं भ्रमन्ति तिष्ठन्ति । लुठन्ति घूर्णन्ति स्खलन्ति यान्ति निधनमपि क्षुधावशकाः ॥१८६॥) एवमाद्या दुःसहपीडा विकलेन्द्रियेषु सोढ्वा स पञ्चेन्द्रियेषूत्पद्यते। तत्र पञ्चेन्द्रियतिर्यसूत्पन्नः स क्षेत्रकर्षण-भारवहन-दण्डताडनकशाघात-क्षुधा-तृषा-शीत-तापादिघोरदुःखानि सहते । उक्तञ्च पुष्पमालायाम् – 'सीउन्ह-खुप्पिवासा, दहणं-कण-वाह-दोह-दुक्खेहिं । दूमिज्जंति तिरिक्खा जह, तं लोएवि पच्चक्खं ॥३८५॥' (छाया - शीतोष्णक्षुत्पिपासा-दहनाङ्कन-वाह-दोहरीत ६५j, याण, मसण, तोj, उपे, पण वगेरेथा वनस्पति हुणी छे. (૧૮૨)' આમ એકેન્દ્રિયોમાં અસહ્ય વેદના સહીને તે વિકલેન્દ્રિયોમાં ઉત્પન્ન થાય છે. ઇયળ-કાનખજુરા વગેરે બેઇન્દ્રિયોમાં, શંખ-કીડી વગેરે તેઈન્દ્રિયોમાં, ભમરા-માખી વગેરે ચઉરિન્દ્રિયોમાં ઉત્પન્ન થયેલો તે ઘોર પીડાને સહે છે. લોકો વડે તે પગથી કચડાય છે. ગાડા વગેરેના પૈડાંથી તે ચગદાય છે. લોકો રસાયણોથી તેને મારી નાંખે છે. દરવાજા-બારી વગેરેમાં ચગદાઈ જવાથી તે મરે છે. ભવભાવનામાં કહ્યું છે, “વિકસેન્દ્રિયો અવ્યક્ત રીતે ચીસો પાડે છે, શૂન્ય બનીને ભમે છે, એક સ્થાનમાં રહે છે, કાદવમાં આળોટે છે, ગોળ ગોળ ભમે છે, સ્કૂલના પામે છે અને ભૂખને લીધે મરણ પણ પામે છે. (૧૮૬)” આવા પ્રકારની દુઃખેથી સહી શકાય એવી પીડાઓ વિકલેન્દ્રિયોમાં સહીને તે પંચેન્દ્રિયોમાં ઉત્પન્ન થાય છે. તેમાં પંચેન્દ્રિય તિર્યંચમાં ઉત્પન્ન થયેલો તે ખેતર ખેડવું, ભાર ઊંચકવો, લાકડીના માર, ચાબૂકના પ્રહાર, भूप, तरस, 631, तो वगेरे घोर दु:सोने सडे छे. पुष्पमाणाम युं छे, '631,
२भी, भूज, तरस, वानपथ पण, निशान ४२j, मा२ १४न ४२वो, दूध દોહવું - આ દુઃખોથી જે રીતે તિર્યંચો દુઃખી થાય છે તે લોકમાં પણ પ્રત્યક્ષ છે.

Page #271

५२२
जीवन नारकदेवत्वे सोढा वेदना: योगसार: ५/२७,२८
दुःखैः । दूयन्ते तिर्यञ्चो यथा, तल्लोकेऽपि प्रत्यक्षम् ॥३८५॥) नरके उत्पन्न: स परमाधामीकृताः क्षेत्रजा: परस्परोदीरिताश्च वेदना: सहते । स कुम्भिषु पच्यते, शूलायामारोप्यते, क्रकचैश्छिद्यते, वास्या तक्ष्यते, तप्तलोहपुत्तलिकाया आलिङ्गनं कार्यते, तप्तत्रपुः पाय्यते, वैतरणीनद्यां निमज्ज्यते, भ्राष्ट्रेषु भृज्ज्यते । क्षुधातृषाऽशुभवर्णगन्धरसस्पर्शादिक्षेत्रजा वेदना: स सहते नारकाः परस्परं शस्त्रैः प्रहरन्ति । इत्याद्या भैरवा वेदनाः स नरके सहते । उक्तञ्च पुष्पमालायाम् - 'दीहं ससंति कलुणं, भांति विरसं रसंति दुक्खत्ता । नेरइआ अ परुप्पर- सुर- खित्त- - समुत्थ- - वियणाहिं ॥ ३८३ ॥ जं नारयाण दुक्खं, उक्कत्तणदहण-छिंदणाईयं । तं वरिससहस्सेहि वि, न भणिज्ज सहस्सवयणो वि ॥ ३८४॥ ' दीर्घं श्वसन्ति करुणं, भणन्ति विरसं रसन्ति दुःखार्त्ताः । नैरयिकाश्च परस्परसुरक्षेत्रसमुत्थवेदनाभिः ॥ ३८३ ॥ यन्नारकाणां दुःखं, उत्कर्त्तन - दहन - छेदनादिकम् । तद् वर्षसहस्रैरपि, न भणेत् सहस्रवदनोऽपि ॥ ३८४॥) देवेषूत्पन्नः स ईर्ष्या-विषादलोभादिमानसिकदुःखैः पीड्यते । उक्तञ्च पुष्पमालायाम् – 'किंतु मय-माण - मच्छरविसाय-ईसा-नलेण संतत्ता । ते वि चविऊण तत्तो, भमंति केई भवमणंतं ॥३९७॥ तम्हा सुहं सुराण वि, न किं पि अहवा इमाइ सुक्खाई। अवसाणदारुणाई, अनंत
I
(छाया
(૩૮૫)’ નરકમાં ઉત્પન્ન થયેલો તે પરમાધામીઓએ કરેલી, ક્ષેત્રના કારણે થનારી અને એકબીજાએ કરેલી વેદનાઓ સહન કરે છે. તે કુંભિઓમાં ગંધાય છે, ભાલામાં પરોવાય છે, કરવતથી છેદાય છે, ગંધાથી છોલાય છે, તપેલી લોઢાની પૂતળીનું આલિંગન કરાવાય છે, તપેલું સીસું પીવડાવાય છે, વૈતરણી નદીમાં ડુબાડાય છે, ભટ્ટામાં ભુંજાય છે. ભૂખ-તરસ-ખરાબ વર્ણ-ગંધ-રસ-સ્પર્શ વગેરે ક્ષેત્રજન્ય વેદનાઓ તે સહે છે. નારકીના જીવો પરસ્પર એકબીજાને શસ્ત્રોથી પીડે છે. આવા પ્રકારની ભયંકર વેદનાઓ તે નરકમાં સહે છે. પુષ્પમાળામાં કહ્યું છે, ‘પરસ્પરજનિત, દેવજનિત અને ક્ષેત્રજનિત વેદનાઓથી દુ:ખી થયેલા નારકો લાંબો શ્વાસ લે છે, કરુણ स्वरमां जोसे छे, पीडाभ्न थीसो पाडे छे. नारडीओने उपावा, जणवा, छेहावा વગેરેનું જે દુઃખ છે તેને વિષ્ણુ પણ હજારો વરસોમાં કહી ન શકે. (૩૮૩,૩૮૪)' દેવોમાં ઉત્પન્ન થયેલો તે ઇર્ષ્યા-ખેદ-લોભ વગેરે માનસિક દુઃખો વડે પીડાય છે. पुष्पभाणामां ऽधुं छे, 'पए। भट्ट, भान, मत्सर, विषाध, ईर्ष्या३यी अग्निथी तपेला તે દેવો પણ ત્યાંથી ચ્યવીને કેટલાક અનંત એવા ભવમાં ભમે છે. તેથી દેવોને પણ કંઈ

Page #272

५२३
योगसारः ५/२७,२८ जीवेन मनुष्यत्वे सोढा वेदनाः पत्तपुव्वाइं ॥३९८॥' (छाया - किन्तु मद-मान-मत्सर-विषाद-ईर्ष्यानलेन संतप्ताः । तेऽपि च्युत्वा ततो, भ्रमन्ति केचिद्भवमनन्तम् ॥३९७॥ तस्मात् सुखं सुराणामपि, न किमपि अथवा इमानि सुखानि । अवसानदारुणानि, अनन्तशः प्राप्तपूर्वाणि ॥३९८।।) मनुष्येषूत्पन्नः स गर्भावास-धनार्जन-धनहरण-स्वजनवियोग-परापमान-निन्दा-ताडनभारवहनरोगादिदुःखानि सहते। उक्तञ्च देशनाशतके - 'सूइहिं अग्गिवण्णाहिं, संभिन्नस्स निरंतरं । जावइयं गोयमा ! दुक्खं, गब्भे अट्ठगुणं तओ ॥९२॥' (छाया - सूचिभिरग्निवर्णाभिः, सम्भिन्नस्य निरन्तरम् । यावद् गौतम ! दुःखं, गर्भे अष्टगुणं ततः ॥९२॥) पुष्पमालायामुक्तम् - 'न भवइ पत्थंताण वि, जायइ कइयावि कहवि एमेव । विहडइ पिच्छंताण वि, खणेण लच्छी कुमहिल व्व ॥३८७॥ होऊण वि कहवि निरंतराइं, दूरंतराइं जायंति । उम्मोइयरसणंतोवमाइं, पिम्माइं लोयस्स ॥३८९॥ आहार-गंध-मल्लाइएहि, सुयलंकिओ सुपुट्ठो वि । देहो न सूई न थिरो, विहडइ सहसा कुमित्तुव्व ॥३९४॥तम्हा दारिद्द-जरा-परपरिभव-रोअ-सोअ-तविआणं । मणुआण वि नत्थि सुहं, दविणपिवासाइ नडियाणं ॥३९५॥' (छाया-न भवति प्रार्थयमानानामपि, जायते कदापि कथमपि एवमेव । विघटते प्रेक्षमाणानामपि, क्षणेन लक्ष्मीः कुमहिला इव ॥३८७॥ भूत्वाऽपि कथमपि निरन्तराणि, दूरान्तराणि जायन्ते । उन्मोचितरसनान्तोपमानि પણ સુખ નથી, અથવા પરિણામે ભયંકર એવા આ સુખો પૂર્વે અનંતીવાર મળ્યા છે. (૩૯૭, ૩૯૮) મનુષ્યોમાં ઉત્પન્ન થયેલો તે ગર્ભમાં રહેવું, ધન કમાવું, ધન લુંટાઈ xj,स्वनोनोवियोगथवो, मे २८ अपमान, निंह, भा२, मारायचो, રોગ વગેરેના દુઃખો સહે છે. દેશનાશતકમાં કહ્યું છે, “હે ગૌતમ! અગ્નિના વર્ણવાળી સોયો વડે નિરંતર ભેદાયેલાને જેટલું દુઃખ થાય છે, તેના કરતા આઠગણુ દુઃખ ગર્ભમાં હોય છે. (૯૨)' પુષ્પમાળામાં કહ્યું છે, “લક્ષ્મી ખરાબ સ્ત્રીની જેમ પ્રાર્થના કરનારાને પણ મળતી નથી, ક્યારેક કોઈક રીતે એમ જ મળે છે, જોતાં જોતાં પણ ક્ષણમાં નાશ પામે છે. (૩૮૭) છોડેલા કંદોરાના છેડા જેવા લોકોના પ્રેમ કોઈક રીતે ગાઢ થઈને ઘણા અંતરવાળા થાય છે. (૩૮૯) આહાર, ગંધ, માળા વગેરેથી સારી રીતે શણગારેલું અને સારી રીતે પુષ્ટ કરેલું એવું પણ શરીર ખરાબ મિત્રની જેમ પવિત્ર नथी, स्थिर नथी, अयान नाश पामेछ. (3८४) तेथी हरिद्रता, घ3५९, बीथी પરાભવ થવો, રોગ, શોકથી તપેલા અને ધનની પિપાસાથી નચાવાયેલા મનુષ્યોને

Page #273

५२४
साम्प्रतं दृढीभूय व्रतदुःखं सहस्व योगसारः ५/२७,२८ प्रेमाणि लोकस्य ॥३८९॥ आहार-गन्ध-माल्यादिभिः स्वलङ्कृतः सुपुष्टोऽपि । देहो न शुचिर्न स्थिरो, विघटते सहसा कुमित्रमिव ॥३९८॥ तस्माद् दारिद्र-जरा-परपरिभव-रोगशोक-तप्तानाम्। मनुजानामपि नास्ति सुखं, द्रविणपिपासया नटितानाम् ॥३९५।।) एतेष्वेकेन्द्रियादिभवेषु जीवः क्रमेणोत्क्रमेण वोत्पद्यते । तेषु न सकृदेवोत्पद्यते परन्त्वनेकश उत्पद्यते । इत्थमेकेन्द्रियादिभवेषु तीव्रतरवेदनाभिः पीडितः सन् जीवोऽनन्तकालमटितः। उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यौ समुदिते एकं कालचक्रं भवति । अनन्तैः कालचकैरेकः पुद्गलावर्तो भवति । ईदृशाननन्तान्पुद्गलावर्तान्यावज्जीवो दुःखं सहमानो भवे भ्रान्तः । उक्तञ्च शान्तसुधारसे - 'अनन्तान्पुद्गलावर्तानन्तानन्तरूपभृत् । अनन्तशो भ्रमत्येव जीवोऽनादिभवार्णवे ॥३/५॥' तस्मै ग्रन्थकृदनेन श्लोकेनोपदिशति - 'अतीतकाले त्वया प्रभूतं कालं यावत्प्रभूतं दुःखं सोढम् । अत एव कर्मलाघवेन त्वं मानुष्य-जिनधर्मश्रवण-श्रद्धा-संयमादीन्प्राप्तवान् । अधुना संयमकष्टानि त्वं प्रसन्नतया सहस्व। अतीतकाले त्वयाऽनन्तकालं सोढम् । अधुना तु संयमकष्टानि त्वयाऽल्पकालमेव सोढव्यानि । यद्यत्र त्वं सम्यक्सहिष्यसे तर्हि तव कठिनकर्मनिर्जरा भविष्यति । कर्माणि त्वया पूर्वमज्ञानदशायां बद्धानि । अतस्तेभ्य एवमेव मोक्षो न भविष्यति । अत्र स्वाधीनदशायां समभावेन પણ સુખ નથી. (૩૯૫)” આ એકેન્દ્રિય વગેરેના ભવોમાં જીવ ક્રમથી કે ઉત્ક્રમથી ઉત્પન્ન થાય છે. તેમાં તે એકવાર નહીં પણ અનેકવાર ઉત્પન્ન થાય છે. આ રીતે એકેન્દ્રિય વગેરેના ભવોમાં અતિભયંકર વેદનાઓથી પીડાયેલો જીવ અનંતકાળ સુધી રખડ્યો. એક ઉત્સર્પિણી અને એક અવસર્પિણી ભેગા થાય એટલે એક કાળચક્ર થાય છે. અનંત કાળચક્રોનું એક પુદ્ગલપરાવર્ત થાય છે. આવા અનંતા પુદ્ગલપરાવર્તો સુધી દુઃખ સહેતો જીવ ભવમાં ભમ્યો. શાંતસુધારસમાં કહ્યું છે - “જીવ અનાદિ સંસારસમુદ્રમાં અનંતાનંત રૂપો ધારણ કરીને અનંતીવાર અનંત પુગલપરાવર્તી સુધી भभे ४ छ. (3/4) तेने ग्रंथ।२ मा सोथी उपहेश मापेछ - भूतभा तें ઘણા સમય સુધી ઘણું દુઃખ સહ્યું. માટે જ કર્મો ઓછા થવાથી તું મનુષ્યજન્મ-જૈનધર્મજિનવાણીનું શ્રવણ-તેની ઉપર શ્રદ્ધા-સંયમ વગેરેને પામ્યો છે.” હવે સંયમના કષ્ટો તું પ્રસન્નતાપૂર્વક સહન કર. ભૂતકાળમાં તે અનંતકાળ સુધી સહન કર્યું. હવે સંયમના કષ્ટો તો તારે થોડો સમય જ સહેવાના છે. જો અહીં તું સારી રીતે સહન કરીશ, તો તારા કઠણ કર્મોની નિર્જરા થશે. તેંપૂર્વે અજ્ઞાનદશામાં કર્મો બાંધ્યા છે. માટે તે કર્મોથી

Page #274

योगसारः ५/२७,२८ व्रतदुःखं सर्वदुःखदवानलम् __ ५२५ कष्टसहनेन त्वया कर्मक्षयः कर्त्तव्यः । अन्यथा परभवे पराधीनदशायां त्वया तत्कर्मफलं सोढव्यम् । उक्तञ्च दशवैकालिकसूत्रस्य प्रथमचूलिकायाम् – 'पावाणं च खलु भो कडाणं कम्माणं पुव्वि दुच्चिन्नाणं दुप्पडिक्कंताणं वेइत्ता मुक्खो, नत्थि अवेइत्ता तवसा वा झोसइत्ता ।' (छाया - पापानां च खलु भोः ! कृतानां कर्मणां पूर्वं दुश्चीर्णानां दुष्प्रतिक्रान्तानां वेदयित्वा मोक्षः, नास्ति अवेदयित्वा तपसा वा जोषयित्वा ।) अत्र समभावेन सहनेन पुराणकर्मनिर्जरा भविष्यति नूतनकर्मबन्धश्च न भविष्यति । परत्राऽज्ञानदशायां रागद्वेषाकुलचेतसा सहनेन पुराणकर्मनिर्जरया सह नूतनकर्मबन्धोऽपि भविष्यति । ततस्तव दुःखपरम्पराया अन्तो न भविष्यति । दुःखानि कर्मोदयजन्यानि । कर्मणि क्षीणे दुःखमपि क्षीणम् । अत्र संयमकष्टानां सहनेन कर्मनिर्जरणेन तव दुःखक्षयो भविष्यति । दावानले पतितं सर्वं भस्मसाद्भवति। संयमकष्टानि दावानलरूपाणि । तैः सर्वेषां दुःखानां क्षयो भविष्यति । संयमकष्टानि त्वया दृढीभूय सोढव्यानि । यदि संयमकष्टैस्त्वं चलित्वाऽतिचारान्प्रतिसेविष्यसे संयमकष्टानि निवारयिष्यस्यसंयमे प्रवर्तिष्यसे व्रतभङ्गं वा करिष्यसे तायतौ त्वया महाभैरवं दुःखं सोढव्यम् । अतीतकाले त्वया प्रभूतं सोढम् । તારો એમને એમ મોક્ષ નહીં થઈ જાય. અહીં સ્વાધીન અવસ્થામાં સમભાવથી કષ્ટો સહીને તારે કર્મક્ષય કરવો જોઈએ. અન્યથા પરભવમાં પરાધીન અવસ્થામાં તારે તે કર્મોનું ફળ સહેવું પડશે. દશવૈકાલિકસૂત્રની પ્રથમ ચૂલિકામાં કહ્યું છે – “પૂર્વે ખરાબ રીતે ભેગા કરેલા અને ખરાબ રીતે પ્રતિક્રમણ કરાયેલા પાપકર્મોનો તેમને ભોગવીને મોક્ષ થાય છે, ભોગવ્યા વિના નહીં અથવા તપથી તેમને બાળીને મોક્ષ થાય છે.” અહીં સહન કરવાથી જૂના કર્મોની નિર્જરા થશે અને નવા કર્મો નહીં બંધાય. પરભવમાં અજ્ઞાનદશામાં રાગદ્વેષથી વ્યાકુળ ચિત્તથી સહન કરવાથી જૂના કર્મોની નિર્જરા સાથે નવા કર્મોનો બંધ પણ થશે. તેથી તારી દુઃખની પરંપરાનો અંત નહીં આવે. દુ:ખો કર્મોના ઉદયથી આવે છે. કર્મોનો ક્ષય થવા પર દુઃખનો પણ ક્ષય થાય છે. અહીં સંયમના કષ્ટો સહેવાથી કર્મનિર્જરા થવાથી તારા દુઃખોનો ક્ષય થશે. દાવાનળમાં પડેલું બધું રાખ થઈ જાય છે. સંયમના કષ્ટો દાવાનળ જેવા છે. તેમનાથી બધા દુઃખોનો ક્ષય થશે. તારે સંયમના કષ્ટો દૃઢ થઈને સહન કરવા. જો સંયમના કષ્ટોથી ચલિત થઈને તું અતિચારોને સેવીશ, સંયમના કષ્ટોને નિવારીશ, અસંયમમાં પ્રવર્તીશ કે સંયમનો ભંગ કરીશ તો ભવિષ્યમાં તારે મહાભયંકર દુઃખ સહેવું પડશે.

Page #275

५२६
अत्रत्यमल्पं सुखं वस्तुतो दुःखमेव योगसारः ५/२७,२८ तस्य त्वया स्वल्पमेव फलं प्राप्तम् । अधुना त्वयाऽल्पमेव सोढव्यम् । तेन त्वं विपुलं फलं प्राप्स्यसि । यस्य स्वल्पस्य सुखस्य पश्चात्प्रभूतं दुःखं भवति तत्सुखं वस्तुतो दुःखमेव, विषमिश्रितपयःपानवत् । यस्य स्वल्पस्य दुःखस्य पश्चात्प्रभूतं सुखं भवति तदुःखं वस्तुतः सुखमेव, तिक्तौषधपानवत् । अत्र व्रतदुःखेन निरुत्साहीभूय यदि त्वमसंयममासेव्य सुखमनुभविष्यसि तायतौ त्वया प्रभूतं दुःखं सोढव्यम् । उक्तञ्चोपदेशमालायाम् - 'न करंति जे तवं संजमं च, ते तुल्लपाणिपायाणं । पुरिसा समपुरिसाणं, अवस्स पेसत्तणुमुर्विति ॥८६॥' (छाया - न कुर्वन्ति ये तपः संयम च, ते तुल्यपाणिपादानाम् । पुरुषाः समपुरुषाणां, अवश्यं प्रेष्यत्वमुपयान्ति ॥८६॥) श्रीमहेश्वरसूरिविरचितसंयममञ्जर्यामप्युक्तम् - 'संजमु सुरसत्थिहि पुअउ, संजमु मोक्खदुवारु । जेहिं न संजमु मणि, धरिउ तह दुत्तरसंसारु ॥२॥' (छाया - संयमः सुरसार्थः पूजितः, संयमो मोक्षद्वारः । यैर्न संयमो मनसि धृतः तेषां दुस्तरः संसारः ।।२।।) पूर्वाचार्यकृताराधनापताकायामप्युक्तम् – 'मज्जाररसियसरिसोवमं तुमंमा हुकाहिसि विहारं । मा नासेहिसि दुन्नि वि अप्पाणं चेव गच्छं च ॥११८॥' (छाया - मार्जाररसितसदृशोपमं त्वं मा खलु कुरु विहारम् । मा नाशयिष्यसि द्वावपि आत्मानं चैव गच्छं च ॥११८॥) ततोऽत्रत्यमल्पं सुखं वस्तुतो दुःखमेव । यदि त्वमत्र व्रतकष्टानि समतया ભૂતકાળમાં તે ઘણું સહન કર્યું. તેનું તને થોડું જ ફળ મળ્યું. હવે તારે થોડું જ સહેવાનું છે. તેનાથી તને ઘણું ફળ મળશે. જે થોડા પણ સુખની પાછળ ઘણું દુઃખ હોય, તે સુખ હકીકતમાં દુઃખ જ છે. જે થોડા પણ દુઃખની પાછળ ઘણું સુખ હોય, તે દુઃખ હકીકતમાં સુખ જ છે. જો અહીં સંયમના દુઃખોથી નિરુત્સાહી થઈને તું અસંયમ સેવીને સુખ અનુભવીશ તો ભવિષ્યમાં તારે ઘણું દુઃખ સહન કરવું પડશે. ઉપદેશમાળામાં કહ્યું છે, “જેઓ તપ અને સંયમ નથી કરતાં તે પુરુષો અવશ્ય સમાન હાથપગવાળા સમાન પુરુષોના નોકર બને છે. (૮૬) શ્રીમહેશ્વરસૂરિજી રચિત સંયમમંજરીમાં પણ કહ્યું છે, “સંયમ દેવતાઓના સમૂહોથી પૂજાયેલ છે, સંયમ મોક્ષનું દ્વાર છે, જેમણે મનમાં સંયમને ધાર્યું નથી તેમનો સંસાર દુઃખેથી તરાય તેવો છે. (૨)' પૂર્વાચાર્યકૃત આરાધનાપતાકામાં પણ કહ્યું છે, “તું બિલાડીના અવાજ જેવો (પહેલા સારો અને પછી મંદ) વિહાર (સંયમપાલન) ન કરીશ. આમ કરવાથી તું પોતાનો અને ગચ્છનો બન્નેનો નાશ કરીશ. (૧૧૮)' માટે અહીંનું થોડું સુખ હકીકતમાં દુઃખ જ છે. જો તું અહીં સંયમના કષ્ટોને સહીશ તો તારા બધા દુઃખોનો ક્ષય

Page #276

योगसारः ५/२७,२८
विद्येव प्रव्रज्या साध्या
५२७
सहिष्यसे तर्हि तव सर्वदुःखक्षयो भविष्यति । तत आयतौ त्वं दीर्घकालं यावदतीव सुखी भविष्यसि। ततो व्रतकष्टानि न दुःखरूपाणि परन्तु सुखरूपाण्येव । अतः संयमकष्टैस्त्वं विषादं मा कुरु। संयमकष्टैस्तव काऽपि हानिर्न भविष्यति । प्रत्युत तेषां सहनेन तव लाभ एव भविष्यति । लाभकारिण आगमे तु प्रमुदितव्यम्, न विषादः कर्त्तव्यः । इदं पूर्वोक्तं सर्वं चित्तेऽवधार्य संयमकष्टानां सहनाय त्वमुद्यतो भव । कातरा एव विषीदन्ति । त्वं तु शूरः । अतो विषादं त्यक्त्वा सोत्साहं सानन्दं च कष्टानि सहस्व । प्रव्रज्यां प्राप्य यो विद्यासाधकवदप्रमत्ततया तां पालयति स मोक्षफलमचिरेण प्राप्नोति । यस्तु प्रव्रज्यां प्राप्य विषीदति तस्य सा न फलति । उक्तञ्च यतिलक्षणसमुच्चये महोपाध्यायश्रीयशोविजयैः - 'पव्वज्जं विज्जं विव साहंतो होइ जो पमाइल्लो । तस्स ण सिज्झइ एसा करेइ गरुअं च अवयारं ॥ १०२ ॥' (छाया - प्रव्रज्यां विद्यामिव साधयन् भवति यः प्रमादी । तस्य न सिध्यति एषा करोति गुरुकं चापकारम् ॥१०२॥' अत्र श्लोके 'मा' शब्दस्य वीप्सा सूचयति यद् ग्रन्थकारोऽतीव करुणालुः ॥२८॥
अवतरणिका - व्रतदुःखसहनोपदेशो दत्तः । ततः कश्चिद्व्रतं गृह्णाति । ततः स
થઈ જશે. તેથી ભવિષ્યમાં તું લાંબો કાળ ખૂબ જ સુખી થઈશ. માટે સંયમના કષ્ટો દુઃખરૂપ નથી, પણ સુખરૂપ જ છે. માટે સંયમના કષ્ટોથી તું ખેદ ન પામ. સંયમના કષ્ટોથી તને કંઈ પણ નુકસાન થવાનું નથી. ઊલટું તેમને સહન કરવાથી તને લાભ જ થશે. લાભ કરાવનાર આવે તો ખુશ થવું જોઈએ, ખેદ ન કરવો જોઈએ. પૂર્વે કહેલું આ બધું મનમાં વિચારીને સંયમના કષ્ટો સહેવા માટે તું તૈયાર થઈ જા. કાયર હોય તે જ ઢીલા થાય છે. તું તો શૂરવીર છે. માટે ખેદ છોડીને ઉત્સાહ અને આનંદપૂર્વક તું કષ્ટોને સહન કર. પ્રવ્રજ્યા લઈને જે વિદ્યાસાધકની જેમ અપ્રમત્તપણે તેનું પાલન કરે છે તે ટૂંક સમયમાં મોક્ષરૂપી ફળને પામે છે. જે પ્રવ્રજ્યા લઈને શિથિલ થાય છે તેને તે ફળ આપતી નથી. યતિલક્ષણસમુચ્ચયમાં મહોપાધ્યાય શ્રીયશોવિજયજીએ કહ્યું છે, ‘પ્રવ્રજ્યાને વિદ્યાની જેમ સાધતો જે પ્રમાદી થાય છે તેને તે સિદ્ધ થતી નથી અને મોટો એ અપકાર કરે છે. (૧૦૨)’’ આ શ્લોકમાં ‘મા’ શબ્દનો પ્રયોગ બે વાર કર્યો છે, સૂચવે છે કે ગ્રંથકાર ખૂબ જ કરુણાવાળા હતા. (૨૮)
અવતરણિકા - ચારિત્રના કષ્ટો સહન કરવાનો ઉપદેશ આપ્યો. તેથી કોઈક ચારિત્ર લે છે. પછી તે લોકોને ઉપદેશ આપે છે, પણ પોતે ચારિત્ર બરાબર પાળતો

Page #277

५२८
स्वात्मा स्वहिते योक्तुं मुनीन्द्रैरपि दुष्करः। योगसारः ५/२९ जनेभ्य उपदेशं ददाति, न तु स्वयं यथोक्तं चारित्रं पालयति । ततस्तस्मै उपदिशति - मूलम् - उपदेशादिना किञ्चित् - कथञ्चित् कार्यते परः ।
स्वात्मा तु स्वहिते योक्तुं, मुनीन्द्रैरपि 'दुष्करः ॥२९॥ अन्वयः - उपदेशादिना पर: किञ्चित् कथञ्चित् कार्यते, मुनीन्द्रैरपि स्वात्मा तु स्वहिते योक्तुं दुष्करः ॥२९॥
पद्मीया वृत्तिः - उपदेशादिना - उपदेशः-परस्य कथनमादौ यस्य आज्ञाबलाभियोग-प्रशंसा-लोभनादेरित्युपदेशादिः, तेन, परः-स्वातिरिक्तः, किञ्चित् - अल्पमपि, कथञ्चित् - केनापि प्रकारेण, कार्यते - प्रवर्त्यते, मुनीन्द्रैः - मुनिषु-साधुष्विन्द्राःप्रवरा इति मुनीन्द्राः महामुनय इत्यर्थः, तैः, अपिशब्दो अन्यैस्तु स्वात्मा स्वहिते योक्तुं दुष्कर एव, परन्तु मुनीन्द्रैरपि दुष्कर इति द्योतयति, स्वात्मा - स्वः, तुशब्द उपदेशदानस्य सौकार्यापेक्षया वैपरीत्यं द्योतयति, स्वहिते - स्वस्य-आत्मनो हितम्-कल्याणमिति स्वहितम्, तस्मिन्, योक्तुम् - प्रवर्त्तयितुम्, दुष्करः - कृच्छ्रसाध्यः ।
परेभ्य उपदेशदानं सुकरम् । उपदेशदाने उपदेशकेन स्वयं न किमपि कर्त्तव्यम् । तेन केवलमन्येभ्यः प्रेरणा कर्त्तव्या । ज्ञानावरणक्षयोपशमवानुपदेशदाने पटुर्भवति । स वाक्चातुर्येण परं रञ्जयति । उपदेशदानेन परेण धर्मः कारयितुं शक्यते । परं कथञ्चित्प्रलोभयित्वाऽपि तेन धर्मः कारयितुं शक्यते । बलाभियोगेनाऽपि परेण धर्मः कारयितुं शक्यते । आज्ञयाऽपि नथी. तेथी तेने उपहेश सापे छ -
શબ્દાર્થ - ઉપદેશ વગેરેથી બીજા પાસે કોઈ પણ રીતે કંઈ પણ કરાવાય છે. મહામુનિઓ માટે પણ પોતાનો આત્મા પોતાના હિતમાં જોડવો મુશ્કેલ છે. (૨૯)
પધાયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - બીજાને ઉપદેશ આપવો સહેલો છે. ઉપદેશ આપવામાં ઉપદેશકે કંઈ પણ કરવાનું હોતું નથી. તેણે માત્ર બીજાઓને પ્રેરણા કરવાની હોય છે. જ્ઞાનાવરણકર્મના ક્ષયોપશમવાળો ઉપદેશ આપવામાં હોંશિયાર હોય છે. તે વાણીની ચતુરાઈથી બીજાને ખુશ કરે છે. ઉપદેશ આપીને બીજા પાસે ધર્મ કરાવી શકાય છે. બીજાને કોઈક રીતે પ્રલોભન આપીને પણ તેની પાસે ધર્મ १. दुष्करम् - A, B, C, E, L, दुःकरः - D. F, KI

Page #278

योगसारः ५/२९ केवलमुपदेशं दत्त्वा स्वात्मा कृतकृत्यो न मन्तव्यः । ५२९ परेण धर्मः कारयितुं शक्यते । परं प्रशंस्याऽपि तेन धर्मः कारयितुं शक्यते । यथाकथञ्चिदपि परेण धर्म: कारयितुं सुकरः । परन्तु स्वात्मा धर्मे नियोक्तुं दुष्करः । धर्मे प्रवर्तनार्थं मोहनीयान्तरायकर्मक्षयोपशम आवश्यकः । धर्मे प्रवर्तनार्थं स्वयमपि कष्टं सोढव्यम्, स्वयमपि त्यागः कर्त्तव्यः, स्वयमपि क्रियाः कर्त्तव्याः । धर्मे प्रवर्तनार्थं मनो वशीकर्त्तव्यम् । तद्विषयेभ्यो व्यावृत्त्य धर्मे नियोजनीयम् । ज्ञानावरणक्षयोपशमः सुकरः । मोहनीयान्तरायक्षयोपशमो दुष्करः । ततो धर्मे प्रवृत्तिर्दुष्करा । महामुनयोऽपि दुःखेनैव स्वात्मानं धर्मे नियोक्तुं शक्नुवन्ति । उपदेशेन श्रोतुः कल्याणं भवति । परन्तु यदि वक्ता स्वयं स्वोपदेशानुसारेण न प्रवर्तते तहि तस्योपदेशदानेन स्वल्प एव लाभः । अभव्योपदेशेनाऽनेकजीवाः संसारपारं प्राप्नुवन्ति, परन्त्वभव्यः कदापि संसारान्न मुच्यते । वेश्यागृहे वसन् नन्दिषेणः प्रतिदिनं दश नरान्प्रतिबोधितवान्, परन्तु स्वयं भोगानभुङ्क्त । यदि मुनिः परेभ्य उपदेशं दत्त्वा स्वात्मानं कृतकृत्यं मन्यते, न तु स्वयं धर्माराधनां करोति तर्हि सोऽपि नाऽऽराधकः । કરાવી શકાય છે. બળ બતાવીને પરાણે પણ બીજા પાસે ધર્મ કરાવી શકાય છે. આજ્ઞા આપીને પણ બીજા પાસે ધર્મ કરાવી શકાય છે. બીજાની પ્રશંસા કરીને પણ તેની પાસે ધર્મ કરાવી શકાય છે. કોઈપણ રીતે બીજા પાસે ધર્મ કરાવવો સહેલો છે. પણ પોતાના આત્માને ધર્મમાં જોડવો મુશ્કેલ છે. ધર્મમાં પ્રવૃત્તિ કરવા મોહનીયકર્મનો અને અંતરાયકર્મનો ક્ષયોપશમ જરૂરી છે. ધર્મ કરવા માટે પોતે પણ કષ્ટ સહેવું પડે છે, પોતે પણ ત્યાગ કરવો પડે છે, પોતે પણ ક્રિયાઓ કરવી પડે છે. ધર્મ કરવા માટે મનને વશમાં કરવું પડે છે. તેને વિષયોમાંથી પાછું વાળીને ધર્મમાં જોડવું પડે છે. જ્ઞાનાવરણકર્મનો ક્ષયોપશમ થવો સહેલો છે. મોહનીયકર્મનો અને અંતરાયકર્મનો ક્ષયોપશમ થવો મુશ્કેલ છે. માટે ધર્મ કરવો મુશ્કેલ છે. મહામુનિઓ પણ મુશ્કેલીથી જ પોતાના આત્માને ધર્મમાં જોડી શકે છે. ઉપદેશ આપવાથી સાંભળનારનું કલ્યાણ થાય છે. પણ જો ઉપદેશ આપનાર પોતે પોતાના ઉપદેશ પ્રમાણે ન પ્રવર્તે તો તેને ઉપદેશ આપવાથી થોડો જ લાભ થાય છે. અભવ્યના ઉપદેશથી અનેક જીવો સંસારના પારને પામે છે, પરંતુ અભવ્ય ક્યારેય પણ સંસારમાંથી છૂટતો નથી. વેશ્યાના ઘરમાં રહેતાં નંદિષેણ દરરોજ દસ મનુષ્યોને પ્રતિબોધ કરતાં હતા પણ પોતે ભોગોને ભોગવતાં હતા. જો મુનિ બીજાને ઉપદેશ આપીને પોતાને કૃતકૃત્ય માને, પોતે ધર્મારાધના ન કરે તો તે પણ

Page #279

५३०
क्रियैकनिरतः पुरुषो विद्वान् ।
योगसार: ५/२९ उपदेशदाता कदाचित्शारीरिकप्रतिकूलताऽशुभकर्मोदयादिकारणवशात् स्वयं धर्माराधनां कर्त्तुं न शक्नुयात् । तस्य मनसि यदि तदकरणस्य खेदस्तत्करणस्य च भावः स्यात् तर्हि स आराधकः । परोपदेशे पण्डिताय स्वात्महिते चानुद्यताय श्रीमुनिसुन्दरसूरिभिरेवं शिक्षितमध्यत्मकल्पद्रुमे - 'किं मोदसे पण्डितनाममात्रात्, शास्त्रेष्वधीती जनरञ्चकेषु । तत्किञ्चनाधीष्व कुरुष्व चाशु, न ते भवेद्येन भवाब्धिपातः ॥ ९६ ॥ धिगागमैर्माद्यसि रञ्जयन् जनान्, नोद्यच्छसि प्रेत्यहिताय संयमे, दधासि कुक्षिम्भरिमात्रतां मुने ! क तेक्व तत् क्वैष च ते भवान्तरे ? ॥९७॥ यः केवलं शास्त्राण्यधीते न तु संयमे निरतो भवति स मूर्ख एव, न तु पण्डितः । उक्तञ्च न्यायखण्डखाद्यापरनाम श्रीमहावीर - स्तवे महोपाध्यायश्रीयशोविजयै: - 'शास्त्राण्यधीत्य बहवोऽत्र भवन्ति मूर्खा, यस्तु क्रियैकनिरतः पुरुषः स विद्वान् । सञ्चिन्त्यतां निभृतमौषधमातुरं किं, विज्ञातमेव वितनोत्यपरोगजालम् ॥९१॥' योगबिन्दावप्युक्तम्- 'पुत्रदारादिसंसारः, पुंसां सम्मूढचेतसाम् । विदुषां शास्त्रसंसारः, सद्योगरहितात्मनाम् ॥५०९ ॥ यः स्वयं धर्ममाचर्य परेभ्य उपदेशं ददाति स आराधकः । तस्यैव वचनं परे स्वीकुर्वन्ति । य उपदेशेन परेण આરાધક નથી. ઉપદેશ આપનાર કદાચ શારીરિક પ્રતિકૂળતા, અશુભ કર્મોનો ઉદય વગેરે કારણોને લીધે સ્વયં ધર્મારાધના કરી શકતો ન હોય. તેના મનમાં જો તે ધર્મ ન કરવાનો ખેદ હોય અને તે કરવાનો ભાવ હોય તો તે આરાધક છે. બીજાને ઉપદેશ આપવામાં પંડિત અને પોતાના આત્માના હિતમાં ઉદ્યમ નહીં કરનારાને
શ્રીમુનિસુંદરસૂરિજીએ અધ્યાત્મકલ્પદ્રુમમાં આ રીતે શિખામણ આપી છે, ‘લોકોને ખુશ કરનારા શાસ્ત્રોને ભણનારો તું પંડિત એવા માત્ર નામથી કેમ ખુશ થાય છે ? તેથી કંઈક ભણ અને શીઘ્ર કંઈક કર કે જેથી તારે સંસારમાં પડવાનું ન થાય. (૯૬) હે મુનિ ! તને ધિક્કાર થાવ. આગમો વડે લોકોને ખુશ કરીને તું અભિમાન કરે છે. પરભવમાં હિત થાય એ માટે તું સંયમમાં ઉદ્યમ કરતો નથી. તું એકલપેટો છે. ભવાંતરમાં તે લોકો ક્યાં હશે ? તે અભિમાન ક્યાં હશે ? અને આ સંયમ ક્યાં હશે ? (૯૭)' જે માત્ર શાસ્ત્રોને ભણે છે, પણ સંયમમાં રત થતો નથી તે મૂર્ખ જ છે, પંડિત નહીં. ન્યાયખંડખાદ્ય જેનું બીજું નામ છે એવા શ્રીમહાવીરસ્તવમાં મહોપાધ્યાયજીએ કહ્યું છે, ‘શાસ્ત્રો ભણીને અહીં ઘણા મૂર્ખ બને છે. જે પુરુષ ક્રિયામાં એકમાત્ર નિરત હોય છે તે વિદ્વાન છે. વિચારો કે શું માત્ર જણાયેલું સારું ઔષધ રોગીને રોગમુક્ત કરે છે ? (૯૧)' યોગબિંદુમાં પણ કહ્યું છે, ‘મૂઢ ચિત્તવાળા પુરુષોને પુત્ર, પત્ની વગેરે રૂપ સંસાર હોય છે. ધર્મમાં ઉદ્યમ વિનાના વિદ્વાનોને શાસ્રોરૂપી સંસાર હોય છે. (૫૦૯)' જે પોતે ધર્મ આચરીને બીજાને ઉપદેશ આપે છે તે આરાધક છે. તેનું જ વચન બીજા સ્વીકારે છે.

Page #280

५३१
योगसारः ५/३०
मुक्तेः सरल उपायः धर्मं कारयति स्वयं तु न धर्मं करोति स तं नरमनुकरोति यः परेभ्यो भोजनं दत्त्वा स्वयं क्षुधाक्षामस्तिष्ठति ।
अयमत्रोपदेशः-उपदेशदानं सुकरम्, स्वयमाचरणं दुष्करम् । ततो न केवलमुपदेशदानेन मोदनीयम्, परन्त्वाचरणेऽपि यतनीयम् ॥२९॥
अवतरणिका - ‘मुनीन्द्ररपि स्वात्मा स्वहिते योक्तुं दुष्करः' इत्युक्तम् । तस्य कारणमिदं-प्राय: सर्वे सुखं सुखत्वेन दुःखञ्च दुःखत्वेन मन्यन्ते । ततस्ते स्वहिते न प्रवर्त्तन्ते । ततस्तन्मतप्रतिपक्षभूतं मुक्तेः सरलमुपायं दर्शयति - मूलम् - यदा दुःखं सुखत्वेन, दुःखत्वेन सुखं यदा ।
मुनिर्वेत्ति तदा तस्य, मोक्षलक्ष्मीः स्वयंवरा ॥३०॥ अन्वयः - यदा मुनिर्दुःखं सुखत्वेन सुखं दुःखत्वेन वेत्ति तदा तस्य मोक्षलक्ष्मीः स्वयंवरा ॥३०॥
पद्मीयावृत्तिः - यदा - यस्मिन्काले, मुनिः - मुक्तिमार्गपान्थः, दुःखम् - कष्टम्, सुखत्वेन - आनन्दरूपेण, सुखम् - सांसारिकपदार्थजन्यां मुदम्, दुःखत्वेन - प्रतिकूल
જે ઉપદેશ વડે બીજા પાસે ધર્મ કરાવે છે, પણ પોતે ધર્મ કરતો નથી તે તે માણસને અનુસરે છે જે બીજાને ભોજન આપીને પોતે ભૂખ્યો રહે છે.
અહીં ઉપદેશ આ પ્રમાણે છે - ઉપદેશ આપવો સહેલો છે. પોતે આચરણ કરવું મુશ્કેલ છે. માટે માત્ર ઉપદેશ આપીને ખુશ ન થવું, પણ તેનું આચરણ પણ કરવું. (२८)
અવતરણિકા - “મુનીન્દ્રો પણ પોતાના આત્માને પોતાના હિતમાં મુશ્કેલીથી જોડી શકે છે,” એમ કહ્યું. તેનું કારણ આ છે – પ્રાયઃ બધા સુખને સુખરૂપે અને દુઃખને દુઃખરૂપે માને છે. તેથી તેઓ પોતાના હિતમાં પ્રવૃત્ત થતાં નથી. તેથી તેમની માન્યતાથી વિપરીત એવો મુક્તિનો સરળ ઉપાય બતાવે છે –
શબ્દાર્થ - જયારે મુનિ દુઃખને સુખ તરીકે અને સુખને દુઃખ તરીકે જાણે છે ત્યારે तेने भोक्ष३५. लक्ष्मी स्वयं १२ छ. (30)

Page #281

५३२ विषयकषाया दुःखोपायाः, संयमः सुखोपायः । योगसारः ५/३० વેનીયત્વેન, વેત્તિ – નાનાતિ, તા - તસ્મિાને, તી - મુને, મોક્ષનસ્પી: – मुक्तिश्रीः, स्वयंवरा - स्वयम्-आत्मना वृणोति-परिणयतीति स्वयंवरा-आसन्नवतिनी।
जीवाः सांसारिकसुखानि तात्त्विकसुखरूपेण पश्यन्ति । ते संयमकष्टानि तात्त्विकदुःखरूपेण मन्यन्ते । ततस्ते सांसारिकसुखप्राप्त्यर्थं प्रयतन्ते । ते संयमकष्टेभ्यो बिभ्यति । ते तानि निवारयन्ति । एवं कुर्वाणास्ते पापं कुर्वन्ति धर्मं च नाऽचरन्ति । ततस्ते दुःखिनो भवन्ति । ते संसारे भ्रमन्ति । सर्वे जीवाः सुखार्थं धावन्ति, परन्तु सुखस्य सम्यगुपायं ते न जानन्ति । ततो दुःखोपायमपि सुखोपायं मत्वा ते तथा प्रवर्त्तन्ते यथा भृशं दुःखिनो भवन्ति । उक्तञ्च श्रीप्रशमरतौ श्रीउमास्वातिवाचकैः - 'दुःखद्विट् सुखलिप्सुर्मोहान्धत्वाददृष्टगुणदोषः । यां यां करोति चेष्टां, तया तया दुःखमादत्ते ॥४०॥' विषयकषाया दुःखस्योपायाः । संयमः सुखस्योपायः । यदि दुःखमनिष्टं तर्हि विषयकषायास्त्यक्तव्याः । यदि सुखमिष्टं तर्हि संयमे प्रवर्तनीयम् । विषयकषायाः सुखरूपेण भासमाना अपि वस्तुतो दुःखरूपाः, यतस्तेषामासेवनेनाऽऽयतावनेकगुणं दुःखं प्राप्यते । संयमकष्टानि दुःखरूपेण भासमानान्यपि वस्तुतः सुखरूपाणि, यतस्तैः क्लिष्टकर्मनिजरणेनाऽऽत्मनः
પઘીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - મુનિ એટલે મોક્ષમાર્ગનો મુસાફર. જીવો સંસારના સુખોને સાચા સુખ તરીકે જુવે છે. તેઓ સંયમજીવનના કષ્ટોને સાચા દુઃખ તરીકે માને છે. તેથી તેઓ સંસારના સુખો મેળવવા મહેનત કરે છે. તેઓ સંયમજીવનના કષ્ટોથી ડરે છે. તેઓ તેમને દૂર કરે છે. આમ કરતાં તેઓ પાપ કરે છે અને ધર્મ કરતાં નથી. તેથી તેઓ દુઃખી થાય છે અને સંસારમાં ભમે છે. બધા જીવો સુખ માટે દોડે છે, પણ સુખના સાચા ઉપાયને તેઓ જાણતાં નથી. તેથી દુઃખના ઉપાયને પણ સુખનો ઉપાય માની તેઓ એવું આચરણ કરે છે કે જેથી બહુ દુઃખી થાય છે. શ્રીપ્રશમરતિમાં શ્રીઉમાસ્વાતિવાચકજીએ કહ્યું છે - “દુઃખનો દ્વેષી અને સુખ પામવાની ઇચ્છાવાળો જીવ મોહથી આંધળો હોવાને લીધે ગુણ-દોષ જોયા વિના જે જે ચેષ્ટા કરે છે તે તે ચેષ્ટાથી દુઃખ પામે છે. (૪૦)' વિષયો અને કષાયો દુ:ખના ઉપાયો છે. સંયમ સુખનો ઉપાય છે. જો દુઃખ ન જોઈતું હોય તો વિષયો અને કષાયો છોડવા. જો સુખ જોઈતું હોય તો સંયમ પાળવું. વિષયો અને કષાયો સુખ જેવા લાગતાં હોવા છતાં પણ હકીકતમાં દુઃખરૂપ છે, કેમકે તેમના આસેવનથી ભવિષ્યમાં અનેકગણું દુઃખ આવે છે. સંયમ જીવનના કષ્ટો દુઃખરૂપ લાગવા છતાં હકીકતમાં સુખરૂપ છે, કેમકે તેમનાથી ગાઢ કર્મોની નિર્જરા થવાથી આત્માનું સાચું સુખ પ્રગટે છે. તેથી જો

Page #282

योगसार: ५/३१
दुःखं सुखत्वेन सुखञ्च दुःखत्वेन मन्तव्यम्
५३३
स्वाभाविकं सुखं प्रादुर्भवति । ततो यदि जीवो विषयकषायसुखं दुःखरूपेण मन्यते संयमकष्टानि सुखरूपेण मन्यते तर्हि स विषयकषायसुखं त्यजति संयमकष्टानि च सहते । एवं जाते स शीघ्रं मुक्तिसुखं प्राप्नोति । स्वयंवरा कन्या स्वयं स्वपतिं वृणोति । यो मुनिर्दुःखं सुखरूपेण सुखञ्च दुःखरूपेण पश्यति तं मुक्तिश्रीः स्वयं वृणोति । न तस्याः कृते मुनेर्महापुरुषार्थ आवश्यक इति भावः ।
अयमत्रोपदेश:- मुमुक्षुणा दुःखं सुखत्वेन मन्तव्यं सुखञ्च दुःखत्वेन ||३०||
अवतरणिका - यदा मुनिर्दुःखं सुखत्वेन सुखञ्च दुःखत्वेन वेत्ति तदा मोक्षलक्ष्मी: स्वयंवरा भवतीति प्रतिपादितम् । ततः कश्चिदाशङ्कते - 'ननु दुःखं कथं सुखत्वेन ज्ञातुं शक्यते सुखञ्च दुःखत्वेन ?' इति । ततः समाधानं कुर्वन्ग्रन्थकारः सुखदुःखे मनः कल्पिते इति सदृष्टान्तं प्रतिपादयति -
मूलम् - सर्वं वासनया दुःखं, सुखं वा परमार्थतः ।
म्लायत्यस्त्रे क्षणेऽप्येको, हतोऽप्यन्यस्तु तुष्यति ॥ ३१ ॥
अन्वयः - परमार्थतः सर्वं दुःखं सुखं वा वासनया (भवति), (यतः) एकोऽस्त्रेक्षणेऽपि જીવ વિષય-કષાયના સુખને દુઃખરૂપ માને અને સંયમજીવનના કષ્ટોને સુખરૂપ માને તો તે વિષય-કષાયના સુખને છોડી દે અને સંયમજીવનના કષ્ટોને સહન કરે. આમ કરવાથી તે જલ્દી મોક્ષના સુખને પામે. સ્વયંવરા કન્યા પોતે પોતાના પતિને પસંદ કરે છે. જે મુનિ દુઃખને સુખરૂપે અને સુખને દુઃખરૂપે જુવે છે, તેને મોક્ષલક્ષ્મી સ્વયં પસંદ કરે છે, એટલે કે તે જલ્દી મોક્ષે જાય છે.
અહીં ઉપદેશ આ પ્રમાણે છે – મોક્ષના અભિલાષીએ દુઃખને સુખ તરીકે અને सुजने दुःख तरी मानवु. ( 30 )
અવતરણિકા - ‘જ્યારે મુનિ દુઃખને સુખ તરીકે અને સુખને દુઃખ તરીકે જાણે છે ત્યારે મોક્ષલક્ષ્મી સ્વયં વરે છે’ એમ કહ્યું. તેથી કોઈક શંકા કરે છે - ‘દુઃખને સુખ તરીકે અને સુખને દુઃખ તરીકે શી રીતે જાણી શકાય ?' તેનું સમાધાન કરતાં ગ્રંથકાર સુખ અને દુઃખ મનથી કલ્પાયેલા છે, એવું દૃષ્ટાંત સહિત જણાવે છે -
શબ્દાર્થ - હકીકતમાં બધું દુઃખ કે સુખ કલ્પનાથી થાય છે, કેમકે એક વ્યક્તિ

Page #283

५३४ सुखदुःखे मनःकल्पिते
योगसारः ५/३१ म्लायति, अन्यस्तु हतोऽपि तुष्यति ॥३१॥
पद्मीया वृत्तिः - परमार्थतः - वस्तुतः, सर्वम् - निःशेषम्, दुःखम् - कष्टम्, सुखम् - मुद्, वाशब्दो विकल्पे, वासनया - मनःकल्पनया, 'भवति' इत्यत्राध्याहार्यम्, 'यतः' इत्यप्यत्राध्याहार्यम्, एकः - कश्चित्, अस्त्रेक्षणे - अस्त्राणाम्-शस्त्राणामीक्षणम्दर्शनमित्यस्त्रेक्षणम्, तस्मिन्, अपिशब्दो अस्त्रघाते तु म्लायत्येव, अस्त्रदर्शनेऽपि म्लायतीति द्योतयति, म्लायति - बिभेति, अन्यः - परः, तुशब्दो वैपरीत्यं द्योतयति, हतः - प्रहृतः, अपिशब्दो अस्त्राणामीक्षणे तु तुष्यत्येव, अस्त्रैर्हतोऽपि तुष्यतीति द्योतयति, तुष्यति - मोदते ।
वस्तुतः सामग्र्यां सुखस्य दुःखस्य वाऽस्तित्वमेव न विद्यते । सुखदुःखे तु कल्पनाशिल्पिनिर्मिते एव । मनो यत्र सुखस्य कल्पनां करोति तत्र जीवः सुखं मन्यते । मनो यत्र दुःखस्य कल्पनां करोति तत्र जीवो दुःखं मन्यते । इत्थं जगति सुखदुःखे न स्तः । आनन्दस्तु विद्यते । स आत्मन्यस्ति । सुखदुःखयोः काल्पनिकत्वमेकेन रूपकेण दर्श्यतेएको नरो दशकोटिसुवर्णमुद्रास्वाम्यासीत् । व्यवसाये स पञ्चकोटिसुवर्णमुद्रा अर्जितवान् । दशकोटिसुवर्णमुद्रास्वामी अन्यो नरस्तस्मिन्नेव व्यवसाये दशकोटिसुवर्णमुद्रा अर्जितवान् । ततः प्रथमो नरः पञ्चकोटिसुवर्णमुद्रालाभेऽपि दुःखी जातः, यतो द्वितीयनरस्य तस्मादधिको लाभो जातः । अन्यदा तस्यैव प्रथमनरस्य व्यवसाये.पञ्चकोटिसुवर्णमुद्राणां हानिर्जाता । શસ્ત્રને જોવા માત્રથી પણ કરમાઈ જાય છે, જયારે બીજી વ્યક્તિ હણાવા છતાં પણ मुश थाय छे. (३१)
પક્વીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - હકીકતમાં સામગ્રીમાં સુખનું કે દુઃખનું અસ્તિત્વ જ નથી. સુખ અને દુઃખ તો કલ્પનારૂપી શિલ્પીથી જ બનેલા છે. મન જ્યાં સુખની કલ્પના કરે છે, ત્યાં જીવ સુખ માને છે. મન જયાં દુઃખની કલ્પના કરે છે ત્યાં જીવ દુઃખ માને છે. આમ જગતમાં સુખ-દુ:ખ છે જ નહીં. આનંદ તો છે. તે આત્મામાં છે. “સુખ અને દુઃખ કાલ્પનિક છે એ વાત એક રૂપકથી બતાવાય છે – એક માણસ પાસે દસ કરોડ સોનામહોર હતી. વેપારમાં તે પાંચ કરોડ સોનામહોર કમાયો. દસ કરોડ સોનામહોરનો માલિક બીજો માણસ એ જ વેપારમાં દસ કરોડ સોનામહોર કમાયો. તેથી પહેલો માણસ પાંચ કરોડ સોનામહોર કમાવા છતાં પણ દુ:ખી થયો, કેમકે બીજા માણસને તેના કરતા વધુ લાભ થયો હતો. એકવાર તે જ પહેલા માણસને વેપારમાં પાંચ કરોડ સોનામહોરનું નુકસાન થયું. બીજા માણસને તે જ

Page #284

योगसार: ५/३१
सर्वं दुःखं सुखं वा वासना
५३५
द्वितीयस्य तु नरस्य तस्मिन्नेव व्यवसाये दशकोटिसुवर्णमुद्राणां हानिर्जाता । ततः प्रथमो नरः पञ्चकोटिसुवर्णमुद्राहानावपि सुखी जातः, यतो द्वितीयनरस्य तस्मादधिका हानिर्जाता । जगति लाभे जाते नरः सुखी भवति हानौ च स दुःखी भवति । अत्र तु विपरीतमभवत् - लाभे स नरो दुःखी जातो हानौ तु सुखी जातः । अत इदं निश्चीयते - लाभे सुखं वा दुःखं वा नास्ति, हानावपि सुखं वा दुःखं वा नास्तीति । मनःकल्पनयैव लाभे वा हानौ वा सुखं वा दुःखं वा भवतः । एवं सर्वत्र ज्ञेयम् । शूकरो विष्टायां सुखं मन्यते । मनुष्यस्तां जुगुप्सते । मनुष्यो येषु भोगेषु सुखं मन्यते तान् देवा जुगुप्सन्ते । भीरुः शस्त्राणां दर्शनेऽपि बिभेति । शूरस्तु शस्त्रैर्हतोऽपि मोदते । भीरुः शस्त्रदर्शने स्वस्य भाविनीं हानिं मत्वा तत्र शस्त्रे दुःखं विकल्प्य बिभेति। शूरः शस्त्रहतोऽपि इह यशः प्रसरणं परत्र च सुरलोकप्राप्तिं विकल्प्य मोदते । इत्थं मनःकल्पनयैव सुखदुःखे भवतः । न तु पारमार्थिके सुखदुःखे कुत्रापि विद्येते । मुनिनेदं तत्त्वं चिन्तनीयम् । ततस्तस्य विषयकषायसुखं सुखत्वेन न भासिष्यते
વેપારમાં દસ કરોડ સોનામહોરનું નુકસાન થયું. તેથી પહેલો માણસ પાંચ કરોડ સોનામહોરનું નુકસાન થવા છતાં સુખી થયો, કેમકે બીજા માણસને તેના કરતા વધુ નુકસાન થયું હતું. જગતમાં નફો થાય તો માણસ સુખી થાય છે અને હાનિ થાય તો તે દુ:ખી થાય છે. અહીં તો ઊંધું થયું - પહેલો માણસ નફામાં દુઃખી થયો અને નુકસાનમાં સુખી થયો. માટે આ નક્કી થાય છે કે નફામાં સુખ કે દુઃખ નથી અને નુકસાનમાં પણ સુખ કે દુઃખ નથી. મનની કલ્પનાથી જ નફામાં કે નુકસાનમાં સુખ કે દુઃખ થાય છે. એ પ્રમાણે બધે જાણવું. ભૂંડ વિષ્ટામાં સુખ માને છે. માણસ તેની દુર્ગંછા કરે છે. માણસ જે ભોગોમાં સુખ માને છે તેમની દેવો દુર્ગંછા કરે છે. ડરપોક માણસ શસ્ત્રોને જોઈને પણ ડરે છે. શૂરવીર માણસ શસ્ત્રોથી હણાવા છતાં પણ ખુશ થાય છે. ડરપોક માણસ શસ્ત્રોને જોઈને પોતાને થનારા નુકસાનનો વિચાર કરી તે શસ્ત્રોમાં દુઃખ માનીને ડરે છે. શૂરવીર માણસ શસ્ત્રોથી હણાવા છતાં પણ અહીં યશના ફેલાવાને અને પરલોકમાં દેવલોકની પ્રાપ્તિને વિચારીને ખુશ થાય છે. મનની કલ્પનાથી જ સુખદુઃખ થાય છે. સાચા સુખ-દુઃખ ક્યાંય પણ નથી. મુનિએ આ તત્ત્વ વિચારવું જોઈએ. તેથી તેને વિષયકષાયનું સુખ સુખ તરીકે નહીં લાગે
આમ

Page #285

५३६
सुखे न मोदनीयं दुःखञ्च न द्वेष्टव्यम् योगसार: ५/३२ नाऽपि संयमकष्टानि दुःखत्वेन भासिष्यन्ते । मनःकल्पनया स विषयकषायसुखं दुःखत्वेन मत्वा संयमकष्टाँश्च सुखत्वेन मत्वा शीघ्रं मुक्तिं यास्यति । सुखदुःखानां काल्पनिकत्वमवगम्य मुनिना सर्वत्र समेन भवितव्यम् । समस्तु परमानन्दमनुभवति ।
अयमत्रोपदेशः - सुखदुःखे न पारमार्थिके, परन्तु काल्पनिके । ततः सुखे न मोदनीयं दुःखञ्च न द्वेष्टव्यम् ॥३१॥
अवतरणिका - 'सुखदुःखे मन:कल्पिते' इति प्रतिपादितम् । ततो योगी यदा परमात्मनि लीनो भवति तदा तस्य दुःखं न विद्यते इति प्रतिपादयति - मूलम् - 'सुखमग्नो 'यथा कोऽपि, लीनः प्रेक्षणकादिषु ।
*गतं कालं न जानाति, तथा योगी परेऽक्षरे ॥३२॥ अन्वयः - यथा प्रेक्षणकादिषु लीनः सुखमग्नः कोऽपि गतं कालं न जानाति तथा योगी परेऽक्षरे (लीनः सुखमग्नो गतं कालं न जानाति) ॥३२॥
पद्मीया वृत्तिः - यथाशब्दो दृष्टान्तोपन्यासे, प्रेक्षणकादिषु - प्रेक्षणकम्-नाट
અને સંયમના કષ્ટો દુઃખરૂપ નહીં લાગે. મનની કલ્પનાથી તે વિષયકષાયના સુખને દુઃખ તરીકે માનીને અને સંયમજીવનના કષ્ટોને સુખ તરીકે માનીને જલ્દી મોક્ષે જશે. સુખ-દુઃખ કાલ્પનિક છે એમ જાણીને મુનિએ બધે સમાન બનવું. સમતાવાળો મુનિ પરમાનંદ અનુભવે છે.
અહીં ઉપદેશ આ પ્રમાણે છે – સુખ-દુઃખ વાસ્તવિક નથી, પરંતુ કાલ્પનિક છે. માટે સુખમાં ખુશ ન થવું અને દુઃખનો દ્વેષ ન કરવો. (૩૧),
અવતરણિકા - ‘સુખ-દુઃખ મનથી કલ્પાયેલા છે,” એમ કહ્યું. તેથી યોગી જ્યારે પરમાત્મામાં લીન થાય છે, ત્યારે તેને દુઃખ નથી રહેતું એમ જણાવે છે –
શબ્દાર્થ - જેમ નાટક વગેરેમાં લીન થયેલ સુખમાં ડૂબેલ કોઈક માણસ કે દેવ પસાર થયેલા સમયને જાણતો નથી, તેમ પરમાત્મામાં લીન થયેલ સુખમાં ડૂબેલ યોગી પણ પસાર થયેલા સમયને જાણતો નથી. (૩૨)
१. G J प्रत्योरयं श्लोको नास्ति । २. यदा - D। ३. गतकालं - CI ४. विजानाति - FI

Page #286

५३७
योगसारः ५/३२ सुखमग्नो गतं कालं न जानाति कमादौ येषां नाट्य-गीत-क्रीडादीनामिति प्रेक्षणकादयः, तेषु, लीनः - एकाग्रः, सुखमग्नः - सुखे-मुदि मग्नः-विप्लावित इति सुखमग्नः, कोऽपि - मनुष्यो देवो वा, गतम् - अतीतम्, कालम् - समयम्, नशब्दो निषेधे, जानाति - वेत्ति, तथाशब्दो दाान्तिकोपन्यासे, योगी - मुक्तिप्रापकयोगाऽऽराधकः, परे - श्रेष्ठ, अक्षरे - न क्षरति-स्वरूपाच्चलतीत्यक्षरः परमात्मेत्यर्थः, तस्मिन्, लीनः सुखमग्नो गतं कालं न जानातीत्यत्राप्यनुवर्तनीयम् । __ केचन मनुष्या देवा वा विपुलभोगसामग्रीवन्तः सन्ति । ते प्रेक्षणक-नाट्य-गीतक्रीडादिषु तन्मया भवन्ति । प्रेक्षणकादीनि तेभ्यो रोचन्ते । ततस्ते तत्र तल्लीना भवन्ति । यत्र रुचिर्भवति तत्रैकाग्रता जायते । तत्रोद्वेगो न भवति । इत्थं प्रेक्षणकादिषु लीनास्तेऽद्वितीयं सुखमनुभवन्ति । सुखमग्नास्तेऽन्यत्सर्वं विस्मरन्ति । तेऽतीतं कालमपि न जानन्ति । सम्पूर्णां रात्रिं यावत्प्रेक्षणकादिकं दृष्ट्वा मनुष्या एवमेव मन्यन्ते यत्क्षणेनैव सर्वं समाप्तम् । देवा अपि सहस्रवर्षाणि यावत् प्रेक्षणकादिकं दृष्ट्वा तत्समाप्तावेवमेव मन्यन्ते यत्क्षणेनैव सर्वं समाप्तम् । इदं तेषां गतस्य कालस्याऽज्ञानं तेषां प्रकृष्टं सुखं ज्ञापयति । एवमेव योगी परमात्मनि लीयते । स स्वात्मानं परमात्मनोऽभिन्नं पश्यति । स परमात्मनो ध्याने लीनो
પવીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - મોક્ષ આપનારા યોગની આરાધના કરે તે યોગી. પરમાત્મા પોતાના સ્વરૂપમાંથી ચલિત થતાં નથી, માટે અક્ષર કહેવાય છે.
કેટલાક મનુષ્યો કે દેવો પાસે ભોગની ઘણી સામગ્રી હોય છે. તેઓ નાટક, નૃત્ય-ગીત-ખેલ વગેરેમાં તન્મય બને છે. તેમને નાટક વગેરે ગમે છે. તેથી તેઓ તેમાં લીન થઈ જાય છે. જ્યાં રુચિ હોય ત્યાં એકાગ્રતા આવે, ત્યાં કંટાળો ન આવે. આમ નાટક વગેરેમાં લીન થયેલા તેઓ અસાધારણ સુખને અનુભવે છે. સુખમાં ડૂબેલા તેઓ બીજું બધું ભૂલી જાય છે. તેઓ પસાર થયેલા સમયને પણ જાણતાં નથી. આખી રાત નાટક વગેરે જોઈને મનુષ્યો એમ જ માને છે કે એક ક્ષણમાં બધું પૂરું થઈ ગયું. દેવો પણ હજારો વર્ષો સુધી નાટક વગેરેને જોઈને તે પૂરા થાય ત્યારે એમ જ માને છે કે એક ક્ષણમાં જ બધું પૂરું થઈ ગયું. તેઓ પસાર થયેલા સમયને જાણતાં નથી એ બાબત તેમના પ્રકષ્ટ સુખને જણાવે છે. એ જ પ્રમાણે યોગી પરમાત્મામાં લય પામે છે. તે પોતાને પરમાત્માથી અભિન્ન જુવે છે. તે પરમાત્માના

Page #287

५३८
परेऽक्षरे लीनो गतं कालं न जानाति योगसारः ५/३२ भवति । परमात्मनि लीनो योग्यात्मानन्दमनुभवति । ततः सोऽतीतं कालं न वेत्ति । सुखेऽतीतानि वर्षसहस्राण्यपि क्षणवद्भासन्ते । दुःखेऽतीतं क्षणमपि वर्षसहस्राणीव भासते। प्रेक्षणकादिषु जायमानं सुखं पौद्गलिकमस्ति । आत्माऽऽनन्दः सहजः । स वर्णनातीतः । सोऽनुभवगम्यो न शब्दगम्यः । परमात्मनि मग्नो योगी स्वास्तित्वं विस्मरति । स स्वस्य सर्वं दुःखं विस्मरति । स स्वात्मानं परमात्ममयं पश्यति । परमात्मा त्वानन्दमयः । ततो योग्यपि स्वात्मानमानन्दमयं पश्यति । स आत्मानन्दमनुभवति । स आनन्दाद्वैतमनुभवति । कालस्य ज्ञानं तदा भवति यदा कार्यान्तरस्यापेक्षा भवति प्रस्तुते वा कार्ये रुचिर्दीयते । आत्मानन्दमग्नस्य योगिनः कृतकत्यत्वात् कार्यान्तरस्यापेक्षा नास्ति । आत्मानन्दस्य पूर्णत्वात्तत्र मुने रुचिर्न हीयते । ततो मुनिर्गतं कालं न जानाति ।
अत्रायं सारः - सुखाद्वैतानुभवार्थं परमात्मनि लीनैर्भवितव्यम् ॥३२॥
ધ્યાનમાં લીન થાય છે. પરમાત્મામાં લીન થયેલ યોગી આત્માના આનંદને અનુભવે છે. તેથી તે પસાર થયેલા સમયને જાણતો નથી. સુખમાં પસાર થયેલા હજારો વર્ષો પણ એક ક્ષણ જેવા લાગે છે. દુઃખમાં પસાર થયેલ એક ક્ષણ પણ હજારો વર્ષો જેવી લાગે છે. નાટક વગેરેમાં થતું સુખ પૌદૂગલિક છે. આત્માનો આનંદ સ્વાભાવિક છે. તેનું વર્ણન થઈ શકે એવું નથી. તે અનુભવથી જાણી શકાય છે, શબ્દોથી નહીં. પરમાત્મામાં લીન થયેલ યોગી પોતાનું અસ્તિત્વ ભૂલી જાય છે. તે પોતાનું બધું દુઃખ ભૂલી જાય છે. તે પોતાને પરમાત્મામય જુવે છે. પરમાત્મા આનંદમય છે. તેથી યોગી પણ પોતાને આનંદમય જુવે છે. તે આત્માના આનંદને અનુભવે છે. તે અસાધારણ આનંદને અનુભવે છે. સમયનું ભાન ત્યારે થાય કે જ્યારે બીજા કામની અપેક્ષા હોય અથવા પ્રસ્તુત કામમાં રુચિ ઘટે. આત્માના આનંદમાં ડૂબેલો યોગી કૃતકૃત્ય હોવાથી તેને બીજા કામની અપેક્ષા નથી. આત્માનો આનંદ સંપૂર્ણ હોવાથી તેમાં મુનિની રુચિ ઘટતી નથી. તેથી મુનિ પસાર થયેલા સમયને જાણતો નથી.
અહીં સાર આ પ્રમાણે છે – અસાધારણ સુખને અનુભવવા પરમાત્મામાં લીન થવું. (૩૨)

Page #288

योगसार: ५/३३
विषयशर्मेच्छा मृगतृष्णासन्निभा
५३९
अवतरणिका - त्रिंशत्तमवृत्तवर्णितस्य मुक्तेः सरलोपायस्य योगिनि चरितार्थत्वं
दर्शयति
मूलम् - मृगमित्रो 'यदा योगी, वनवाससुखे रतः ।
तदा विषयशर्मेच्छा, मृगतृष्णा विलीयते ॥ ३३॥
यदा मृगमित्रो योगी वनवाससुखे रतस्तदा विषयशर्मेच्छा मृगतृष्णा
अन्वयः
विलीयते ॥३३॥
पद्मया वृत्ति: - यदा - यस्मिन्काले, मृगमित्र: - मृगाः पशवो मित्राणि - वयस्या यस्येति मृगमित्रः, योगी योगसमाराधको मुनिः, वनवाससुखे - वने-अटव्यां वास:- अवस्थानमिति वनवासः, तत्र सुखम्-आनन्द इति वनवाससुखम्, तत्र, रतः तस्मिन्काले, विषयशर्मेच्छा विषयेषु - इन्द्रियार्थेषु शर्म - सुखमिति विषयशर्म, तस्येच्छा-अभिलाषेति विषयशर्मेच्छा, मृगतृष्णा - मृगाणाम् - हरीणानां तृष्णापिपासेवेति मृगतृष्णा, पूरयितुमशक्यत्वात्, विलीयते
मग्नः,
तदा
क्षीयते ।
-
-
जना विषयेषु सुखं मत्वा तत्प्राप्त्यर्थं भृशं प्रयतन्ते । तत्सुखेन ते न तृप्यन्ति, परन्तु यथा यथा विषयसुखं प्राप्यते तथा तथा तेषां तृष्णा वर्धते । इत्थं विषयसुखार्थं धावन्तस्ते कदापि न तृप्यन्ति, परन्तु केवलं क्लेशमनुभवन्ति । मृगास्तृषाशमनाय मृगतृष्णिकां प्रति धावन्ति । मृगतृष्णिकास्वरूपं दर्शितं प्राक् तृतीयप्रस्तावषष्ठवृत्तवृत्तौ । यथा यथा ते
અવતરણિકા - ત્રીસમા શ્લોકમાં કહેલો મુક્તિનો સરળ ઉપાય યોગીના જીવનમાં ચરિતાર્થ થાય છે, તે બતાવે છે
-
-
શબ્દાર્થ - જ્યારે પશુઓનો મિત્ર એવો યોગી વનવાસના સુખમાં ૨મે છે, ત્યારે विषयसुयोनी छा३पी भृगतृष्णा (हरणोनी तरस) नाश पामे छे. (33)
પદ્મીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - લોકો વિષયોમાં સુખ માનીને તેને મેળવવા બહુ પ્રયત્ન કરે છે. પણ જેમ જેમ વિષયસુખ મળે છે તેમ તેમ તેમની તૃષ્ણા વધે છે. આમ વિષયસુખ માટે દોડતાં તેઓ ક્યારે પણ તૃપ્ત થતાં નથી, પણ માત્ર ક્લેશને અનુભવે છે. હરણો તરસ છિપાવવા ઝાંઝવાના નીર તરફ દોડે છે. ઝાંઝવાના १. यथा कोऽपि C, यथा योगी - F, G, JI २. तथा
-
C, F, G, JI

Page #289

५४०
आत्मानन्दमग्नो विषयसुखं नेच्छति । योगसारः ५/३३ धावन्ति तथा तथा मृगतृष्णिका दूरे गच्छति । ततस्तेषां तृषा न शाम्यति, प्रत्युत सा बाढं वर्धते । तया पीडितास्ते जलं विना मृत्युमाप्नुवन्ति । इत्थं मृगतृष्णा कदापि न शाम्यति । एवं विषयसुखेच्छाऽपि कदाऽपि न पूर्यते । तया पीडिता जना दुर्गतिमाप्नुवन्ति । मुनिरिदं जानाति । ततः स विषयेषु न लुभ्यति । स विषयसुखार्थं न धावति । स विषयास्त्यक्त्वा वने वसति । तत्र स विषयत्यागजं सुखमनुभवति । तस्य मनो विषयेभ्यो निवर्त्तते । ततस्तत्र कषाया अपि न प्रादुर्भवन्ति । स उपशान्तो भवति । ततः पशवोऽपि वैरं त्यक्त्वा तस्य मित्राणि जायन्ते । एवं वने वसनेन मुनिरात्मानन्दे मग्नो भवति । ततस्तस्य वैषयिकं सुखं तुच्छं प्रतिभासते । तस्य मनसि विषयसुखस्येच्छा क्षीयते । निधानप्राप्तौ कोऽपि कपर्दकस्येच्छां न करोति । एवमात्मानन्दमग्नो मुनिर्विषयसुखं नेच्छति । आत्मसुखं स्वाधीनम् । ततस्तदेव वस्तुतः सुखम्, विषयसुखं तु पराधीनम्। ततस्तदुःखमेव । उक्तञ्च तत्त्वामृते - 'आत्माधीनं तु यत्सौख्यं, तत्सौख्यं वर्णितं बुधैः । पराधीनं तु यत्सौख्यं, दुःखमेव न तत्सुखम् ॥३०५॥' अध्यात्मोपनिषद्यप्युक्तम् નીરનું સ્વરૂપ પૂર્વે ત્રીજા પ્રસ્તાવના છઠ્ઠા શ્લોકની વૃત્તિમાં બતાવ્યું છે. જેમ જેમ તેઓ દોડે છે તેમ તેમ ઝાંઝવાના નીર દૂર થાય છે. તેથી તેમની તરસ છિપાતી નથી, ઊલટું તેમની તરસ બહુ વધી જાય છે. તરસ્યા થયેલા તેઓ પાણી વિના મરી જાય છે. આમ હરણોની તરસ ક્યારેય છિપાતી નથી. એમ વિષયસુખોની ઇચ્છા પણ ક્યારેય પૂરાતી નથી. તેનાથી પીડાયેલા લોકો દુર્ગતિમાં જાય છે. મુનિ આ જાણે છે. તેથી તે વિષયોમાં લોભાતો નથી. તે વિષયસુખો માટે દોડતો નથી. તે વિષયોને છોડીને વનમાં રહે છે. ત્યાં તે વિષયોના ત્યાગજન્ય સુખને અનુભવે છે. તેનું મન વિષયોમાંથી પાછું ફરે છે. તેથી તેમાં કષાયો પણ પેદા થતાં નથી. તે ઉપશાંત થાય છે. તેથી પશુઓ પણ વૈરને છોડીને તેના મિત્રો બને છે. આમ વનમાં વસનારો મુનિ આત્માના આનંદમાં મગ્ન બને છે. તેથી તેને વિષયોનું સુખ તુચ્છ લાગે છે. તેના મનમાં વિષયસુખની ઇચ્છા નાશ પામે છે. નિધાન મળે તો કોઈ પણ કોડીની ઇચ્છા કરતું નથી. એમ આત્માના આનંદમાં મગ્ન એવો મુનિ વિષયસુખને ઇચ્છતો નથી. આત્મામાં રહેલું સુખ સ્વાધીન છે. તેથી તે જ હકીકતમાં સુખ છે. વિષયજન્ય સુખ તો પરાધીન છે. તેથી તે દુઃખરૂપ જ છે. તત્ત્વામૃતમાં કહ્યું છે, “આત્માને આધીન જે સુખ છે, પંડિતોએ તેને સુખ કહ્યું છે. જે પરાધીન સુખ છે તે દુઃખ જ છે, સુખ નથી. (૩૦૫) અધ્યાત્મોપનિષદ્ઘાં પણ કહ્યું છે, “બધું

Page #290

योगसारः ५/३४ वनवासे कथं सुखं भवति ?
५४१ - 'सर्वं परवशं दुःखं, सर्वमात्मवशं सुखम् । एतदुक्तं समासेन, लक्षणं सुखदुःखयोः ॥२/१२॥' तत आत्मसुखाभिलाषी मुनिर्विषयसुखं नाभिलषति । इत्थं यदा सर्वस्पृहां त्यक्त्वा मुनिः सहजानन्दे निमज्जति तदा तस्य मृगतृष्णानिभा विषयसुखेच्छा क्षीयते । उक्तञ्चाध्यात्मोपनिषदि - ‘अन्तर्निमग्नः समतासुखाब्धौ, बाह्ये सुखे नो रतिमेति योगी । अटत्यटव्यां क इवार्थलुब्धो, गृहे समुत्सर्पति कल्पवृक्षे ॥४/८५॥'
अयमत्रोपदेशः - विषयसुखेच्छाक्षयार्थमात्मानन्दे मग्नेन भवितव्यम् ॥३३॥
अवतरणिका - योगी वनवाससुखे रतो भवतीति दर्शितम् । अधुना वनवासे सुखं कथं भवतीति शङ्कां समादधाति - मूलम् - वने 'शान्तः सुखासीनो, निर्द्वन्द्वो 'निष्परिग्रहः ।
प्राप्नोति यत्सुखं योगी, सार्वभौमोऽपि तत्कुतः ? ॥३४॥ अन्वयः - शान्तः सुखासीनो निर्द्वन्द्वो निष्परिग्रहो योगी वने यत्सुखं प्राप्नोति तत्सार्वभौमोऽपि कुतः (प्राप्नोति) ? ॥३४॥ । પરને આધીન દુઃખ છે, બધું આત્માને આધીન સુખ છે. સુખ અને દુઃખનું આ સંક્ષેપમાં લક્ષણ કહ્યું છે. (૨/૧૨)” આમ જ્યારે બધી સ્પૃહા છોડીને મુનિ સહજ આનંદમાં ડૂબે છે ત્યારે તેની હરણની તરસ જેવી વિષયસુખની ઇચ્છા નાશ પામે છે. અધ્યાત્મોપનિષદ્દમાં કહ્યું છે – “સમતાસુખના સમુદ્રમાં અંદર ડૂબેલ યોગી બાહ્ય સુખમાં આનંદ નથી પામતો. ઘરમાં કલ્પવૃક્ષ ઊગે છતે ધનનો લોભી કોણ જંગલમાં (मट3. (४/५)
અહીં આ પ્રમાણે ઉપદેશ છે – વિષયસુખની ઇચ્છાનો નાશ કરવા આત્માના मानहां मन थj. (33)
અવતરણિકા - યોગી વનવાસના સુખમાં રમે છે એમ બતાવ્યું. હવે વનવાસમાં સુખ શી રીતે હોય? એવી શંકાનું સમાધાન કરે છે -
શબ્દાર્થ - કષાયોથી મુક્ત, સુખમાં લીન, દ્વન્દો વિનાનો, પરિગ્રહ વિનાનો યોગી વનમાં જે સુખને પામે છે, તે ચક્રવર્તી પણ ક્યાંથી પામે? (૩૪) १. शान्तसुखासिनो - F, G J॥ २. नि:परिग्रहः - D, E G KI
B-19

Page #291

५४२ योगी शान्तः सुखासीनो निर्द्वन्द्वो निष्परिग्रहश्च भवति योगसारः ५/३४ __पद्मीया वृत्तिः - शान्तः - कषायमुक्तः, सुखासीनः - सुखे-आनन्दे आसीन:लीन इति सुखासीनः, निर्द्वन्द्वः - निर्गतं द्वन्द्वं-रागद्वेषरूपं सुखदुःखरूपं प्रियाप्रियरूपं वा यस्मादिति निर्द्वन्द्वः, निष्परिग्रहः - अकिञ्चनः, योगी - मुनिः, वने - कान्तारे, यत् - अवर्णनीयम्, सुखम् - आनन्दम्, प्राप्नोति - अनुभवति, तत् - वनवाससुखम्, सार्वभौमः - सर्वां भूमिं भुनक्तीति सार्वभौमः - चक्रवर्ती, अपिशब्दोऽन्यस्तु नैव प्राप्नोति, परन्तु सार्वभौमोऽपि न प्राप्नोतीति द्योतयति, कुतः - कथम्, प्राप्नोतीत्यत्राप्यनुकर्षणीयम्, नैव प्राप्नोतीत्यर्थः ।
वने निवसन्योगी शान्तो भवति । स कषायैर्व्याकुलो न भवति । तस्य चित्ते इच्छातरङ्गा न प्रादुर्भवन्ति । यो बाह्यसङ्गपाशबद्धो भवति स ईर्ष्याद्वेषाद्यान्तरदोषैरशान्तो भवति । योगिना तु सर्वसङ्गस्त्यक्तः । ततः सोऽन्तरङ्गदोषैर्न पीड्यते । एवं स शान्तो भवति । स आत्मानन्दे लीनो भवति । स वैषयिकसुखविमुक्तो भवति । स भोगजं सुखं नाऽनुभवति। स त्यागजं सुखमनुभवति । भोगजं सुखं तु मृगतृष्णिकानिभत्वादुःखरूपम् । वनवासी योगी द्वन्द्वविमुक्तो भवति । सोऽहं पर इति द्वन्द्वान्मुक्तः । स आत्मानं परञ्च तुल्यदृष्ट्या पश्यति । स सुखदुःखरूपद्वन्द्वान्मुक्तः । स सदा प्रसन्नो भवति । स प्रियाऽप्रिय
પરીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - જે કષાયથી મુક્ત હોય તેને શાન્ત કહેવાય. राग-द्वेष, सुम-दु:५, प्रिय-प्रिय वगेरे द्वन्धो छ. सार्वभौम भेटले. सर्व भूमिनो માલિક, એટલે કે ચક્રવર્તી.
વનમાં રહેતો યોગી શાંત હોય છે. તે કષાયોથી વ્યાકુળ થતો નથી. તેના મનમાં ઇચ્છાના તરંગો પેદા થતાં નથી. જે બાહ્ય સંગોની જાળથી બંધાયેલો હોય છે, તે ઈર્ષ્યા-દ્વેષ વગેરે આંતર દોષો વડે અશાંત હોય છે. યોગીએ તો બધો સંગ છોડ્યો છે. તેથી તે અંતરંગ દોષોથી પીડાતો નથી. આમ તે શાંત થાય છે. તે આત્માના આનંદમાં લીન થાય છે. તે વિષયસુખોને છોડી દે છે. તે ભોગજન્ય સુખને અનુભવતો નથી. તે ત્યાગજન્ય સુખને અનુભવે છે. ભોગજન્ય સુખ તો ઝાંઝવાના નીર સમાન હોવાથી દુ:ખરૂપ છે. વનવાસી યોગી દ્વન્દ્રોથી મુક્ત હોય છે. તે હું અને બીજો એ પ્રમાણેના દ્વન્દ્રથી રહિત હોય છે. તે પોતાને અને બીજાને સમાન દૃષ્ટિથી જુવે છે. તે સુખ-દુઃખરૂપ દ્વન્દ્રથી મુક્ત છે. તે હંમેશા પ્રસન્ન હોય છે. તે પ્રિય અને અપ્રિયરૂપ દ્વન્દ્રથી રહિત છે. તે બધુ સમાન રીતે જુવે છે. તે ક્યાંય

Page #292

योगसारः ५/३४ योगिसुखं सार्वभौमो नाऽनुभवति
५४३ रूपद्वन्द्वान्मुक्तः । स सर्वान्सामान् पश्यति । स कुत्रापि रागद्वेषौ न करोति । सोऽकिञ्चनोऽस्ति । तेन सर्वे बाह्याः सङ्गास्त्यक्ताः । बाह्यः परिग्रहो नवविधः । तद्यथाक्षेत्रं वास्तु हिरण्यं सुवर्णं धनं धान्यं दासी दासः कुप्यञ्च। योगी तस्य संरक्षणार्थं न प्रयतते । तदर्थं स आरम्भसमारम्भानपि न करोति । तेनान्तरङ्गपरिग्रहोऽपि त्यक्तः । अन्तरङ्गपरिग्रहश्चतुर्दशविधः । तद्यथा-मिथ्यात्वं चत्वारः कषाया नव च नोकषायाः । स परिग्रहरक्षणचिन्तयाऽपि मुक्तो भवति । इत्थं बाह्यान्तरपरिग्रहमुक्तत्वान्मुनिनिःसङ्गः । ततः स आत्मारामे रमते । इत्थं वनवासी योगी शान्तः सुखमग्नो द्वन्द्वमुक्तो निष्किञ्चनश्च भवति । ततः सोऽद्वितीयमानन्दमनुभवति । चक्रवर्ती षट्खण्डसाम्राज्यं पालयति । स कषायैर्दोषैश्चाकुलो भवति । ततः स शान्तो न भवति । स दुःखरूपं तुच्छं विषयभोगजं सुखमनुभवति । स आत्मानन्दं नाऽनुभवति । स द्वन्द्वैर्ग्रस्तो भवति । सोऽहं पर इति भेदं करोति । स इदं सुखमिदं च दुःखमिति भेदमपि करोति । सोऽयं प्रियोऽयञ्चाप्रिय इति भेदमपि करोति । ततः स सर्वत्र रागद्वेषौ करोति । तस्य षट्खण्डसाम्राज्यरूपो बाह्यपरिग्रहो विपुलः । तस्य संरक्षणार्थं स प्रभूतानारम्भसमारम्भान्करोति । स सततं तत्संरक्षण
રાગ-દ્વેષ કરતો નથી. તે પરિગ્રહ વિનાનો છે. તેણે બધો બાહ્ય સંગ છોડી દીધો છે. બાહ્ય પરિગ્રહ નવ પ્રકારનો છે. તે આ પ્રમાણે – ક્ષેત્ર, વાસ્તુ, ચાંદી, સોનું, ધન, ધાન્ય, દાસી, દાસ અને વાસણ. યોગી તેને સાચવવાની મહેનત કરતો નથી. તેની માટે તે આરંભ-સમારંભ પણ કરતો નથી. તે પરિગ્રહના રક્ષણની ચિંતાથી પણ મુક્ત છે.તેણે અંદરનો પરિગ્રહ પણ છોડ્યો છે. અંદરનો પરિગ્રહ ચૌદ પ્રકારનો છે. તે આ પ્રમાણે - મિથ્યાત્વ, ચાર કષાય અને નવ નોકષાય. આમ વનવાસી યોગી શાંત, સુખમાં લીન, દ્વન્દ્રોથી રહિત અને પરિગ્રહથી રહિત છે. તેથી તે અસાધારણ આનંદને અનુભવે છે. ચક્રવર્તી છ ખંડના સામ્રાજયને પામે છે. તે કષાયોથી અને દોષોથી યુક્ત હોય છે. તેથી તે શાંત નથી હોતો. તે દુઃખરૂપ તુચ્છ વિષયભોગના સુખને અનુભવે છે. તે આત્માના આનંદને અનુભવતો નથી. તે દ્વન્દોથી ઘેરાયેલો હોય છે. તે હું અને બીજો એવો ભેદ કરે છે. તે “આ સુખ” અને
આ દુઃખ' એવો ભેદ પણ કરે છે. તે “આ પ્રિય છે અને “આ અપ્રિય છે” એવો ભેદ પણ કરે છે. તેથી તે બધે રાગ-દ્વેષ કરે છે. તેની પાસે છ ખંડના સામ્રાજયરૂપ મોટો બાહ્ય પરિગ્રહ છે. તેને સાચવવા તે ઘણા આરંભ-સમારંભ કરે છે. તે સતત તેના રક્ષણની ચિંતાથી વ્યાકુળ હોય છે. તેનો અંદરનો પરિગ્રહ પણ ઘણો હોય છે.

Page #293

५४४
योगिसुखं चक्रवर्तिसुखमतिशेते योगसारः ५/३४ चिन्तयाऽऽकुलो भवति । तस्याऽन्तरङ्गपरिग्रहोऽपि विपुलो भवति । इत्थं स बाह्यान्तरपरिग्रहदृढसङ्गबद्धो भवति । ततः स बाह्यपदार्थेषु रमते । इत्थं चक्रवर्त्यशान्तो वैषयिकसुखलीनो द्वन्द्वबद्धो विपुलपरिग्रहश्च भवति । ततः स आत्मानन्दं नाऽनुभवति । चक्रवर्तीनो विपुला भोगसामग्र्यस्ति । ततो बाह्यदृष्ट्या तस्य प्रभूतं सुखं विद्यते । परन्तु तत्त्वतस्तद् दुःखरूपम् । यथा यथा बाह्यसामग्री वर्धते तथा तथाऽऽत्मानन्दो हीयते । यथा यथा बाह्यसामग्री हीयते तथा तथाऽऽत्मानन्दो वर्धते । योग्यद्वितीयमात्मानन्दमनुभवति । चक्रवर्ती विपुलं भोगसुखमनुभवति । आत्मानन्दापेक्षया भोगसुखं तुच्छम् । ततो वनवासी योगी यमात्मानन्दमनुभवति तं चक्रवर्ती नाऽनुभवति । उक्तञ्च ज्ञानसारे - 'भूशय्या भैक्षमशनं, जीर्णं वासो वनं गृहम् । तथापि निःस्पृहस्याऽहो, चक्रिणोऽप्यधिकं सुखम् ॥१२/७॥' हृदयप्रदीपषटिंत्रशिकायामप्युक्तम् - 'न देवराजस्य न चक्रवर्तिनस्तद्वै सुखं रागयुतस्य मन्ये । यद्वीतरागस्य मुनेः सदात्मनिष्ठस्य चित्ते સ્થિરતાં પ્રતિ રૂઝા' આમ તે બાહ્ય અને અંદરના પરિગ્રહના દઢ સંગથી બંધાયેલો હોય છે. તેથી તે બાહ્ય પદાર્થોમાં રમે છે. આમ ચક્રવર્તી અશાંત, વિષયસુખમાં લીન, દ્વન્દોથી બંધાયેલો અને ઘણા પરિગ્રહવાળો હોય છે. તેથી તે આત્માના આનંદને અનુભવતો નથી. ચક્રવર્તીની પાસે ઘણી ભોગની સામગ્રી હોય છે. તેથી બહારથી તેને ઘણું સુખ હોય છે, પણ હકીકતમાં તે દુઃખરૂપ હોય છે. જેમ જેમ બાહ્ય સામગ્રીઓ વધે છે, તેમ તેમ આત્માનો આનંદ ઘટે છે. જેમ જેમ બાહ્ય સામગ્રી ઘટે છે, તેમ તેમ આત્માનો આનંદ વધે છે. યોગી અસાધારણ એવા આત્માના આનંદને અનુભવે છે. ચક્રવર્તી ઘણા ભોગસુખને અનુભવે છે. આત્માના આનંદની અપેક્ષાએ ભોગનું સુખ તુચ્છ છે. તેથી વનવાસી યોગી જે આત્માનંદને અનુભવે છે, તેને ચક્રવર્તી અનુભવતો નથી. જ્ઞાનસારમાં કહ્યું છે – “ભૂમિ શય્યા છે, ભિક્ષાથી ભોજન છે, વસ્ત્ર જીર્ણ છે, વન ઘર છે, છતાં પણ નિઃસ્પૃહી મુનિને ચક્રવર્તી કરતા પણ વધુ સુખ છે. (૧૨/૭)” હૃદયપ્રદીપષત્રિશિકામાં પણ કહ્યું છે, “હંમેશા આત્મસ્વરૂપમાં રહેલા વીતરાગી મુનિના ચિત્તમાં જે સુખ સ્થિરતા પામે છે, તે સુખ રાગવાળા ઈન્દ્ર અને ચક્રવર્તી પાસે નથી એમ હું માનું છું. (૩૪)

Page #294

योगसार: ५/३५
दृष्टान्तेन वनवाससुखसमर्थनम्
५४५
अयमत्र सारः-योगिसुखं चक्रवर्त्तिसुखमतिशेते । ततः शान्तेन सुखासीनेन निर्द्वन्द्वेन निष्परिग्रहेण च सता योगिसुखार्थं प्रयतनीयम् ||३४||
अवतरणिका - वनवासे सुखं यथा भवति तथा प्रतिपादितम् । अधुना दृष्टान्तेन वनवाससुखं समर्थयति
मूलम् - 'जन्मभूत्वात्पुलिन्दानां वनवासे यथा रतिः ।
तथा विदिततत्त्वानां, यदि स्यात् किमतः परम् ? ॥३५॥ यथा पुलिन्दानां जन्मभूत्वाद्वनवासे रतिस्तथा यदि विदिततत्त्वानां (वनवासे रतिः) स्यात् (तर्हि) अतः परं किम् (प्राप्तव्यम् ) ? ॥३५॥
अन्वयः
-
पद्मीया वृत्तिः - यथाशब्दो दृष्टान्तोपन्यासे, पुलिन्दानाम् - भिल्लानाम्, जन्मभूत्वात् जन्मनः-उत्पत्तेः भूः-भूमिरिति जन्मभूः, तस्या भाव इति जन्मभूत्वम्, तस्मात्, वनवासे - अरण्यावस्थाने, रतिः - सुखम्, तथाशब्दो दान्तिकोपन्यासे, यदिशब्दः सम्भावने, विदिततत्त्वानाम् - विदितं ज्ञातं तत्त्वं जगत्स्वरूपं यैस्ते विदिततत्त्वा:, तेषाम्, 'वनवासे रति:' इत्यत्राप्यनुकर्षणीयम् स्यात् - भवेत्, तर्हीत्यत्राध्याहार्यम्, तर्हि - एवं सति, अतः अस्मात्, परम् - अधिकम् किम् प्रश्ने, प्राप्तव्यमित्यत्राध्याहार्यम्, न किमपीत्यर्थः ।
भिल्लानां जन्म वने भवति । ते वने एव वर्धन्ते । तेषां जीवनमपि वने एवाऽतिवहति ।
અહીં સાર આ પ્રમાણે છે - યોગીનું સુખ ચક્રવર્તીના સુખ કરતાં ચઢિયાતું છે. તેથી શાંત, સુખમાં લીન, દ્વન્દ્વ રહિત અને પરિગ્રહ રહિત થઈને યોગીના સુખ માટે प्रयत्न ५२वो. (३४)
અવતરણિકા - વનવાસમાં સુખ જે રીતે હોય એ બતાવ્યું. હવે દૃષ્ટાંત વડે વનવાસના સુખનું સમર્થન કરે છે -
-
શબ્દાર્થ - જેમ ભિલ્લોને જન્મભૂમિ હોવાથી વનવાસમાં આનંદ આવે છે તેમ જો તત્ત્વને જાણનારા મુનિઓને વનવાસમાં આનંદ આવે તો એથી વધુ શું જોઈએ ? (૩૫) પદ્મીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - ભિલ્લોનો જન્મ વનમાં થાય છે. તેઓ વનમાં જ
१. वनजत्वात्
-
D, जन्मभूता
-
KI

Page #295

५४६
विदिततत्त्वानां वनवासे रतिर्भवति ।
योगसार: ५/३५
1
1
इत्थं ते वनेन सह सर्वप्रकारेण परिचिताः सन्ति । वनं तेषां जन्मभूमिरस्ति । ततस्ते तत्र પ્રમોવો । તે તનૈવ સુલમનુમત્તિ । તે તત્રેવ રતિ વૃત્તિ । ઉત્તરૢ - ‘નનની નમभूमिः स्वर्गादपि गरीयसी ।' यदि ते पुलिन्दा नगरे आनीयन्ते तर्हि ते तत्र सर्वमपरिचितं पश्यन्ति । ते तत्र रतिं न लभन्ते । सुखधामापि नगरं तेभ्यो दुःखरूपं भासते ततस्तेऽरण्यं प्रतिनिवर्त्तन्ते । जन्मभूमिं प्राप्य ते निर्वान्ति । ते तत्र सुखेन जीवन्ति । मुनयो जगत्स्वरूपं जानन्ति । ते जानन्ति - पदार्थेषु सुखं नास्ति, सुखं त्वात्मनि विद्यते इति । एवं ज्ञात्वा ते परपदार्थान् त्यजन्ति । ते जनपरिचयं दुःखरूपं मन्यन्ते । ततो ग्रामनगरादीनि त्यक्त्वा ते वने वसन्ति । तत्र परपदार्था न सन्ति । तत्र जनपरिचयो न भवति । ततस्ते आत्मानन्दे निमज्जन्ति । ते ग्रामादिकं वनतुल्यं पश्यन्ति । ते वनं स्वर्गादप्यधिकं पश्यन्ति। एवं वने योगिनः स्वस्मिन्लीयन्ते । ततस्ते परमानन्दमनुभवन्ति । ते ततोऽधिकं किमपि न वाञ्छन्ति । परमानन्द आत्मन्येव विद्यते, न तु बहिर्जगति । ततो योगिनो बाह्यं जगत्त्यक्त्वाऽऽत्मनि निमग्ना भवन्ति । आत्ममग्नता वने सुखेन भवति । ततो योगिनो
I
I
મોટા થાય છે. તેમનું જીવન પણ વનમાં જ પસાર થાય છે. આમ તેઓ વનની સાથે બધી રીતે પરિચિત હોય છે. વન તેમની જન્મભૂમિ છે. તેથી તેઓ ત્યાં ખુશ રહે છે. તેઓ ત્યાં જ સુખી હોય છે. તેમને ત્યાં જ ગમે છે. કહ્યું છે કે ‘માતા અને જન્મભૂમિ સ્વર્ગ કરતાં પણ ચઢિયાતી હોય છે.' જો તે ભિલ્લોને નગરમાં લવાય તો તેઓ ત્યાં બધુ અપરિચિત જુવે છે. તેમને ત્યાં ગમે નહીં. સુખના ધામ સમુ નગર તેમને દુઃખરૂપ લાગે છે. તેથી તેઓ વનમાં પાછા ફરે છે. જન્મભૂમિને પામીને તેઓ હાશને અનુભવે છે. તેઓ ત્યાં સુખેથી જીવે છે. મુનિઓ જગતના સ્વરૂપને જાણે છે. તેઓ જાણે છે કે પદાર્થોમાં સુખ નથી, સુખ તો આત્મામાં છે. આમ જાણીને તેઓ પ૨પદાર્થોને છોડે છે. તેઓ લોકોના પરિચયને દુઃખરૂપ માને છે. તેથી ગામ-નગર વગેરે છોડીને તેઓ વનમાં વસે છે. ત્યાં પરપદાર્થો નથી. ત્યાં લોકોનો પરિચય નથી. તેથી તેઓ આત્માના આનંદમાં ડૂબી જાય છે. તેઓ ગામ વગેરેને વન સમાન જુવે છે. તેઓ વનને સ્વર્ગ કરતાં પણ વધુ માને છે. આમ યોગીઓ વનમાં પોતાનામાં લીન થાય છે. તેથી તેઓ પરમ આનંદને અનુભવે છે. તેઓ તેના કરતા વધુ કંઈ પણ ઇચ્છતાં નથી. પરમાનંદ આત્મામાં જ છે, બાહ્ય જગતમાં નહીં. તેથી યોગીઓ બાહ્ય જગતને છોડીને આત્મામાં મગ્ન બને છે.

Page #296

योगसारः ५/३६ पत्न्यादिममत्वत्यागोपदेशः ।
५४७ वनवासे रतिं कुर्वन्ति । वनवासे आत्मानन्दमग्नास्ते परमानन्दमनुभवन्ति ॥३५॥
अवतरणिका - योगी वनवासे सुखमनुभवति । भोगी तु पत्न्यादिषु सुखमनुभवति । ततस्तस्मै पल्यादिममत्वत्यागोपदेशं ददाति - मूलम् - "एको गर्भे स्थितो जात, एक एको 'विनक्ष्यसि ।
तथापि मूढ ! पन्यादीन् - किं ममत्वेन पश्यसि ॥३६॥ अन्वयः - मूढ ! (त्वं) एको गर्भे स्थितः, एको जातः, एको विनक्ष्यसि, तथापि पत्न्यादीन्ममत्वेन किम् पश्यसि ? ॥३६॥
पद्मीया वृत्तिः - मूढ ! - मोहवासितजीवस्य सम्बोधनम्, त्वमित्यत्राध्याहार्यम्, त्वम् - मोहवासितजीवः, एकः - एकाकी, गर्भे - जनन्युदरे, स्थितः - उषितः, एकः - एकाकी, जातः - प्रसूतः, एकः - एकाकी, विनक्ष्यसि - मरिष्यसे, तथापि - एवं सत्यपि, पन्यादीन् - पत्नी - जाया आदौ येषां पुत्र-भ्रातृ-स्वसृ-मातृपित्रादीनामिति पत्न्यादयः, तान्, ममत्वेन - ‘इमे मम' इति भावेन, किम्शब्दः प्रश्ने, पश्यसि - ईक्षसे?
जीवः पूर्वभवे मृत्वाऽत्रैक एवाऽऽगच्छति । स पूर्वभवात्तैजसकार्मणशरीरे एव स्वेन વનમાં સુખેથી આત્મામાં મગ્ન થવાય છે. તેથી યોગીઓને વનવાસ ગમે છે. વનવાસમાં આત્મામાં મગ્ન થયેલ યોગીઓ પરમાનંદને અનુભવે છે. (૩૫)
અવતરણિકા - યોગી વનવાસમાં સુખ અનુભવે છે. ભોગી તો પત્ની વગેરેમાં સુખને અનુભવે છે. તેથી તેને પત્ની વગેરે પરનું મમત્વ ત્યજવા માટે ઉપદેશ माछ
શબ્દાર્થ - હે મૂઢ ! તું એકલો ગર્ભમાં રહ્યો, એકલો જભ્યો અને એકલો भरीश, छत ५९॥ पत्नी वगेरेने ममत्वथा उभ हुवे छे ? (३६)
પધીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - જીવ ગયા ભવમાં મરીને અહીં એકલો જ આવે છે. તે પૂર્વભવમાંથી તૈજસ-કાશ્મણ શરીર જ પોતાની સાથે લાવે છે, તે સિવાયની
१. G J प्रत्योरयं श्लोको नास्ति । २. गर्भस्थितो - C, H, || ३. एव - F। ४. विनश्यति - C, H, I, विनश्यति - 5 LI

Page #297

५४८
जीव एक एव, अन्यत्सर्वं पररूपम् । योगसारः ५/३६ सहाऽऽनयति, न तद्व्यतिरिक्तं किञ्चिदपि पौद्गलिकं वस्तु । स मातुर्गर्भेऽप्येक एव वसति । गर्भकालसमाप्तौ स एक एव जायते। ततः स जगद्वर्तिजीवैः सह विविधान्सम्बन्धान्करोति । तेषां सम्बन्धानां रक्षणार्थं विविधाश्चेष्टाः कुर्वन्स जीवनं समापयति । आयुःसमाप्तौ स एक एव परभवं प्रयाति । उक्तञ्च योगशास्त्रे चतुर्थे प्रकाशे - 'एक उत्पद्यते जन्तुरेक एव विपद्यते । कर्माण्यनुभवत्येकः, प्रचितानि भवान्तरे ॥६८॥' इत्थं जीव एक एव, तदन्यत्सर्वं पररूपम् । जीवो ममत्वेन सम्बन्धान्कल्पयति । उक्तञ्चाध्यात्मसारे - 'एकः परभवे याति, जायते चैक एव हि । ममतोद्रेकतः सर्वं, सम्बन्धं कल्पयत्यथ ॥५॥' पत्नीपुत्रादीनां सम्बन्धाः प्रतिभवं परिवर्त्तन्ते । जायाऽपि माता भवति, माताऽपि जाया भवति, पिता पुत्रो भवति, पुत्रः पिता भवति । उक्तञ्च वैराग्यशतके - 'जणणी जायइ जाया, जाया माया य पिया य पुत्तो य । अणवत्था संसारे, कम्मवसा સવ્યનીવાdi iારરા' (છાયા - નનની નાયતે નાયા, ગાય માતા = પિતા ૨ પુત્ર / अनवस्था संसारे, कर्मवशात् सर्वजीवानाम्॥२२॥) इत्थं पत्नीपुत्रादीनां सम्बन्धा एकभविकाः, न शाश्वताः । स्वस्य पत्नीपुत्रादीनां वा मृत्यावेते सम्बन्धास्त्रट्यन्ति । किञ्चैते सम्बन्धाः પુદ્ગલની બનેલી કોઈ પણ વસ્તુ નહીં. તે માતાના ગર્ભમાં પણ એકલો જ રહે છે. ગર્ભનો કાળ પૂર્ણ થતાં તે એકલો જ જન્મે છે. પછી તે જગતના જીવો સાથે વિવિધ પ્રકારના સંબંધો કરે છે. તે સંબંધોને સાચવવા જુદી જુદી ચેષ્ટાઓ કરતો તે જીવન પૂરું કરે છે. આયુષ્ય પૂરું થતાં તે એકલો જ પરભવમાં જાય છે. યોગશાસ્ત્રના ચોથા પ્રકાશમાં કહ્યું છે કે –“જીવ એકલો જન્મે છે, એકલો જ મરે છે અને અન્ય ભવમાં ભેગા કરેલા કર્મોને એકલો અનુભવે છે.” આમ જીવ એકલો છે, તેના સિવાયનું બધું પર છે. જીવ મમત્વથી સંબંધોને કહ્યું છે. અધ્યાત્મસારમાં કહ્યું છે, “જીવ એકલો પરભવમાં જાય છે અને એકલો જ જન્મે છે. તે મમતાના ઉદયથી બધા સંબંધોને કલ્પ છે. (૫)' પત્ની-પુત્ર વગેરેના સંબંધો દરેક ભવમાં બદલાય છે. પત્ની પણ માતા થાય છે, માતા પણ પત્ની થાય છે, પિતા પુત્ર થાય છે, પુત્ર પિતા થાય છે. વૈરાગ્યશતકમાં કહ્યું છે કે – “માતા પત્ની થાય છે, પત્ની માતા અને પિતા પુત્ર થાય છે. અરે ! કર્મવશ બધા જીવોની સંસારમાં કેવી અનવસ્થા છે?” આમ પત્ની-પુત્ર વગેરેના સંબંધો એક ભવના છે, કાયમના નથી. પોતાનું કે પત્ની-પુત્રાદીનું મરણ થાય ત્યારે આ સંબંધો તૂટે છે. આ સંબંધો પણ સ્વાર્થના ઘરના છે, સાચા નથી.

Page #298

योगसार: ५/३६
सम्बन्धाः स्वार्थमूला: ।
५४९
स्वार्थमूलाः, न तु पारमार्थिकाः । स्वार्थभङ्गे माताऽपि पुत्रं हन्ति, चुलनीवत्, पुत्रोऽपि पितरं हन्ति, कोणिकवत्, पिताऽपि पुत्रं हन्ति, कनककेतुनृपवत्, भार्याऽपि पतिं हन्ति, सूर्यकान्तावत्, भ्राताऽपि भ्रातरं हन्ति, भरतबाहुबलिमणिरथवत्, मित्रमपि मित्रं हन्ति, चाणक्यवत् । उक्तञ्चोपदेशमालायाम् - 'माया पिया य भाया, भज्जा पुत्ता सुही य नियगा य । इह चेव बहुविहाई, करंति भयवेमणस्साइं ॥ १४४ ॥ माया नियगमइविगप्पियम्मि, अत्थे अपूरमाणम्मि । पुत्तस्स कुणइ वसणं, चुलणी जह बंभदत्तस्स ॥१४५॥ सव्वंगोवंग-विगत्तणाओ, जगडणविहेडणाओ य । कासी य रज्जतिसिओ, पुत्ताण पिया कणयकेऊ ॥ १४६ ॥ विसयसुहरागवसओ, घोरो भायावि भायरं हणइ । आहाविओ वहत्थं, जह बाहुबलिस्स भरहवई ॥ १४७ ॥ भज्जावि इंदियविगार - दोसनडिया करेइ पइपावं । जह सो पएसिराया, सूरियकंताइ तह वहिओ ॥१४८॥ सासयसुक्ख-तरस्सी, नियअंगसमुब्भवेण पियपुत्तो । जह स सेणियराया, कोणियरण्णा खयं नीओ ॥ १४९ ॥ लुद्धा सकज्जतुरिआ, सुहिणोऽवि विसंवयंति कयकज्जा । जह चंदगुत्तगुरुणा, पव्वयओ घाइओ राया ॥ १५०॥
સ્વાર્થમાં વાંધો પડતા ચૂલનીની જેમ માતા પણ પુત્રને હણે છે, કોણિકની જેમ પુત્ર પણ પિતાને હણે છે, સૂર્યકાંતાની જેમ પત્ની પણ પતિને હણે છે, ભરત-બાહુબલીમણિ૨થની જેમ ભાઈ પણ ભાઈને હણે છે, ચાણક્યની જેમ મિત્ર પણ મિત્રને હણે છે. ઉપદેશમાળામાં કહ્યું છે, ‘માતા, પિતા, ભાઈ, પત્ની, પુત્રો, મિત્રો અને સ્વજનો આ જ ભવમાં ઘણા ભયો અને વૈમનસ્યોને કરે છે. પોતાની બુદ્ધિથી વિચારેલ વસ્તુ પૂરી ન થતાં માતા પુત્રને દુઃખમાં નાંખે છે, જેમ ચુલણીએ બ્રહ્મદત્તને નાખ્યો તેમ. રાજ્યમાં આસક્ત પિતા કનકકેતુ રાજાએ પુત્રોના બધા અંગોપાંગો કાપ્યા અને કદર્થનાઓ-પીડાઓ કરી. વિષયસુખના રાગને વશ થયેલો ભયંકર ભાઈ પણ ભાઈને હણે છે, જેમ ભરત ચક્રવર્તી બાહુબલીજીને મારવા દોડ્યા હતા તેમ. ઇંદ્રિયના વિકારરૂપ દોષથી નચાવાયેલી પત્ની પણ પતિનું પાપ કરે છે, જેમ સૂર્યકાંતાએ તે પ્રદેશી રાજાને માર્યો તેમ. શાશ્વત સુખના અભિલાષી શ્રેણિક રાજા પોતાના શરીરથી ઉત્પન્ન થયેલ પ્રિય પુત્ર એવા કોણિક રાજા વડે મરાયો. પોતાના કાર્યરક્ત અને લોભી એવા મિત્રો પણ કાર્ય પૂર્ણ થયા પછી ફરી જાય છે, જેમ ચંદ્રગુપ્તના ગુરુ ચાણક્યે પર્વત રાજાને માર્યો હતો તેમ. પોતાનું કાર્ય પૂર્ણ ન થતાં

Page #299

५५०
धर्मादृते सर्वे विघटन्ते योगसारः ५/२९ निययावि निययकज्जे, विसंवयंतम्मि हुति खरफरुसा । जह रामसुभूमकओ, बंभक्खत्तस्स आसि खओ ॥१५१॥ (छाया - माता पिता च भ्राता, भार्या पुत्राः सुहृदश्च निजकाश्च । इहैव बहुविधानि, कुर्वन्ति भयवैमनस्यानि ॥१४४॥ माता निजकमतिकल्पिते अर्थे अपूर्यमाणे । पुत्रस्य करोति व्यसनं, चुलनी यथा ब्रह्मदत्तस्य ॥१४५।। सर्वाङ्गोपाङ्गविकतनाः कदर्थनविहेठनाश्च । अकार्षीत् च राज्यतृषितः, पुत्राणां पिता कनककेतुः ॥१४६॥ विषयसुखरागवशकः, घोरो भ्राताऽपि भ्रातरं हन्ति । आधावितो वधार्थं, यथा बाहुबलेर्भरतपतिः ॥१४७॥ भार्याऽपि इन्द्रियविकारदोषनटिता करोति पतिपापम् । यथा स प्रदेशिराजः, सूर्यकान्तया तथा वधितः ॥१४८॥ शाश्वतसौख्यतरस्वी, निजकाङ्गसमुद्भवेन प्रियपुत्रः । यथा स श्रेणिकराजः, कोणिकराजेन क्षयं नीतः ॥१४९।। लुब्धाः स्वकार्यत्वरिताः, सुहृदोऽपि विसंवदन्ति कृतकार्याः । यथा चन्द्रगुप्तगुरुणा, पर्वतको घातितो राजा ॥१५०॥ निजका अपि निजककार्ये, विसंवदति भवन्ति खरपरुषाः । यथा रामसुभूमकृतो, ब्रह्मक्षत्रस्य आसीत् क्षयः ॥१५१॥) जीवः स्वजनान् स्वकीयान्मन्यते । स पापव्यापारान्कृत्वा तान्पोषयति । स्वार्थे निष्ठिते त एव स्वजनाः परकीया भवन्ति । उक्तञ्च वैराग्यशतके - 'विहडंति सुआ विहडंति, बंधवा वल्लहा य विहडंति । इक्को कहवि न विहडइ, धम्मो रे जीव ! जिणभणिओ ॥१२॥' (छाया - विघटन्ते सुता विघटन्ते, बन्धवा वल्लभाश्च विघटन्ते । एकः कथञ्चिदपि न विघटते, धर्मः रे जीव ! जिनभणितः ॥१२॥) यथा सन्ध्यासमये वृक्षे पक्षिणो मीलन्ति यथा च मार्गे पान्था मीलन्ति तथाऽस्मिञ्जगति जीवानां परस्परं सम्बन्धा जायन्ते । उक्तञ्च-वैराग्यशतके - 'जह संझाए सउणाण, संगमो जह पहे य पहियाणं । सयणाणं संजोगो, तहेव खणभंगुरो जीव ! સ્વજનો પણ કર્કશ થઈ જાય છે, જેમ પરશુરામ અને સુભૂમને લીધે બ્રાહ્મણો અને ક્ષત્રિયોનો ક્ષય થયો તેમ.” (૧૪૪-૧૫૧) જીવ સ્વજનોને પોતાનાં માને છે. તે પાપો કરીને તેમને પોષે છે. સ્વાર્થ સરતાં તે જ સ્વજનો પારકા થઈ જાય છે. વૈરાગ્યશતકમાં કહ્યું છે કે – “દીકરાઓ દૂર થાય છે, ભાઈઓ દૂર થાય છે અને પ્રિયજનો દૂર થાય છે. હે જીવ ! જિનેશ્વર ભગવાને કહેલ ધર્મ એક જ ક્યારેય દૂર થતો નથી. જેમ સાંજે વૃક્ષ ઉપર પંખીઓ ભેગા થાય છે અને જેમ માર્ગમાં મુસાફરો ભેગા થાય છે, તેમ આ જગતમાં જીવોના એકબીજા સાથે સંબંધો થાય છે. વૈરાગ્યશતકમાં કહ્યું છે કે - “હે જીવ! જેમ સંધ્યાએ પક્ષીઓનો અને જેમ માર્ગમાં મુસાફરોનો ક્ષણભંગુર

Page #300

योगसारः ५/३६ स्वजनेषु ममता न कर्त्तव्या।
५५१ ॥३८॥' (छाया - यथा सन्ध्यायां शकुनानां, सङ्गमो यथा पथि च पथिकानाम् । स्वजनानां સંયોગાસ્તર્થવ ક્ષમશુરો નીવ ! રૂટા)
इत्थं सांसारिकसम्बन्धाः स्वार्थमूला न स्नेहमूलाः । तेऽल्पकालभाविनो न चिरकालभाविनः । आत्मनः स्वरूपभूता ज्ञानदर्शनसुखादय एव निजाः । अन्यत्सर्वं परकीयम् । ततः स्वजना अपि वस्तुतः परकीया एव । पत्नीपुत्रादयोऽपि न निजाः । ततस्तेषु ममत्वकरणेन न किमपि प्रयोजनं सिध्यति । प्रत्युत तेषु रागकरणेन तत्पोषणार्थं कृतैः पापव्यापारैश्च जीव एवाऽशुभकर्माणि निबध्य दुर्गतिं प्रयाति । परकीयानां निजत्वेन ज्ञानं भ्रमः । भ्रमानुसारेण प्रवर्त्तनं मौर्यम् । ततो ग्रन्थकारोऽनेन श्लोकेन भ्रान्तं जीवमुपदिशति - 'हे मूढ ! त्वमेक एव । पत्नीपुत्रादयः परकीयाः । ततस्त्वं किमर्थं तेषु ममत्वं करोषि ? त्वया तु निजेष्वेव ममत्वं करणीयम् । निजा च ते भवन्ति ये कदापि तव सङ्गं न त्यजन्ति । ते च तव स्वभावभूता गुणा एव । ततस्त्वया स्वभावभूतेषु गुणेषु ममत्वं करणीयम् । त एव त्वया पोषणीयाः । तेषां प्रकटीकरणार्थं त्वया प्रयतनीयम् । एवमेव त्वं सुखीभविष्यसि । स्वजनममतया तु त्वमतीव दुःखी भविष्यसि ।' સંગમ થાય છે, તેમ સ્વજનોનો સંયોગ ક્ષણભંગુર છે.” આમ સંસારના સંબંધો સ્વાર્થના ઘરના છે, સ્નેહના ઘરના નથી. તે થોડો સમય ટકનારા છે, લાંબો સમય ટકનારા નથી. આત્માના સ્વરૂપ સમા જ્ઞાન, દર્શન, સુખ વગેરે જ પોતાના છે. બીજુ બધું પારકું છે. તેથી હકીકતમાં સ્વજનો પણ પારકા જ છે. પત્ની-પુત્ર વગેરે પણ પોતાના નથી. તેથી તેમની ઉપર મમત્વ કરવાથી કોઈ પણ પ્રયોજન સિદ્ધ થતું નથી. ઊલટું તેમની ઉપર રાગ કરીને અને તેમને પોષવા માટે કરેલા પાપો વડે જીવ જ અશુભ કર્મો બાંધીને દુર્ગતિમાં જાય છે. પારકાને પોતાના જાણવા એ ભ્રમ છે. ભ્રમ મુજબ પ્રવૃત્તિ કરવી એ મૂર્ખતા છે. તેથી ગ્રંથકાર આ શ્લોક વડે ભ્રમવાળા જીવને ઉપદેશ આપે છે કે, “હે મૂઢ જીવ ! તું એકલો જ છે. પત્ની, પુત્ર વગેરે પારકા છે. તેથી તું શા માટે તેમની ઉપર મમત્વ કરે છે?' તારે તો જે પોતાના હોય તેમની ઉપર જ મમત્વ કરવું જોઈએ. પોતાના તો તે હોય જે ક્યારેય પણ તારો સંગ ન છોડે અને તે તારા સ્વભાવ સમા ગુણો જ છે. માટે તારે સ્વભાવ સમા ગુણો ઉપર મમત્વ કરવું. તેમને જ તારે પોષવા, તેમને પ્રગટ કરવા તારે મહેનત કરવી. આ રીતે જ તું સુખી થઈશ. સ્વજનો પરની મમતાથી તો તું ખૂબ જ દુઃખી થઈશ.

Page #301

५५२ पल्यादिषु ममत्वे कृते जीवः परभवे दुःखीभवति योगसारः ५/३७ ___अत्रायमुपदेशः - जीव एक एव । स्वजनाः परकीयाः । ततस्तेषु ममता न कर्तव्या ॥३६॥
अवतरणिका - पत्न्यादिषु ममत्वे कृते जीवः परभवे दुःखीभवतीति दर्शयति - मूलम् - 'पापं कृत्वा स्वतो भिन्नं, कुटुम्बं पोषितं त्वया ।
दुःखं सहिष्यसे स्वेन, हा भ्रान्तोऽसि महान्तरे ॥३७॥ अन्वयः - त्वया पापं कृत्वा स्वतो भिन्नं कुटुम्बं पोषितम्, हा ! महान्तरे भ्रान्तोऽसि (यतः) स्वेन दुःखं सहिष्यसे ॥३७॥
पद्मीया वृत्तिः - त्वया - सांसारिकजीवेन, पापम् - सावद्यं कर्म, कृत्वा - विधाय, स्वतः - स्वस्मात्, भिन्नम् - स्वतो व्यतिरिक्तम्, कुटुम्बम् - परिवारः, पोषितम् - अन्न-वस्त्र-धन-संरक्षणादिभिर्लालितम्, हाशब्दः खेदे, महान्तरे - महत्दीर्घ च तदन्तरम्-हृदयविवरश्चेति महान्तरम्-हृदयोदरमित्यर्थः, तस्मिन्, भ्रान्तः - मूढः, असि - विद्यसे, ‘यतः' इत्यत्राध्याहार्यम्, स्वेन - आत्मना, दुःखम् - कष्टम्, सहिष्यसे - अनुभविष्यसि ।
मोहमूढा जीवाः कुटुम्ब निजं मन्यन्ते । ते तस्मिन् रागं कुर्वन्ति । ते तस्य पालनपोषण-रक्षणादीनि स्वकर्त्तव्यरूपाणि मन्यन्ते । ततस्ते सोत्साहं तत्र प्रवर्तन्ते । कुटुम्बस्य
અહીં આ પ્રમાણે ઉપદેશ છે – જીવ એકલો છે. સ્વજનો પારકા છે. માટે તેમની 6५२ ममता न ४२वी. (36)
અવતરણિકા - પત્ની વગેરે પર મમત્વ કરવાથી જીવ પરભવમાં દુઃખી થાય છે, मेम बतावे छ -
શબ્દાર્થ - તે પાપ કરીને પોતાનાથી જુદા એવા કુટુંબને પોપ્યું, અરે તું હૃદયના ઊંડાણ સુધી ભ્રમવાળો થયો છે, કેમકે તું પોતે દુઃખને સહીશ. (૩૭)
પઘીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ -મોહથી મૂઢ જીવો કુટુંબને પોતાનું માને છે. તેઓ તેની ઉપર રાગ કરે છે. તેઓ તેના પાલન-પોષણ-રક્ષણ વગેરેને પોતાનું કર્તવ્ય માને છે. તેથી તેઓ ઉત્સાહપૂર્વક તેમાં પ્રવર્તે છે. કુટુંબના પાલન-પોષણ-રક્ષણ १. G J प्रत्योरयं श्लोको नास्ति । २. स्तेन - H, ||

Page #302

मूढः कुटुम्बकृते पापं करोति ।
५५३
योगसार: ५/३७ पालनपोषणरक्षणादिना ते हृष्यन्ति । ते एवं मन्यन्ते - मया पालितं कुटुम्बं विधुरे मम सहायीभविष्यतीति । कुटुम्बपोषणचिन्ताव्यग्रास्ते सुखं नाप्नुवन्ति । उक्तञ्च धर्मरत्नकरण्डके - 'कुटुम्बस्य कृते धाव - न्नितश्चेतश्च सन्ततम् । किं कृतम् ? किं करिष्यामि ?, किं करोमीति ? चिन्तयन् ॥१२७॥ खिद्यते प्रत्यहं प्राणी, बह्वाशापाशपाशितः । वाञ्छाविच्छेदजं सौख्यं, स्वप्नेऽप्येष न विन्दति ॥ १२८॥' स्वार्थसिद्धौ स्वजना अपि विघटन्ते । कोऽपि जीवं साहाय्यं न करोति । कुटुम्बस्य पोषणार्थं जीवः पापव्यापाराणि करोति । तेन स एव पापकर्मबध्नाति । तस्योदये स एव दुर्गतिं याति । तत्र च घोरदुःखानि स एव सहते । यस्य कुटुम्बस्य निर्वाहार्थं तेन पापानि कृतानि तत्तेन सार्धं दुर्गतिं न याति नापि तदुःखसहने तस्य साहाय्यं करोति । जीवेन स्वकृतं कर्म स्वयमेव भोक्तव्यम् । तत्र तस्य कोऽपि सहायीभवितुं न शक्नोति । उक्तञ्च वैराग्यशतके - 'पियपुत्तमित्तघरघरणिजाय, इहलोइअ सव्व नियसुहसहाय । नवि अत्थि कोइ तुह सरणि मुक्ख !, इक्कल्लु सहसि तिरिनिरयदुक्ख ॥ ७१ ॥ ( छाया पितृपुत्रमित्रगृहगृहिणीजाता:, '
વગેરેથી તેઓ ખુશ થાય છે. તેઓ એમ માને છે કે, ‘મેં જે કુટુંબને પાળ્યું છે, તે દુઃખમાં મને મદદગાર થશે.' કુટુંબના પોષણની ચિંતામાં વ્યગ્ર એવા તેને સુખ મળતું નથી. ધર્મરત્નકદંડકમાં કહ્યું છે, ‘કુટુંબ માટે આમ-તેમ સતત દોડતો, શું કર્યું? શું કરીશ ? શું કરું છું ? એમ વિચારતો જીવ દ૨૨ોજ ખેદ પામે છે. ઘણી આશાઓની જાળમાં બંધાયેલો એ ઇચ્છાના નાશથી જન્ય સુખને સ્વપ્રમાં પણ પામતો નથી. (૧૨૭, ૧૨૮)' સ્વાર્થ સરે છતે સ્વજનો પણ દૂર જતાં રહે છે. કોઈ પણ જીવને મદદ કરતું નથી. જીવ કુટુંબને પોષવા પાપો કરે છે. તેનાથી તે જ પાપકર્મ બાંધે છે. તેનો ઉદય થવા પર તે જ દુર્ગતિમાં જાય છે. ત્યાં તે જ ઘોર દુઃખોને સહન કરે છે. જે કુટુંબનો નિર્વાહ કરવા તેણે પાપ કર્યા તે તેની સાથે દુર્ગતિમાં જતું નથી, તે તેને દુઃખ સહન કરવામાં મદદ પણ કરતું નથી. જીવે પોતે કરેલા કર્મ પોતે જ ભોગવવાનાં છે. તેમાં તેને કોઈપણ મદદ કરી શકતું નથી. વૈરાગ્યશતકમાં કહ્યું છે 'पिता, पुत्र, मित्र, घर, पत्नीनो समूह खा जघा આલોક સંબંધી અને પોતાના સુખ માટે સહાયક છે. હે મૂર્ખ ! તારું કોઈ શરણ
-

Page #303

५५४ कुटुम्बं स्वतो भिन्नम्
योगसारः ५/३७ इहलौकिकाः सर्वे निजसुखसहायाः । नाप्यस्ति कश्चित्तव शरणं मूर्ख!, एकाकी सहिष्यसे तिर्यनिरयदुःखम् ॥७१॥) अनेन श्लोकेन ग्रन्थकारः कुटुम्बे ममतां कृत्वा तस्य पालनार्थमुद्यताय जीवाय हितशिक्षां ददाति - 'हे जीव ! कुटुम्बं परकीयम्, न तव स्वरूपभूतम् । तस्य पोषणाय किमर्थं त्वं यतसे ? स्वार्थे सिद्ध कुटुम्बमिहभवेऽपि विघटते । कुटुम्बपोषणार्थं कृतैः पापैस्तवैव कर्मबन्धो भवति, न तु कुटुम्बस्य । तत्कर्मणामुदये त्वमेव दुःखं प्राप्स्यसि, न तु स्वजनाः । तद्दुःखं त्वयैव सोढव्यम्, न तु स्वजनैः । स्वजना दुःखसहने तव सहाया अपि न भविष्यन्ति । ते तव दुःखाद्भागमपि न ग्रहीष्यन्ति । इत्थं त्वदर्जितधनेन कुटुम्बं सुखमनुभवति, परन्तु त्वर्जितपापकर्मणामुदये त्वयैकाकिनैव दुःखमनुभवनीयम् । ततः स्वतो भिन्नेऽपि कुटुम्बे ममत्वकरणेन त्वं यत् तत्पोषयसि तत्तव महामूर्खता । त्वमतीवभ्रान्तोऽसि यत्त्वं स्वयं दुःखीभूय भिन्नं कुटुम्बं सुखीकरोषि । स्वस्य हानि कृत्वा परस्य लाभकरणं मूर्खता । कुटुम्बं यत्त्वं निजं मन्यसे तत्र च ममत्वं करोषि तत्तव महाभ्रमः। अयं तव भ्रमो हृदयोदरं यावत्प्रविष्टः । तव सम्पूर्णमपि हृदयं भ्रमेण
નથી. તું એકલો તિર્યંચ અને નરકના દુઃખોને સહન કરીશ. (૭૧) આ શ્લોકથી ગ્રંથકાર કુટુંબ ઉપર મમતા કરીને તેને પાળવા તૈયાર થયેલ જીવને હિતશિક્ષા આપે છે કે - “હે જીવ! કુટુંબ પારકું છે, તારા સ્વરૂપ સમું નથી. તેને પોષવા તું શા માટે મહેનત કરે છે ? સ્વાર્થ સરે છતે આ ભવમાં પણ કુટુંબ દૂર થઈ જાય છે. કુટુંબને પોષવા કરેલા પાપો વડે તું જ કર્મ બાંધે છે, કુટુંબ નહીં. તે કર્મોનો ઉદય થવા પર તું જ દુઃખ પામીશ, સ્વજનો નહીં. તે દુઃખ તારે જ સહેવું પડશે, સ્વજનોએ નહીં. સ્વજનો દુઃખ સહેવામાં તને મદદ પણ નહીં કરે. તેઓ તારા દુઃખમાં ભાગ પણ નહીં પડાવે. આમ તે ભેગા કરેલા ધનથી કુટુંબ સુખ અનુભવે છે. પણ તે ભેગા કરેલાં પાપકર્મોના ઉદયે તારે એકલાએ જ દુઃખ ભોગવવાનું છે. તેથી પોતાનાથી જુદા એવા પણ કુટુંબ ઉપર મમત્વ કરીને તું જે તેને પોષે છે, તે તારી મહામૂર્ખાઈ છે. તું ખૂબ જ ભ્રમમાં પડ્યો છે, કેમકે તે પોતે દુઃખી થઈને તારાથી જુદા એવા કુટુંબને સુખી કરે છે. પોતે નુકસાની કરી બીજાને નફો કરાવવો એ મૂર્ખતા છે. કુટુંબને જે તે પોતાનું માને છે અને તેની ઉપર મમત્વ કરે છે, તે તારો મોટો ભ્રમ છે. આ તારો ભ્રમ હૃદયના ઊંડાણ સુધી પહોંચેલ છે. તારું આખું હૃદય ભ્રમથી

Page #304

योगसारः ५/३७ जीवेनैकाकिनैव दुःखं सोढव्यम्
५५५ वासितम् । उक्तञ्च श्राद्धदिनकृत्ये - "पियपुत्तभायभइणीमाया-भज्जाण जं कए कुणसि । ते उ तडट्ठियण्हाया, भुंजई इक्कल्लओ दुक्खं ॥३०७॥' (छाया - पितृपुत्रभ्रातृभगिनी-मातृभार्याणां यत्कृते करोषि । ते तु तटस्थितस्नाताः, भुङ्क्ते एकाकी दुःखम् ॥३०७) आत्मबोधकुलकेऽप्युक्तं श्रीनेमिचन्द्रसूरिभिः - ‘पियमाइभाईभइणीभज्जापुत्तत्तणे वि सव्वे वि । सत्ता अणंतवारं जाया सव्वेसिं जीवाणं ॥९॥ ता तेसिं पडिबंधं, उवरिं मा तं करेसु रे जीव ! पडिबंधं कुणमाणो, इहयं चिय दुक्खिओ भमिहिसि ॥१०॥' (छाया - पितृमातृभ्रातृभगिनीभार्यापुत्रत्वेऽपि सर्वेऽपि । सत्त्वा अनन्तवारं जाताः सर्वेषां जीवानाम् ॥९॥ ततस्तेषां प्रतिबन्धं, उपरि मा त्वं कुरु रे जीव ! प्रतिबन्धं कुर्वन्, इहैव दुःखितो भ्रमिष्यसि ॥१०॥) श्रीलक्ष्मीलाभगणिकृतवैराग्यरसायने उक्तम् - 'पियमायभायपरियण-जणेसु पासंतएसु रे जीव ! । जममंदिरं नीओ अत्ताणो सकयकम्मेहिं॥२४॥' (छाया - पितृमातृभ्रातृपरिजन-जनेषु पश्यत्सु रे जीव ! । यममन्दिरं नीतोऽत्राणः स्वकृतकर्मभिः ॥२४॥) वैराग्यशतके उक्तम् - 'पियमायसयणरहिओ, दुरंतवाहीहिंपीडिओ बहुसो।मणुयभवे निस्सारे, विलविओ किं न तं सरसि? ॥८६॥' (छाया - पितृमातृस्वजनरहितः, दुरन्तव्याधिभिः पीडितो बहुशः । मनुजभवे निःसारे, विलपितः किं न त्वं स्मरसि? ॥८६॥) अतः कुटुम्बे ममत्वं न करणीयम्। वासित थ६ आयुं छे. श्राद्धहिनकृत्यमा धुंछ - 'पिता, पुत्र, मा, पडेन, माता, પત્નીની માટે જે કરે છે, તે (પિતા વગેરે) તો કિનારે બેસીને સ્નાન કરનારા છે, જીવ એકલો દુ:ખ ભોગવે છે. (૩૦૭) આત્મબોધકુલકમાં શ્રીનેમિચન્દ્રસૂરિજીએ प्रयुं छे - ' वोना पिता, माता, (, पडेन, पत्नी, पुत्र तरी पाय જીવો અનંતવાર થયા છે. તેથી હે જીવ! તું તેમની ઉપર રાગ ન કરીશ. (તેમની ७५२) २॥२॥ ४२ नारी तु ही ४ ६:५ी थन ममीश. (८,१०)' श्रीलक्ष्मीसामगति वैराग्य-२सायनमा ह्यु छ - 3 ! पिता, माता, ભાઈ, સ્વજન, લોકો જોતે છતે શરણ વિનાનો તું પોતે કરેલા કર્મો વડે યમના મંદિરમાં લઈ જવાયો. (૨૪) વૈરાગ્યશતકમાં કહ્યું છે – “સાર વિનાના મનુષ્યભવમાં પિતા-માતા-સ્વજન વિનાના અને મુશ્કેલીથી અંત આવે તેવા રોગોથી ઘણીવાર પીડાયેલા તે વિલાપ કર્યો છે. શું તને તે યાદ નથી આવતું ? માટે કુટુંબ ઉપર મમત્વ ન કરવું.”

Page #305

५५६
पापत्यागोपदेशः
योगसारः ५/३८ अत्रेयं हितशिक्षा - कुटुम्बमात्मनो भिन्नम्, तदर्थं कृतेन पापेनाऽऽत्मा दुःखी भवति । ततः कुटुम्बे ममत्वं न धर्त्तव्यम्, आत्मसाधनैव कर्त्तव्या ॥३७॥
अवतरणिका - पत्न्यादिकृते पापं कुर्वते जीवाय पापत्यागोपदेशं ददाति - मूलम् - 'चलं सर्वं क्षणाद्वस्तु, दृश्यतेऽथ न दृश्यते ।
अजरामरवत्पापं, तथापि कुरुषे कथम् ? ॥३८॥ अन्वयः - सर्वं वस्तु चलम् (यतः) क्षणाद् दृश्यतेऽथ न दृश्यते, तथाप्यजरामरवत्कथं पापं कुरुषे ? ॥३८॥ ___ पद्मीया वृत्तिः - सर्वम् - निखिलम्, वस्तु-जगद्वर्तिपदार्थसार्थः, चलम् - अनित्यम्, 'यतः' इत्यत्राध्याहार्यम्, क्षणात् - अचिरात्, दृश्यते - प्रेक्ष्यते, अथशब्दः पक्षान्तरद्योतने, नशब्दो निषेधे, दृश्यते - प्रेक्ष्यते, तथापि - एवं सत्यपि, अजरामरवत् - न विद्यते जरा-वार्धक्यं यस्येति अजरः, न विद्यते मरणं यस्येत्यमरः, अजरश्चासावमरश्चेत्यजरामरः-जरामृत्युरहितः, तस्येवेति अजरामरवत्-शाश्वतवदित्यर्थः, कथम् - किमर्थम्, पापम् - सावधव्यापारं, कुरुषे - विदधासि ?
जगति सर्वं वस्तु क्षणिकम् । किमपि वस्तु नित्यं नास्ति । उक्तञ्च उपदेशशतके
અહીં હિતશિક્ષા આ પ્રમાણે છે - કુટુંબ આત્મા કરતા જુદું છે. તેની માટે કરેલા પાપથી આત્મા દુઃખી થાય છે. માટે કુટુંબ ઉપર મમત્વ ન કરવું. આત્માની साधन॥ ४ ४२वी. (३७)
અવતરણિકા - પત્ની વગેરે માટે પાપ કરનારા જીવને પાપ ત્યજવાનો ઉપદેશ मापे छ -
શબ્દાર્થ - બધી વસ્તુઓ ચલ છે, કેમકે ક્ષણમાં દેખાય છે અને ક્ષણમાં નથી हेमाती. छत ५९॥ तुं २०४२।भरनी ४भ उभ ५५ ७२ छ ? (3८)
પધીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - જેને ઘડપણ અને મરણ ન હોય તેને અજરામર वाय. જગતમાં બધી વસ્તુઓ ક્ષણિક છે, એટલે કે વિનશ્વર છે. કોઈ પણ વસ્તુ નિત્ય १. G J प्रत्योरयं श्लोको नास्ति ।

Page #306

योगसार: ५/३८
जगति सर्वं क्षणिकम्
५५७
'अनित्यं संसारे भवति सकलं यन्नयनगं, वपुर्वित्तं रूपं मणिकनकगोऽश्वद्विपजनम् । पुरं रामा भ्राता जनकजननीनन्दनकुलं, बलं देहोद्भूतं वचनपटुता भाग्यभवनम् ॥१४॥' सन्ध्यारागतुल्यं जीवनम् । गिरिनदीवेगतुल्यं यौवनम् । मत्तकरिकर्णवच्चपलाः सम्पदः । उक्तञ्च वैराग्यशतके - 'विहवो सज्जणसंगो, विसयसुहाई विलासललिआईं। नलिणीदलग्गघोलिर-जललवपरिचंचलं सव्वं ॥१४॥ रूवमसासयमेयं, विज्जुलयाचंचलं जए जीअं । संझाणुरागसरिसं, खणरमणीअं च तारुन्नं ॥३६॥ गयकन्नचंचलाओ, लच्छीओ तिअसचावसारिच्छं । विसयसुहं जीवाणं, बुज्झसु रे जीव ! मा मुज्झ ॥३७॥ (छाया विभवः सज्जनसङ्गः, विषयसुखानि विलासललितानि । नलिनीदलाग्रघूर्णितृजललवपरिचञ्चलं सर्वम् ॥१४॥ रूपमशाश्वतमेतत्, विद्युल्लताचञ्चलं जगति जीवितम् । सन्ध्यानुरागसदृशं क्षणरमणीयं च तारुण्यम् ||३६|| गजकर्णचञ्चलाः, लक्ष्म्यस्त्रिदशचापसदृक्षम् । विषयसुखं जीवानां, बुध्यस्व रे जीव ! मा मुह्य ||३७||) द्वादशभावनास्वप्युक्तम् - 'चलु जीविउ जुव्वणु धणु सरीरु, जीव ! कमलदलग्गविलग्गु नीरु । अहवा इहत्थि जं किं पि वत्थु, तं सव्वु अणिच्चु हा धिरत्थु ॥२॥' (छाया - चलं जीवितं यौवनं धनं शरीरं, जीव ! कमलदलाग्रविलग्नं
-
નથી. ઉપદેશશતકમાં કહ્યું છે, ‘આ સંસારમાં જે આંખથી દેખાય છે તે શરીર, ધન, ३५, भशि, सोनु, गायो, घोडा, हाथीखो, सोडो, नगर, नारी, लाई, पिता, भाता, पुत्र, डूण, शरीरनुं जण, वयननी यतुराई, भाग्य३यी लवन -खा जघु અનિત્ય છે. (૧૪)' સાંજના રંગ જેવું જીવન છે. ગિરિ નદીના વેગ જેવી જુવાની છે. સંપત્તિઓ મદથી મત્ત થયેલ હાથીના કાન જેવી ચપળ છે. વૈરાગ્યશતકમાં કહ્યું छे - 'वैभव, स्व४नोनो संग, विषयसुखो, विलासनी डिडाजो આ બધું કમલિનીની પાંદડીના અગ્ર ભાગ પર લટકતાં પાણીના ટીપા જેવું ચંચળ છે. (૧૪) આ રૂપ અશાશ્વત છે, જગમાં જીવન વીજળીના ચમકારા જેવું ચંચળ છે, યુવાની સંધ્યાના રંગ જેવી અને એક ક્ષણ માટે સુંદર છે. (૩૬) લક્ષ્મીઓ હાથીના કાન જેવી ચંચળ છે. જીવોનું વિષયસુખ ઇન્દ્રધનુષ્ય જેવું છે, હે જીવ ! તું બોધ પામ, તું મોહ ન કર. (૩૭)' દ્વાદશભાવનામાં પણ કહ્યું છે ‘હે જીવ ! કમળના પાંદડાના અગ્રભાગ પર લાગેલા પાણીના ટીપાની જેમ જીવન, યૌવન, ધન અને શરીર ચલ છે, અથવા આ સંસારમાં જે કંઈ પણ વસ્તુ છે તે બધી અનિત્ય છે. (૨)’
B-20
-
-

Page #307

५५८
क्षणिकवस्त्वर्थं पापकरणं मूर्खता
योगसार: ५/३८
नीरम् । अथवेहास्ति यत्किञ्चिदपि वस्तु, तत्सर्वमनित्यं हहा धिगस्तु ॥२॥) शाम्बप्रद्युम्न - चरित्रान्तर्गतद्वादशभावनास्वप्युक्तम् - 'मनोज्ञैरशनैः पानैः, खाद्यैः स्वाद्यैश्च पोषितम् । शरीरं तदपि स्वीयं, विनश्यति क्षणादपि ॥३॥ गजारूढा हयारूढा, रथारूढाश्च ये नराः । अभ्रमन् पार्थिवमन्यास्तेषामपि दरिद्रता ॥४॥ यत्स्वरूपं प्रभाते स्यान्मध्याह्ने तन्न दृश्यते । त्रियामायां विरूपं तद्वस्तूनामित्यनित्यता ॥५॥ श्राद्धवर्याऽम्बप्रसादसङ्कलिते नवतत्त्वसंवेदनेऽ ઽપ્યુત્તમ્ - ‘અનિત્યા: પ્રીતયો મોળા, यौवनं जीवितं धनम् । स्वामी सम्बन्धिनो भृत्या, भाव्यमेतन्मुहुर्मुहुः ॥९०॥'
यथाऽऽकाशे जातो मेघानां संयोगो पवनेन विघटते तथा मृत्युना सर्वे सम्बन्धा विघटन्ते। भोगाः परिणामविरसाः । सर्वमपि वस्तूत्पत्त्यनन्तरं प्रतिक्षणं विनश्यति । स्वस्थितिसमाप्तौ तत्सर्वथा विनश्यति, अर्थात् अन्यरूपेण परिणमति । सर्वमपि वस्तूत्पत्त्यनन्तरं प्रतिक्षणं जरति । कस्यापि वस्तुनः संयोगः शाश्वतो नास्ति । कदाचिद्वस्तुनि विद्यमाने जीवो म्रियते, कदाचिच्च जीवे विद्यमाने वस्तु नश्यति । શાંબપ્રદ્યુમ્નચરિત્રમાં આવતી બાર ભાવનાઓમાં પણ કહ્યું છે - ‘સુંદર એવા અશન, પાન, ખાદિમ અને સ્વાદિમથી પોષાયેલું પોતાનું જે શરીર છે તે પણ ક્ષણમાં નાશ પામે છે. (૩) જે મનુષ્યો હાથી પર બેસીને, ઘોડા પર બેસીને અને રથમાં બેસીને પોતાને રાજા માનીને ભમતાં હતા, તેઓ પણ દરિદ્ર થયા. (૪) સવારે જે સ્વરૂપ હોય તે બપોરે દેખાતું નથી. રાત્રે તે વિરૂપ થાય છે. આમ વસ્તુઓ અનિત્ય છે.’ શ્રાદ્ધવર્ય અંબાપ્રસાદે સંકલન કરેલ નવતત્ત્વસંવેદનમાં પણ કહ્યું છે, ‘પ્રીતિઓ, ભોગો, જુવાની, જીવન, ધન, માલિક, સંબંધીઓ, નોકરો અનિત્ય છે એમ વારંવાર ભાવવું. (૯૦)'
જેમ આકાશમાં થયેલો વાદળોનો સંયોગ પવનથી વિખેરાય છે, તેમ મૃત્યુ વડે બધા સંબંધો વિખેરાય છે. ભોગો પરિણામે ભયંકર છે. બધી વસ્તુઓ ઉત્પન્ન થયા પછી દરેક ક્ષણે નાશ પામે છે. પોતાની સ્થિતિ પૂર્ણ થતાં તે સર્વથા નાશ પામે છે, એટલે કે બીજા રૂપે પરિણમે છે. બધી વસ્તુઓ ઉત્પન્ન થયા પછી દરેક ક્ષણે જૂની થાય છે. કોઈ પણ વસ્તુનો સંયોગ શાશ્વત નથી. ક્યારેક વસ્તુ હાજર હોય તો જીવ મરી જાય છે અને ક્યારેક જીવ હાજર હોય તો વસ્તુનો નાશ થઈ જાય છે. છતાં પણ જીવ વસ્તુને અને પોતાને શાશ્વત માનીને પાપ કરે છે. ગ્રંથકારશ્રી આ શ્લોકથી

Page #308

योगसारः ५/३८ अजरामरवत् कथं पापं करोषि ?
५५९ तथापि जीवो वस्तु स्वात्मानं च शाश्वतं मत्वा पापं करोति । ग्रन्थकारोऽनेन श्लोकेन तस्मै उपदेशं ददाति-'जगति सर्वं वस्तु चलम् । किमपि शाश्वतं नास्ति । सर्वं वस्तु क्षणाद् दृश्यते क्षणाच्च नश्यति । यदि सर्वं क्षणिकं तर्हि त्वं किमर्थं वस्तुनः प्राप्त्यर्थं रक्षणार्थं च पापानि करोषि ? त्वं यदर्थं पापं कुरुषे तस्मिन् भृशं रक्षितेऽपि सति तस्मात्तव वियोगो भविष्यति । ततस्तव कोऽपि लाभो न भविष्यति । प्रत्युत स्वकृतपापैस्त्वमेव दुर्गतिदुःखभाजनं भविष्यसि । इत्थं तव चेष्टया तवैव हानिर्भविष्यति। तवायुरपि कुशाग्रस्थितजलबिन्दुवच्चलम् । ततस्त्वमपि न शाश्वतः । स्तोककालानन्तरं तवाऽपि मृत्युभविष्यति । तथापि त्वं स्वमजरामरं मन्यसे । त्वं तथा गृहनिर्माणं करोषि यथा मन्ये तव कदापि मरणं नैव भविष्यति । त्वं धनार्जनपरिवारपालनसांसारिकव्यवहारादींस्तथा करोषि यथा मन्ये त्वं शाश्वतोऽसि । गृह-धन-परिवार-व्यवहारादीस्त्यक्त्वा त्वयाऽचिरात्परभवे प्रयातव्यम् । तत्किमर्थं तेषां निर्माणसंरक्षणाद्यर्थं त्वं पापं कुरुषे ? इत्थं पापकरणेन तव कोऽपि लाभो न भविष्यति । वस्तुनस्तु वियोगो भविष्यत्येव । तदर्थं कृतेन पापेन त्वं दुःखभाग्भविष्यसि । ततो वस्तुतत्त्वं विचार्य તે જીવને ઉપદેશ આપે છે - “જગતમાં બધી વસ્તુઓ ચલ છે. કંઈ પણ શાશ્વત નથી. બધી વસ્તુઓ ક્ષણમાં દેખાય છે અને ક્ષણમાં નાશ પામે છે. જો બધું ક્ષણિક હોય તો તું શા માટે વસ્તુને મેળવવા માટે અને તેના રક્ષણ માટે પાપો કરે છે ? તું જેની માટે પાપ કરે છે, તેનું ખૂબ રક્ષણ કરવા છતાં પણ તેનાથી તારો વિયોગ થશે. તેથી તેને કોઈ લાભ નહીં થાય. ઊલટું પોતે કરેલા પાપો વડે તારે જ દુર્ગતિના દુઃખો ભોગવવા પડશે. આમ તારી વર્તણૂકથી તને જ નુકસાન થશે. તારું આયુષ્ય પણ ઘાસની ટોચ પર રહેલા પાણીના ટીપા જેવું ચંચળ છે. તેથી તું પણ શાશ્વત નથી. થોડા સમય પછી તારું પણ મરણ થશે. છતાં પણ તું પોતાને અજર અને અમર માને છે. તું તે રીતે ઘર બાંધે છે કે જાણે તારે ક્યારેય મરવાનું જ ન હોય. તું તે રીતે ધન કમાય છે, તે રીતે પરિવારને પાળે છે, તે રીતે સંસારના વ્યવહારો કરે છે, જાણે કે તું શાશ્વત હોય. ઘર, ધન, પરિવાર, વ્યવહાર વગેરેને છોડીને તારે ટૂંક સમયમાં પરભવમાં જવાનું છે. તો પછી શા માટે તું તેમને બનાવવા માટે અને તેમનું રક્ષણ કરવા માટે પાપ કરે છે? આમ પાપ કરવાથી તેને કોઈ પણ લાભ નહીં થાય. વસ્તુનો તો વિયોગ થશે જ. તેની માટે કરેલા પાપ વડે તું દુઃખી થઈશ.

Page #309

५६०
यच्छाश्वतं तदर्थं यतनीयम् योगसारः ५/३९ त्वया क्षणिकवस्तुप्राप्त्यर्थं न प्रयतनीयम् । भाटकगृहे वसन्नरस्तस्य समारचनसुशोभनादिकं न करोति, यतः स जानाति-इदं गृहं न ममेति। मयैकदा इदं त्यक्तव्यमिति । एवं त्वयापि शरीर-गृह-परिवारादिकृते पापं न कर्त्तव्यम्, यतस्तत्सर्वं परकीयम्, त्वया तत्सर्वमेकदा त्यक्तव्यम् । यच्छाश्वतं भवति तदर्थमेव त्वया यतनीयम् । शाश्वतस्तु तवाऽऽत्मा तवाऽऽत्मस्वरूपभूतास्तव गुणाश्च । ततस्त्वया स्वात्मनः शुद्ध्यै स्वात्मनश्च स्वरूपभूतानां गुणानां प्रकटनायैव यतनीयम् । एवं तव लाभो भविष्यति । तव यत्नेन प्राप्तमात्मनः स्वरूपं गुणा वा सदाकालं स्थास्यन्ति, कदापि नापगमिष्यन्ति ।'
अयमत्र सारः - सर्वमनित्यम् । ततो वस्तु स्वं वा शाश्वतं मत्वा पापं न करणीयम् ॥३८॥
अवतरणिका - षट्त्रिशत्तमवृत्ते पत्न्यादिममत्वत्यागोपदेशो दत्तः । तत्र आदिशब्देन गृहीते शरीरे यन्ममत्वं तत्त्यागमुपदिशति - માટે વાસ્તવિકતાને વિચારીને તારે નશ્વર વસ્તુઓ મેળવવા મહેનત કરવી ન જોઈએ. ભાડાના ઘરમાં રહેનારો માણસ તેને સમારતો કે સજાવતો નથી, કેમકે તે જાણે છે કે, “આ ઘર મારું નથી. મારે એક દિવસ આને છોડવાનું છે.” એમ તારે પણ શરીર-ઘર-પરિવાર વગેરે માટે પાપો ન કરવા, કેમકે તે બધું પારકું છે. તારે તે બધું એક દિવસ છોડવાનું છે. જે શાશ્વત હોય તેની માટે જ તારે મહેનત કરવી જોઈએ. શાશ્વત તો તારો આત્મા છે અને તારા આત્માના સ્વરૂપ સમા તારા ગુણો છે. માટે તારે તારા આત્માની શુદ્ધિ માટે અને તારા આત્માના સ્વરૂપ સમાન ગુણોને પ્રગટ કરવા માટે પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. આમ તને લાભ થશે. તારા પ્રયત્નોથી મળેલું આત્માનું સ્વરૂપ કે ગુણો હંમેશા રહેશે, ક્યારેય જશે નહીં.'
અહીં સાર આ પ્રમાણે છે – બધું અનિત્ય છે. માટે વસ્તુને કે પોતાને શાશ્વત માનીને પાપ ન કરવું. (૩૮)
અવતરણિકા - છત્રીસમા શ્લોકમાં પત્ની વગેરે પરના મમત્વનો ત્યાગ કરવાનો ઉપદેશ આપ્યો. ત્યાં વગેરેથી લીધેલા શરીર પર જે મમત્વ છે, તેનો ત્યાગ કરવાનો ઉપદેશ આપે છે –

Page #310

योगसार: ५/३९
देहममत्वत्यागोपदेश:
मूलम् - 'सप्तधातुमये श्लेष्म - मूत्राद्यशुचिपूरिते । 'शरीरकेऽपि पापाय, कोऽयं शौचाग्रहस्तव ॥३९॥
५६१
अन्वयः - सप्तधातुमये श्लेष्ममूत्राद्यशुचिपूरिते शरीरकेऽपि पापायाऽयं तव शौचाग्रहः कः ? ॥३९॥
पद्मीया वृत्तिः - सप्तधातुमये - सप्तानां धातूनाम् - रस- रुधिर-मांस - मेदोऽस्थिमज्जा - शुक्ररूपाणां विकार इति सप्तधातुमयम्, तस्मिन् श्लेष्ममूत्राद्यशुचिपूरिते श्लेष्मा च मूत्रं-प्रश्रवणञ्चेति श्लेष्ममूत्रे, ते आदौ यस्य विष्टा - निष्ठ्यूत-मल- प्रस्वेदादेरिति श्लेष्ममूत्रादि, तच्च तदशुचि - अमेध्यञ्चेति श्लेष्ममूत्राद्यशुचि, तेन पूरितम् - भृतमिति श्लेष्ममूत्राद्यशुचिपूरितम्, तस्मिन्, शरीरके - शरीरमेव शरीरकम्, तस्मिन् देहे, अपशब्द - अन्यवस्तुनि शौचाग्रहः पापाय, शरीरेऽपि शौचाग्रहः पापायेति द्योतयति, पापाय पापनिमित्तम्, अयम् - प्रत्यक्षतो दृश्यमान:, तव त्वत्सम्बन्धी, शौचाग्रहः कः किमर्थम् ?
शौचस्य पवित्रताया- आग्रहः
निर्बन्ध इति शौचाग्रहः,
-
इदं शरीरं सप्तानां धातूनां विकाररूपम् । जीव आहारपर्याप्त्याऽऽहारं गृहीत्वा तं रसखल-रूपतया परिणमयति । ततः स रसात् शरीरपर्याप्त्या सप्तधातुरूपं शरीरं निर्मिमीते । एते सप्त धातवोऽशुचयः । यदि ते शरीराद् बहिरागच्छेयुस्तर्हि सर्वे तान् जुगुप्सेयुः ।
શબ્દાર્થ - સાત ધાતુથી બનેલા, કફ-પેશાબ વગે૨ે ગંદકીથી ભરેલા શરીરને વિષે પણ પાપ માટે થનારો આ તારો શૌચનો આગ્રહ શા માટે છે ? (અર્થાત્ ગંદા એવા શરીરને પવિત્ર કરવાનો આગ્રહ તારે ન કરવો જોઈએ.) (૩૯)
पद्मीयावृत्तिनो भावानुवाद- शरीर रस-सोही मांस-यरजी- हाडा-मभ्भवीर्य३५ सात धातुथी जनेयुं छे. ते 5ई, पेशा, विष्टा, थंड, भेल, पसीना वगेरे ગંદા પદાર્થોથી ભરેલું છે.
આ શરીર સાત ધાતુના વિકારરૂપ છે. જીવ આહારપર્યાપ્તિથી આહારને ગ્રહણ કરીને તેને રસ રૂપે અને ખલરૂપે પરિણમાવે છે. પછી તે રસમાંથી શ૨ી૨૫ર્યાપ્તિથી સાત ધાતુરૂપ શરીર બનાવે છે. આ સાતે ધાતુઓ અપવિત્ર છે. જો તે શરીરની
१. सप्तधातुमल श्लेष्ममूत्राद्यशुचिभाजने
D, KI २. शरीरे कोऽपि - F, G, JI

Page #311

५६२
सप्तधातुमयं शरीरमशुचिपूरितम्
योगसार: ५/३९
तेऽतीव बीभत्साः । तेऽतीवदुर्गन्धाः । तेषां शरीराद्बहिर्निर्गमे सर्वेऽपि नासिकां मोटयेयुः । इदं शरीरमशुच्या भृतम् । शरीरस्य नवभ्यो द्वादशभ्यो वा रन्ध्रेभ्यः सततमशुचिः स्रवति । अक्षिभ्यां मलो निर्गच्छति । कर्णाभ्यामपि मलो निर्गच्छति । मुखाल्लाला निर्गच्छति । नासिकायाः शिङ्घाणो निर्गच्छति । अपानाद् विष्टा निर्गच्छति । गुह्याङ्गाद् मूत्रं निर्गच्छति । समस्तादपि शरीरात्प्रस्वेदो निर्गच्छति । उक्तञ्च शान्तसुधारसे महोपाध्यायश्रीविनयविजयैः – ‘द्वादशनवरन्ध्राणि निकामम्, गलदशुचीनि न यान्ति विरामम् । यत्र वपुषि तत्कलयसि पूतम्, मन्ये तव नूतनमाकूतम् ॥६॥१०॥' अशुचिभृतादस्माच्छरीरात् सततमशुचिः स्रवति । अशुचिभृतमिदं शरीरं बहिश्चर्मणा नद्धम् । ततः सुन्दरमाभाति । तस्याऽन्तस्तत्त्वज्ञाने तु चित्तं तस्माद्विरज्यते । तिर्यङ्मनुष्यशरीरमतीव दुर्गन्ध । अत एव मनुष्यलोकस्य दुर्गन्धश्चत्वारि योजनशतानि यावदूर्ध्वमुद्गच्छति । तेन देवा तिर्यग्लोकं नागच्छन्ति । अशुच्यपि शरीरं शुचीकर्तुं मनुष्याः पुनः पुनः स्नान्ति । पुनः पुनः धौतेऽपीदं शरीरं पुनरशुचि भवति । तत्पुनर्मलाविलं भवति । तत्पुनः
બહાર આવે તો બધા તેમની દુર્ગંછા કરે. તે ખૂબ જ બિભત્સ હોય છે. તે ખૂબ જ દુર્ગંધી હોય છે. તે શરીરમાંથી બહાર નીકળે તો બધાય નાક મચકોડે. આ શરીર ગંદકીથી ભરેલું છે. શરીરના નવ કે બાર છિદ્રોમાંથી સતત ગંદકી ઝરે છે. આંખમાંથી મેલ નીકળે છે. કાનમાંથી પણ મેલ નીકળે છે. મોઢામાંથી લાળ નીકળે છે. નાકમાંથી શેડા નીકળે છે. ગુદામાંથી વિષ્ટા નીકળે છે. ગુપ્તઅંગમાંથી પેશાબ નીકળે છે. આખાય શરીરમાંથી પરસેવો નીકળે છે. શાંતસુધારસમાં મહોપાધ્યાયશ્રીવિનયવિજયજીએ કહ્યું છે - ‘જે શરીરમાં બાર અને નવ છિદ્રો અટક્યા વિના ખૂબ ગંદકીને ઝરે છે તે શરીરને તું પવિત્ર માને છે. આ તારો નવો વિચાર છે એમ હું માનું છું. (૬।૧૦)' ગંદકીથી ભરેલા આ શરીરમાંથી સતત ગંદકી ઝરે છે. ગંદકીથી ભરેલું આ શરીર બહાર ચામડીથી મઢેલું છે, તેથી સુંદર લાગે છે. તેની અંદરના પદાર્થોનું જ્ઞાન થતાં તો ચિત્ત તેનાથી વૈરાગ્ય પામે છે. જાનવરો અને મનુષ્યોનું શરીર ખૂબ જ દુર્ગંધી છે. એથી જ મનુષ્યલોકની દુર્ગંધ ચારસો યોજન ઉપર સુધી જાય છે. તેથી દેવો તિર્હાલોકમાં આવતાં નથી. અપવિત્ર એવા પણ શરીરને પવિત્ર કરવા માટે મનુષ્યો વારંવાર સ્નાન કરે છે. વારંવાર ધોવા છતાં પણ આ શરીર ફરી અપવિત્ર થાય છે. તે ફરી મેલું થાય છે. તે ફરી પરસેવાથી રેબઝેબ થાય છે. તેમાંથી ફરી દુર્ગંધ નીકળે છે. તે કોઈ રીતે પવિત્ર થતું

Page #312

योगसार: ५/३९
शरीरं कथमपि शुचि न भवति
५६३
I
I
स्वेदक्लिन्नं भवति । तस्मात्पुनर्दुर्गन्धो निर्गच्छति । तत्कथमपि शुचि न भवति । यथा सिकतायास्तैलं न निर्गच्छति यथा च शुनो लाङ्गूलमृजु न भवति तथा शरीरमपि शुचि न भवति । मूढजना शरीरशौचार्थं पापेषु प्रवर्त्तन्ते । शरीरं शुचीकर्तुं तेऽसङ्ख्येयानपकायजीवान्घ्नन्ति । पापव्यापारैस्ते औषध - विलेपन - पुष्पादीनि मेलयन्ति । तेषामुपयोगेन ते शरीरं शुचीकर्त्तुमभिलषन्ति । अशुचिशरीरं शुचीकर्तुं योऽभिलषति तं मूढं नरं ग्रन्थकारोऽनेन श्लोकेन हितशिक्षां ददाति - 'इदं शरीरमपवित्रम् । तत्कदापि पवित्रं न भवति । तत्किमर्थं त्वं शरीरं शुचीकर्तुं प्रयतसे ? उक्तञ्च शान्तसुधारसे - 'यदीयसंसर्गमवाप्य सद्यो, भवेच्छु- चीनामशुचित्वमुच्चैः । अमेध्ययोनेर्वपुषोऽस्य शौचसङ्कल्पमोहोऽयमहो महीयान् ॥६॥४॥' ज्ञानसारेऽप्युक्तम्- 'शुचीनप्यशुचीकर्तुं, समर्थेऽशुचिसम्भवे । देहे जलादिना शौच-भ्रमो मूढस्य दारुणः ॥ १४/४॥' तत्त्वामृतेऽप्युक्तम्- 'सर्वाशुचिमये काये, शुक्रशोणितसम्भवे । शुचित्वं येऽभिवाञ्छन्ति, नष्टास्ते जडचेतसः ॥ ३२० ॥ औदारिके शरीरेऽस्मिन्, सप्तधातुमयेशुचौ । शुचित्वं येऽभिमन्यन्ते, पशवस्ते न मानवाः ॥ ३२९ ॥ ' तव प्रयत्नैः शरीरं નથી. જેમ રેતીમાંથી તેલ ન નીકળે અને જેમ કૂતરાની પૂછડી સીધી ન થાય, તેમ શરીર પણ પવિત્ર ન થાય. મૂઢ લોકો શરીરને પવિત્ર કરવા પાપો કરે છે. શરીરને પવિત્ર કરવા તેઓ પાણીના અસંખ્ય જીવોને હણે છે. પાપો કરીને તેઓ ઔષધવિલેપન-ફૂલ વગેરે ભેગા કરે છે. તેમનો ઉપયોગ કરીને તેઓ શરીરને પવિત્ર કરવા ઇચ્છે છે. જે અપવિત્ર શરીરને પવિત્ર કરવા ઇચ્છે છે, તે મૂઢ મનુષ્યને ગ્રંથકાર આ શ્લોક વડે હિતશિક્ષા આપે છે કે, ‘આ શરીર અપવિત્ર છે. તે ક્યારેય પવિત્ર થતું નથી. તો પછી તું શા માટે શરીરને પવિત્ર કરવાની મહેનત કરે છે ? શાન્તસુધારસમાં કહ્યું છે, ‘અહો ! જે શરીરના સંબંધમાં આવીને તરત પવિત્ર વસ્તુઓ પણ ખૂબ અપવિત્ર થાય છે તે અપવિત્ર વસ્તુઓના ઉત્પત્તિસ્થાન સમાન આ શરીરને પવિત્ર કરવાનો સંકલ્પ કરવો એ મોટો મોહ છે. (૬૪)' જ્ઞાનસારમાં પણ કહ્યું છે, ‘પવિત્ર વસ્તુઓને પણ અપવિત્ર કરવા સમર્થ, ગંદકીથી ઉત્પન્ન થયેલા એવા શરીરને વિષે પાણી વગેરે વડે મૂઢનો શૌચનો ભ્રમ ભયંકર છે. (૧૪/ ૪)’ તત્ત્વામૃતમાં પણ કહ્યું છે, ‘બધી ગંદકીથી બનેલા, વીર્ય-લોહીથી ઉત્પન્ન થયેલા શરીરમાં જેઓ પવિત્રપણાને ઇચ્છે છે તે જડ ચિત્તવાળા જીવો નાશ પામેલા છે. (૩૨૦) સાત ધાતુથી બનેલા, અપવિત્ર એવા આ ઔદારિક શરીરમાં જેઓ

Page #313

५६४ शरीरे शौचाग्रहः पापाय
योगसारः ५/४० तु शुचि नैव भविष्यति, प्रत्युत त्वं पापकर्मचयं करिष्यसि । शरीरस्य शुचीकरणेन तवाऽन्तःकरणे काम उद्दीपिष्यते । उक्तञ्च – 'स्नानं खलु प्रथमं कामाङ्गम् ।' कामविह्वलस्त्वं दृढं मोहनीयकर्म भन्त्स्यसि । शरीरस्य शुचीकरणार्थं कृतैरन्यैः पापव्यापारैरपि तव प्रभूतकर्मबन्धो भविष्यति । तेषां कर्मणामुदये त्वं दुःखीभविष्यसि । इत्थं शौचेन तव कोऽपि लाभो न भविष्यति प्रत्युत हानिरेव भविष्यति । शरीरं तु शुचि नैव भविष्यति । बहिः शुचीभूतमपि तदचिरादेवाशुचीभविष्यति ।'
अयमत्रोपदेशः - शरीरमशुचि । तस्य शुचीकरणायाऽऽग्रहो न कर्त्तव्यः, परन्तु शरीरेणाऽऽत्महितं साध्यम् । उक्तञ्चाध्यात्मकल्पद्रुमे श्रीमुनिसुन्दरसूरिभिः - 'यतः शुचीन्यप्यशुचीभवन्ति कृम्याकुलात्काकशुनादिभक्ष्यात् । द्राग्भाविनो भस्मतया ततोऽङ्गात्, मांसादिपिण्डात् स्वहितं गृहाण ॥५९॥ ॥३९॥
अवतरणिका - जीवैः शरीरशौचेन परे जीवा दुःखेन संयोज्यन्ते । ततस्तदुःखपरिहारमुपदिशति - मूलम् - शारीरमानसैर्दुःखै-र्बहुधा बहुदेहिनः ।।
. संयोज्य साम्प्रतं जीव !, भविष्यसि कथं स्वयम् ? ॥४०॥ પવિત્રપણું માને છે તેઓ પશુઓ છે, મનુષ્ય નહીં. (૩૨૧)' તારી મહેનતથી શરીર તો પવિત્ર નહીં જ થાય, ઊલટું તું પાપકર્મોને ભેગા કરીશ. શરીરને પવિત્ર કરવાથી તારા મનમાં કામ પેદા થશે. કહ્યું છે કે - “સ્નાન એ કામનું પ્રથમ અંગ છે.' કામથી પરવશ થયેલ તું ગાઢ મોહનીય કર્મ બાંધીશ. શરીરને પવિત્ર કરવા કરાયેલા બીજા પાપોથી પણ તને ઘણો કર્મબંધ થશે. તે કર્મોના ઉદયે તું દુઃખી થઈશ. આમ શરીરને પવિત્ર કરવાથી તેને કોઈ પણ લાભ નહીં થાય, ઊલટું નુકસાન જ થશે. શરીર તો પવિત્ર નહીં જ થાય. બહારથી પવિત્ર થયેલું પણ તે થોડા સમયમાં જ ગંદુ થઈ જશે.'
અહીં આ પ્રમાણે ઉપદેશ છે – શરીર અપવિત્ર છે. તેને પવિત્ર કરવાનો આગ્રહ ન કરવો, પણ શરીર વડે આત્માનું હિત સાધવું. અધ્યાત્મકલ્પદ્રુમમાં શ્રીમુનિસુંદરસૂરિજીએ કહ્યું છે, “જેનાથી પવિત્ર વસ્તુઓ પણ અપવિત્ર થાય છે, કૃમિઓથી યુક્ત, કાગડા-કૂતરા વગેરેના ભક્ષ્યરૂપ, તરત રાખરૂપ થનારા, માંસ વગેરેના પિંડરૂપ એવા તે શરીરથી પોતાનું હિત ગ્રહણ કર. (૫૯)' (૩૯)

Page #314

योगसारः ५/४० जीवाः स्वार्थसिद्ध्यै परान्पीडयन्ति।
५६५ अन्वयः - जीव ! साम्प्रतं बहुदेहिनो बहुधा शारीरमानसैर्दुःखैः संयोज्य स्वयं कथं भविष्यसि ? ॥४०॥
पद्मीया वृत्तिः - जीव ! - संसारिजीवस्य सम्बोधनम्, साम्प्रतम् - अधुना, बहुदेहिनः - बहवः-प्रभूताश्च ते देहिनः-प्राणिन इति बहुदेहिनः, बहुधा - अनेकप्रकारैः, शारीरमानसैः - शरीरे भवानि शारीराणि-शरीरसम्बन्धीनि छेदनभेदनादीनि, मनसि भवानि मानसानि-मनःसम्बन्धीनि चिन्ता-शोक-भय-तापादीनि, शारीराणि च मानसानि चेति शारीरमानसानि, तैः, दुःखैः - प्रतिकूलवेदनीयैः, संयोज्य - सम्पीड्य, स्वयम् - त्वम्, कथम् - केन प्रकारेण, भविष्यसि - दुर्गतिदुःखानि सहिष्यसे । ___ जीवाः स्वार्थसिद्ध्यै कुतूहलवृत्त्या वा परान्पीडयन्ति । ते स्वमनोरञ्जनार्थं जीवान्पीडयन्ति । पीडाकुलिता जीवा रुदन्ति मूर्च्छन्त्याक्रोशन्ति वा । तद्दृष्ट्वा कुतूहलप्रिया नरा हृष्यन्ति । केचन करभपुच्छे नवजातबालं बद्ध्वा करभं कशादिभिः प्रेरयन्ति । यथा यथा करभो धावति तथा तथा बालो भूमिना सह सघृष्यते । ततः स उच्चै रोदिति । तच्छ्रुत्वा दृष्ट्वा च कौतूहलिनो मोदन्ते । केचन क्षुद्रजन्तून्परस्परं योधयन्ति । युद्धे च ते जन्तवः क्षतशरीरा जायन्ते । ते पीडामनुभवन्ति । ततस्ते कुतूहलप्रियाः प्रमोदन्ते । केचन स्वार्थस्य सिद्ध्यै जन्तून्पीडयन्ति । ते धनार्जनाय भोजननिष्पत्त्यर्थं गृहनिर्माणाय वस्त्राद्यर्थं च
અવતરણિકા - જીવો શરીરના શૌચથી બીજા જીવોને દુઃખી કરે છે. તેથી તેમને દુઃખી નહીં કરવાનો ઉપદેશ આપે છે –
શબ્દાર્થ - હે જીવ ! હાલ ઘણા જીવોને ઘણી રીતે શારીરિક-માનસિક દુઃખો मापाने भविष्यमा ता थशे ? (४०)
પઘીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - જીવો સ્વાર્થની સિદ્ધિ માટે કે કુતૂહલવૃત્તિથી બીજાને પીડે છે. તેઓ પોતાના મનોરંજન માટે જીવોને પીડે છે. પીડાથી આકુળ જીવો રડે છે, મૂચ્છિત થાય છે કે આક્રોશ કરે છે. તે જોઈને કુતૂહલપ્રિય માણસો ખુશ થાય છે. કેટલાક લોકો ઊંટની પૂંછડીએ નવા જન્મેલા બાળકને બાંધીને ઊંટને ચાબૂક વગેરેથી હંકારે છે. જેમ જેમ ઊંટ દોડે છે, તેમ તેમ બાળક જમીન સાથે ઘસડાયા છે. તેથી તે જોરથી રડે છે. તે સાંભળીને અને જોઈને કુતૂહલવૃત્તિવાળા જીવો ખુશ થાય છે. કેટલાક લોકો નાના જીવોને એકબીજા સાથે લડાવે છે. યુદ્ધમાં તે જીવો ઘાયલ થાય છે. તેમને પીડા થાય છે. તેથી તે કુતૂહલપ્રિય લોકો ખુશ થાય છે. કેટલાક

Page #315

५६६
जीवाः परान्दुःखैः संयोजयन्ति
1
योगसार: ५/४० जीवान्पीडयन्ति । ते जीवान् छिन्दन्ति । ते शस्त्रैस्तान्भिन्दन्ति । ते तेषामङ्गोपाङ्गानि कृन्तन्ति। ते तेषामक्षिकर्णनासिकादश्छिन्दन्ति । ते तोत्रेण तान्प्रेरयन्ति । ते कशादण्डादिभिस्तान् ताडयन्ति । ते तैर्भारं वाहयन्ति । ते तान् गन्त्र्यादिषु नियोजयन्ति । ते तान्हले नियोज्य तैः क्षेत्रं कर्षयन्ति । ते तान्रज्ज्वादिभिर्बध्नन्ति । एवमादिशारीरिकदुःखैस्ते जीवान् पीडयन्ति। ते जीवान्भाययन्ति । ते जीवान्शोकसागरे निमज्जयन्ति । तत्कृतचेष्टाभिर्जीवाचिन्तातुरा भवन्ति । ते वियोगदुःखमनुभवन्ति । ते सक्लिश्यन्ते । ते क्रुध्यन्ति । ते सन्तापमनुभवन्ति। जीवा एवमादिमानसदुःखैर्जीवान्पीडयन्ति । इत्थं शारीरिकमानसिकदुःखैर्जीवान्पीडयन्तं जीवमनेन श्लोकेन ग्रन्थकार उपदिशति – 'हे जीव ! त्वं किमर्थं जीवान्पीडयसि? परपीडनेनाऽशुभकर्माणि बध्यन्ते । तेषामुदये जघन्येनाऽपि दशगुणं फलं प्राप्यते । कर्मबन्धसमयाध्यवसायविशेषेणाऽधिकमपि फलं प्राप्यते । उक्तञ्चोपदेशमालायाम् ‘વહ-મારા-અવ્યવવાળવાળ-પરધવિતોવળાડુંળ । સવ્વનન્નો ઓ,
1
લોકો સ્વાર્થની સિદ્ધિ માટે જીવોને પીડે છે. તેઓ ધન કમાવા માટે, ભોજન રાંધવા માટે, ઘર બનાવવા માટે, વસ્ત્ર વગેરે માટે જીવોને પીડે છે. તેઓ જીવોને છેદે છે. તેઓ શસ્ત્રોથી તેમને ભેદે છે. તેઓ તેમના અંગોપાંગો કાપે છે. તેઓ તેમના આંખકાન-નાક વગેરેને છેદે છે. તેઓ પરોણાથી તેમને પ્રેરે છે. તેઓ ચાબુક-લાકડી વગેરેથી તેમને મારે છે. તેઓ તેમની પાસે ભાર ઉંચકાવે છે. તેઓ તેમને ગાડા વગેરેમાં જોડે છે. તેઓ તેમને હળમાં જોડી તેમની પાસે ખેતર ખેડાવે છે. તેઓ તેમને દોરડા વગેરેથી બાંધે છે. આવા પ્રકારના શારીરિક દુઃખોથી તેઓ જીવોને પીડે છે. તેઓ જીવોને ડરાવે છે. તેઓ જીવોને શોકસાગરમાં ડુબાડે છે. તેમની ચેષ્ટાઓ વડે જીવો ચિંતાતુર થાય છે. જીવો વિયોગના દુઃખને અનુભવે છે. તેઓ સંક્લેશ પામે છે. તેઓ ગુસ્સે થાય છે. તેઓ સંતાપને અનુભવે છે. જીવો આવા પ્રકારના માનસિક દુઃખોથી જીવોને પીડે છે. આમ શારીરિક અને માનસિક દુઃખોથી જીવોને પીડતાં જીવને ગ્રંથકાર આ શ્લોકથી ઉપદેશ આપે છે - ‘હે જીવ ! તું શા માટે જીવોને પીડે છે ? બીજાને પીડવાથી અશુભ કર્મો બંધાય છે. તે કર્મોનો ઉદય થાય ત્યારે ઓછામાં ઓછું પણ દસ ગણું ફળ મળે છે. કર્મ બાંધતી વખતે જો વધુ ભાવ હોય તો વધુ પણ ફળ મળે છે. ઉપદેશમાળામાં કહ્યું છે - ‘એકવાર કરાયેલા વધ-મારી નાખવુંઆળ આપવું-ચોરી વગેરેનો સૌથી ઓછો ઉદય (ફળ) દસ ગણો છે. પ્રદ્વેષ તીવ્રતર

Page #316

योगसार: ५/४०
परपीडाकर्त्ताऽऽयतौ दुःखमनुभवति ।
५६७
I
दसगुणिओ इक्कसि कयाणं ॥ १७७॥ तिव्वयरे उपओसे, सयगुणिओ सयसहस्सकोडिगुणो । कोडिकोडिगुणो वा, हुज्ज विवागो बहुतरो वा ॥१७८॥' (छाया वध-मारण-अभ्याख्यानदान-परधनविलोपनादीनाम् । सर्वजघन्य उदयः, दशगुणितः सकृत्कृतानाम् ॥१७७॥ तीव्रतरे तु प्रद्वेषे, शतगुणित: शतसहस्रकोटिगुणः । कोटिकोटिगुणो वा, भवेत् विपाको बहुतरो वा ॥१७८॥ ततस्त्वमपि परपीडनार्जिताशुभकर्मोदये आयतौ भृशं दुःखीभविष्यसि । यद् दीयते तदवाप्यते । सुखदानेन सुखं प्राप्यते । दुःखदानेन दुःखमवाप्यते । शान्तिदानेन शान्तिरवाप्यते । अशान्तिदानेनाऽशान्तिरवाप्यते । समाधिदानेन समाधिः प्राप्यते । क्लेशदानेन क्लेशोऽवाप्यते । परपीडनेन परभवे त्वमपि दुःखाऽशान्त्यसमाधिक्लेशानवाप्स्यसि । ततोऽत्र परपीडनेन वस्तुतस्त्वया स्वात्मैव पीडित: । यदि त्वं परभवे सुखं शान्तिं समाधिं च वाञ्छसि तर्हि त्वया जीवेभ्यः सुखशान्तिसमाधयो दातव्याः। त्वया परपीडापरिहारः कर्त्तव्यः । उक्तञ्च योगदृष्टिसमुच्चये - 'परपीडेह सूक्ष्मापि वर्जनीया प्रयत्नतः । तद्वत्तदुपकारेऽपि यतितव्यं सदैव हि ॥ १५०॥' अत्र तुच्छवैषयिकसुखलुब्धस्त्वं जीवान्पीडयसि । परन्तु परत्र त्वमेवाऽनेकगुणदुःखभाजनं भविष्यसि । ततोऽल्पसुखकृते प्रभूतदुःखस्वीकारस्तव मूर्खता। सर्वे जीवा सुखमभिलषन्ति
-
હોય તો સોગણું, લાખગણું, કરોડકરોડગણું અથવા ઘણું વધુ ફળ મળે છે. (૧૭૭,૧૭૮)’ તેથી તું પણ બીજાને પીડવાથી ભેગા કરેલા અશુભ કર્મના ઉદયે ભવિષ્યમાં બહુ દુ:ખી થઈશ. જે આપો તે મળે છે. સુખ આપવાથી સુખ મળે છે. દુઃખ આપવાથી દુઃખ મળે છે. શાંતિ આપવાથી શાંતિ મળે છે. અશાંતિ આપવાથી અશાંતિ મળે છે. સમાધિ આપવાથી સમાધિ મળે છે. ક્લેશ આપવાથી ક્લેશ મળે छे. जीभने पीडवाथी परभवमां तु पए हु:, अशांति, जसमाधि, उलेश पाभीश. તેથી અહીં બીજાને પીડવા વડે હકીકતમાં તેં જાતને જ પીડી છે. જો તું ૫૨ભવમાં સુખ, શાંતિ અને સમાધિ ઇચ્છતો હોય તો તારે જીવોને સુખ, શાંતિ અને સમાધિ આપવા જોઈએ. તારે બીજાના દુઃખ દૂર કરવા જોઈએ. યોગદૃષ્ટિસમુચ્ચયમાં કહ્યું છે, ‘અહીં સૂક્ષ્મ પણ પરપીડા પ્રયત્નપૂર્વક વર્જવી. તેની જેમ તેમના ઉપકારમાં પણ હંમેશા યત્ન કરવો. (૧૫૦)' અહીં થોડા વિષયસુખથી લોભાયેલ તું જીવોને પીડે છે. પણ પરભવમાં તું જ અનેકગણા દુઃખો ભોગવશે. માટે થોડા સુખ માટે ઘણા દુઃખને સ્વીકારવું એ તારી મૂર્ખતા છે. બધા જીવો સુખને ઝંખે છે, દુઃખને નહીં. બધા જીવો જીવવા ઇચ્છે છે, મરવા નહીં. જેમ તને દુઃખ અને મરણ ગમતાં નથી,

Page #317

५६८
परपीडा परिहर्त्तव्या
योगसार: ५/४०
"
न दुःखम्। सर्वे जीवाः जीवितुमिच्छन्ति न मर्त्तुम् । यथा तव दुःखमरणेऽप्रिये तथा परेषामपि। ततो यथा त्वं स्वात्मानं दुःखी न करोषि स्वात्मनश्च दुःखमरणे निवारयितुं यतसे तथा त्वया परेऽपि दुःखिनो न कर्त्तव्याः परेषाञ्च दुःखमरणयोर्निवारणं कर्त्तव्यम् । उक्तञ्च आचाराङ्गसूत्रे - ‘सव्वे पाणा सव्वे भूता सव्वे जीवा सव्वे सत्ता ण हंतव्वा, ण अज्जावेतव्वा, ण परिघेत्तव्वा, ण परितावेयव्वा ण उद्दवेयव्वा । ( सूत्र- १/ ४/१/१३२)' (छाया - सर्वे प्राणाः सर्वाणि भूतानि सर्वे जीवाः सर्वे सत्त्वा न हन्तव्या नाज्ञापयितव्या न परिग्राह्या न परितापयितव्या नापद्रावयितव्या: । ( १ / ४ / १ / १३२)) दशवैकालिकसूत्रे षष्ठे महाचारकथाध्ययनेऽप्युक्तम् - 'सव्वे जीवा वि इच्छंति, जीविडं न मरिज्जिउं । तम्हा पाणवहं घोरं, निग्गंथा वज्जयंति णं ॥ ११ ॥' (छाया सर्वे जीवा अपीच्छन्ति, जीवितुं न मर्त्तुम् । तस्मात् प्राणवधं घोरं, निर्ग्रन्था वर्जयन्ति ॥११॥) ततस्त्वया जीवा दुःखिनो न कर्त्तव्या: । '
अयमत्रोपदेशसार: - भाविदुःखं विचिन्त्य परपीडा परिहरणीया ||४०|| अवतरणिका - पत्न्यादिषु ममत्ववाञ्जीवः पापं करोति । स धर्मे प्रमाद्यति । ततस्तं धर्मकरणाय प्रेरयति
-
તેમ બીજાને પણ તે ગમતાં નથી. તેથી જેમ તું પોતાને દુઃખી કરતો નથી અને પોતાના દુઃખ અને મરણને નિવારવા પ્રયત્ન કરે છે તેમ તારે બીજા જીવોને પણ દુ:ખી ન કરવા જોઈએ અને બીજા જીવોના દુઃખ અને મરણનું નિવારણ કરવું જોઈએ. खायारांगसूत्रमां ऽधुं छे, 'जधा प्राणीखो, जधा भूतो, जधा वो, जधा सत्त्वोने હણવા નહીં, આશા કરવી નહીં, પરિગ્રહ કરવો નહીં, પીડવા નહીં, મારી નાંખવા નહીં. (૧/૪/૧/૧૩૨)’ દશવૈકાલિકસૂત્રના છટ્ઠા મહાચારકથા અધ્યયનમાં પણ કહ્યું છે કે - ‘બધા ય જીવો જીવવા ઇચ્છે છે, મરવા નહીં. તેથી ઘોર એવા જીવોના વધને साधुखो वर्षे छे. (११)' माटे तारे कवोने दुःखी न ४२वा.'
અહીં ઉપદેશનો સાર આ પ્રમાણે છે – ભવિષ્યમાં આવનારા દુઃખને વિચારી जीभने पीडा न ५२वी. (४०)
અવતરણિકા - પત્ની વગેરે પર મમત્વવાળો જીવ પાપ કરે છે. તે ધર્મમાં પ્રમાદ કરે છે. તેથી તેને ધર્મ કરવા માટે પ્રેરણા કરે છે -

Page #318

योगसार: ५/४१
पञ्चविधः प्रमादः
मूलम् - धर्मं न कुरुषे 'मूर्ख !, प्रमादस्य वशंवदः ।
----
कल्ये हि त्रास्यते कस्त्वां नरके दुःखविह्वलम् ? ॥४१॥
अन्वयः
मूर्ख ! प्रमादस्य वशंवदः (त्वं) धर्मं न कुरुषे, हि कल्ये नरके दुःखविह्वलं त्वां कस्त्रास्यते ॥४१॥
५६९
,
पद्मया वृत्ति: - मूर्ख ! - धर्मे प्रमाद्यतः सम्बोधनम्, प्रमादस्य - मद्य-विषयकषाय-निद्रा-विकथारूपस्य; वशंवदः वशं पराधीनं वदतीति वशंवदः-आसेवी, त्वमित्यत्राध्याहार्यम्, धर्मम् - दुर्गतेस्त्रायकम्, यदुक्तं - सूत्रकृताङ्गवृत्तौ - 'मूलोत्तरगुणरूपं श्रुतचारित्राख्यं वा दुर्गतिधारणात् धर्मम् ॥३/४/२१ ॥' नशब्दो निषेधे, कुरुषे
आचरसि, हि - खलु, कल्ये श्व आयतौ भवान्तरे वेत्यर्थः, नरके - घर्मा - वंशाशैलाञ्जना-रिष्टा-मघा-माघवतीरूपे, दुःखविह्वलम् - दुःखेन पीडया विह्वल:-आकुल इति दुःखविह्वलः, तम् त्वाम् - धर्मे प्रमाद्यन्तम्, कः - प्रश्ने, त्रास्यते - रक्षिष्यति ? नकोऽपीत्यर्थः ।
-
जीवाः प्रमादवशवर्त्तिनः सन्तः धर्मं न कुर्वन्ति । ते पापेष्वेव रज्यन्ति । प्रमादाः पञ्चविधा: । तद्यथा-मद्यं विषयाः कषाया निद्रा विकथाश्च । उक्तञ्च श्रीजयशेखरसूरिविरचित श्रीसम्बोधसप्ततिकायाम् – 'मज्जं विसयकसाया, निद्दा विकहा य पंचमी भणिया । एए पंच पमाया, जीवं पार्डेति संसारे ॥ ७३ ॥ ' ( छाया - मद्यं विषयकषायाः, निद्रा विकथा च पञ्चमी भणिता । एते पञ्च प्रमादाः, जीवं पातयन्ति संसारे ||७३ | | )
શબ્દાર્થ - હે મૂર્ખ ! પ્રમાદને વશ થયેલો તું ધર્મ કરતો નથી. ખરેખર નરકમાં દુ:ખથી પીડિત એવા તને કોણ બચાવશે ? (૪૧)
१. मूढ - C, F, G । २. वशंवद J ।
પદ્મીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - દુર્ગતિથી બચાવે તે ધર્મ. સૂત્રકૃતાંગસૂત્રની વૃત્તિમાં કહ્યું છે - ‘દુર્ગતિમાંથી ધારણ કરતો હોવાથી મૂલગુણ અને ઉત્તરગુણ રૂપ અથવા श्रुत ने यरित्र३५ धर्म छे. (३/४/२१) '
-
જીવો પ્રમાદના કારણે ધર્મ કરતાં નથી. તેઓ પાપોમાં રચ્યાપચ્યા રહે છે. प्रभा पांय प्रारे छे. ते खा प्रभारी- भद्य, विषय, दुषाय, निद्रा जने विस्था श्रीभ्यशेमरसूरिभये रयेस श्रीसंजोघसप्ततिामां ऽधुं छे, 'महिरा, विषय, दुषाय, નિદ્રા અને પાંચમી વિકથા કહી છે. આ પાંચ પ્રમાદો જીવને સંસારમાં પાડે છે.

Page #319

५७० मद्यविषयप्रमादौ
योगसारः ५/४१ तत्र मद्यं मदिरा, उपलक्षणाद् व्यसनमपि । मदिरा चित्तं नाशयति । उक्तञ्चाष्टकप्रकरणे'मद्यं पुनः प्रमादाङ्गं, तथा सच्चित्तनाशनम् । सन्धानदोषवत्तत्र, न दोष इति साहसम् ॥१९/१॥' मदिरामत्ता धर्मं कर्तुं नोत्सहन्ते । मद्यपाने बहवो दोषाः । उक्तञ्च'वैरूप्यं व्याधिपिण्डः स्वजनपरिभवः कार्यकालातिपातो, विद्वेषो ज्ञाननाशः स्मृतिमतिहरणं विप्रयोगश्च सद्भिः । पारुष्यं नीचसेवा कुलबलतुलनाधर्मकामार्थहानिः, कष्टं भोः षोडशैते निरुपचयकरा मद्यपानस्य दोषाः ॥' व्यसनेष्वासक्ता अपि धर्मार्थं नोद्यच्छन्ति । ते व्यसनानि त्यक्तुं न शक्नुवन्ति । व्यसनानां त्यागो दुष्करः । विषयाः પવિધા:, તથા–શ-રૂપ-રસ-~-સ્પર્શા: વિષયાનાં સ્વરૂપ શિત પ્ર૬િ તૃતીયप्रस्तावषष्ठश्लोकवृत्तौ । विषया आपातरम्याः परिणामदुःखाः । उक्तञ्च पञ्चवस्तुके श्रीहरिभद्रसूरिसूत्रिते - 'विसया य दुक्खरूवा, चिंतायासबहुदुक्खसंजणणा । माइंदजालसरिसा, किंवागफलोवमा पावा ॥८७९॥' (छाया- विषयाश्च दुःखरूपाः, (૭૩)” તેમાં મદ્ય એટલે દારૂ અથવા વ્યસન. દારૂ ચિત્તનો નાશ કરે છે. અષ્ટકપ્રકરણમાં કહ્યું છે, “મદિરા એ પ્રમાદનું અંગ છે અને સારા ચિત્તનો નાશ કરનાર છે. જલમિશ્રિત ઘણા દ્રવ્યોને રાખવા રૂપ સંધાનમાં જીવોત્પત્તિ વગેરે જે દોષો છે તે મદિરામાં છે. મદિરામાં દોષ નથી એમ કહેવું એ ધિઢાઈ છે. (૧૯૧)' દારૂના નશાવાળા જીવો ધર્મ કરવા માટે ઉત્સાહિત થતાં નથી. મદિરાપાનમાં ઘણા દોષો છે. કહ્યું છે કે, “શરીરનું બેડોળપણું, વ્યાધિવાળું શરીર, સ્વજનથી પરાભવ થવો, સમયસર કાર્ય ન થવું, વિશેષ દ્વેષ, જ્ઞાનનાશ, સ્મરણ કરનાર મતિનો નાશ, સજ્જનોનો વિયોગ, કઠોરતા, નીચ મનુષ્યોની સેવા, કુળહાનિ, બળહાનિ, ઘરના મોભાની હાનિ, ધર્મહાનિ, કામહાનિ, ધનહાનિ - મદિરાપાનના કષ્ટકારી અને હાનિ કરનારા આ સોળ દોષો છે. વ્યસનમાં સપડાયેલા જીવો પણ ધર્મ માટે ઉદ્યમ કરતાં નથી. તેઓ વ્યસનોને છોડી શકતાં નથી. વ્યસનોને છોડવા મુશ્કેલ છે. વિષયો પાંચ પ્રકારના છે. તે આ પ્રમાણે – શબ્દ, રૂપ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શ. વિષયોનું સ્વરૂપ પૂર્વે ત્રીજા પ્રસ્તાવના છઠ્ઠા શ્લોકની વૃત્તિમાં બતાવ્યું છે. વિષયો શરૂઆતમાં સુંદર લાગે છે અને પરિણામે દુઃખરૂપ છે. શ્રીહરિભદ્રસૂરિજીરચિત પંચવસ્તકમાં કહ્યું છે, “વિષયો દુઃખરૂપ છે, ચિંતા-મહેનત-બહુ દુઃખને પેદા કરનારા છે, માયાની ઇન્દ્રજાળ જેવા છે, કિંપાકના ફળ જેવા છે અને પાપી છે. (૮૭૯)

Page #320

योगसारः ५/४१ कषायप्रमादः
५७१ चिन्तायासबहुदुःखसञ्जननाः । मायेन्द्रजालसदृशाः, किम्पाकफलोपमाः पापाः ॥८७९॥) विषयासक्ता अनुकूलविषयेषूपस्थितेषु रागं कुर्वन्ति प्रतिकूलविषयेषु चोपस्थितेषु द्वेषं कुर्वन्ति । तेऽनुकूलविषयप्राप्त्यर्थं धावन्ति । ते प्रतिकूलविषयेभ्यो दूरं धावन्ति । धर्माराधना त्वनुकूलविषयत्यागेन प्रतिकूलविषयसहनेन च भवति । ततो विषयासक्तेभ्यो धर्माराधना दुष्करा भासते । ततस्ते धर्मार्थमुद्यमं न कुर्वन्ति । कषायाश्चतुविधाः, तद्यथा-क्रोध-मानमाया-लोभाः । उक्तञ्च प्रवचनसारोद्धारे - 'कोहो माणो माया लोभो चउरो हवंति हुकसाया... ॥५६१॥' (छाया - क्रोधो मानो माया लोभः, चत्वारो भवन्ति खलु कषायाः . Iકદ્દા) ધન: પરીપરાધેષ વ્યક્તિ માનિનઃ સ્વાત્માનપુર્ષયક્તિા માયિન: परान्वञ्चयन्ति । लोभिनो धनसञ्चयं कुर्वन्ति । धर्मस्याऽऽराधना क्षमा-नम्रता-सरलतासन्तोषैर्भवति । धर्मिणाऽपराधिनोऽपराधाः क्षमितव्याः । तेन सदाऽऽत्मा परेभ्यो हीनो मन्तव्यः । तेन सदा सरलेन भवितव्यम् । तेन धनस्य दानत्यागौ कर्त्तव्यौ । कषायवशानामेतत्सर्वं दुष्करं भासते। ततस्ते धर्मं नाऽचरन्ति । निद्रा पञ्चविधा, तद्यथा-निद्रा, निद्रानिद्रा, प्रचला, प्रचलाप्रचला, स्त्यानगृद्धिश्च । यस्या नरश्चप्पुटिकादिभिः सुखेन जागर्ति सा निद्रा । यस्या વિષયોમાં આસક્ત જીવો અનુકૂળ વિષયો આવે એટલે રાગ કરે છે અને પ્રતિકૂળ વિષયો આવે એટલે દ્વેષ કરે છે. તેઓ અનુકૂળ વિષયો માટે દોડે છે. તેઓ પ્રતિકૂળ વિષયોથી દૂર ભાગે છે. ધર્મની આરાધના તો અનુકૂળ વિષયોના ત્યાગથી અને પ્રતિકૂળ વિષયોને સહન કરવાથી થાય છે. માટે વિષયોમાં આસક્ત જીવોને ધર્મની આરાધના મુશ્કેલ લાગે છે. તેથી તેઓ ધર્મ માટે ઉદ્યમ કરતાં નથી. કષાયો ચાર પ્રકારના છે. તે આ પ્રમાણે – ક્રોધ-માન-માયા-લોભ. પ્રવચનસારોદ્ધારમાં કહ્યું છે - “ક્રોધ, માન, માયા, લોભ – આ ચાર કષાયો છે... (પ૬૧) ક્રોધીઓ બીજાના અપરાધોમાં ગુસ્સે થાય છે. માનીઓ પોતાની જાતને ચઢિયાતી બતાવે છે. માયાવીઓ બીજાને ઠગે છે. લોભીઓ ધન ભેગું કરે છે. ધર્મની આરાધના ક્ષમા, નમ્રતા, સરળતા અને સંતોષથી થાય છે. ધર્મીએ અપરાધીના અપરાધો માફ કરવા જોઈએ. તેણે હંમેશા પોતાને બીજા કરતા નીચો માનવો જોઈએ. તેણે હંમેશા સરળ થવું જોઈએ. તેણે ધનનું દાન અને ત્યાગ કરવા જોઈએ. કષાયને વશ રહેલા જીવોને આ બધું મુશ્કેલ લાગે છે. તેથી તેઓ ધર્મ નથી કરતા. નિદ્રા પાંચ પ્રકારની છે. તે આ પ્રમાણે - નિદ્રા, નિદ્રાનિદ્રા, પ્રચલા, પ્રચલાપ્રચલા અને થીણદ્ધિ. જેમાંથી માણસ ચપટી વગેરેથી સુખેથી જાગે તે નિદ્રા. જેમાંથી માણસ મુશ્કેલીથી જાગે તે

Page #321

५७२
निद्राप्रमादः
योगसारः ५/४१ नरः कृच्छ्रेण जागर्ति सा निद्रानिद्रा । यया नर उपविष्टः सन् ऊर्ध्वस्थितो वा सन् स्वपिति सा प्रचला। यया नरश्चक्रममाणः सन् स्वपिति सा प्रचलाप्रचला। यया सुप्तो नरो दिनचिन्तितं कार्यं रात्रौ निद्रावस्थायां करोति सा स्त्यानगृद्धिः । उक्तञ्च कर्मविपाकनामप्रथमकर्मग्रन्थे - 'सुहपडिबोहा निद्दा, निद्दानिद्दा य दुक्खपडिबोहा । पयला ठिओवविट्ठयस्स, पयलपयला उचंकमओ ॥११॥ दिणचिंतियत्थकरणी, थीणद्धी अद्धचक्कीअद्धबला।' अनयोः श्लोकयोर्वत्तिरित्थम्- 'सुखेनाकच्छेण नखच्छोटिकामात्रेणापि प्रतिबोधो जागरणं स्वप्तुर्यस्यां स्वापावस्थायां सा सुखप्रतिबोधा निद्रा, तद्विपाकवेद्या कर्मप्रकृतिरपि कारणे कार्योपचारान्निद्रेत्युच्यते, निद्रातोऽतिशायिनी निद्रा निद्रानिद्रा, मयूरव्यंसकादित्वात् मध्यमपदलोपी समासः (३/१/११६), चः समुच्चये । दुःखेन कष्टेन बहुभिर्घोलनाप्रकारैरत्यर्थमस्फुटतरीभूतचैतन्यत्वेन स्वप्तुः प्रतिबोधो यस्यां सा दुःखप्रतिबोधा । अत एव सुखप्रतिबोधनिद्रापेक्षयाऽस्या अतिशायिनीत्वम्, तद्विपाकवेद्या प्रकृतिरपि निद्रानिद्रा । प्रचलति विघूर्णते यस्यां स्वापावस्थायां प्राणी सा प्रचला । सा च स्थितस्योर्ध्वस्थानेन उपविष्टस्यासीनस्य वा भवति, तद्विपाकवेद्या कर्मप्रकृतिरपि प्रचला । प्रचलातोऽतिशायिनी प्रचला
નિદ્રાનિદ્રા. જેનાથી માણસ બેઠા બેઠા કે ઊભા ઊભા ઊંધે તે પ્રચલો. જેનાથી માણસ ચાલતાં ચાલતાં ઊંધે તે પ્રચલા પ્રચલા જેનાથી સૂતેલો માણસ દિવસે વિચારેલા કાર્યને રાત્રે ઊંઘમાં કરે તે થીણદ્ધિ. કર્મવિપાક નામના પહેલા કર્મગ્રંથમાં કહ્યું છે - 'भांथी सुपेथी ४२॥य ते निद्रा, हेमांथा भुलीथी. ४२॥य ते निद्रनिद्रा, ઊભેલા કે બેઠેલાને પ્રચલા હોય, ચાલનારાને પ્રચલાપ્રચલા હોય, દિવસે વિચારેલ કાર્ય કરનારી થીણદ્ધિ વાસુદેવ કરતાં અડધા બળવાળી હોય છે. આ બંને શ્લોકની ટીકાનો ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે – “જે નિદ્રાવસ્થામાં સૂનારો નખની ચપટી માત્રથી જાગે છે, તે સુખેથી જાણી શકાય એવી નિદ્રા. તેના ઉદયથી ભોગવાતી કર્મપ્રકૃતિ પણ કારણમાં કાર્યનો ઉપચાર કરીને નિદ્રા કહેવાય છે. નિદ્રા કરતા ચઢિયાતી નિદ્રા તે નિદ્રાનિદ્રા. જેમાં સૂતેલો ગાઢ ઊંઘમાં હોવાથી ઘણું ઢંઢોળવાથી જાગે તે દુઃખેથી જાગી શકાય એવી નિદ્રાનિદ્રા. માટે જ સુખેથી જાગી શકાય એવી નિદ્રાની અપેક્ષાએ નિદ્રાનિદ્રા ચઢિયાતી છે. તેના ઉદયથી ભોગવાતી પ્રકૃતિ પણ નિદ્રાનિદ્રા. જે ઊંઘમાં જીવ ઝોકા ખાય તે પ્રચલા. તે ઊભેલાને કે બેઠેલાને હોય છે. તેના ઉદયથી

Page #322

योगसारः ५/४१
निद्राप्रमादः
प्रचलाप्रचला, इयं तुः पुनरर्थे चङ्क्रमतश्चक्रमणमपि कुर्वतो जन्तोरुपतिष्ठते, स्थानस्थितस्वप्तप्रभवप्रचलापेक्षयातिशायिनीत्वमस्या:, तद्विपाकवेद्या कर्मप्रकृतिरपि प्रचलाप्रचला सूत्रे च पयलत्ति ह्रस्वत्वं 'दीर्घ स्वौ मिथो वृत्तौ ।' (८/१/४ ) इति सूत्रेण इति ॥११॥ स्त्याना बहुत्वेन सङ्घातमापन्ना गृद्धिरभिकाङ्क्षा जाग्रदवस्थाध्यवसितार्थसाधनविषया यस्यां स्वापावस्थायां सा स्त्यानगृद्धिः । ‘गौणादय:' ( ८/२/१७४ ) इति प्राकृतसूत्रेण 'थीणद्धी' ति निपात्यते । अस्यां हि जाग्रदवस्थाध्यवसितमर्थमुत्थाय साधयति । श्रूयते ह्येतदागमे कथानकम् - 'क्वचित्प्रदेशे कोऽपि क्षुल्लको द्विरदेन दिवा स्खलीकृतः स्त्यानर्व्युदये वर्त्तमानस्तस्मिन्नेव द्विरदे बद्धाभिनिवेशो रजन्यामुत्थाय तद्दन्तयुगलमुत्पाट्य स्वोपाश्रयद्वारे क्षिप्त्वा पुनः सुप्तवानित्यादि ।' इमां च व्युत्पत्तिमाश्रित्याह 'दिणचिंतियत्थकरणी थीणद्धी' ति दिने दिवसे चिन्तितमुपलक्षणत्वान्निशायामपि चिन्तितमध्यवसितमर्थं करोति साधयति निद्रानिद्रावतोरभेदोपचाराद्दिनचिन्तितार्थकरणी । 'रम्यादिभ्यः (५/३/१२६ )' कर्त्तर्यनट्-प्रत्ययः । यद्वा स्त्याना पिण्डीभूता ऋद्धिरात्मशक्तिरस्यामिति स्त्यानद्धिः एतत्सद्भावे हि प्रथमसंहननस्य केशवार्धबलसदृशी शक्तिः, एनां च व्युत्पत्तिमाश्रित्याह' अद्धचक्कि अद्धबल' त्ति अर्धचक्रिणो वासुदेवस्य बलापेक्षयार्धं बलं स्थाम यस्या उदये जन्तोर्भवति सा अर्धचक्रयर्धबला, तद्विपाकवेद्या ભોગવાતી પ્રકૃતિ પણ પ્રચલા. પ્રચલા કરતાં ચઢિયાતી પ્રચલા તે પ્રચલાપ્રચલા. આ નિદ્રા ચાલનારાને પણ હોય છે. તેથી બેઠેલા કે ઊભેલાને થતી પ્રચલા કરતાં આ ચઢિયાતી છે. તેના ઉદયથી ભોગવાતી કર્મપ્રકૃતિ પણ પ્રચલાપ્રચલા. (૧૧)
જે ઊંઘમાં જાગ્રત અવસ્થામાં વિચારેલા કાર્યને કરવાની ઇચ્છા ગાઢ થાય તે થીણદ્ધિ. આમાં જાગ્રત અવસ્થામાં વિચારેલા કાર્યને ઊઠીને કરે છે. આગમમાં આ કથાનક સંભળાય છે – ‘કોઈક જગ્યાએ કોઈક સાધુને દિવસે હાથીએ હેરાન કર્યો. થીણદ્ધિના ઉદયવાળો તે સાધુ તે જ હાથી ઉપર કદાગ્રહ રાખીને રાત્રે ઊઠીને તે હાથીના બે દાંત તોડી ઉપાશ્રયના દરવાજા પાસે નાંખીને સૂઈ ગયો.' આ નિદ્રામાં દિવસે કે રાત્રે ચિંતવેલા કાર્યને જીવ કરતો હોવાથી અને નિદ્રા અને નિદ્રાવાળાનો અભેદ ઉપચાર કરવાથી આ નિદ્રા પણ દિવસે કે રાત્રે ચિંતવેલા કાર્યને કરનારી છે. અથવા જેમાં આત્માની શક્તિ એકત્રિત થાય તે થીણદ્ધિ. આ નિદ્રામાં પહેલા સંઘયણવાળાને વાસુદેવ કરતાં અડધી શક્તિ હોય છે. તેથી આ નિદ્રાને વાસુદેવ કરતાં અડધા
B-21
५७३
अतः

Page #323

५७४
विकथाप्रमादः
योगसारः ५/४१ कर्मप्रकृतिरपि थीणद्धीति...॥१२॥तत्र स्त्यानगद्धिनिद्रावान् सर्वविरतेरनर्हः । मिथ्यात्वाज्ञानादयो महानिद्रारूपाः । निद्रालुनिद्रामेव सुखं मन्यते । सोऽन्यत्सर्वं विमुच्य प्रथम स्वपिति । धर्मे तु सदा जागरूकेण भवितव्यम् । उक्तञ्च आचाराङ्गसूत्रे - 'सुत्ता अમુuી, મુળ સયા નારંતિ ૨/૩/૨/૨૨' (છાયા - સુH મુન:, મુન : सदा जाग्रति ॥१/३/१/२११॥) अल्पनिद्र एव धर्ममाराटुं शक्नोति । निद्रालुस्तु धर्मानुष्ठानानि कुर्वन्नपि स्वपिति । ततः स धर्माराधनारहितो भवति । विकथाश्चतुर्विधाः । तद्यथा-स्त्रीकथा भक्तकथा देशकथा राजकथा च । उक्तञ्च श्रमणप्रतिक्रमणसूत्रे - 'चउहिं विकहाहिं, इत्थिकहाए भत्तकहाए देसकहाए रायकहाए।' (छाया - चतुभिर्विकथाभिः, स्त्रीकथया भक्तकथया देशकथया राजकथया।) स्त्रीसम्बन्धिनी स्त्रीभिर्वा सह या कथा क्रियते 'सा स्त्रीकथा। भोजनसम्बन्धिनी कथा भक्तकथा । देशसम्बन्धिनी कथा देशकथा। राजसम्बन्धिनी कथा राजकथा। विकथारतः परतप्तिषु मग्नो भवति । विकथारतोऽतीतां रात्रिमपि न जानाति । धर्माराधना तु परतप्तिपराङ्मुखेन कर्त्तव्या । तंतों विकथावशंवदो धर्माराधनां
બળવાળી કહેવાય છે. તેના ઉદયથી ભોગવાતી કર્મપ્રકૃતિ પણ થીણદ્ધિ છે... (૧૨)' તેમાં થીણદ્ધિ નિદ્રાવાળો સર્વવિરતિ માટે અયોગ્ય છે. મિથ્યાત્વ, અજ્ઞાન વગેરે મહાનિદ્રારૂપ છે. ઊંઘણશી નિદ્રાને જ સુખ માને છે. તે બીજું બધું કાર્ય છોડીને પહેલા સૂઈ જાય છે. ધર્મમાં તો હંમેશા જાગતાં રહેવાનું હોય છે. આચારાંગસૂત્રમાં કહ્યું છે, ‘મિથ્યાષ્ટિઓ મહાનિદ્રાથી સૂતેલા છે. મુનિઓ હંમેશા જાગે છે, એટલે કે હિતને ગ્રહણ કરે છે અને અહિતને ત્યજે છે. (૧/૩/૧/૨૧૧)' ઓછી ઊંઘવાળો જ ધર્મને આરાધી શકે છે. ઊંઘણશી તો ધર્મના અનુષ્ઠાન કરતાં કરતાં પણ સૂઈ જાય છે. તેથી તે ધર્મારાધના વિનાનો રહે છે. વિકથા ચાર પ્રકારે છે. તે આ પ્રમાણે - સ્ત્રીકથા, ભક્તકથા, દેશકથા અને રાજકથા. શ્રમણપ્રતિક્રમણ સૂત્રમાં કહ્યું છે, “ચાર વિકથાઓ વડે, સ્ત્રીકથાથી, ભોજનકથાથી, દેશકથાથી, રાજકથાથી.” સ્ત્રી સંબંધી અથવા સ્ત્રીઓની સાથે જે કથા કરાય તે સ્ત્રીકથા. ભોજન સંબધી કથા તે ભક્તકથા. દેશસંબંધી કથા તે દશકથા. રાજા સંબંધી કથા તે રાજકથા. વિકથાના રસવાળો જીવ પારકી પંચાતમાં પડે છે. રાત પસાર થઈ જાય તો ય તેને ખબર પડતી નથી. ધર્મની આરાધના તો પારકી પંચાત મૂકીને કરાય છે. માટે વિકથાના રસવાળો ધર્મની આરાધનાને મુશ્કેલ માને છે.

Page #324

योगसार: ५/४१
क्षणमपि प्रमादं मा कार्षीः
५७५
I
दुःशक्यां मन्यते । इत्थं प्रमादिनां धर्मो दुष्करो भासते । ततस्तेषां धर्मे रुचिर्न भवति । ततस्ते धर्मं न कुर्वन्ति । प्रमादवशेन धर्मे सीदन्तं ग्रन्थकारोऽनेन श्लोकेनोपालभते - 'रे मूर्ख ! दुर्लभं मानुष्यं प्राप्य त्वं प्रमादं कुरुषे धर्मं च न कुरुषे । दुर्लभं मानुष्यं प्राप्य यो धर्मं न करोति स मूर्ख एव, धर्मे क्षणमात्रमपि प्रमादो न कर्त्तव्यः । उक्तञ्चोपदेशमालायाम्'भवसयसहस्सदुल्ल्हे, जाइजरामरणसागरुत्तारे । जिणवयणम्मि गुणायर ! खणमवि मा काहिसि पमायं ॥१२३ ॥' (छाया - भवशतसहस्रदुर्लभे, जातिजरामरणसागरोत्तारे । जिनवचने गुणाकर ! क्षणमपि मा कार्षीः प्रमादम् ॥ १२३ ॥ ) जीवनमनित्यम् । अतः प्रमादो न श्रेयस्करः । उक्तञ्चोत्तराध्ययनसूत्रे दशमाध्ययने - 'दुमपत्तए पंडुयए जहा, निवडइ राइगणाण अच्चए । एवं मणुयाण जीवियं, समयं गोयम मा पमायए ॥१॥' (छाया - द्रुमपत्रकं पाण्डुरकं यथा, निपतति रात्रिगणानामत्यये । एवं मनुष्याणां जीवितं, समयं गौतम ! मा प्रमादीः ॥ १२३ ॥ ) उक्तञ्च आचाराङ्गसूत्रे - 'णत्थि कालस्सऽणागमो ॥१/२/३ / ७८ ॥ णाणागमो मच्चुमुहस्स अस्थि ॥१/४/२/ १३४॥' (छाया - नास्ति कालस्याऽनागमः ॥ १/२/३/७८॥ नानागमो मृत्युमुखस्याऽस्ति ॥१/४/२/१३४॥ धर्मेण पुण्यं बध्यते निर्जरा च भवति । यदि त्वं धर्मं करिष्यसि तर्हि
આમ પ્રમાદી જીવોને ધર્મ દુષ્કર લાગે છે. તેથી તેમને ધર્મમાં રુચિ થતી નથી. તેથી તેઓ ધર્મ કરતાં નથી. પ્રમાદને લીધે ધર્મમાં સિદાતાં જીવને ગ્રંથકાર આ શ્લોકથી ઠપકો આપે છે – ‘અરે મૂર્ખ ! દુર્લભ એવું મનુષ્યપણું પામીને તું પ્રમાદ કરે છે અને
-
ધર્મ કરતો નથી. દુર્લભ એવા મનુષ્યપણાને પામીને જે ધર્મ કરતો નથી તે મૂર્ખ જ છે. ધર્મમાં એક ક્ષણનો પણ પ્રમાદ ન કરવો જોઈએ. ઉપદેશમાળામાં કહ્યું છે કે
'हे गुशार ! (गुशोनी जाए।) लामो भवोमां दुर्लभ भने ४न्म-४२रा-भरा३पी સમુદ્રથી પાર ઉતારનારા જિનવચનમાં એક ક્ષણનો પણ પ્રમાદ ન કરીશ ! (૧૨૩)’ જીવન અનિત્ય છે. માટે પ્રમાદ કલ્યાણકારી નથી. ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રમાં દશમા અધ્યયનમાં કહ્યું છે કે – ‘જેમ રાત્રીઓ પસાર થતાં વૃક્ષનું પીળું પાંદડું પડે છે, એમ મનુષ્યોનું જીવન પણ રાત્રિઓ પસાર થતાં પૂરું થાય છે. માટે હે ગૌતમ ! એક સમયનો પણ પ્રમાદ ન કરીશ. (૧)' આચારાંગસૂત્રમાં કહ્યું છે, ‘મૃત્યુનું અનાગમન नथी, भेटले } अनवसर नथी. (१/२/३/७८) मृत्युना भुषनुं अनागमन नथी. (૧/૪/૨/૧૩૪) ધર્મથી પુણ્ય બંધાય છે અને નિર્જરા થાય છે. જો તું ધર્મ કરીશ તો તેનાથી બંધાયેલા પુણ્યથી ભવિષ્યમાં તને સદ્ગતિ અને ધર્મની સામગ્રી મળશે.
-

Page #325

५७६ प्रमादी दुर्गतिं प्रयाति
योगसारः ५/४१ तज्जन्यपुण्येनाऽऽयतौ सुगति धर्मसामग्रीञ्च लप्स्यसे । धर्माराधनया सकलकर्मनिर्जरणेन त्वं मुक्तिं प्राप्स्यसि । प्रमादेन पापं बध्यते । प्रमादं कुर्वंस्त्वं तज्जन्यपापेन दुर्गतिं यास्यसि। तत्रापि नरकं गतस्त्वं भूरि दुःखं सहिष्यसे । उक्तञ्च प्रमादपरिहारकुलके - 'सोढाई तिक्खदुक्खाइं सारीरमाणसाणि य ।रे जीव ! नरए घोरे पमाएणं अणंतसो ॥१३॥' (छाया - सोढानि तीक्ष्णदुःखानि शारीरमानसानि च । रे जीव ! नरके घोरे प्रमादेन अनन्तशः ॥१३॥) नरके प्रभूतं कालं यावद्वेदनाः सोढव्याः । तत्र दुःखेन त्वमाकुलो भविष्यसि । त्वं तदुःखमोक्षमभिलषिष्यसि । तव प्रतिक्षणं मरणाभिलाषो भविष्यति । परन्तु निरुपक्रमायुष्कत्वात्तव मरणं न भविष्यति । नरकदुःखात्कोऽपि त्वां न रक्षिष्यति । पराधीनेन त्वयाऽनिच्छयाऽपि चिरं घोरदुःखानि सोढव्यानि । तत्र जातिस्मरणज्ञानेन त्वं पूर्वभवं ज्ञास्यसि । तत्र स्वस्य प्रमादं धर्मे चानुद्यमं दृष्ट्वा त्वं शोचिष्यसे । तव तीव्रतरः पश्चात्तापो भविष्यति । उक्तञ्च सूत्रकृताङ्गे तृतीयाध्ययने चतुर्थे उद्देशके - 'अणागयमपस्संता, पच्चुप्पन्नगवेसगा । ते पच्छा परितप्पंति, खीणे आउंमि जोव्वणे ॥१४॥ जेहिं काले परिकंतं, न पच्छा परितप्पए । ते धीरा बंधणुम्मुक्का, नावकंखंति जीविअं ધર્મારાધનાથી બધા કર્મોની નિર્જરા થવાથી તે મોક્ષ પામીશ. પ્રમાદથી પાપ બંધાય છે. પ્રમાદ કરતો તું તેનાથી બંધાયેલા પાપો વડે દુર્ગતિમાં જઈશ. તેમાં પણ નરકમાં गयेसा तारे पहुः५ सडे ५४. प्रभाप२ि९२८ मा युं छे - '9q ! પ્રમાદથી તેં ભયંકર નરકમાં શારીરિક-માનસિક તીક્ષ્ણ દુઃખો અનંતવાર સહન કર્યા छ. (१3)' त्यां ५५॥ समय सुधी वेनामी सहन ४२वी ५.शे. त्यां तु दु:मोथी આકુળવ્યાકુળ થઈ જઈશ. તું તે દુઃખમાંથી છૂટવા ઝંખીશ. ક્ષણે ક્ષણે તને મરવાની ઇચ્છા થશે. પણ નિરુપક્રમ આયુષ્યવાળો હોવાથી તારું મરણ નહીં થાય. નરકના દુઃખમાંથી તને કોઈ પણ બચાવશે નહીં. પરાધીન એવા તારે અનિચ્છાએ પણ લાંબા કાળ સુધી ઘોર દુઃખો સહન કરવા પડશે. ત્યાં જાતિસ્મરણજ્ઞાન વડે તને પૂર્વભવનું જ્ઞાન થશે. તેમાં પોતાનો પ્રમાદ અને ધર્મમાં અનુઘમ જોઈને તું શોક કરીશ. તને ખૂબ પસ્તાવો થશે. સૂત્રકતાંગસૂત્રના ત્રીજા અધ્યયનના ચોથા ઉદ્દેશામાં કહ્યું છે - “ભવિષ્યને નહીં જોનારા અને વર્તમાનને જ ઇચ્છનારા તેઓ પછી આયુષ્ય અને યુવાની પૂરા થાય ત્યારે પસ્તાવો કરે છે. જેઓ યોગ્ય સમયે પરાક્રમ કરે છે, તેઓ પછી પસ્તાતાં નથી. સ્નેહના બંધનથી મૂકાયેલા તેઓ અસંયમના

Page #326

योगसार: ५/४१
दुर्गतौ पश्चात्तापो भविष्यति ।
५७७
॥१५॥' (छाया
अनागतमपश्यन्तः, प्रत्युत्पन्नगवेषकाः । ते पश्चात्परितपन्ति, क्षीणे
आयुषि यौवने ॥१४॥ यैः काले पराक्रान्तं न पश्चात् परितपन्ति । ते धीरा बन्धनोन्मुक्ताः, नावकाङ्क्षन्ति जीवितम् ॥ १५ ॥ ) अन्यत्राप्युक्तम् 'हतं मुष्टिभिराकाशं, तुषाणां कण्डनं कृतम् । यन्मया प्राप्य मानुष्यं, सदर्थे नादरः कृतः ॥' तथा 'विहवावलेवनडिएहिं जाईं कीरंति जोव्वणमएण । वयपरिणामे सरियाई ताइं हिअए खुडुक्कंति ॥ ' (छाया- विभवाऽवलेपनटितैर्यानि क्रियन्ते यौवनमदेन । वयःपरिणामे स्मृतानि तानि हृदये तुदन्ति II) इत्थं त्वं प्रभूतं शारीरिकमानसिकदुःखं सहिष्यसे । अत्र प्रमादेन लभ्यं सुखं तुच्छम्। अत्र धर्माराधनायां त्वया स्वल्पमेव दुःखं सोढव्यम् । नरके त्वतीव घोरदुःखं सोढव्यम् । तत्र क्षणमपि सुखं न भवति । ततो धर्माराधनायां लाभं प्रमादे नरके च हानि विचार्य त्वं प्रमादं मुञ्च धर्मे चोद्यमं कुरु ।
-
1
1
प्रमादेन संसारभ्रमणं भवति, अप्रमादेन तु मोक्षोऽवाप्यते । उक्तञ्चोपदेशरहस्ये - 'जह निव्विग्घं सिग्घं गमणं, मग्गण्णुणो णगरलाभे । हेऊ तह सिवलाभे, निच्चं अपमायपरिवुड्डी ॥ १८४ ॥ ' (छाया यथा निर्विघ्नं शीघ्रं गमनं, मार्गज्ञस्य नगरलाभे । हेतुस्तथा शिवलाभे, नित्यमप्रमादपरिवृद्धिः ॥ १८४॥)'
જીવનને ઇચ્છતાં નથી. (૧૪,૧૫)' બીજે પણ કહ્યું છે - ‘મનુષ્યપણું પામીને જે મેં સારા કાર્યોમાં આદર ન કર્યો તે મુઢિઓ વડે આકાશને હણવા જેવું અને ફોતરા ખાંડવા જેવું કર્યું.’ તથા - ‘વૈભવના મદથી નાચનારા યુવાનીના મદથી જે કરે છે ઉંમર પાકી જવા ઉપર યાદ કરાયેલા તે કાર્યો હૃદયમાં ખટકે છે.' આમ તારે શારીરિક અને માનસિક ઘણું દુઃખ સહન કરવું પડશે. અહીં પ્રમાદથી મળતું સુખ થોડું છે. અહીં ધર્મની આરાધનામાં તારે થોડું જ દુઃખ સહન કરવાનું છે. નરકમાં તો ખૂબ જ ભયંકર દુઃખ સહન કરવું પડશે. ત્યાં એક ક્ષણનું પણ સુખ હોતું નથી. માટે ધર્મારાધનામાં લાભને અને પ્રમાદમાં તથા નરકમાં નુકસાનને વિચારીને તું પ્રમાદને છોડી દે અને ધર્મમાં ઉદ્યમ કર.
પ્રમાદથી સંસારભ્રમણ થાય છે, અપ્રમાદથી તો મોક્ષ મળે છે. ઉપદેશરહસ્યમાં કહ્યું છે, ‘જેમ માર્ગને જાણનારાનું વિઘ્ન વિનાનું અને શીઘ્ર ગમન નગરની પ્રાપ્તિમાં કારણ છે તેમ હંમેશા અપ્રમાદની વૃદ્ધિ એ મોક્ષની પ્રાપ્તિમાં કારણ છે. (૧૮૪)’

Page #327

५७८
कन्धराबद्धपापाश्मा भवाब्धावधो गच्छति योगसारः ५/४२ अत्रायं सारः - प्रमादस्त्यक्तव्यो धर्मश्च कर्त्तव्यः । उक्तञ्च प्रमादपरिहारकुलके - ‘एवं वियाणिऊणं मुंच पमायं सयावि रे जीव !। पाविहिसि जेण सम्मं जिणपयसेवाफलं रम्मं ॥३३॥' (छाया - एवं विज्ञाय मुञ्च प्रमादं सदाऽपि रे जीव ! । प्राप्स्यसि येन सम्यक् जिनपदसेवाफलं रम्यम् ॥३३॥)' ॥४१॥
अवतरणिका - जीवो धर्मस्य दुर्लभतां न वेत्ति । अत एव स धर्मे प्रमाद्यति । ततस्तस्मै धर्मस्य दुर्लभतां दर्शयति - मूलम् - कन्धराबद्धपापाश्मा, भवाब्धौ यद्यधोगतः।
क्व धर्मरज्जुसम्प्राप्तिः, 'पुनरुच्छलनाय ते ? ॥४२॥ अन्वयः - यदि (त्वं) कन्धराबद्धपापाश्मा भवाब्धावधोगतः (तर्हि) ते पुनरुच्छलनाय धर्मरज्जुसम्प्राप्तिः क्व ? ॥४२॥
पद्मीया वृत्तिः - यदिशब्दः सम्भावने, त्वमित्यत्राध्याहार्यम्, कन्धराबद्धपापाश्मा - पापम्-दुरितमेवाऽश्मा उपल इति पापाश्मा, कन्धरायां-ग्रीवायां बद्धः-निगडितः पापाश्मा येनेति कन्धराबद्धपापाश्मा, भवाब्धौ - संसारसमुद्रे, अधोगतः - अधः-तलं गतः-प्राप्त इत्यधोगतः - निमग्नः, 'तर्हि' इत्यत्राध्याहार्यम्, ते - तव, पुनरुच्छलनाय - पुनर्बहिर्निर्गन्तुम्, धर्मरज्जुसम्प्राप्तिः - धर्म:-भवोदधितारक एव रज्जुः-वरत्रेति धर्मरज्जुः, तस्य सम्प्राप्ति:-लाभ इति धर्मरज्जुसम्प्राप्तिः, क्व - कुतः ? नैव कथञ्चिदित्यर्थः।
અહીં સાર આ પ્રમાણે છે – પ્રમાદ છોડવો અને ધર્મ કરવો. પ્રમાદપરિહારકુલકમાં કહ્યું છે, “હે જીવ ! આમ જાણીને હંમેશા પ્રમાદ છોડ, જેથી તેને ભગવાનના य२९॥नी सेवा- सुं८२ ३॥ सारी रात भणश. (33)' (४१)
અવતરણિકા - જીવ ધર્મની દુર્લભતા જાણતો નથી. તેથી જ તે ધર્મમાં પ્રમાદ કરે છે. તેથી તેને ધર્મની દુર્લભતા બતાવે છે –
શબ્દાર્થ - જો તું ગળામાં પાપનો પથ્થર બાંધીને ભવસમુદ્રના તળીયે ગયો તો તને ફરી બહાર નીકળવા ધર્મરૂપી દોરડું ક્યાંથી મળશે? અર્થાત્ નહીં મળે. (૪૨)
१. पुनरुद्धरणाय - DI

Page #328

योगसार: ५ / ४२
संसारसमुद्रनिमग्नस्य पुनरुच्छलनाय धर्मरज्जुप्राप्तिर्दुर्लभा
५७९
अश्मा गुरुर्भवति । समुद्रे क्षिप्तः स तलं यावद्गच्छति । तस्य पुनरुद्धरणमशक्यम् । यदि क्षेपणसमये एव रज्जुना बद्ध्वा स क्षिप्यते तर्हि रज्ज्वाकर्षणेन स समुद्राद्बहिर्निष्काश्यते । यद्यश्मानं गले बद्ध्वा कोऽपि समुद्रे पतति तर्हि सोऽप्यश्मना सह निमज्जति । स पुनर्निर्गन्तुं न शक्नोति । यदि तस्य हस्ते तटवर्त्तिस्तम्भबद्धरज्जुर्भवति तर्हि तस्याऽऽलम्बनेन स बहिर्निर्गच्छति । पापमश्मतुल्यं भवति । अश्मा तत्सम्बद्धं वस्त्वधो नयति । एवं पापमपि जीवमधो नयति । यो दुर्लभं मानुष्यं प्राप्य धर्मं न करोति परन्तु पापमेव करोति स पापभरेण गुरुर्भवति । स भवसमुद्रे निमज्जति । पापभराक्रान्तत्वात्स भवसमुद्राद्वहिर्निर्गन्तुं न शक्नोति । पापवशान्नरकं गतः स तत्राऽपि पुनरशुभकर्माणि बद्ध्वा दुर्गतिषु भ्रमति । इत्थं दुर्गतिपरम्परया पापभराक्रान्तः स चिरं संसारसमुद्रेऽवतिष्ठते । तस्य बहिर्निर्गमनाय कोऽप्युपायो नास्ति । धर्मप्रभावादूर्ध्वगतिर्भवति । धर्मस्तु तस्य नैव विद्यते, यतः पूर्वभवे तस्य सम्पूर्णमपि जीवितं पापकार्येष्वेव व्यतीतम् । किञ्चात्र सर्वसामग्र्यां सत्यामपि यदि स धर्मं न करोति तर्हि परभवे दुर्गतौ घोरपीडापीडितः स कथं धर्मं करिष्यति ?
I
પદ્મીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - પથ્થર ભારે હોય છે. સમુદ્રમાં નાંખીએ તો તે તળિયે પહોંચી જાય છે. તેને ફરી બહાર કાઢવો મુશ્કેલ છે. જો નાંખતી વખતે જ દોરડાથી બાંધીને તે નંખાય તો દોરડું ખેંચીને તેને સમુદ્રની બહાર કાઢી શકાય છે. જો ગળામાં પથ્થર બાંધીને કોઈક સમુદ્રમાં પડે તો તે પણ પથ્થરની સાથે ડૂબે છે. તે ફરી બહાર નીકળી શકતો નથી. જો તેના હાથમાં કિનારે રહેલા થાંભલા સાથે બંધાયેલ દોરડું હોય તો તેને પકડીને તે બહાર નીકળી જાય. પાપ પથ્થર જેવું છે. પથ્થર તેની સાથે બંધાયેલ વસ્તુને નીચે લઈ જાય છે. એમ પાપ પણ જીવને નીચે લઈ જાય છે. જે દુર્લભ એવા મનુષ્યપણાને પામીને ધર્મ કરતો નથી, પરંતુ પાપ જ કરે છે તે પાપના ભારથી ભારે થાય છે. તે સંસારસમુદ્રમાં ડૂબે છે. પાપના ભારથી દબાયેલો હોવાથી તે સંસારસમુદ્રમાંથી બહાર નીકળી શકતો નથી. પાપને લીધે નરકમાં ગયેલો તે ત્યાં પણ ફરી અશુભ કર્મો બાંધી દુર્ગતિઓમાં રખડે છે. આમ દુર્ગતિની પરંપરાથી પાપના ભારથી દબાયેલો તે લાંબો સમય સંસારસમુદ્રમાં રહે છે. તેને બહાર નીકળવા માટે કોઈ ઉપાય નથી. ધર્મના પ્રભાવથી ઊર્ધ્વગતિ થાય છે. ધર્મ તો તેની પાસે નથી, કેમકે તેણે પૂર્વભવમાં સંપૂર્ણ જીવન પાપકાર્યોમાં જ પસાર કર્યું હતું. વળી અહીં બધી સામગ્રી હોવા છતાં પણ જો તે ધર્મ કરતો નથી તો પરભવમાં દુર્ગતિમાં ભયંકર પીડાઓથી પીડાયેલો તે શી રીતે ધર્મ કરશે ? આમ

Page #329

५८०
पापं त्यक्तव्यं धर्मश्चादरणीयः
योगसार: ५/४२
-
इत्थं पापं कृत्वा दुर्गतिं यातः स धर्मरज्ज्वभावाद्भवसमुद्राद्बहिर्निगन्तुं न शक्नोति । उक्तञ्च भवभावनायाम् – 'दुलहो पुणरवि धम्मो, तुमं पमायाउरो सुहेसी य । दुसहं च નયનુવવું, ર્જાિ સ્રોહિતિ ? તે ન યાળામો ૫૪૭૮ા' (છાયા – તુર્તમ: પુનરપિ ધર્મ:, त्वं प्रमादातुरः सुखैषी च । दुःसहं च नरकदुःखं, कथं भविष्यसि ? तन्न जानीमः ॥४७८॥) अनेन श्लोकेन ग्रन्थकारः पापं कृत्वा दुर्गतिं गमिष्यन्तं धर्मशून्यं जीवमुपदिशति‘अस्मिन्भवे त्वया पापान्येव कृतानि । त्वया धर्मस्येषदप्याराधना न कृता । ततः पापभरेण त्वं नरकं गमिष्यसि । इहभवे नरकभवे च धर्माराधनाऽभावात् पुण्याभावेन त्वं दुर्गतेर्निर्गन्तुं न शक्ष्यसि । ततश्चिरकालं यावत्त्वया दुर्गतिदुःखं सोढव्यम् । ततोऽस्मिञ्जन्मनि त्वं पापेभ्यो निवर्त्तस्व धर्मे चोद्यमं कुरु । एवंकरणेन पापभराभावाद् धर्मप्रभावेण तवोर्ध्वगतिर्भविष्यति । कदाचित्प्रागज्ञानदशाबद्धपापेन दुर्गतिं गतोऽपि त्वं धर्मप्रभावात्पुनः सुगतिं प्राप्स्यसि श्रेणिकादिवत् । पापं सुगतेश्च्यावकं दुर्गतौ च क्षेपकम् । धर्मो दुर्गतेरुद्धारकः सुगतेश्च प्रापकः । पापमधो नयति । धर्म ऊर्ध्वं नयति । पापं भवसमुद्रे क्षेप्तृ । धर्मो भवसमुद्रात्तारकः । ततस्त्वं पापं त्यज धर्मं च कुरु । एवमेवाऽऽयतौ तव हितं भविष्यति ।' પાપ કરીને દુર્ગતિમાં ગયેલો તે ધર્મરૂપી દોરડું ન હોવાથી સંસારસમુદ્રમાંથી બહાર નીકળી શકતો નથી. ભવભાવનામાં કહ્યું છે, ‘ફરી ધર્મ મળવો મુશ્કેલ છે, તું પ્રમાદી અને સુખશીલ છે, નરકનું દુઃખ દુ:ખેથી સહન થાય એવું છે. તારું શું થશે ? તે અમે જાણતાં નથી. (૪૭૮)' આ શ્લોકથી ગ્રંથકાર પાપ કરીને દુર્ગતિમાં જનારા ધર્મ વિનાના જીવને ઉપદેશ આપે છે - ‘આ ભવમાં તેં પાપ જ કર્યા છે. તેં જરાય ધર્મ કર્યો નથી. તેથી પાપના ભારથી તું નરકમાં જઈશ. આ ભવમાં અને નરકના ભવમાં ધર્મની આરાધના ન કરી હોવાથી પુણ્ય વિના તું દુર્ગતિમાંથી નીકળી નહીં શકે. તેથી ઘણો કાળ તારે દુર્ગતિનું દુઃખ સહન કરવું પડશે. માટે આ જન્મમાં તું પાપોથી પાછો ફર અને ધર્મમાં ઉદ્યમ કર. આમ કરવાથી પાપનો ભાર ન હોવાથી ધર્મના પ્રભાવથી તારી ઊર્ધ્વગતિ થશે. કદાચ પૂર્વભવમાં અજ્ઞાનદશામાં બંધાયેલા પાપથી દુર્ગતિમાં ગયેલો હોવા છતાં પણ શ્રેણિક વગેરેની જેમ ધર્મના પ્રભાવથી તું ફરી સદ્ગતિ પામીશ. પાપ સદ્ગતિથી પાડનારું અને દુર્ગતિમાં નાંખનારું છે. ધર્મ દુર્ગતિમાંથી બહાર કાઢનારો અને સદ્ગતિ પમાડનારો છે. પાપ નીચે લઇ જાય છે. ધર્મ ઉપર લઈ જાય છે. પાપ સંસારસમુદ્રમાં ફેંકે છે. ધર્મ ભવસમુદ્રમાંથી તારે છે. માટે તું પાપને છોડી દે અને ધર્મ કર. આમ કરવાથી જ ભવિષ્યમાં તારું હિત થશે.’

Page #330

५८१
योगसारः ५/४३
संसारो दुःखरूपः अयमत्रोपदेशः-भवसमुद्रतरणार्थं पापं त्यक्तव्यं धर्मश्चाऽऽदरणीयः ॥४२॥
अवतरणिका - संसारे सुखं पश्यञ्जीवो धर्मे नोद्यच्छति । ततस्तस्मै संसारे सुखाऽभावं प्रतिपादयति - मूलम् - 'दुःखरूपेऽत्र संसारे, सुखलेशभ्रमोऽपि यः ।
सोऽपि दुःखसहस्रेणा-नुविद्धोऽतः कुतः सुखम् ? ॥४३॥ अन्वयः - दुःखरूपेऽत्र संसारे यः सुखलेशभ्रमोऽपि सोऽपि दुःखसहस्रेणानुविद्धोऽत: सुखं कुतः (स्यात्) ? ॥४३॥
पद्मीया वृत्तिः - दुःखरूपे - दुःख-कष्टं रूपं-स्वरूपं यस्येति दुःखरूपः, तस्मिन्, अत्र - अस्मिन्, संसारे - भवे, यः - जीवैरनुभूयमानः, सुखलेशभ्रमः - सुखस्यमुदो लेशः-लव इति सुखलेशः, तस्य भ्रमः-विपर्यास इति सुखलेशभ्रमः, अपिशब्दः सुखं तु नैव विद्यते सुखभ्रमोऽपि दुःखमिश्रो भवतीति द्योतयति, सः - सुखलेशभ्रमः, अपिशब्दो अन्यत्सर्वं तु दुःखरूपं भवति परन्तु सुखलेशभ्रमोऽपि दुःखमिश्रो भवतीति द्योतयति, दुःखसहस्रेण - दुःखानाम्-कष्टानां सहस्रम्-बहुत्वमिति दुःखसहस्रम्, तेन, अनुविद्धः - मिश्रितः, अतः - अस्मात्कारणात्, सुखम् - मुद्, कुतः - कथम् ? स्यादित्यत्राध्याहार्यम्, नैव कथञ्चित्स्यादित्यर्थः ।
अयं संसारो दुःखरूपः । संसारो दुःखस्याऽऽकरः । तत्र सततं दुःखं भवति ।
અહીં ઉપદેશ આ પ્રમાણે છે – ભવસમુદ્રને તરવા માટે પાપ છોડવું અને ધર્મ मावो. (४२)
અવતરણિકા - સંસારમાં સુખને જોતો જીવ ધર્મમાં ઉદ્યમ કરતો નથી. તેથી તેને સંસારમાં સુખના અભાવને જણાવે છે –
શબ્દાર્થ - દુઃખના કૂવા સમાન આ સંસારમાં જે થોડો સુખનો ભ્રમ છે તે પણ હજારો દુઃખોથી મિશ્રિત છે, માટે સુખ ક્યાંથી હોય? અર્થાતુ ન હોય. (૪૩)
પવીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - આ સંસાર દુઃખરૂપ છે. સંસાર દુઃખનો ભંડાર १. दुःखरूपोऽत्र - G, दुःखकूपे .... MI

Page #331

५८२
जीवा भ्रमवशात् संसारे सुखं पश्यति योगसारः ५/४३ कदापि तत्र दुःखाभावो न भवति । निम्बस्य सर्वाण्यङ्गानि कटूनि । संसारोऽपि सर्वतः सर्वथा दुःखरूपः । चालनी छिद्रयुक्तैव विद्यते, न तु छिद्ररहिता । एवं संसारो दुःखरूप एव, न तु दुःखरहितः । उक्तञ्च पञ्चसूत्रस्य पापप्रतिघात-गुणबीजाधानसूत्रनाम्नि प्रथमसूत्रे - 'इह खलु अणाई जीवे अणाई जीवस्स भवे अणाइकम्मसंजोगनिव्वत्तिए दुक्खरूवे दुक्खफले दुक्खाणुबन्धे । (छाया - इह खलु अनादिर्जीवोऽनादिर्जीवस्य भवोऽनादिकर्मसंयोगनिवर्तितो दुःखरूपो दुःखफलो दुःखानुबन्धः ।) श्रीधर्मरत्नप्रकरणेऽप्युक्तं श्रीशान्तिसूरिभिः - 'दुहरूवं दुक्खफलं, दुहाणुबन्धि विडंबणारूवं । संसारमसारं जाणिऊण, न रइं तहिं कुणइ ॥६३॥' (छाया - दुःखरूपं दुःखफलं, दुःखानुबन्धिनं विडम्बनारूपम्, संसारमसारं ज्ञात्वा, न रति तत्र करोति ॥६३॥) दुःखरहितः संसारो न भवति । इत्थं संसारे दुःखमेव विद्यते, न तु सुखम् । उक्तञ्च देशनाशतके - 'संसारे नत्थि सुहं, जम्मजरामरणरोगसोगेहि... ॥१॥' (छाया - संसारे नास्ति सुखं, जन्मजरामरणरोगशोकै.... ॥१॥) जीवा भ्रमवशात् संसारे सुखं पश्यन्ति । सूर्यकिरणस्पर्शाद्दीप्यमानां शुक्तिमतिदूराद्धमवशाज्जनो रजतं मन्यते । एवं मोहमूढा जीवा दुःखरूपेऽपि संसारे सुखं पश्यन्ति । तत्सुखमपि स्वल्पमेव । इत्थं भ्रमवशाज्जीवा संसारे सुखलवमनुછે. તેમાં સતત દુઃખ છે. તેમાં ક્યારેય દુઃખનો અભાવ હોતો નથી: લીમડાનાં બધા અંગો કડવા હોય છે. એમ સંસાર પણ બધી બાજુથી બધી રીતે દુઃખરૂપ છે. ચાળણી છિદ્રવાળી જ હોય છે, છિદ્ર વિનાની નહીં. એમ સંસાર દુઃખરૂપ જ છે, દુઃખરહિત નહીં. પંચસૂત્રના પાપપ્રતિઘાત-ગુણબીજાધાનસૂત્ર નામના પહેલા સૂત્રમાં કહ્યું છે કે - “આ સંસારમાં ખરેખર જીવ અનાદિ છે, કર્મના સંયોગથી થયેલ જીવનો સંસાર અનાદિ છે. તે દુઃખરૂપ છે, દુઃખના ફળવાળો છે અને દુઃખની પરંપરાવાળો છે. શ્રીધર્મરત્નપ્રકરણમાં શ્રીશાન્તિસૂરિજીએ કહ્યું છે, “સંસારને દુઃખરૂપ, દુઃખના ફળવાળો, દુઃખની પરંપરાવાળો, અપમાનરૂપ અને અસાર જાણીને તેમાં રતિ ન ४२. (63)' हु:५२रित संसार न होय. माम संसारमा हु:५४ छे, सुप नथी. शिनाशतम युंछ - '४न्म, ४२1, भ२९, रोग, शोऽथी युत सेवा संसारमा સુખ નથી.. (૧) જીવ ભ્રમને લીધે સંસારમાં સુખને જુવે છે. સૂર્યના કિરણોના સ્પર્શથી ચળકતી છીપને બહુ દૂરથી ભ્રમને લીધે લોકો.ચાંદી માને છે. એમ મોહથી મૂઢ થયેલા જીવો દુઃખરૂપ એવા પણ સંસારમાં સુખને જુવે છે. તે સુખ પણ થોડું

Page #332

योगसार: ५/४३
मधुबिन्दुदृष्टान्तः
५८३
भवन्ति । तद्वस्तुतो न सुखं, परन्तु सुखाभास एव । साऽप्यनेकदुःखैर्मिश्रितः । संसारे विद्यमानो दुःखमिश्रितः सुखाभासः शास्त्रेषु मधुबिन्दुदृष्टान्तेन वर्णितः । तद्यथाकस्यचिन्नरस्य पृष्ठे द्विरदो धावितः । ततो द्विरदभयाद्धावन्स कञ्चिद्वृक्षमारोहत् । द्विरदस्तं वृक्षमधूनोत् । ततः पतन् स नर एकां वृक्षशाखामवलम्बितवान् । हस्ती नरमधः पातयितुमभीक्ष्णं वृक्षमधुनोत् । ततो वृक्षशाखास्थमधुमक्षिकागृहान्मधुमक्षिका उदडयन् । तास्तं नरं सर्वाङ्गेष्वदशन् । नरेणावलम्बितां शाखां सितेतरौ द्वौ मूषकावकृन्तताम् । नरस्याधः कूपे चत्वारः सर्पा मुखं विदार्य स्थिताः । इत्थं स नरः सर्वतो भृशं दुःखं सोढवान् । वृक्षकम्पनेन मक्षिकागृहान्मध्वस्रवत् । तदधःस्थस्य नरस्य ललाटेऽपतत् । ततः सृत्वा तन्नरस्य मुखेऽविशत् । तेन स नरः सुखमन्वभवत् । ततः स स्ववेदना व्यस्मरत् । स्वविमानेनाऽन्यस्थानं गच्छन्कोऽपि विद्याधरस्तत्रागतः । तस्य नरस्य शोच्यां दशां दृष्ट्वा तस्य हृदयं करुणया प्लावितम् । तेन तस्मै नराय कथितं - ' त्वं मम यानमारोह ।
જ છે. આમ ભ્રમને લીધે જીવો સંસારમાં અલ્પ સુખને અનુભવે છે. તે હકીકતમાં સુખ નથી, પણ સુખનો આભાસ જ છે. તે પણ અનેક દુઃખોથી મિશ્રિત છે. સંસારમાં રહેલા દુ:ખમિશ્રિત સુખના આભાસને શાસ્ત્રોમાં મધુબિંદુના દૃષ્ટાંતથી વર્ણવ્યું છે. તે આ પ્રમાણે - કોઈક માણસની પાછળ હાથી દોડ્યો. તેથી હાથીના ભયથી દોડતો તે કોઈક ઝાડ ઉપર ચડ્યો. હાથીએ તે ઝાડને હલાવ્યું. તેથી તે માણસે પડતાં પડતાં એક ડાળીને પકડી. માણસને નીચે પાડવા હાથીએ વારંવાર ઝાડને હલાવ્યું. તેથી ઝાડની ડાળી ઉપર રહેલ મધપૂડામાંથી મધમાખીઓ ઊડી. તે માખીઓ તે માણસને આખા શરીરે ડંખી. તે માણસે પકડેલી ડાળીને સફેદ અને કાળો એમ બે ઉંદર કાપતાં હતા. માણસની નીચે કૂવામાં ચાર સાપો મોઢું ફાડીને ઊભા હતા. આમ તે માણસ બધી બાજુથી ખૂબ દુઃખને સહન કરતો હતો. ઝાડ હલવાથી મધમાખીના પુડામાંથી મધ ઝર્યું. તે નીચે લટકતા માણસના કપાળ ઉપર પડ્યું. ત્યાંથી સરકીને તે માણસના મોઢામાં ગયું. તેનાથી તે માણસને સુખનો અનુભવ થયો. તેથી તે પોતાની વેદનાઓ ભૂલી ગયો. પોતાના વિમાનમાં બેસીને બીજા સ્થાનમાં જતો કોઈ વિદ્યાધર ત્યાં આવ્યો. તે માણસની દયનીય દશા જોઈને તેનું હૃદય કરુણાથી દ્રવી ગયું. તેણે તે માણસને કહ્યું કે ‘તું મારા વિમાનમાં ચઢી

Page #333

५८४
मधुबिन्दुदृष्टान्तोपनयः
योगसार: ५ / ४३
1
I
अहं त्वामेतेभ्यो दुःखेभ्यो मोचयित्वा तव गृहं नेष्यामि ।' इति । तेन कथितम् - ‘भोः ! क्षणं प्रतीक्षस्व यावदेकं मधुबिन्दुः पतति । ततो विद्याधरः प्रतीक्षितवान् । मधुबिन्दुपातानन्तरं स पुनस्तस्मै नराय यानारोहणार्थं कथितवान् । सोऽवदत् - ‘यावदेकमधिकं मधुबिन्दुः पतति तावत्प्रतीक्षस्व ।' विद्याधरेण तथा कृतम् । पुनः मधुबिन्दुपातानन्तरं तेन तस्मै कथितम् । सोऽपि तदेव प्रत्युत्तरं दत्तवान् । ततः स विद्याधरोऽचिन्तयत् - 'अयं मधुबिन्दौ लुब्धोऽन्याः कदर्थना न पश्यति । ततो मम वचनानुसारेण यानं नाऽऽ रोहति । ततः कृतमेतेन ।' एवं विचार्य स ततः स्थानात्स्वस्थानं गतः सनरस्तु मधुबिन्द्वास्वादलुब्ध- स्तथैव सर्वाः पीडाः सोढवान् । अयं दृष्टान्तः । अधुना दान्तिकमुच्यते यो नरः स संसारी जीवः । द्विरदो मृत्युः । वृक्ष आयुः । सितेतरौ मूषकौ शुक्लकृष्णपक्षौ । મધુમક્ષિા: 'સાંસારિવું:વાનિ । લૂપ: સંસારઃ । ચતુઃસર્પા:-૨તસ્ત્ર: ષાયા: । મધુ सांसारिकं सुखम् । विद्याधरो गुरुः । यानं चारित्रम् । गृहं मोक्षः । मृत्युः संसारिजीवस्य पृष्ठे धावति। तस्माद् भीतो जीव आयुरालम्बते । शुक्लकृष्णपक्षाभ्यामायुः क्षीयते । सांसारिकदुःखानि सततं जीवं पीडयन्ति । मृत्यौ सति स चतुर्गतिके संसारे पतति । तत्र જા. હું તને આ દુ:ખોથી છોડાવીને તારા ઘરે લઈ જઈશ.’ તેણે કહ્યું - ‘ભાઈ ! થોડી રાહ જુવો, જેટલામાં એક મધનું ટીપું પડે.' તેથી વિદ્યાધરે રાહ જોઈ. મધનું ટીપું પડ્યા પછી તેણે ફરી તે માણસને વિમાનમાં ચઢવા કહ્યું. તેણે કહ્યું - ‘હજી એક મધનું ટીપું પડે ત્યાં સુધી રાહ જુવો.' વિદ્યાધરે તેમ કર્યું. ફરી મધનું ટીપું પડ્યા પછી તેણે તેને કહ્યું. તેણે પણ તે જ જવાબ આપ્યો. તેથી તે વિદ્યાધરે વિચાર્યું - ‘આ માણસ મધના ટીપામાં આસક્ત થઈને બીજી પીડાઓ જોતો નથી. તેથી મારા વચન મુજબ વિમાનમાં ચઢતો નથી. તેથી આનાથી સર્યું.' આમ વિચારી તે તે સ્થાનમાંથી પોતાના સ્થાનમાં ગયો. તે માણસે તો મધના ટીપામાં આસક્ત થઈને તે જ પ્રમાણે બધી પીડાઓ સહી. આ દૃષ્ટાંત છે. હવે ઉપનય કહીએ છીએ. જે મનુષ્ય હતો તે સંસારી જીવ છે. હાથી તે મૃત્યુ છે. વૃક્ષ તે આયુષ્ય છે. સફેદ અને કાળો ઉંદર તે શુક્લપક્ષ અને કૃષ્ણપક્ષ છે. મધમાખીઓ તે સંસારના દુઃખો છે. કૂવો તે સંસાર છે. ચાર સાપો તે ચાર કષાયો છે. મધ તે સાંસારિક સુખ છે. વિદ્યાધર તે ગુરુ છે. વિમાન તે ચારિત્ર છે. ઘર તે મોક્ષ છે. મરણ સંસારી જીવની પાછળ દોડે છે. તેનાથી ડરેલો જીવ આયુષ્યનું આલંબન લે છે. શુક્લપક્ષ અને કૃષ્ણપક્ષ વડે આયુષ્ય ઓછું થાય છે. સાંસારિક દુઃખો સતત જીવને પીડે છે. મરણ થવા પર

Page #334

योगसारः ५/४३ मधुबिन्दुदृष्टान्तोपनयः
५८५ कषायास्तं पीडयन्ति। इत्थं सर्वतो भयदुःखाभ्यां करालितोऽपि स विषयसुखे आसक्तो भवति । तस्य शोच्यां दशां दृष्ट्वा सद्गुरुस्तस्मै कथयति - 'त्वं प्रव्रज्यां गृहाण । तत एभिर्दुःखैस्तव मोक्षो भविष्यति । अहं त्वां मुक्तिं नेष्यामि।' इति । जीवः कथयति - 'स्तोकविषयसुखानुभवानन्तरं प्रव्रजिष्ये ।' इति । पुनः कालान्तरे गुरुस्तं प्रेरयति । पुनः स तथैव प्रत्युत्तरं ददाति । पुनः कालान्तरे गुरुस्तं प्रेरयति । पुनः स तथैव प्रत्युत्तरं ददाति । ततो गुरुश्चिन्तयति - 'अयं विषयसुखलुब्धः । ततः प्रव्रज्याग्रहणायाऽयं नोत्सहते। ततः कृतमनेन ।' इत्थं विचार्य गुरुस्तं त्यजति । ततो विषयसुखलुब्धः स बहूनि दुःखान्यनुभवति । मृतोऽपि स चतुर्गतिके संसारे भृशं दुःखमनुभवति । उक्तञ्च श्रीधर्मरत्नकरण्डके श्रीवर्धमानसूरिभिः - 'सुखे वैषयिके लुब्धाः, प्रार्थयन्तस्तदेव हि । दुःसहान्यपि दुःखानि, गणयन्ति न देहिनः ॥३६॥ हस्त्यादिभ्यो महाभीति, विगणय्य विमूढधीः । मधुबिन्दुरसासक्तो, यथा कूपगतो नरः ॥३७॥' धर्मोपदेशमालायामप्युक्तम् - 'सुहबिंदुं इच्छंतो, जलनिहिविउलाणि सहइ दुक्खाणि । संते वि તે ચાર ગતિરૂપ સંસારમાં પડે છે. ત્યાં કષાયો તેને પીડે છે. આમ ચારે બાજુથી ભય અને દુઃખોથી ઘેરાયેલો હોવા છતાં તે વિષયસુખમાં આસક્ત થાય છે. તેની દયનીય દશા જોઈને સદૂગુરુ તેને કહે છે કે, “તું ચારિત્ર છે. તેથી આ દુ:ખોથી તારો છૂટકારો થશે. હું તને મોક્ષે લઈ જઈશ.' જીવ કહે છે – “થોડું વિષયસુખ ભોગવીને પછી ચારિત્ર લઈશ.” ફરી થોડા સમય બાદ ગુરુ તેને પ્રેરણા કરે છે. ફરી તે તે જ પ્રમાણે જવાબ આપે છે. ફરી થોડા સમય બાદ ગુરુ તેને પ્રેરણા કરે છે. ફરી તે તે જ રીતે જવાબ આપે છે. તેથી ગુરુ વિચારે છે કે, “આ જીવ વિષયસુખોથી લોભાયેલો છે. તેથી ચારિત્ર લેવાનું એને મન થતું નથી. માટે એનાથી સર્યું.' આમ વિચારીને ગુરુ તેને છોડી દે છે. તેથી વિષયસુખોમાં આસક્ત તે ઘણા દુ:ખોને ભોગવે છે. મરીને પણ તે ચાર ગતિરૂપ સંસારમાં બહુ દુઃખ વેઠે છે. શ્રીધર્મરત્નકરંડકમાં શ્રીવર્ધમાનસૂરિજીએ કહ્યું છે - ‘હાથી વગેરેના મોટા ભયને અવગણીને મધના ટીપામાં આસક્ત થયેલા કૂવામાં પડેલા મૂઢબુદ્ધિવાળા મનુષ્યની જેમ વિષયજન્ય સુખમાં આસક્ત થયેલા અને તેને જ ઇચ્છતા જીવો દુઃખેથી સહન થઈ શકે એવા દુઃખોને ગણકારતાં નથી. (૩૬,૩૭) ધર્મોપદેશમાળામાં પણ કહ્યું છે, જેમ મધના ટીપાને ઇચ્છનારો કૂવામાં પડેલો મનુષ્ય ઘણા દુઃખો સહે છે) તેમ મોક્ષનું

Page #335

५८६
संसारे सुखलेशभ्रमो दुःखसहस्रानुविद्धः योगसारः ५/४३ मोक्खसुक्खे, महुबिंदू कूवयनरो व्व ॥५३॥' (छाया - सुखबिन्दुमिच्छन्, जलनिधिविपुलानि सहते दुःखानि । सत्यपि मोक्षसुखे, मधुबिन्दुं कूपकनर इव ॥५३॥) ___ इत्थं संसारे मधुबिन्दुसमो भ्रमरूपः सुखलेशो विद्यते । वास्तविकं सुखं तु मुक्तावेव । सांसारिकसुखलेशोऽपि मक्षिकादंशतुल्यैर्दुःखैमिश्रितः । ततः संसारे सुखं कथं स्यात् ? संसारे स्वल्पमपि सुखं नास्ति । उपर्युक्तदृष्टान्ते दुःखमिश्रितसुखाभासप्रतिपादनाय वृक्षावलम्बितमनुष्यस्य मक्षिकादंशदुःखमिश्रितमधुबिन्द्वास्वादसुखेनाऽत्राधिकृतम् । अन्यत्तु प्रासङ्गिकतयोक्तम् । संसारे यद्भ्रमरूपमल्पसुखं तद्वैषयिकसुखम् । संसारे दुःखानि तु પ્રવુરાણ, તદ્યથા-રૂવિયોનિgયોગ-વ્યાધિ-વિતા-સુધા-તૃષા-શીતોષ્ણ-ધનનાस्वजनमरण-छेदन-भेदन-भारवहन-परभाषितकटुवचनसहन-निन्दा-वृद्धत्व-पराभवतिरस्कार-ताडनाऽपमान-मरणादीनि । एभिर्दुःखैमिश्रितमल्पं भ्रान्तं सुखं संसारे विद्यते। तद्वस्तुतो न सुखम् । दुःखरहितं तात्त्विकं च सुखं मुक्तावेव । ततस्तथा प्रवर्तनीयं यथा भवभ्रमणं न स्यात् शीघ्रं च मुक्तिः स्यात् ।
સુખ હોવા છતાં પણ સુખના ટીપાને ઇચ્છતો જીવ સમુદ્ર જેવા વિપુલ દુઃખોને સહે છે. (૫૩)
આમ સંસારમાં મધના ટીપા જેવું ભ્રમરૂપ થોડું સુખ છે. સાચું સુખ તો મોક્ષમાં જ છે. સાંસારિક થોડું સુખ પણ મધમાખીના ડંખ જેવા દુઃખોથી મિશ્રિત છે. તેથી સંસારમાં સુખ શી રીતે હોય? સંસારમાં જરાય સુખ નથી. ઉપર કહેલા દષ્ટાંતમાં અહીં દુઃખથી મિશ્રિત સુખના આભાસને જાણવા માટે ઝાડ ઉપર લટકેલા માણસના મધમાખીના ડંખના દુઃખથી મિશ્રિત મધના ટીપાને ચાટવાના સુખનો અધિકાર છે. બીજું બધું પ્રાસંગિક રીતે કહ્યું છે. સંસારમાં જે ભ્રમરૂપ થોડું સુખ છે, તે વિષયોનું સુખ છે. સંસારમાં દુઃખો તો ભરપૂર છે. તે આ પ્રમાણે – ઇષ્ટનો વિયોગ, અનિષ્ટનો સંયોગ, રોગ, ચિંતા, ભૂખ, તરસ, ઠંડી, ગરમી, ધનનો નાશ, સ્વજનનું મરણ, છેદાવું, ભેદાવું, ભાર ઉપાડવો, બીજાના કડવા વચન, નિંદા, ઘડપણ, હાર, તિરસ્કાર, માર, અપમાન, મરણ વગેરે. આ દુ:ખોથી મિશ્રિત થોડું ભ્રમરૂપ સુખ સંસારમાં છે, તે હકીકતમાં સુખ નથી. દુઃખ વિનાનું સાચું સુખ મોક્ષમાં જ છે. તેથી તે રીતે પ્રવૃત્તિ કરવી કે જેથી ભવભ્રમણ ન થાય અને જલ્દીથી મોક્ષ થાય.

Page #336

५८७
योगसारः ५/४४ . संसारे सर्वे जीवा दुःखिताः ...
अयमत्र सारः - संसारे सुखं नास्ति । ततः सांसारिकसुखार्थं न प्रयतनीयम् । मुक्तावेव सुखं विद्यते । ततस्तदर्थमेव प्रयतनीयम् ॥४३॥
‘अवतरणिका - मोहमूढः संसारे सुखं पश्यति । विशुद्धात्मा तु संसाराद्विरज्यति । स कथं संसाराद्विरज्यतीति दर्शयति - मूलम् - दुःखितानखिलाञ्जन्तून् - पश्यतीह यथा यथा ।
तथा तथा भवस्यास्य, विशुद्धात्मा 'विरज्यति ॥४४॥ अन्वयः - विशुद्धात्मा यथा यथेहाखिलाञ्जन्तून्दुःखितान्पश्यति तथा तथाऽस्य भवस्य विरज्यति ॥४४॥
पद्मीया वृत्तिः - विशुद्धात्मा - विशुद्धः-रागादिभिर्देशेन मुक्तश्चासावात्मा-जीवश्चेति विशुद्धात्मा, यथा यथा - येन येन प्रकारेण, इह - संसारे, अखिलान् - सर्वान्, जन्तून् - जीवान्, दुःखितान् - पीडितान्, पश्यति - ईक्षते, तथा तथा-तेन तेन प्रकारेण, अस्य - अस्मात्, भवस्य - संसारात्, विरज्यति - विरक्तो भवति उद्विजत इत्यर्थः।
यत्र बहवो जनाः पीडिताः स्युस्तस्मात्स्थानात्सज्जनो निर्विण्णो भवति । संसारो दुःखैकधाम । तत्र वसन्तः सर्वेऽपि जीवा दुःखिताः । कज्जलनिचिते समुद्गके प्रविष्टं
અહીં સાર આ પ્રમાણે છે – સંસારમાં સુખ નથી. તેથી સાંસારિક સુખ માટે મહેનત ન કરવી. મોક્ષમાં જ સુખ છે. તેથી તેની માટે જ પ્રયત્ન કરવો. (૪૩)
અવતરણિકા - મોહથી મૂઢ થયેલો જીવ સંસારમાં સુખ જુવે છે. વિશુદ્ધાત્મા તો સંસારથી વૈરાગ્ય પામે છે. તે શી રીતે સંસારથી વૈરાગ્ય પામે છે? એ બતાવે છે –
શબ્દાર્થ - રાગદ્વેષથી અલ્પાંશે રહિત એવો જીવ જેમ જેમ બધા જીવોને દુઃખી हुपे. छे, तेम तेम मा संसारथी वि२31 थाय छे. (४४)
પધીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - જ્યાં ઘણા લોકો પીડિત હોય તે સ્થાનથી સજ્જન કંટાળી જાય છે. સંસાર દુઃખનું જ એક ધામ છે. તેમાં રહેલા બધા ય જીવો દુઃખી છે. કાજળથી ખીચોખીચ ભરાયેલ પેટીમાં પેસેલી વસ્તુ કાળી થાય છે. તેમ દુઃખથી १. विरज्यते - DI

Page #337

५८८
विशुद्धात्मा दुःखिजीवान्दृष्ट्वा भवाद्विरज्यति
योगसार: ५/४४
वस्तु श्यामीभवति । तथा दुःखनिचितेऽस्मिन्संसारे जीवा दुःखीभवन्ति । तान्दृष्ट्वा विशुद्धो जीवो संसारान्निर्विण्णो भवति । तस्य चित्ते रागादयो दोषा न सन्ति । रागद्वेषयुक्तो जीवः स्वजनान्दुःखितान्दृष्ट्वा दुःखीभवति । शत्रून्दुःखितान्दृष्ट्वा सुखी भवति । विशुद्धस्य रागद्वेषाऽभावात् कोऽपि स्वजनः परकीयो वा नास्ति । स सर्वान्स्वात्मसमान्पश्यति । ततः सर्वजीवान्दुःखितान् दृष्ट्वा स दुःखीभवति । जीवानां दुःखानां कारणं संसारमवगम्य स संसारान्निर्विद्यते । स चिन्तयति 'संसारस्था जीवाः पापं कृत्वाऽशुभकर्मबन्धं कुर्वन्ति । अशुभकर्मोदये ते दुःखिता भवन्ति । ततो दुःखनाशोपायः कर्मनाशः । कर्मनाशोपायश्च पापनाशः । यदि पापं न क्रियते तर्ह्यशुभकर्मबन्धोऽपि न भवति । ततश्च दुःखमपि न भवति । तत आत्मानं सुखिनं कर्त्तुं सर्वाणि पापानि त्यक्तव्यानि । सर्वपापत्यागस्तु सर्वविरतावेव शक्यः । ततो मया सर्वसावद्ययोगप्रत्याख्यानरूपा सर्वविरतिर्ग्राह्या । संसारे दुःखमेवाऽस्ति । दुःखञ्च सर्वेषां मम चाऽनिष्टम् । ततः कृतं दुःखहेतुनाऽनेन संसारेण । सुखस्य हेतुः संयमः । ततः संयममाराध्याऽहं सुखीभ -
-
ખીચોખીચ ભરાયેલા આ સંસારમાં જીવો દુઃખી થાય છે. તેમને જોઈને વિશુદ્ધ જીવ સંસારથી કંટાળી જાય છે. તેના મનમાં રાગ વગેરે દોષો નથી. રાગી-દ્વેષી જીવ સ્વજનોને દુઃખી જોઈને દુઃખી થાય છે અને શત્રુઓને દુઃખી જોઈને સુખી થાય છે. વિશુદ્ધ જીવને તો રાગ-દ્વેષ ન હોવાથી કોઈપણ સ્વજન કે પારકો નથી. તે બધાને પોતાના આત્માની સમાન જુવે છે. તેથી બધા જીવોને દુ:ખી જોઈને તે દુઃખી થાય છે. જીવોના દુઃખનું કારણ સંસાર છે. એમ જાણીને તે સંસારથી નિર્વેદ પામે છે. તે વિચારે છે કે – ‘સંસારી જીવો પાપ કરીને અશુભ કર્મબંધ કરે છે. અશુભ કર્મના ઉદયે તેઓ દુઃખી થાય છે. તેથી દુઃખનો નાશ કરવાનો ઉપાય કર્મોનો નાશ કરવો એ છે અને કર્મોનો નાશ કરવાનો ઉપાય પાપનો નાશ કરવો એ છે. જો પાપ ન કરાય તો અશુભ કર્મબંધ પણ ન થાય અને તેથી દુઃખ પણ ન થાય. તેથી આત્માને સુખી કરવા બધા પાપો છોડી દેવા. બધા પાપોનો ત્યાગ તો સર્વવિરતિમાં જ શક્ય છે. તેથી મારે બધા પાપોના પચ્ચક્ખાણ રૂપ સર્વવિરતિ લેવી જોઈએ. સંસારમાં દુઃખ જ છે અને દુઃખ બધાને અને મને ગમતું નથી. તેથી દુઃખના કારણભૂત આ સંસા૨થી સર્યું. સુખનું કારણ સંયમ છે. તેથી સંયમને આરાધી હું સુખી થઈશ.' આમ વિચારી ભવથી વિરક્ત થયેલ તે ચારિત્ર લે છે. વિશુદ્ધ જીવ જ બધા જીવોને

Page #338

योगसार: ५/४५
संसारावर्त्तनिमग्नो जनोऽध एव याति
विष्यामि ।' इति । इत्थं विचिन्त्य भवविरक्तः स प्रव्रजति । विशुद्धात्मैव सर्वाञ्जीवान्दुःखितान् दृष्ट्वा विरज्यति । अन्ये तु सर्वाञ्जीवान्दुःखितान्दृष्ट्वाऽपि न विरज्यन्ति । यतस्ते दोषैः कर्मभिश्च गुरवः सन्ति । लघुकर्मणामल्पदोषाणामेव च भवनिर्वेदो भवति । अत्रायं सारः संसारे सर्वाञ्जीवान्दुःखितान्दृष्ट्वाऽऽत्मा वैराग्येण वासनीयः
॥४४॥
अवतरणिका - विशुद्धात्मा संसाराद्विरज्यतीति प्रतिपादितम् । संसारे रज्यमानस्य यद्भवति तद्दर्शयति
-
५८९
मूलम् - संसारावर्त्तनिमग्नो, घूर्णमानो विचेतनः ।
अध एव जनो याति, निकटेऽपि तटे हहा ॥४५ ॥ अन्वयः हहा ! संसारावर्त्तनिमग्नो घूर्णमानो विचेतनो जनस्तटे निकटेऽप्यध एव याति ॥४५॥
पद्मीया वृत्तिः - हहाशब्दः खेदे, संसारावर्त्तनिमग्नः - संसारः - भवः, स एवाऽऽ - वर्त्तः-भ्रमिरिति संसारावर्त्तः-तस्मिन्निमग्नः-विप्लावित इति संसारावर्त्तनिमग्नः, घूर्णमान: भ्रमन्, विचेतनः - विगता नष्टा चेतना - सम्यग्बोधो यस्येति विचेतनः - सम्यग्ज्ञानविकलः, દુઃખી જોઈને વૈરાગ્ય પામે છે. બીજા જીવોને તો બધા જીવોને દુઃખી જોઈને પણ વૈરાગ્ય થતો નથી, કેમકે તેઓ દોષો વડે અને કર્મો વડે ભારે છે. લઘુકર્મી અને અલ્પદોષવાળાઓને જ ભવનિર્વેદ થાય છે.
અહીં સાર આ પ્રમાણે છે - સંસારમાં બધા જીવોને દુઃખી જોઈને આત્માને वैराग्यथी वासित ४२वो. (४४)
અવતરણિકા વિશુદ્ધાત્મા સંસારથી વૈરાગ્ય પામે છે એ બતાવ્યું. સંસારમાં રાગ કરનારાનું જે થાય છે તે બતાવે છે -
१.
शब्दार्थ - अरे ! संसारना आवर्तमां डूजेला, लभतां, सभ्य ज्ञान विनाना લોકો કિનારો નજીક હોવા છતાં પણ નીચે જ જાય છે. (૪૫)
निर्मग्नो A, B, C, D, E, F, G, J, LI २. अत - FI

Page #339

द्रव्यावर्त्तस्वरूपम्
योगसार: ५/४५
५९०
-
ખન: - લો, તટે - પારે, નિફ્ટે – સમીપે, અપિશન્દ્રઃ તટે પૂરે સત્યો યાત્યેવ, परन्तु तटे निकटेऽप्यधो यातीति द्योतयति, અર્થ: नीचैः, एवशब्दो अन्यत्र गमनं વ્યવચ્છિનત્તિ, યાતિ - રાચ્છતિ ।
-
कश्चिन्नरो नदीं तरितुं प्रारभत । महाप्रयत्नैः स परतटस्य समीपमागतः । तदा तत्र नद्यामावर्त्तोऽभवत् । स नरो यद्यन्यदिशाऽतरिष्यत् तर्हि पारमलभिष्यत । परन्तु स आवर्त्ताऽभिमुखमेवाऽतरत् । ततः स आवर्त्ते पतितः । आवर्त्तस्तं चक्राकारेणाऽभ्रमयत् । तत आवर्त्ते भ्रमन्स तरितुं नाऽशक्नोत् । स मूच्छितः । ततः सोऽधो निमग्नः । तटे समीपेऽपि स तटं न प्राप्नोत् । स नद्यां निमग्नः । तस्य सर्वोऽपि तरणायासो निष्फलोऽभवत् । यो नद्या मध्यभागं प्राप्याऽऽवर्त्ते निमज्जति तस्याऽपेक्षया यस्तटसमीपमागत्याऽऽवर्त्ते निमज्जति सोऽधिकः शोच्यः । संसारो नदीतुल्यः । तस्याऽर्वाग्वर्त्तितटतुल्या निगोदावस्था परतटतुल्या मोक्षावस्था । जीवा निगोदात्संसारतरणं प्रारभन्ते । ते मोक्षतटं प्राप्तुमभिलषन्ति । ત્રસત્વ-પશેન્દ્રિયત્વ-મનુષ્યત્વાર્યવેશોત્તમનાતીન્દ્રિયપાટવ-નિનધર્મ-શ્રવણ-શ્રદ્ધાचारित्रादीनां प्राप्त्या केचन जीवा मोक्षस्य समीपे वर्त्तन्ते । यदि ते चारित्रस्याऽप्रमत्ततया
પદ્મીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - કોઈક માણસે નદી તરવાનું શરૂ કર્યું. ઘણી મહેનત પછી તે સામા કિનારાની નજીક આવ્યો. ત્યારે તે નદીમાં વમળ થયું. તે માણસ જો બીજી દિશામાં તરત તો કિનારે પહોંચી જાત, પરંતુ તે વમળ તરફ જ તર્યો. તેથી તે વમળમાં પડ્યો. વમળમાં તે ગોળ ગોળ ભમવા લાગ્યો. તેથી વમળમાં ફસાયેલો તે તરી ન શક્યો. તે મૂચ્છિત થયો. તેથી તે નીચે ડૂબ્યો. કિનારો નજીક હોવા છતાં તે કિનારે ન પહોંચ્યો, પણ નદીમાં ડૂબી ગયો. તેની તરવાની બધી મહેનત નિષ્ફળ ગઈ. જે નદીની વચ્ચે આવીને વમળમાં ડૂબે છે તેના કરતાં પણ જે કિનારે આવીને વમળમાં ડૂબે છે, તે વધુ દયાપાત્ર છે. સંસાર નદી સમાન છે. તેના આ બાજુના કિનારા સમાન નિગોદની અવસ્થા છે અને સામા કિનારા સમાન મોક્ષની અવસ્થા છે. જીવો નિગોદથી સંસારને તરવાનું શરૂ કરે છે. તેઓ મોક્ષરૂપી કિનારાને પામવા ઝંખે છે. ત્રસપણું, પંચેન્દ્રિયપણું, મનુષ્યપણું, આર્યદેશ, ઉત્તમ જાતિ, ઇન્દ્રિયોની પરિપૂર્ણતા, જૈન ધર્મ, જિનવાણીનું શ્રવણ, તેની ઉપર શ્રદ્ધા, ચારિત્ર વગેરેની પ્રાપ્તિ થવાથી કેટલાક જીવો મોક્ષની નજીકમાં છે. જો તેઓ ચારિત્રની અપ્રમત્તપણે આરાધના કરે તો જલ્દી મોક્ષ પામે છે. પરંતુ બહુ થોડા જીવો જ

Page #340

योगसारः ५/४५ भावावर्तस्वरूपम्
५९१ ऽऽराधनां कुर्वन्ति तर्हि शीघ्रं मुक्तिमाप्नुवन्ति । परन्तु विरला एवाऽप्रमादभावेन संयम पालयित्वा मुक्तिं प्राप्नुवन्ति । बाहुल्येन जीवा उपर्युक्तां सामग्री प्राप्याऽपि विषयाद्यावर्ते पतन्ति । आवर्तानां स्वरूपमेवं प्रतिपादितं सूत्रकृताङ्गे प्रथमश्रुतस्कन्धे तृतीयाध्ययने द्वितीयोद्देशके - 'अहिमे संति आवट्टा, कासवेणं पवेइया । बुद्धा जत्थावसप्पंति, सीयंति अबुहा जहिं ॥१४॥ (छाया - अथेमे सन्त्यावर्ताः, काश्यपेन प्रवेदिताः । बुद्धा यत्राऽपसर्पन्ति, सीदन्त्यबुधा यत्र ॥१४॥) अस्य श्लोकस्य वृत्तिः- 'अथे'त्यधिकारान्तरदर्शनार्थः पाठान्तरं वा 'अहो' इति, तच्च विस्मये, 'इमे' इति एते प्रत्यक्षासन्नाः सर्वजनविदितत्वात् 'सन्ति' विद्यन्ते वक्ष्यमाणा आवर्त्तयन्ति-प्राणिनं भ्रामयन्तीत्यावर्ताः, तत्र द्रव्यावर्ता नद्यादेः भावावर्त्तास्तूत्कटमोहोदयापादितविषयाभिलाषसम्पादकसम्पत्प्रार्थनाविशेषाः, एते चावतः 'काश्यपेन' श्रीमन्महावीरवर्धमानस्वामिना उत्पन्नदिव्यज्ञानेन 'प्रवेदिताः' कथिताः प्रतिपादिताः 'यत्र' येषु सत्सु 'बुद्धा' अवगततत्त्वा आवर्तविपाकवेदिनस्तेभ्यः 'अपसर्पन्ति' अप्रमत्ततया तद्दूरगामिनो भवन्ति, अबुद्धास्तु निर्विवेकतया येष्ववसीदन्ति-आसक्तिं कुर्वन्तीति ॥१४॥ तानेवावर्तान् दर्शयितुमाह - रायाणो रायऽमच्चा य, माहणा अदुव खत्तिया। निमंतयंति भोगेहिं, भिक्खुयं साहुजीविणं ॥१५॥' (छाया - राजानो राजाऽमात्याश्च, ब्राह्मणा अथवा क्षत्रियाः । निमन्त्रयन्ति भोगैः, भिक्षुकं साधुजीविनम् ॥१५॥) वृत्तिः - 'राजानः' चक्रवर्त्यादयो 'राजामात्याश्च' मन्त्रीपुरोहितप्रभृतयः तथा 'ब्राह्मणा' અપ્રમત્તભાવથી સંયમ પાળીને મુક્તિને પામે છે. મોટા ભાગના જીવો ઉપર કહેલી સામગ્રીને પામીને પણ વિષયો વગેરેના વમળમાં પડે છે. વમળોનું સ્વરૂપ સૂત્રકૃતાંગના પ્રથમ શ્રુતસ્કંધના ત્રીજા અધ્યયનના બીજા ઉદ્દેશામાં અને તેની વૃત્તિમાં આ પ્રમાણે બતાવ્યું છે – “જીવોને ભમાવે તે વમળ. નદી વગેરેમાં હોય છે તે દ્રવ્યવમળ છે. ઉત્કટ મોહના ઉદયથી થનારી વિષયોની ઇચ્છાને કરાવનારી સંપત્તિની પ્રાર્થના તે ભાવવમળ છે. આગળ કહેવાશે તે વમળો જેમને કેવળજ્ઞાન થયું છે, એવા ભગવાન શ્રીમહાવીરસ્વામીજીએ કહ્યા છે. વમળના ફળને જાણનારા જીવો અપ્રમત્તપણાથી તેનાથી દૂર ભાગે છે. વમળના ફળને નહીં જાણનારા જીવો વિવેક વિનાના હોવાથી તેમાં આસક્ત થાય છે. (૧૪) સાધ્વાચારથી જીવનારા સાધુને ચક્રવર્તી વગેરે રાજાઓ, મંત્રી-પુરોહિત વગેરે તથા બ્રાહ્મણો અથવા ક્ષત્રિયો શબ્દ

Page #341

भावावर्त्तस्वरूपम्
योगसार: ५ / ४५
५९२
अथवा 'क्षत्रिया' इक्ष्वाकुवंशप्रभृतयः, एते सर्वेऽपि 'भोगैः' शब्दादिभिर्विषयैः 'निमन्त्रयन्ति' भोगोपभोगं प्रत्यभ्युपगमं कारयन्ति । कम् ? भिक्षुकं 'साधुजी - विनमिति साध्वाचारेण जीवितुं शीलमस्येति ( साधुजीवी तं) साधुजीविनमिति, यथा ब्रह्मदत्तचक्रवर्त्तिना नानाविधैर्भोगैश्चित्रसाधुरुपनिमन्त्रित इति । एवमन्येऽपि केनचित्सम्बन्धेन व्यवस्थिता यौवनरूपादिगुणोपेतं साधुं विषयोद्देशेनोपनिमन्त्रयेयुरिति ॥१५॥ एतदेव दर्शयितुमाह- हत्थऽस्सरहजाणेहि, विहारगमणेहि य । भुंज भोगे इमे सग्घे, महरिसी ! पूजयामु तं ॥१६॥ ( छाया - हस्त्यश्वरथयानै- विहारगमनैश्च । भुङ्क्ष्व भोगानिमान्श्लाघ्यान्, महर्षे! पूजयामस्त्वाम् ॥१६॥) वृत्ति: - 'हस्त्यश्वरथयानैः तथा ‘विहारगमनैः' विहरणं क्रीडनं विहारस्तेन गमनानि विहारगमनानि - उद्यानादौ क्रीडया गमनानीत्यर्थः, चशब्दादन्यैश्चेन्द्रियानुकूलैर्विषयैरुपनिमन्त्रयेयुः, तद्यथा - - 'भुङ्क्ष्व' 'भोगान्' शब्दादिविषयान् 'इमान्' अस्माभिर्यौकितान् प्रत्यक्षासन्नान् 'श्लाघ्यान्' प्रशस्तान् अनिन्द्यान् 'महर्षे' साधो ! वयं विषयोपकरणढौकनेन 'त्वां' भवन्तं 'पूजयाम:' सत्कारयाम इति ॥१६॥' आचाराङ्गसूत्रे ऽप्युक्तम् -' जे गुणे से आवट्टे, आवट्टे से गुणे ॥१/१/५/४१॥' (छाया यो गुणः स आवर्त्तः, य आवर्त्तः स गुणः ॥१/१/५/४१॥) श्रीशीलाङ्काचार्यैरेतत्सूत्रटीकायामावर्त्तस्वरूपमेवं प्रतिपादितम् - 'आवर्त्तन्ते परिभ्रमन्ति प्राणिनो यत्र स आवर्त्तः संसारः ।
-
વગેરે વિષયોને ભોગવવા માટે નિમંત્રણ આપે છે, જેમ બ્રહ્મદત્ત ચક્રવર્તીએ વિવિધ પ્રકારના ભોગોથી ચિત્ર મુનિને નિમંત્રણ આપ્યું હતું. તેમ બીજા પણ કોઈક સંબંધવાળા જીવો યૌવન-રૂપ વગેરે ગુણોવાળા સાધુને વિષયો ભોગવવા નિમંત્રણ जाये छे. (१८) से ४ जतावे छे - हाथी-घोडा-रथ-यानी वडे तथा जगीया વગેરેમાં રમવા જવા વડે અને બીજા પણ ઇન્દ્રિયના અનુકૂળ વિષયો વડે નિમંત્રણ કરે છે. તે આ પ્રમાણે - ‘હે સાધુ ! અમે ધરેલા આ શબ્દાદિ સુંદર ભોગોને તમે ભોગવો. વિષયોને ધરવા વડે અમે તમારો સત્કાર કરીએ છીએ.' આચારાંગસૂત્રમાં પણ કહ્યું છે, ‘જે શબ્દ વગેરે ગુણો છે તે આવર્ત છે, એટલે કે સંસાર છે, જે સંસારમાં ભ્રમણરૂપ દુઃખરૂપ આવર્ત છે તે શબ્દ વગેરે ગુણોમાં રાગદ્વેષપૂર્વક વર્તવા રૂપ છે. (૧/૧/૫/૪૧)' શ્રીશીલાંકાચાર્યજીએ આ સૂત્રની ટીકામાં આવર્તનું સ્વરૂપ આ રીતે બતાવ્યું છે - ‘જેમાં જીવો આવર્તન કરે છે એટલે કે પરિભ્રમણ કરે છે તે

Page #342

योगसारः ५/४५ शोच्येभ्योऽपि तेऽधिकं शोच्याः
५९३ ॥१/१/५/४१॥' आवर्ते पतिता जीवा रागादिदोषैः संसारे भ्रमन्ति । ते मोहमूढा भवन्ति । ते स्वात्मानं विस्मरन्ति । इत्थं रागादिभिराकुलितास्ते संसारे निमज्जन्ति । ते पुनः पुनर्दुर्गतिषु भ्रमन्ति । इत्थं तेषां त्रसत्वप्राप्त्यादिचारित्रप्राप्तिपर्यन्ताऽऽयासो निष्फलो भवति । उपर्युक्तां सामग्रीमप्राप्य ये संसारे निमज्जन्ति तेभ्योऽप्युपर्युक्तसामग्री प्राप्य ये संसारे निमज्जन्ति तेऽधिकशोकपात्राः । उक्तञ्चोपदेशमालायाम् - 'सुच्चा ते जिअलोए, जिणवयणं जे नरा न याणंति । सच्चाणवि ते सुच्चा, जे नाऊणं नवि करेंति ॥२६०॥' (छाया - शोच्यास्ते जीवलोके, जिनवचनं ये नरा न जानन्ति । शोच्यानामपि ते शोच्या, ये ज्ञात्वा नापि कुर्वन्ति ॥२६०॥) ईदृशानतिशोकपात्राञ्जीवान्दृष्ट्वा व्यथितो ग्रन्थकारोऽनेन श्लोकेन स्वखेदं प्रकटयति ।
अत्रायं सारः - तटसमीपमागत्य नरेण विशेषयत्नं कृत्वा तटं प्रापणीयं न त्वावर्ते निमङ्क्तव्यम् । एवं त्रसत्वादिचारित्रपर्यन्तां सामग्री प्राप्य जीवेन विशेषयत्नेनाऽप्रमत्ततया चारित्रमाराध्य मुक्तिः प्रापणीया न पुनः संसारे भ्रमितव्यम्। આવર્ત છે, એટલે કે સંસાર છે... (૧/૧/૫/૪૧)” વમળમાં પડેલા જીવો રાગ વગેરે દોષોથી સંસારમાં ભમે છે. તેઓ મોહથી મૂઢ થાય છે. તેઓ પોતાની જાતને ભૂલી જાય છે. આમ રાગ વગેરેથી આકુળ થયેલા તેઓ સંસારમાં ડૂબે છે. તેઓ વારંવાર દુર્ગતિઓમાં ભમે છે. આમ તેમની ત્રસપણાની પ્રાપ્તિથી માંડીને ચારિત્રપ્રાપ્તિ સુધીની મહેનત નકામી જાય છે. ઉપર કહેલી સામગ્રીને પામ્યા વિના જેઓ સંસારમાં ડૂબે છે તેમના કરતા પણ ઉપર કહેલી સામગ્રી પામીને જેઓ સંસારમાં ડૂબે છે, તેઓ વધુ શોકપાત્ર છે. ઉપદેશમાળામાં કહ્યું છે – “જે મનુષ્યો જિનવચનને જાણતા નથી, તેઓ જીવલોકમાં શોકપાત્ર છે. જેઓ જિનવચનને જાણીને પણ તેનું આચરણ કરતા નથી, તેઓ શોકપાત્ર જીવો કરતા પણ વધુ શોકપાત્ર છે. (૨૬૦) આવા શોકપાત્ર જીવોને જોઈને વ્યથિત થયેલા ગ્રંથકાર આ શ્લોક વડે પોતાનો ખેદ પ્રગટ કરે છે.
અહીં સાર આ પ્રમાણે છે - કિનારાની નજીક આવીને માણસે વધુ મહેનત કરીને કિનારે પહોંચવું જોઈએ, પણ વમળમાં ડૂબવું ન જોઈએ. એમ ત્રપણાથી માંડીને ચારિત્ર સુધીની સામગ્રી પામીને જીવે વિશેષ ઉદ્યમ કરીને અપ્રમત્તપણે ચારિત્રની આરાધના કરીને મોક્ષ મેળવવો જોઈએ, પણ ફરી સંસારમાં ન ભમવું જોઈએ.

Page #343

अनार्यं सङ्गं त्यक्त्वा सदा श्रेयः कार्यम्
योगसार: ५/४६
-
उक्तञ्चोत्तराध्ययनसूत्रे – 'तिण्णो हु सि अण्णवं महं, किं पुण चिट्ठसि तीरमागओ । अभितर पारं गमित्त, समयं गोयम ! मा पमाय ॥ १० / ३४ ॥ ' ( छाया - तीर्ण: खलु असि अर्णवं महान्तं, किं पुनः तिष्ठसि तीरमागतः । अभित्वरस्व पारं गन्तुं, समयं गौतम ! मा प्रमादीः ॥१०/३४||) सूत्रकृताङ्गवृत्तावप्युक्तम् - 'भूतेषु जङ्गमत्वं तस्मिन्, पञ्चेन्द्रियत्वमुत्कृष्टम् । तस्मादपि मानुष्यं मानुष्येऽप्यार्यदेशश्च ॥ १ ॥ देशे कुलं प्रधानं, कुले प्रधाने च जातिरुत्कृष्टा । जातौ रूपसमृद्धी, रूपे च बलं विशिष्टतमम् ॥२॥ भवति बले चायुष्कं प्रकृष्टमायुष्कतोऽपि विज्ञानम् । विज्ञाने सम्यक्त्वं सम्यक्त्वे शीलसम्प्राप्तिः ॥३॥ एतत्पूर्वश्चायं, समासतो मोक्षसाधनोपायः । तत्र च बहु सम्प्राप्तं, भवद्भिरल्पं च सम्प्राप्यम् ॥४॥ तत्कुरुतोद्यममधुना, मदुक्तमार्गे समाधिमाधाय त्यक्त्वा सङ्गमनार्यं, कार्यं सद्भिः सदा श्रेयः ॥५॥' (१२/२/३० वृत्ति:)' ॥४५॥ अवतरणिका - जीवः संसारे यथा निमज्जति तथा दर्शितम् । अधुना मुनिर्यथा संसारं तरति तथा दर्शयति
"
५९४
ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રમાં કહ્યું છે, ‘તું મોટા સમુદ્રને તરી ગયો છે. કિનારે આવીને શા માટે ઊભો છે ? સામા કિનારે જવા ઝડપ કર. હે ગૌતમ ! એક સમયનો પ્રમાદ ન કરીશ. (૧૦/૩૪)' સૂત્રકૃતાંગની વૃત્તિમાં પણ કહ્યું છે - ‘જીવોમાં ત્રસપણું શ્રેષ્ઠ છે. તેમાં પંચેન્દ્રિયપણું શ્રેષ્ઠ છે, તેના કરતા પણ મનુષ્યપણું શ્રેષ્ઠ છે, મનુષ્યપણામાં પણ આર્યદેશ શ્રેષ્ઠ છે. (૧) આર્યદેશમાં કુળ શ્રેષ્ઠ છે, શ્રેષ્ઠ કુળમાં જાતિ શ્રેષ્ઠ છે, જાતિમાં રૂપની સમૃદ્ધિ શ્રેષ્ઠ છે, રૂપમાં બળ અતિવિશિષ્ટ છે. (૨) બળમાં આયુષ્ય પ્રકૃષ્ટ છે, આયુષ્ય કરતાં પણ વિજ્ઞાન પ્રકૃષ્ટ છે, વિજ્ઞાનમાં સમ્યક્ત્વ પ્રકૃષ્ટ છે, સમ્યક્ત્વમાં ચારિત્રની પ્રાપ્તિ પ્રકૃષ્ટ છે. (૩) આ મોક્ષને સાધવાના ઉપાયો આ બધી ઉપરની વસ્તુઓ પૂર્વકના છે. તેમાં આપના વડે ઘણું મેળવાયું છે, થોડું મેળવવાનું છે. (૪) તેથી હવે સમાધિપૂર્વક મેં કહેલા માર્ગમાં ઉદ્યમ કરો. અનાર્ય એવા રાગને छोडीने सभ्भनोखे हंमेशा उल्याए। डवुं भेजे. ( 4 ) ' (१२/२/३०नी टी.) (४५)
અવતરણિકા - જીવ સંસારમાં જે રીતે ડૂબે છે તે બતાવ્યું. હવે મુનિ સંસારને જે રીતે તરે છે તે બતાવે છે
1

Page #344

योगसारः ५/४६ उत्सर्गापवादकुशलो मुनिर्भवपारगः स्यात् मूलम् - 'तिर्यगोघं यथा छिन्दन् - नद्याः स्यात् पारगः सुधीः ।
भवस्यापि तथोत्सर्गा-पवादकुशलो मुनिः ॥४६॥ अन्वयः - सुधीः ओघं तिर्यग् छिन्दन्नयं यथा नद्याः पारगः स्यात्तथोत्सर्गापवादकुशलो मुनिर्भवस्यापि (पारगः स्यात्) ॥४६॥
पद्मीया वृत्तिः - सुधीः - शोभना-धी:-मतिर्यस्येति सुधीः, ओघं - प्रवाहं, तिर्यग् - परतटदिशा, छिन्दन् - नदीप्रवाहमुल्लङ्घयन्, यथाशब्दो दृष्टान्तोपन्यासे, नद्याः - स्रवन्त्याः, पारगः - पारम्-तटं गच्छतीति पारगः, स्यात् - भवेत्, तथाशब्दो दार्टान्तिकोपन्यासे, उत्सर्गापवादकुशलः - उत्सर्गः-मूलमार्गश्चापवादः द्वितीयो मार्गश्चेत्युत्सर्गापवादौ, तयोः कुशलः-निष्णात इत्युत्सर्गापवादकुशलः, मुनिः - संयमाराधकः, भवस्य - संसारस्य, अपिशब्दो अन्यस्य पारगः स्यादेव भवस्यापि पारगः स्यादिति द्योतयति । 'पारगः स्यात्' इत्यत्राप्यनुकर्षणीयम् ।
जनाः प्रायो गतानुगतिकाः सन्ति । ततो गतानुगतिकप्रवाहानुसारेण ते नद्यावर्ते निमज्जन्ति । कश्चिद् बुद्धिशाली नरो लोकं नाऽनुसरति । ततः स आवर्ते न निमज्जति । स चिन्तयति – 'मया नदी तीर्णप्राया। तटं समीपवत्ति । ततो मया सोपयोगं तरितव्यम्। मयाऽऽवर्ते न पतितव्यम् । मया शीघ्रं तटं प्रापणीयम् ।' इत्थं विचिन्त्य स तिर्यगेव
શબ્દાર્થ - બુદ્ધિશાળી માણસ નદીના પ્રવાહને તીર્થો ઓળંગીને જેમ નદીના કિનારાને પામે છે, તેમ ઉત્સર્ગ અને અપવાદમાં કુશળ એવો મુનિ પણ સંસારના ५।२ने पामे छे. (४६)
પધીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - લોકો પ્રાયઃ ગાડરિયા પ્રવાહમાં ચાલે છે. તેથી ગાડરિયા પ્રવાહને અનુસાર તેઓ નદીના વમળમાં ડૂબે છે. કોઈક બુદ્ધિશાળી માણસ सोने अनुसरतो नथी. तेथी ते मणमा पतो नथी. ते वियारे छ ? - 'ई લગભગ નદીને તરી ગયો છું. કિનારો નજીક છે, માટે મારે ધ્યાન રાખીને તરવું જોઈએ. મારે વમળમાં ન પડવું જોઈએ. મારે જલ્દીથી કિનારે પહોંચવું જોઈએ.' આમ વિચારીને તે તિર્થો જ તરે છે. તે કિનારા તરફ જ તરે છે. તે વમળમાં પડતાં १. तिर्यग्गोऽयं - G MI २. कामार्थविमुखः शूरः, सुधर्मैकरतिर्भवेत् - C, G JI

Page #345

५९६
उत्सर्गापवादस्वरूपम्
योगसार: ५/४६
तरति । स तटाभिमुखमेव तरति । स आवर्त्ते पतन्तं स्वं सर्वप्रयत्नै रक्षति । तत: नदीप्रवाहमुल्लङ्घयति । स सुखेन परतटं प्राप्नोति । एवमुत्सर्गापवादनिष्णातो मुनिरपि संसारस्य पारं प्राप्नोति । आराधनाया मूलमार्ग उत्सर्ग इत्युच्यते । कारणवशान्मूलमार्गानुसारेणाऽऽराधनां कर्त्तुमसमर्थो येनोत्सर्गनिषिद्धाचरणरूपद्वितीयमार्गेणाऽऽराधनां करोति सोऽपवाद इत्युच्यते । उक्तञ्च पञ्चाशकटीकायां चान्द्रकुलीन श्री अभयदेवसूरिभि: ‘ઉત્સપિવાયો: सामान्योक्तविशेषोक्तविध्योः ॥११/४१॥' कारणाभावे उत्सर्गेणैवाऽऽराधना कर्त्तव्या । कारणसद्भावेऽपवादेनाऽप्याराधना कर्त्तव्यैव न तु मोक्तव्या । मुनिरुत्सर्गापवादौ जानाति । कीदृशेषु द्रव्य-क्षेत्र - काल - भावेषूत्सर्गः सेव्यः कीदृशेषु च द्रव्यादिष्वपवादः सेव्य इति स सुष्ठु जानाति । उत्सर्गसंयोगेषूत्सर्गमपवादसंयोगेषु चापवादं सेवमान आराधको भवति । उत्सर्गसंयोगेष्वपवादं सेवमानो विराधको भवति । अपवादसंयोगेषूत्सर्गं सेवमानो विराधको भवति । उत्सर्गापवादज्ञो मुनिरायं व्ययं च विचार्य तथा प्रवर्त्तते यथाऽधिको लाभो भवत्यल्पा च हानिर्भवति । स चिन्तयति પોતાને બધી શક્તિથી બચાવે છે. તેથી તે નદીના પ્રવાહને ઓળંગી જાય છે. તે સુખેથી સામા કિનારે પહોંચે છે. એમ ઉત્સર્ગ અને અપવાદમાં નિષ્ણાત મુનિ પણ સંસારના પારને પામે છે. આરાધનાના મૂળમાર્ગને ઉત્સર્ગ કહેવાય છે. કારણવશ મૂળમાર્ગને અનુસારે આરાધના કરવા અસમર્થ જીવ ઉત્સર્ગથી જેનો નિષેધ કરાયો હોય તેના આચરણરૂપ જે બીજા માર્ગ વડે આરાધના કરે છે, તેને અપવાદ કહેવાય છે. પંચાશકની ટીકામાં ચાન્દ્રકુલીન શ્રીઅભયદેવસૂરિજીએ કહ્યું છે, ‘ઉત્સર્ગ એટલે સામાન્યથી કહેલ વિધિ. અપવાદ એટલે વિશેષથી કહેલ વિધિ... (૧૧/૪૧)’ કારણ ન હોય તો ઉત્સર્ગથી જ આરાધના કરવી. કારણ હોય તો અપવાદથી પણ આરાધના કરવી જ, છોડવી નહીં. મુનિ ઉત્સર્ગ-અપવાદને જાણે છે. કેવા દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળભાવોમાં ઉત્સર્ગ સેવવો જોઈએ અને કેવા દ્રવ્ય વગેરેમાં અપવાદ સેવવો જોઈએ, એ તે બરાબર જાણે છે. ઉત્સર્ગના સંયોગોમાં ઉત્સર્ગને અને અપવાદના સંયોગોમાં અપવાદને સેવનારો આરાધક થાય છે. ઉત્સર્ગના સંયોગોમાં અપવાદને સેવનારો વિરાધક થાય છે. અપવાદના સંયોગોમાં ઉત્સર્ગને સેવનારો વિરાધક થાય છે. ઉત્સર્ગઅપવાદને જાણનારો મુનિ લાભને અને નુકસાનને વિચારીને તેવી રીતે પ્રવર્તે, જેથી લાભ વધુ થાય અને નુકસાન થોડું થાય. એ વિચારે છે કે - ‘મને ત્રસપણું
-
...
-

Page #346

योगसारः ५/४७
उपसंहारः
५९७
'मया त्रसत्वादिर्दुर्लभा सामग्री लब्धा । यद्यहं यथाविधि चारित्रमाराधयिष्यामि तर्ह्यचिरेण मोक्षं लप्स्यामि । यद्यहं रागादिष्वासक्तो भविष्यामि तर्हि पुनः संसारे पतिष्यामि ।' इत्थं विचिन्त्य स विषयकषायेषु न रज्यति । स निरतिचारं चारित्रमेव पालयति । इत्थं सोऽचिरेण संसारमुल्लङ्घ्य मोक्षं प्राप्नोति । उत्सर्गापवादाऽज्ञो मुनिर्बाह्यदृष्ट्याऽऽराधनां करोति परन्तु वस्तुतः सा कदाचिद् विराधना भवति । ततः स भवपारं न प्राप्नोति ।
अत्रायमुपदेशः - मुनिनोत्सर्गापवादज्ञेन भवितव्यम् । तथा चाऽस्खलितं चारित्रं पालयित्वा मोक्ष: साधनीयः ॥४६॥
अवतरणिका - इत्थमनेकप्रकारैरुपदेशं दत्त्वाऽधुनोपसंहरति
मूलम् - एभिः सर्वात्मना भावै - र्भावितात्मा शुभाशयः । 'कामार्थविमुखः शूरः, सुधर्मैकरेतिर्भवेत् ॥४७॥
अन्वयः - शुभाशय एभिर्भावैः सर्वात्मना भावितात्मा कामार्थविमुखः शूरः सुधर्मैकरतिर्भवेत् ॥४७॥
વગેરે દુર્લભ સામગ્રી મળી છે. જો હું વિધિપૂર્વક ચારિત્રની આરાધના કરીશ તો ટૂંક સમયમાં મોક્ષ પામીશ. જો હું રાગ વગેરેમાં આસક્ત થઈશ તો ફરી સંસારમાં પડીશ.’ આમ વિચારીને તે વિષયો-કષાયોમાં રાગ કરતો નથી. તે નિરતિચાર ચારિત્ર જ પાળે છે. આમ તે ટૂંક સમયમાં સંસારને ઓળંગીને મોક્ષને પામે છે. ઉત્સર્ગ-અપવાદને નહીં જાણનારો મુનિ બહારથી આરાધના કરે છે પણ હકીકતમાં તે ક્યારેક વિરાધના પણ હોય છે. તેથી તે સંસારના પારને પામતો નથી.
-
અહીં ઉપદેશ આ પ્રમાણે છે – મુનિએ ઉત્સર્ગ-અપવાદ જાણવા જોઈએ અને એમ કરીને અસ્ખલિત ચારિત્ર પાળીને મોક્ષ સાધવો જોઈએ. (૪૬)
અવતરણિકા - આમ અનેક રીતે ઉપદેશ આપીને હવે ઉપસંહાર કરે છે
શબ્દાર્થ - નિર્મળ અંતઃકરણવાળો, આ ગ્રંથમાં કહેલા બધા ભાવોથી સંપૂર્ણ રીતે ભાવિત થયો છે આત્મા જેનો તેવો, કામ અને અર્થથી પરાકૢખ, શૂર મુનિ સદ્ધર્મમાં ४ खेमात्र रतिवाजो थाय. (४७)
१. भवस्यापि तथोत्सर्गापवादकुशलो मुनिः - C, G, JI.२. तो भवेत् - DI

Page #347

पूर्वोक्तभावैर्मुनिरात्मानं भावयति
योगसार: ५/४७
पद्मया वृत्तिः - शुभाशयः - शुभः-निर्मल आशय: - अन्तःकरणं यस्येति शुभाशयः, एभिः - अस्मिन्ग्रन्थे उक्तैः भावैः - अध्यवसायैः सर्वात्मना - सर्वप्रकारैः, भावितात्मा भावित:-वासित आत्मा- जीवो येनेति भावितात्मा, कामार्थविमुखः - काम:- मदन इच्छा वा, अर्थः-धनम्, कामश्चार्थश्चेति कामार्थौ, ताभ्यां विमुखः पराङ्मुख इति कामार्थविमुख:, शूरः - पराक्रमवान्, सुधर्मैकरतिः - शोभनः - शुद्धश्चासौ धर्म :- मुक्तिमार्ग इति सुधर्मः, तत्रैका-अनन्या रतिः - रुचिर्यस्येति सुधर्मैकरतिः, भवेत् - स्यात् ।
५९८
पञ्चप्रस्तावात्मकेऽस्मिन्ग्रन्थे विविधा भावा दर्शिताः । तद्यथा - प्रथमे प्रस्तावे देवस्य यथावस्थितं स्वरूपं दर्शितम् । द्वितीये प्रस्तावे तत्त्वसारो धर्मो दर्शितः । तृतीये प्रस्तावे साम्यं दर्शितम् । चतुर्थे प्रस्तावे सत्त्वं दर्शितम् । पञ्चमे प्रस्तावे भावशुद्धिर्दर्शिता । अधुना ग्रन्थकार उपसंहारं करोति । मुनेश्चित्तं निर्मलं भवति । तस्मिन्नेते भावा यथावस्थिता प्रतिबिम्बिता भवन्ति । निर्मले आदर्शे पुरोवर्त्तिवस्तुन: प्रतिबिम्बं यथावस्थितं सङ्क्रामति । एवं निर्मलचित्तो मुनिः प्रतिपादितान्भावान्यथावस्थितानवधारयति । स तदनुसारेण प्रवर्त्तते । शुभाशयेन मुनिना पूर्वोक्तैर्भावैरात्मा भावनीयः । पूर्वोक्ता भावास्तेन पुनः पुनश्चिन्तनीयाः । अभीक्ष्णं तेन तेषामभ्यासः कर्त्तव्यः । एवंकरणेन तस्याऽऽत्मा तैर्वासितो भवति । स उक्तस्वरूपातिरिक्तं देवं न मन्यते । स धर्मं तत्त्वसारं ज्ञात्वा तत्रोद्यच्छति । स सर्वत्र समो भवति । स सात्त्विको
પદ્મીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - પાંચ પ્રસ્તાવવાળા આ ગ્રંથમાં વિવિધ ભાવો બતાવ્યા. તે આ પ્રમાણે - પહેલા પ્રસ્તાવમાં ભગવાનનું સાચું સ્વરૂપ બતાવ્યું. બીજા પ્રસ્તાવમાં તત્ત્વના સારરૂપ ધર્મ બતાવ્યો. ત્રીજા પ્રસ્તાવમાં સામ્ય બતાવ્યું. ચોથા પ્રસ્તાવમાં સત્ત્વ બતાવ્યું. પાંચમા પ્રસ્તાવમાં ભાવશુદ્ધિ બતાવી. હવે ગ્રંથકાર ઉપસંહાર કરે છે. મુનિનું ચિત્ત નિર્મળ હોય છે. તેમાં આ ભાવોનું પ્રતિબિંબ બરાબર પડે છે. ચોખા અરીસામાં સામે રહેલી વસ્તુનું પ્રતિબિંબ બરાબર પડે છે. એમ નિર્મળ ચિત્તવાળો મુનિ જણાવેલા ભાવોને બરાબર અવધારે છે. તે તેને અનુસારે પ્રવર્તે છે. નિર્મળ ચિત્તવાળા મુનિએ પૂર્વે કહેલા ભાવોથી આત્માને ભાવિત કરવો. પૂર્વે કહેલા ભાવો તેણે વારંવાર વિચારવા. વારંવાર તેણે તેમનો અભ્યાસ કરવો. એમ કરવાથી આત્મા તેમનાથી વાસિત થાય છે. તે જેમનું સ્વરૂપ કહેવાયું છે તેવા ભગવાન સિવાય બીજાને ભગવાન માનતો નથી. તે ધર્મને તત્ત્વોનો સાર જાણી, તેમાં ઉદ્યમ કરે છે. તે બધે સમતાવાળો થાય છે. તે સાત્ત્વિક થાય છે.

Page #348

योगसारः ५/४७ कामार्थविमुखः सुधर्मैकरतिर्भवेत् ।
५९९ भवति । स भावेन शुद्धो भवति । मुनिना पूर्वोक्तैर्भावैः सर्वात्मनाऽऽत्मा भावनीयः । यथा जले निमग्नं वस्त्रं सर्वात्मना क्लिद्यति तथा पूर्वोक्तैर्भावैरात्मा सर्वथा वासनीयः, न तु बहिर्वृत्त्या । इत्थं सर्वात्मना भावित आत्मा प्राणान्तेऽपि वीतरागं विनाऽन्यं देवं न मन्यते, क्षमादिधर्मं विनाऽन्यं धर्मं नाऽचरति, समतां न मुञ्चति, कातरो न भवति, भावं न मालिनीकरोति । इत्थं भावितात्मा मुनिः कदापि कामार्थो न प्रार्थयति । स कामार्थाभ्यां निर्विद्यते । कामस्तालपुटविषतुल्यः । स जीवस्यानेकानि मरणानि निश्चिनोति । अर्थं सर्वेषामनर्थानां मूलम् । अर्थार्जनार्थं जीवः सर्वाणि पापानि करोति । ततः स सर्वेषामनर्थानां भाजनं भवति । उक्तञ्च तत्त्वामृते - 'कामार्थों वैरिणौ नित्यं, विशुद्धध्यानरोधिनौ । सन्त्यजतां महाक्रूरौ, सुखं सञ्जायते नृणाम् ॥११०॥' भावितात्मा मुनिरिदं विचार्य कामार्थाभ्यां पराङ्मुखो भवति । स स्वपौरुषं स्फोरयित्वा निरतिचारसंयमपालनरूपे सद्धर्मे लीनो भवति । यथा व्याघ्राद्भीतो नरस्तीव्रवेगेन धावति तथा संसाराद्भीतो मुनिरप्रमत्तो भूत्वा तीव्रवेगेन धर्माराधनां करोति । अनादिकालात्कर्मपराधीनोऽयं जीवः संसारे घोरं તે ભાવથી શુદ્ધ થાય છે. મુનિએ પૂર્વે કહેલા ભાવોથી આત્માને સંપૂર્ણ રીતે ભાવિત કરવો. જેમ પાણીમાં પડેલું કપડું સંપૂર્ણ રીતે ભિજાય છે, તેમ પૂર્વે કહેલા ભાવો વડે આત્માને બધી રીતે વાસિત કરવો, બહારથી નહીં. આમ બધી રીતે ભાવિત થયેલ આત્મા મરણ આવે તો પણ વીતરાગ વિના બીજાને ભગવાન માનતો નથી, ક્ષમા વગેરે ધર્મ સિવાય બીજા ધર્મને આચરતો નથી, સમતાને છોડતો નથી, કાયર થતો નથી, ભાવને મલિન કરતો નથી. આમ ભાવિત થયેલો મુનિ ક્યારેય કામ અને અર્થની પ્રાર્થના કરતો નથી. તે કામ અને અર્થથી નિર્વેદ પામે છે. કામ એ કાતિલ ઝેર છે. તે જીવના અનેક મરણોને નક્કી કરે છે. અર્થ બધા અનર્થોનું મૂળ છે. ધન કમાવા માટે જીવ બધા પાપો કરે છે. તેથી તે બધા અનર્થોનું ભાજન બને છે. તત્ત્વામૃતમાં કહ્યું છે, “વૈરી, હંમેશા વિશુદ્ધ ધ્યાનને રોકનારા, મહાક્રૂર એવા કામ અને અર્થને ત્યજનારા મનુષ્યોને સુખ મળે છે. (૧૧૦)” ભાવિત આત્માવાળો મુનિ આ વિચારીને કામથી અને અર્થથી પરાઠુખ થાય છે. તે પોતાનો પુરુષાર્થ ફોરવીને નિરતિચાર સંયમ પાળવા રૂપ સદ્ધર્મમાં લીન થાય છે. જેમ વાઘથી ડરેલો માણસ બહુ ઝડપથી દોડે છે, તેમ સંસારથી ડરેલો મુનિ અપ્રમત્ત થઈને તીવ્ર વેગથી ધર્મની આરાધના કરે છે. અનાદિકાળથી કર્મને પરાધીન આ જીવ સંસારમાં ઘોર

Page #349

मुनिर्निरतिचारं श्रमणधर्ममाराधयति
योगसार: ५/४८,४९
दुःखमनुभवति । ततो दुःखेभ्यः कर्मभ्यश्च निर्विण्णोऽयं मुनिर्दुःखकर्मनाशार्थं तीव्रतरां धर्मसाधनां करोति । यथा जले निमज्जन्नरः प्रवहणं प्राप्य तदेव जीवनोपायं मत्वा तन्न मुञ्चति तथा संसारे भ्रमन्नयं मुनिः सर्वविरतिधर्ममवाप्य तमेव दुःखमुक्त्युपायं सुखप्राप्त्युपायं च मत्वा न मुञ्चति । स निरतिचारं श्रमणधर्ममाराधयति ।
६००
-
अत्रायमुपदेशः – इमं ग्रन्थमभ्यस्याऽऽत्मानं भावयित्वा कामार्थौ त्यक्त्वा सद्धर्मे लीनैर्भवितव्यम् । एवं करणेनैवैतद्ग्रन्थाभ्यासः सफलो भवति ||४७|| अवतरणिका - अधुना श्लोकयुग्मेन चरमोपदेशं दत्त्वा ग्रन्थं समापयति मूलम् - इति तत्त्वोपदेशौघ - क्षालितामलमानसः ।
निर्द्वन्द्व उचिताचारः, सर्वस्यानन्ददायकः ॥ ४८ ॥ स्वस्वरूपस्थितः पीत्वा, योगी योगरसायनम् । निःशेषक्लेशनिर्मुक्तं प्राप्नोति परमं पदम् ॥ ४९ ॥ ॥ युग्मम् ॥
'इति' श्रीयोगसारे भावशुद्धिजनकोपदेशः पञ्चमः 'प्रस्तावः समाप्तः । सर्वाग्रं २०६ । દુઃખને અનુભવે છે. તેથી દુઃખોથી અને કર્મોથી કંટાળેલો આ મુનિ દુઃખ અને કર્મના નાશ માટે ખૂબ તીવ્ર ધર્મસાધના કરે છે. જેમ પાણીમાં ડૂબતો માણસ વહાણને પકડીને તેને જ જીવવાનો ઉપાય માનીને તેને છોડતો નથી, તેમ સંસારમાં ભમતો આ મુનિ સર્વવિરતિ ધર્મને પામીને તેને જ દુઃખથી મુક્ત થવાનો અને સુખ મેળવવાનો ઉપાય માનીને તેને છોડતો નથી. તે નિરતિચાર ચારિત્રધર્મને આરાધે છે.
અહીં ઉપદેશ આ પ્રમાણે છે - આ ગ્રંથનો અભ્યાસ કરીને આત્માને ભાવિત કરીને કામ-અર્થને છોડીને સદ્ધર્મમાં લીન થવું. આમ કરવાથી જ આ ગ્રંથનો અભ્યાસ सइज थाय छे. (४७)
અવતરણિકા - હવે બે શ્લોકો વડે છેલ્લો ઉપદેશ આપીને ગ્રંથને પૂરો કરે છે -
- D, इति योगसारे भाव
१. इति० पञ्चमो भावशुद्धिजनकोपदेशप्रस्तावः । छ ॥ ५ ॥ इति तत्त्वोपदेशौघ शुद्धिजनकोपदेशः पञ्चमः प्रस्तावः ॥ इति तत्त्वोपदेशौघ .... - KI २. निश्शेष ... - C, F, GI ३. सर्वाग्रं २०६ ॥ छ ॥ शुभं भवतु ॥ छ ॥ छ ॥ - B, सर्वाग्रं ॥ २०६ छा - E ॥२०६ छा । - KI ४. इति योगसारनाम्नि योगशास्त्रे पञ्चमः प्रस्तावः । इति पञ्चप्रस्तावनिबद्धं योगसारं सम्पूर्णम् ॥छ । श्रीः ॥ छ ॥ शुभं भवतु ॥ कल्याणमस्तु ॥ छ ॥ श्रीः ॥ - DI ५. योगसारे C, J, L, श्रीयोगसारे महाशास्त्रे - EI ६. प्रस्तावः सम्पूर्णः - LI

Page #350

योगसार: ५ / ४८, ४९
चरमोपदेशः
अन्वयः
इति तत्त्वोपदेशौघक्षालितामलमानसो निर्द्वन्द्व उचिताचारः सर्वस्यानन्ददायकः स्वस्वरूपस्थितो योगी योगरसायनं पीत्वा निःशेषक्लेशनिर्मुक्तं परमं पदं प्राप्नोति
॥४८॥ ॥४९॥
-
पद्मीया वृत्तिः - इति ग्रन्थोक्तप्रकारेण तत्त्वोपदेशौघक्षालितामलमानसः तत्त्वानाम्-सारभूतभावानामुपदेशाः - हितशिक्षा इति तत्त्वोपदेशाः, तेषामोघः समूह इति तत्त्वोपदेशौघः, तेन क्षालितम् - धौतमिति तत्त्वोपदेशौघक्षालितम् एवम्भूतममलम्विशुद्धं मानसम् - चित्तं यस्येति तत्त्वोपदेशौघक्षालितामलमानसः, निर्द्वन्द्वः - निर्गता:क्षीणा द्वन्द्वा:- रागद्वेषादयो यस्मादिति निर्द्वन्द्वः, उचिताचारः - उचितो योग्य आचारःक्रियारूपो यस्येत्युचिताचारः, सर्वस्य सर्वजीवानाम्, आनन्ददायकः आनन्दस्यमुदो दायक:- अर्पक इत्यानन्ददायकः, स्वस्वरूपस्थितः - स्वस्य - निजं स्वरूपं - स्वभाव इति स्वस्वरूपम्, तस्मिन्स्थितः - रत इति स्वस्वरूपस्थितः, योगी - मोक्षसाधकः, योगरसायनम् - योग:-मुक्तिसाधक क्रियारूपः, तस्य रसायनम् - सार इति योगरसायनम्, तत्कर्मतापन्नम्, पीत्वा अभ्यस्य, निःशेषक्लेशनिर्मुक्तम् - निःशेषाः सर्वे च ते क्लेशाः-दोषाः कर्म्माणि वेति निःशेषक्लेशाः, तैर्निर्मुक्तम्-रहितमिति निःशेषक्लेशनिर्मुक्तम्, तत्कर्मतापन्नम्, परमम् - श्रेष्ठम्, पदम् - स्थानम्, प्राप्नोति - लभते ।
-
६०१
-
अस्मिन्ग्रन्थे ग्रन्थकृता पञ्चसु प्रस्तावेषु पञ्चोपदेशा दत्ता: । एतैरुपदेशैर्मुनेर्मनः क्षाल्यते । ततस्तन्निर्मलं भवति । जलेन शरीरवस्त्रादेर्मलः क्षाल्यते । एतद्ग्रन्थोक्तैर्भावैर्मुनेर्मिथ्याभावरूपो मलः क्षाल्यते । यथावस्थितदेवस्वरूपोपदेशेन मिथ्यात्वरूपो मलः क्षाल्यते । ततश्चात्मनि
શબ્દાર્થ - આ પ્રમાણે તત્ત્વના ઉપદેશોના સમૂહથી પખાળાયેલા નિર્મળ મનવાળો, દ્વન્દ્વો રહિત, ઉચિત આચારવાળો, બધાને આનંદ આપનારો, પોતાના સ્વરૂપમાં રહેલો યોગી યોગના રસાયણને પીને બધા ક્લેશોથી મુક્ત એવા પરમપદને પામે छे. (४८, ४९)
પદ્મીયાવૃત્તિનો ભાવાનુવાદ - આ ગ્રંથમાં ગ્રંથકારે પાંચ પ્રસ્તાવોમાં પાંચ ઉપદેશો આપ્યા. આ ઉપદેશો મુનિના મનને પખાળે છે. તેથી તે નિર્મળ થાય છે. પાણી શરીર-વસ્ત્ર વગેરેના મેલને ધોવે છે. આ ગ્રંથમાં કહેલા ભાવો મુનિના ખરાબ ભાવોરૂપી મેલને ધોવે છે. ભગવાનના સાચા સ્વરૂપના ઉપદેશ વડે મિથ્યાત્વરૂપી

Page #351

६०२ तत्त्वोपदेशौघक्षालितामलमानसो योगी योगसारः ५/४७,४८ सम्यग्दर्शनमाविर्भवति । तत्त्वसारधर्मोपदेशेनाऽसदाचरणरूपो मलः क्षाल्यते । तत आत्मनि सम्यक्चारित्रमाविर्भवति । साम्योपदेशेन रागद्वेषादिदोषरूपो मलः क्षाल्यते । तत आत्मनि समता प्रादुर्भवति । सत्त्वोपदेशेन कातरतारूपो मलः क्षाल्यते । तत आत्मनि सत्त्वं प्रकटीभवति । भावशुद्ध्युपदेशेन शेषसर्वदुर्भावरूपो मलः क्षाल्यते । तत आत्मनि शुभभावप्रकाशः प्रसरति मनश्च शुद्धं भवति । इत्थं तत्त्वोपदेशैर्मुनेश्चित्तं निर्मलं भवति । ततः स मुनिर्द्वन्द्वेभ्यो मुच्यते । रागद्वेष-इष्टानिष्ट-स्वपर-मित्रशत्रु-तृणसुवर्ण-धर्माधर्म-संसारमोक्षादयो द्वन्द्वाः । मुनिः सर्वत्र समो भवति । स इष्टानिष्टयोर्भेदं न करोति । स स्वपरयोर्भेदं न करोति । स मित्रशत्रूणां भेदं न करोति । स तृणसुवर्णयोर्भेदं न करोति । स धर्माधर्मयोर्भेदं न करोति । स संसारमोक्षयोर्भेदं न करोति । इत्थं द्वन्द्वेभ्यो मुक्तो मुनिस्तदेवाऽऽचरति यदुचितं भवति । स कुत्रापि रागद्वेषौ न करोति । स कुत्रापि पक्षपातं न करोति । स सर्वत्रौचित्येन प्रवर्त्तते । तस्य धर्मे मोक्षे च रागो न भवति न वाऽधर्मे संसारे च द्वेषः। स तदेवाऽऽचरति यदुचितं भवति । इत्थमुचिताचारवत्त्वात्स कस्याप्यहितं न करोति । મેલ ધોવાય છે. તેથી આત્મામાં સમ્યગ્દર્શન પ્રગટે છે. તત્ત્વોના સારરૂપ ધર્મના ઉપદેશ વડે અસદ્ આચરણરૂપી મેલ ધોવાય છે. તેથી આત્મામાં સમ્યફચારિત્ર પ્રગટે છે. સમતાના ઉપદેશથી રાગ-દ્વેષ વગેરે દોષોરૂપી મેલ ધોવાય છે. તેથી આત્મામાં સમતા પ્રગટે છે. સત્ત્વના ઉપદેશથી કાયરતારૂપી મેલ ધોવાય છે. તેથી આત્મામાં સત્વ પ્રગટે છે. ભાવશુદ્ધિના ઉપદેશથી બાકી બધા ખરાબ ભાવરૂપી મેલ ધોવાય છે. તેથી આત્મામાં સારા ભાવોનો પ્રકાશ ફેલાય છે અને મન શુદ્ધ થાય છે. રાગદ્વેષ, પ્રિય-અપ્રિય, સ્વ-પર, મિત્ર-શત્રુ, ઘાસ-સોનું, ધર્મ-અધર્મ, સંસાર-મોક્ષ વગેરે દ્વિન્દ્રો છે. દ્વન્દ્રોથી મુક્ત મુનિ બધે સમતાવાળો થાય છે. તે પ્રિય અને અપ્રિયનો ભેદ કરતો નથી. તે સ્વ અને પરનો ભેદ કરતો નથી. તે મિત્રો અને શત્રુઓનો ભેદ કરતો નથી. તે ઘાસ અને સુવર્ણનો ભેદ કરતો નથી. તે ધર્મ અને અધર્મનો ભેદ કરતો નથી. તે સંસાર અને મોક્ષનો ભેદ કરતો નથી. આમ દ્વન્દોથી મુક્ત થયેલો મુનિ તે જ આચરે છે, જે ઉચિત હોય. તે ક્યાંય રાગ-દ્વેષ કરતો નથી. તે ક્યાંય પણ પક્ષપાત કરતો નથી. તે બધે ઔચિત્યપૂર્વક પ્રવર્તે છે. તેને ધર્મ અને મોક્ષ ઉપર રાગ હોતો નથી અને અધર્મ અને સંસાર ઉપર દ્વેષ હોતો નથી. તે તે જ આચરે છે જે ઉચિત હોય છે. આમ ઉચિત આચારવાળો હોવાથી તે કોઈનું પણ અહિત

Page #352

योगसारः ५/४८,४९ योगी योगरसायनं पिबति
६०३ स तथैव प्रवर्त्तते यथा सर्वेषां हितं भवति । ततः सर्वे जीवाः प्रमोदन्ते । मुनिः परप्राणिपीडापरिहाररूपमुचितमाचारमाचरति । पीडा सर्वेषामनिष्टा । ततः पीडानाशेन ते हृष्यन्ति । उचिताचारवान्मुनिः शनैः शनैर्बाह्यभावेभ्यो विमुखो भवति । बाह्यभावान्स नीरसान्पश्यति । स स्वस्वरूपेऽवतिष्ठते । स्वस्वरूपभूतान्गुणान्दृष्ट्वा स प्रमोदते । स तेष्वेव निमग्नो भवति। स्वादुघृतपूरान्प्राप्य कः रूक्षभोजने रतिं लभेत ? एवं मुनिः स्वात्मसम्पदं दृष्ट्वा बाह्यपदार्थेभ्यो निर्विद्यते । स आत्मसम्पल्लुब्धो भवति । ततः स निजस्वरूपे लीनो भवति । बाह्यशरीरेण जगति स्थितोऽपि मुनिस्तत्त्वतः स्वस्वरूपे तिष्ठति । स्वस्वरूपस्थितो मुनिर्योगरसायनं पिबति । स मुक्तिसाधिकासु मनोवाक्कायक्रियासु प्रवर्त्तते । सर्वासां धर्माराधनानां सारः शुभभावः । मुनिः शुभभावेषु रतो भवति । रसायनेन शरीरं पुष्टीभवति । शुभभावैरात्मा पुष्टीभवति । राजहंसो मुक्ताफलचारमेव चरति न तु तृणादिचारम् । काकस्त्वशुचावेव स्वचञ्चुं क्षिपति । संसारिजीवाः काकतुल्या भवन्ति । तेऽशुभभावेष्वेव रमन्ते । मुनी राजमरालतुल्यो भवति । स शुभभावेष्वेव रमते । पुष्टशरीरवान् स्वपराक्रमेण કરતો નથી. તે તેવી રીતે જ પ્રવર્તે છે, જેથી બધાનું હિત થાય. તેથી બધા જીવો ખુશ થાય છે. મુનિ બીજા જીવોને પીડા ન કરવારૂપ ઉચિત આચારને આચરે છે. પીડા બધાને અપ્રિય છે. તેથી પીડાનો નાશ થવાથી તેઓ ખુશ થાય છે. ઉચિત આચારવાળો મુનિ ધીમે ધીમે બાહ્ય ભાવોથી પરાર્દુખ થાય છે. તેને બાહ્ય ભાવો નીરસ દેખાય છે. તે પોતાના સ્વરૂપમાં રહે છે. તે પોતાના સ્વરૂપ સમા ગુણોને જોઈને ખુશ થાય છે. તે તે ગુણોમાં જ મગ્ન થાય છે. સ્વાદિષ્ટ ઘેબરને પામીને કોણ લૂખા ભોજનથી ખુશ થાય ? એમ મુનિ પોતાના આત્માની સંપત્તિ જોઈને બાહ્ય પદાર્થોથી નિર્વેદ પામે છે. તે આત્માની સંપત્તિ પામવા લોભાય છે. તેથી તે પોતાના સ્વરૂપમાં લીન થાય છે. બહારના શરીરથી જગતમાં રહેલો હોવા છતાં પણ મુનિ હકીકતમાં પોતાના સ્વરૂપમાં રહે છે. પોતાના સ્વરૂપમાં રહેલ મુનિ યોગના રસાયણને પીવે છે. તે મોક્ષસાધકમન-વચન-કાયાની ક્રિયાઓમાં પ્રવર્તે છે. બધી આરાધનાઓનો સોર શુભ ભાવ છે. મુનિ શુભ ભાવોમાં રમે છે. રસાયણથી શરીર પુષ્ટ થાય છે. શુભ ભાવોથી આત્મા પુષ્ટ થાય છે. રાજહંસ મોતીનો ચારો જ ચરે છે, ઘાસ વગેરેનો ચારો નહીં. કાગડો તો અશુચિમાં જ પોતાની ચાંચ નાંખે છે. સંસારી જીવો કાગડા જેવા છે. તેઓ અશુભ ભાવોમાં જ રમે છે. મુનિ રાજહંસ જેવો છે. તે શુભ ભાવોમાં જ રમે છે. પુષ્ટ શરીરવાળો પોતાના પરાક્રમથી દુર્જય એવા પણ શત્રુઓને હણીને

Page #353

६०४ योगी निःशेषक्लेशनिर्मुक्तं परमं पदं प्राप्नोति योगसारः ५/४८,४९ दुर्जेयानपि शत्रून्निहत्य विजयं प्राप्नोति । एवं शुभभावैः पुष्टीभूत आत्मा स्ववीर्येणाऽतिदुर्जेयानप्यान्तरशत्रून्निहत्य परमपदं प्राप्नोति । दोषकर्माणि एव क्लेशरूपाणि, यतस्तैरभिभूता एव जीवाः संसारे क्लिश्यन्ते । शुभभावमग्नो मुनिर्दोषान्नाशयति । सर्वेषु दोषेषु कर्मसु च नष्टेष्वात्मनः शुद्धं स्वरूपं प्रादुर्भवति । प्राप्तशुद्धस्वरूप आत्मैव मोक्षः । उक्तञ्च द्वात्रिंशद्वात्रिंशिकासु महोपाध्यायश्रीयशोविजयैः - 'मोक्षः कर्मक्षयो नाम भोगसंक्लेशवर्जितः ... ॥१२/२२॥' इत्थं दोषमुक्तः कर्ममुक्तः प्रादुर्भूतशुद्धस्वरूप आत्मा परमपदं प्राप्नोति । स कर्मभिः सर्वथा मुक्तः । स दोषैः सर्वथा मुक्तः । स दुःखैः सर्वथा मुक्तः । स पापैः सर्वथा मुक्तः । परमपदं सर्वक्लेशैर्मुक्तम् । तत्र दुःखलवोऽपि नास्ति । तत्र सुखाद्वैतं विद्यते । परमपदप्राप्त आत्मा साद्यनन्तं कालं यावदव्याबाधसुखमनुभवति । यत्र सर्वं परमं सर्वातिशायि भवति तत्परमपदमुच्यते । मुक्तौ ज्ञान-दर्शनसुख-वीर्यादयो सर्वेऽपि गुणाः सर्वातिशायिनो भवन्ति । ततः सा परमपदमित्युच्यते । संसारिजीवगुणेभ्यो मुक्तगुणाः परमाः । परमपदप्राप्त आत्मा संसारात्सर्वथा मुक्तः । तेन વિજય પામે છે. એમ શુભ ભાવોથી પુષ્ટ થયેલો આત્મા પોતાના પરાક્રમથી અતિદુર્જય એવા પણ અંદરના શત્રુઓને હણીને પરમપદને પામે છે. દોષો અને કર્મો જ ક્લેશરૂપ છે, કેમકે તેમનાથી પરાધીન જીવો જ સંસારમાં ક્લેશ પામે છે. શુભ ભાવોમાં ડૂબેલો મુનિ દોષોનો નાશ કરે છે. બધા દોષો અને કર્મો નાશ થવા પર આત્માનું શુદ્ધ સ્વરૂપ પ્રગટે છે. પોતાના શુદ્ધ સ્વરૂપને પામેલો આત્મા જ મોક્ષ છે. દ્વાન્નિશદ્વત્રિશિકામાં મહોપાધ્યાય શ્રીયશોવિજયજીએ કહ્યું છે – “મોક્ષ એ કર્મનો ક્ષય છે. તે ભોગના સંક્લેશથી રહિત છે... (૧૨/૨૨) આમ દોષોથી અને કર્મોથી મુક્ત થયેલો અને જેનું શુદ્ધ સ્વરૂપ પ્રગટ્યું છે એવો આત્મા પરમપદ પામે છે. તે કર્મોથી બધી રીતે મુક્ત છે. તે દોષોથી બધી રીતે મુક્ત છે. તે દુઃખોથી બધી રીતે મુક્ત છે. તે પાપોથી બધી રીતે મુક્ત છે. પરમપદ બધા ક્લેશોથી મુક્ત છે. ત્યાં જરાય દુઃખ નથી. ત્યાં સુખ જ સુખ છે. પરમપદ પામેલો આત્મા સાદિ અનંતકાળ સુધી અવ્યાબાધ (પીડારહિત) સુખને અનુભવે છે. જ્યાં બધુ પરમ એટલે કે બધાથી ચઢિયાતું હોય તે પરમપદ કહેવાય છે. મોક્ષમાં જ્ઞાન-દર્શન-સુખ-વીર્ય વગેરે બધાય ગુણો બધાથી ચઢિયાતા છે. તેથી તેને પરમપદ કહેવાય છે. સંસારી જીવના ગુણો કરતાં મુક્ત જીવોના ગુણો ચઢિયાતા છે. પરમપદ પામેલો આત્મા સંસારથી સર્વથા મુક્ત થાય

Page #354

योगसार: ५/४८, ४९
ग्रन्थकारोऽस्माकमुपकारी
६०५
पुनः कदापि संसारे नाऽऽगन्तव्यम् । मुक्तावात्मा पुद्गलैः सर्वथा मुक्तो भवति । ततः स सहजमानन्दमनुभवति । स आनन्दो न शब्दगम्यः परन्त्वनुभवगम्यः । इत्थमस्मिन्ग्रन्थे उक्तैरुपदेशैर्मुनेर्मनो निर्मलीभवति । ततः स द्वन्द्वैर्मुच्यते । ततः स उचिताचारवान् भवति । ततः स सर्वेषामानन्दप्रदो भवति । ततः स स्वस्वरूपे तिष्ठति । ततः स शुभभावरूपं योगरसायनं पिबति । ततस्तस्य सर्वे क्लेशा क्षीयन्ते । ततः स सर्वक्लेशरहितं परमपदं प्राप्नोति । इत्थं ग्रन्थकारेणाऽत्र ग्रन्थे परमपदप्राप्तेः सुन्दरो मार्गो दर्शितः । जीवैरेतदनुसारेण परमपदमार्गे प्रस्थातव्यम् । एवं ते शीघ्रं परमपदं प्राप्नुवन्ति ॥४८॥ ॥४९॥
मुक्तिमार्गप्रदर्शकत्वाद्ग्रन्थकारोऽस्माकमुपकारी । ततस्तं नमस्कृत्येमां वृत्तिं समापयामि । ग्रन्थकारेण ग्रन्थे कुत्रापि स्वनाम न लिखितं नाऽपि सूचितम् । ततस्तं विशेषेण वयं न जानीमः । परन्त्वेतद्ग्रन्थोक्तैर्भावैस्तस्य सामान्यं स्वरूपं ज्ञातुं शक्यते । स प्रकृष्टः साधक आसीत् । स बाह्यभावपराङ्मुख आसीत् । स शास्त्राणामैदम्पर्यं प्रज्ञातवान् । स परमात्मनो
છે. તેણે પાછું ક્યારે પણ સંસારમાં આવવાનું નથી. મુક્ત આત્મા પુદ્ગલોથી સર્વથા મુક્ત થાય છે. તેથી તે સહજ આનંદને અનુભવે છે. તે આનંદ શબ્દો દ્વારા જાણી કે જણાવી શકાતો નથી, પણ અનુભવથી જ જાણી શકાય છે. આમ આ ગ્રંથમાં કહેલા ઉપદેશો વડે મુનિનું મન નિર્મળ થાય છે. તેથી તે દ્વન્દ્વોથી મૂકાય છે. તેથી તે ઉચિત આચારવાળો થાય છે. તેથી તે બધાને આનંદ આપનારો થાય છે. તેથી તે પોતાના સ્વરૂપમાં રહે છે. તેથી તે શુભ ભાવરૂપી યોગનું રસાયણ પીવે છે. તેથી તેના બધા ક્લેશો નાશ પામે છે. તેથી તે બધા ક્લેશ રહિત પરમપદને પામે છે. આમ ગ્રંથકારે આ ગ્રંથમાં પરમપદને પામવાનો સુંદર માર્ગ બતાવ્યો છે. જીવોએ એને અનુસાર પરમપદના માર્ગ ઉપર ચાલવું જોઈએ. આમ તેઓ જલ્દીથી પરમપદને પામે છે. (૪૮,૪૯)
મુક્તિનો માર્ગ બતાવનાર હોવાથી ગ્રંથકાર આપણા ઉપકારી છે. તેથી તેમને નમસ્કાર કરીને આ વૃત્તિને પૂરી કરું છું. ગ્રંથકારે ગ્રંથમાં ક્યાંય પણ પોતાનું નામ લખ્યું કે સૂચવ્યું નથી. તેથી તેમને વિશેષથી આપણે જાણતાં નથી. પરંતુ આ ગ્રંથમાં કહેલા ભાવો વડે તેમનું સામાન્ય સ્વરૂપ જાણી શકાય છે. તેઓ ઊંચા સાધક હતા. તેઓ બાહ્યભાવોથી પરાક્રૃખ હતા. તેમણે શાસ્ત્રોનો રહસ્યાર્થ જાણ્યો હતો. તેમણે પરમા
3-23

Page #355

वृत्तिकर्त्तुरुद्गाराः
योगसार: ५/४८,४९
६०६
यथावस्थितं स्वरूपं ज्ञातवान् । स तात्त्विकं धर्मं ज्ञातवान् । स समतामग्नोऽभवत् । स सात्त्विक आसीत् । स सदा शुभभावेष्वरमत । सोऽप्रमत्तोऽभवत् । स तीव्रतरां धर्माराधनां कृत्वा स्वजन्म सफलमकरोत् । स निःस्पृहोऽभवत् । स यश: कीर्तिञ्च नाऽऽकाङ्क्षत् किं बहुना ? स शीघ्रमुक्तिगामी महायोग्यासीत् । तस्मै महायोगिने पुनः पुनः नमो नमः ।
'योगसार 'नाम्नोऽस्य ग्रन्थस्य वृत्तिर्मया ग्रन्थोक्त श्लोकानां तात्पर्यं ज्ञातुं ज्ञापयितुञ्च दृब्धा । ग्रन्थकारो महात्माऽऽसीत् । अहं त्वज्ञः सर्वथा तस्माद्धीनश्च । मया जिनोक्तमार्गानुसारिण्या प्रज्ञया गुरुकृपया ग्रन्थकृद्भावप्रकटनप्रयासः कृतः । अस्यां वृत्तौ मया किञ्चिदपि ग्रन्थकाराशयविरुद्धं जिनाज्ञाविरुद्धं वा निबद्धं स्यात्तर्हि तदर्थं मिथ्यादुष्कृतं ददामि । मतिमान्द्यादन्यकारणाद्वा जाता मम क्षतीर्विद्वद्भिर्बहुश्रुतैः शोधनीयाः क्षन्तव्याश्च । सवृत्तिकमेनं ग्रन्थमात्मसात्कृत्वा सर्वेऽपि शीघ्रं परमपदं प्राप्यासुरित्यभिलषामि । अहमपि सवृत्तिकेऽस्मिन्ग्रन्थे उक्तान्भावानात्मसात्कृत्वा शीघ्रं परमपदं प्राप्यासमिति परमात्मानं प्रार्थये । वीरनिर्वाणात् २५३६ वर्षे वैक्रमीये २०६६ वर्षे माघमासे कृष्णपक्षे द्वितीयायां
ત્માનું સાચું સ્વરૂપ જાણ્યું હતું. તેમણે સાચા ધર્મને જાણ્યો હતો. તેઓ સમતામાં મગ્ન હતા. તેઓ સાત્ત્વિક હતા. તેઓ હંમેશા શુભ ભાવોમાં રમતા હતા. તેઓ અપ્રમત્ત હતા. તેમણે ધર્મની જોરદાર આરાધના કરીને પોતાનો જન્મ સફળ કર્યો હતો. તેઓ નિઃસ્પૃહી હતા. તેઓ યશ અને કીર્તિને ઝંખતા ન હતા. વધુ તો શું કહેવું ? તેઓ જલ્દી મોક્ષે જનારા એક મહાયોગી હતા. તે મહાયોગીને વારંવાર વંદન.
યોગસાર નામના આ ગ્રંથની વૃત્તિ મેં ગ્રંથમાં કહેલા શ્લોકોના રહસ્યને જાણવા અને જણાવવા રચી છે. ગ્રંથકાર મહાપુરુષ હતા. હું તો અજ્ઞાની અને બધી રીતે તેમનાથી હીન છું. મેં ભગવાને બતાવેલા માર્ગને અનુસરનારી બુદ્ધિથી ગુરુકૃપાથી શક્તિ પ્રમાણે ગ્રંથકારના ભાવોને પ્રગટ કરવાનો પ્રયાસ કર્યો છે. આ વૃત્તિમાં મેં કંઈ પણ ગ્રંથકારના ભાવથી વિરુદ્ધ કે જિનાજ્ઞાથી વિરુદ્ધ કહ્યું હોય તો તેનું મિચ્છામિ દુક્કડં આપું છું. બુદ્ધિની મંદતાને લીધે કે બીજા કોઈ કારણને લીધે થયેલી મારી ક્ષતિઓને વિદ્વાન બહુશ્રુતોએ શુદ્ધ કરવી અને માફ કરવી. વૃત્તિ સહિતના આ ગ્રંથને આત્મસાત્ કરીને બધા ય શીઘ્ર પરમપદને પામો, એવી હું અભિલાષા કરું છું. હું પણ વૃત્તિ સહિતના આ ગ્રંથમાં કહેલા ભાવોને આત્મસાત્ કરીને શીઘ્ર પરમપદને પામું, એવી પરમાત્માને પ્રાર્થના કરું છું. વીરસંવત્ ૨૫૩૬ વરસે -

Page #356

योगसार: ५ / ४८, ४९
पद्मीयवृत्तिसमाप्तिः
६०७
तिथौ शनिवासरे मरुभूमौ सिरोडीनगरे केवलबागतीर्थे योगसारस्येयं वृत्तिः समाप्ता ।
शुभं भवतु सर्वजगतः ।
इति श्रीयोगसारे भावशुद्धिजनकोपदेशस्य पञ्चमस्य प्रस्तावस्य वृत्तिः समाप्ता ।
संसारावासनिवृत्ताः, शिवसौख्यसमुत्सुकाः । सद्भिस्ते गदिताः प्राज्ञाः, शेषास्त्वर्थस्य वञ्चकाः ॥ आमरणान्ताः प्रणयाः, कोपास्तत्क्षणभङ्गुराः। परित्यागाश्च निःसङ्गा, भवन्ति हि महात्मनाम् ॥
વિક્રમ સંવત્ ૨૦૬૬ વરસે મહા વદ બીજના દિવસે શનિવારે મરુભૂમિ (રાજસ્થાન)માં સિરોડીનગરમાં કેવલબાગતીર્થમાં યોગસારની આ વૃત્તિ પૂર્ણ થઈ. સર્વ જગતનું કલ્યાણ થાઓ.
આમ યોગસાર ગ્રંથના ભાવશુદ્ધિને પેદા કરવાનો ઉપદેશ આપનારા પાંચમા પ્રસ્તાવની વૃત્તિનો ભાવાનુવાદ પૂર્ણ થયો.
✰✰✰
જેઓ સંસાર નિવાસથી વિરક્ત થયા છે અને જેઓ મોક્ષના સુખ મેળવવા ઉત્સુક છે તેમને જ સત્પુરુષોએ પંડિત કહ્યા છે. તે સિવાયના બીજા તો (પંડિત શબ્દના) અર્થથી છેતરનારા છે (એટલે અર્થવિનાના નામના જ પંડિત છે.) એમ જાણવું.
મહાપુરુષોની પ્રીતિ મરણ સુધી રહે છે, તેમનો ગુસ્સો તત્કાળ જ નાશ પામે છે અને તેમનું દાન સંગ વિનાનું હોય છે. (એટલે બદલા વગેરેની ઇચ્છા વિનાનું હોય છે.)

Page #357

६०८
પ્રતિઃ .
योगसारः ५/४८,४९ [ પ્રશસ્તિ ] तपागच्छे पुरा जाता, विजयानन्दसूरयः । आत्मारामेति विख्याताः, परमानन्ददायिनः ॥१॥ कमलमिव निर्लेपा-स्तत्क्रमपद्मषट्पदाः । श्रीमत्कमलसूरीशाः, सञ्जाता दृढसंयमाः ॥२॥ आनन्दसूरिशिष्याः श्री-वीरविजयवाचकाः। कर्मनाशे महावीराः, सञ्जाता धैर्यशालिनः ॥३॥ तच्छिष्या दानसूरीशा, जाताः सुज्ञानदायिनः । निरता गुरुसेवायां, सिद्धान्तसारवेदिनः ॥४॥ जाता: श्रीप्रेमसूरीशा-स्तच्छिष्याः प्रेमसागराः । कर्मसाहित्यनिष्णाताः, सिद्धान्तपारगामिनः।।५।। तच्छिष्या अभवन्दान्ताः, शान्ता न्यायविशारदाः । भुवनभानुसूरीशा, वर्धमानतपस्विनः ॥६॥ पद्मविजयपन्न्यासा - स्तदन्तेवासिनोऽभवन् । सागरवरगम्भीरा, गुरुचरणसेविनः ॥७॥ भुवनभानुसूरीणां, विद्यन्ते पट्टधारिणः । श्रीजयघोषसूरीशा, सम्प्रति तु गणाधिपाः ॥८॥
પ્રશસ્તિ, તપાગચ્છમાં પહેલા “આત્મારામજી” એ નામથી પ્રસિદ્ધ, પરમાનંદ આપનારા શ્રીવિજયાનંદસૂરીશ્વરજી મહારાજ થયા. (૧)
તેમના ચરણકમળમાં ભમરા સમાન, કમળ જેવા નિર્લેપ, દઢ સંયમવાળા શ્રીકમલસૂરીશ્વરજી મહારાજ થયા. (૨)
શ્રીઆનંદસૂરીશ્વરજી મહારાજના શિષ્ય, કર્મોનો નાશ કરવામાં મહાવીર, વૈર્યથી શોભતા એવા ઉપાધ્યાય શ્રીવીરવિજયજી થયા. (૩)
તેમના શિષ્ય, સમ્યજ્ઞાન આપનારા, ગુરુસેવામાં હંમેશા રત, સિદ્ધાંતના સારને જાણનારા એવા શ્રીદાનસૂરીશ્વરજી મહારાજ થયા. (૪)
તેમના શિષ્ય, પ્રેમના સાગર સમા, કર્મસાહિત્યમાં નિષ્ણાત, સિદ્ધાંતના પારને પામેલા એવા શ્રી પ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજ થયા. (૫)
તેમના શિષ્ય, દાંત, શાંત, ન્યાયવિશારદ, વર્ધમાન તપ કરનારા એવા શ્રીભુવનભાનુસૂરીશ્વરજી મહારાજ થયા. (૬)
તેમના શિષ્ય, સાગર જેવા શ્રેષ્ઠ ગંભીર, ગુરુના ચરણને સેવનારા એવા પંન્યાસ શ્રીપદ્મવિજયજી મહારાજ થયા. (૭)
હાલ શ્રીભુવનભાનુસૂરીશ્વરજી મહારાજના પટ્ટધર શ્રીજયઘોષસૂરીશ્વરજી મહારાજ ગચ્છાધિપતિ છે. (૮)

Page #358

योगसार: ५/४८,४९
પ્રશસ્તિઃ ।
६०९
सन्ति पन्न्यासपद्मानां, शिष्या अर्हदुपासकाः । वैराग्यदेशनादक्षाः, श्रीहेमचन्द्रसूरयः ॥९॥ તવીશિષ્યલેશેન, રવિતા રત્નવોધિના । ‘પદ્મીયા’ વૃત્તિરેષા શ્રી-યોગસારસ્ય વોધવા II અહેતાં ગુરુદેવાનાં, ધર્મસ્ય નૃપયા તથા । તૂબ્યા સ્વપરવોધાય, શુભા વૃત્તિરિય મયૉ ।।।। विपरीतं जिनाज्ञायाः, स्याद्दृब्धमत्र चेन्मया । तर्हि मनोवचः कायैः, क्षमां तदर्थमर्थये ॥१२॥ વૃત્તવિશ્વનેનાસ્યા, મયા પુખ્યમવાપિ યત્ । તેન મવન્તુ સર્વત્ર, સર્વેઽપિ સુવિન: સવા રૂ श्रीयोगसारस्य पद्मीय-टीकाया रत्नबोधिना । दृब्धो भावानुवादश्च, स्वृजुगुर्जरभाषया ॥१४॥
తేర్
સે
इति श्रीयोगसारस्य वृत्तिः समाप्ता ।
98
શ
..
પંન્યાસ શ્રીપદ્મવિજયજી મહારાજના શિષ્ય, અરિહંતના ઉપાસક, વૈરાગ્યની દેશના આપવામાં હોંશિયાર એવા શ્રીહેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજ છે. (૯) તેમના શિષ્યાણુ મુનિ રત્નબોધિવિજયે શ્રીયોગસારની આ બોધ આપનારી પદ્મીયા વૃત્તિ રચી. (૧૦)
અરિહંત ભગવંતો, ગુરુદેવો અને ધર્મની કૃપાથી સ્વ-પરના બોધ માટે મારા વડે આ શુભ વૃત્તિ રચાઈ. (૧૧)
આ વૃત્તિમાં જો મેં જિનાજ્ઞાથી વિપરીત રચ્યું હોય તો તેની માટે મન, વચન, કાયાથી ક્ષમા માંગુ છું. (૧૨)
આ વૃત્તિ રચવાથી મને જે પુણ્ય મળ્યું હોય તેનાથી બધે બધાય જીવો હંમેશા સુખી થાઓ. (૧૩)
મુનિ રત્નબોધિવિજયે યોગસારની પદ્મીયા ટીકાનો અતિસ૨ળ ગુજરાતી ભાષામાં ભાવાનુવાદ રચ્યો. (૧૪)
આમ શ્રીયોગસારની પદ્મીયા વૃત્તિનો ભાવાનુવાદ પૂર્ણ થયો.

Page #359

६१०
ॐ
ॐ
पूर्वमहर्षिविरचितः
योगसारः पद्मीयवृत्ति-तद्गुर्जरभावानुवाद-विभूषितः
द्वितीयो भागः समाप्तः
पूर्वमहर्षिविरचितः
योगसारः X पद्मीयवृत्ति-तद्गुर्जरभावानुवाद-विभूषितः II
. समाप्तः

Page #360

परिशिष्टम्-१०
श्रीयोगसारस्य मूलवृत्तानि
[ प्रथमः प्रस्तावः। प्रणम्य परमात्मानं, रागद्वेषविवर्जितम् । योगसारं प्रवक्ष्यामि, गम्भीरार्थं समासतः ॥१॥ यदा ध्यायति यद्योगी, याति तन्मयतां तदा । ध्यातव्यो वीतरागस्तन्-नित्यमात्मविशुद्धये ॥२॥ शुद्धस्फटिकसङ्काशो, निष्कलश्चात्मनाऽऽत्मनि । परमात्मेति स ज्ञातः, प्रदत्ते परमं पदम् ॥३॥ किन्तु न ज्ञायते तावद्-यावन्मालिन्यमात्मनः । जाते साम्येन नैर्मल्ये, स स्फुटः प्रतिभासते ॥४॥ तत्त्वनन्तानुबन्ध्यादि-कषायविगमक्रमात् । आत्मनः शुद्धिकृत्साम्यं, शुद्धं शुद्धतरं भवेत् ॥५॥ साम्यशुद्धिक्रमेणैव, स विशुध्यत आत्मनः । सम्यक्त्वादिगुणेषु स्यात्, स्फुटः स्फुटतरः प्रभुः ॥६॥ सर्वमोहक्षयात्साम्ये, सर्वशुद्धे सयोगिनि । सर्वशुद्धात्मनस्त्वेष, प्रभुः सर्वस्फुटीभवेत् ॥७॥ कषाया अपसर्पन्ति, यावत्क्षान्त्यादिताडिताः । तावदात्मैव शुद्धोऽयं, भजते परमात्मताम् ॥८॥ उपसर्पन्ति ते यावत्-प्रबलीभूय देहिषु ।। स तावन्मलिनीभूतो, जहाति परमात्मताम् ॥९॥ कषायास्तन्निहन्तव्या-स्तथा तत्सहचारिणः । नोकषायाः शिवद्वारा-गर्गलीभूता मुमुक्षुभिः ॥१०॥

Page #361

६१२
श्रीयोगसारस्य मूलवृत्तानि, प्रथमः प्रस्तावः
हन्तव्यः क्षमया क्रोधो, मानो मार्द्दवयोगतः । माया चार्जवभावेन, लोभः सन्तोषपोषतः ॥११॥ हर्षः शोको जुगुप्सा च भयं रत्यरती तथा । वेदत्रयं च हन्तव्यं, तत्त्वज्ञैर्दृढधैर्यतः ॥१२॥ रागद्वेषमयेष्वेषु हतेष्वान्तरवैरिषु । साम्ये सुनिश्चले याया-दात्मैव परमात्मताम् ॥१३॥ स तावद्देहिनां भिन्नः सम्यग्यावन्न लक्ष्यते । लक्षितस्तु भजत्यैक्यं, रागाद्यञ्जनमार्जनात् ॥१४॥ यादृशोऽनन्तवीर्यादि-गुणोऽतिविमलः प्रभुः । तादृशास्तेऽपि जायन्ते, कर्ममालिन्यशोधनात् ॥१५॥ आत्मानो देहिनो भिन्नाः, कर्म्मपङ्ककलङ्किताः । अदेहः कर्मनिर्मुक्तः, परमात्मा न भिद्यते ॥ १६॥ सङ्ख्ययाऽनेकरूपोऽपि, गुणतस्त्वेक एव सः । अनन्तदर्शनज्ञान-वीर्यानन्दगुणात्मकः ॥१७॥ जातरूपं यथा जात्यं, बहुरूपमपि स्थितम् । सर्वत्रापि तदेवैकं, परमात्मा तथा प्रभुः ॥ १८॥
,
आकाशवदरूपोऽसौ चिद्रूपो नीरुजः शिवः । सिद्धिक्षेत्रगतोऽनन्तो, नित्यः शं परमश्नुते ॥ १९ ॥ येनैवाराधितो भावात्-तस्यासौ कुरुते शिवम् । सर्वजन्तुसमस्यास्य, न परात्मविभागिता ॥ २० ॥
1
कृतकृत्योऽयमाराद्धः, स्यादाज्ञापालनात्पुनः । आज्ञा तु निर्मलं चित्तं कर्त्तव्यं स्फटिकोपमम् ॥ २१ ॥
ज्ञानदर्शनशीलानि, पोषणीयानि सर्वदा । रागद्वेषादयो दोषा, हन्तव्याश्च क्षणे क्षणे ॥२२॥
एतावत्येव तस्याज्ञा, कर्मद्रुमकुठारिका । समस्तद्वादशाङ्गार्थ-सारभूताऽतिदुर्लभा ॥२३॥
परिशिष्टम् १

Page #362

श्रीयोगसारस्य मूलवृत्तानि, प्रथमः प्रस्तावः
परिशिष्टम् १
विश्वस्य वत्सलेनाऽपि, त्रैलोक्यप्रभुणाऽपि च । साक्षाद्विहरमाणेन, श्रीवीरेण तदा किल ॥२४॥ त एव रक्षिता दुःख-भैरवाद्भवसागरात् । इयं यैः स्वीकृता भक्ति-निर्भरैरभयादिभिः ॥ २५ ॥
यैस्तु पापभराक्रान्तैः, कालसौकरिकादिभिः ।
न स्वीकृता भवाम्भोधौ, ते भ्रमिष्यन्ति दुःखिताः ॥ २६ ॥ ॥ त्रिभिर्विशेषकम् ॥
सर्वजन्तुहिताशैवाऽऽज्ञैव मोक्षैकपद्धतिः । चरिताऽज्ञैव चारित्र - माज्ञैव भवभञ्जनी ॥२७॥
इयं तु ध्यानयोगेन, भावसारस्तुतिस्तवैः । पूजादिभिः सुचारित्र - चर्यया पालिता भवेत् ॥ २८ ॥ आराधितोऽस्त्वसौ भाव- स्तवेन व्रतचर्यया । तस्य पूजादिना द्रव्य- स्तवेन तु सरागता ॥ २९॥
चिन्तामण्यादिकल्पस्य, स्वयं तस्य प्रभावतः । कृतो द्रव्यस्तवोऽपि स्यात् - कल्याणाय तदर्थिनाम् ॥३०॥ स्वर्गापवर्गदो द्रव्य-स्तवोऽत्रापि सुखावहः । हेतुश्चित्तप्रसत्तेस्तत्- कर्त्तव्यो गृहिणा सदा ॥३१॥ भवेद्विरतिरप्यस्य, यथाशक्ति पुनर्यदि ।
ततः प्रक्षरितः सिंहः कर्मनिमर्थनं प्रति ॥३२॥
,
६१३
श्रावको बहुकर्माऽपि, पूजाद्यैः शुभभावतः । दलयित्वाऽखिलं कर्म, शिवमाप्नोति सत्वरम् ॥३३॥ येनाऽऽज्ञा यावदाराद्धा, स तावल्लभते सुखम् । यावद्विराधिता येन, तावद्दुःखं लभेत सः ॥३४॥ सदा तत्पालने लीनैः, परमात्माऽऽत्मनाऽऽत्मनि । सम्यक् स ज्ञायते ज्ञातो, मोक्षं च कुरुते प्रभुः ॥ ३५ ॥ बुद्धो वा यदि वा विष्णु-र्यद्वा ब्रह्माऽथवेश्वरः । उच्यतां स जिनेन्द्रो वा, नार्थभेदस्तथापि हि ॥३६॥

Page #363

परिशिष्टम् १
श्रीयोगसारस्य मूलवृत्तानि, द्वितीयः प्रस्तावः ममैव देवो देवः स्यात्, तव नैवेति केवलम् । मत्सरस्फूर्जितं सर्व-मज्ञानानां विजृम्भितम् ॥३७॥ यथावस्थितविज्ञात-तत्स्वरूपास्तु किं क्वचित् । विवदन्ते महात्मान-स्तत्त्वविश्रान्तदृष्टयः ॥३८॥ स्वरूपं वीतरागत्वं, पुनस्तस्य न रागिता । रागो यद्यत्र तत्रान्ये, दोषा द्वेषादयो ध्रुवम् ॥३९॥ तैर्दोषैर्दूषितो देवः, कथं भवितुमर्हति । इत्थं माध्यस्थ्यमास्थाय, तत्त्वबुद्ध्याऽवधार्यताम् ॥४०॥ यद्वा रागादिभिर्दोषैः, सर्वसङ्क्लेशकारकैः । दूषितेन शुभेनाऽपि, देवेनैव हि तेन किम् ? ॥४१॥ वीतरागं यतो ध्यायन्, वीतरागो भवेद्भवी । इलिका भ्रमरी भीता, ध्यायन्ती भ्रमरी यथा ॥४२॥ रागादिदूषितं ध्यायन्-रागादिविवशो भवेत् । कामुकः कामुकीं ध्यायन्-यथा कामैकविह्वलः ॥४३॥ रागादयस्तु पाप्मानो, भवभ्रमणकारणम् । न विवादोऽत्र कोऽप्यस्ति, सर्वथा सर्वसम्मते ॥४४॥ वीतरागमतो ध्यायन, वीतरागो विमुच्यते । रागादिमोहितं ध्यायन्, सरागो बध्यते स्फुटम् ॥४५॥ य एव वीतरागः स, देवो निश्चीयतां ततः । भविनां भवदम्भोलिः, स्वतुल्यपदवीप्रदः ॥४६॥
द्वितीयः प्रस्तावः सर्वेऽपि साम्प्रतं लोकाः, प्रायस्तत्त्वपराङ्मुखाः । क्लिश्यन्ते स्वाग्रहग्रस्ता, दृष्टिरागेण मोहिताः ॥१॥ दृष्टिरागो महामोहो, दृष्टिरागो महाभवः । दृष्टिरागो महामारो, दृष्टिरागो महाज्वरः ॥२॥

Page #364

६१५
परिशिष्टम् १ श्रीयोगसारस्य मूलवृत्तानि, द्वितीयः प्रस्तावः
पतितव्यं जनैः सर्वैः, प्रायः कालानुभावतः । पापो मत्सरहेतुस्तन्-निर्मितोऽसौ सतामपि ॥३॥ मोहोपहतचित्तास्ते, मैत्र्यादिभिरसंस्कृताः । स्वयं नष्टा जनं मुग्धं, नाशयन्ति च धिग् हहा ॥४॥ परे हितमतिमैत्री, मुदिता गुणमोदनम् । उपेक्षा दोषमाध्यस्थ्यं, करुणा दुःखमोक्षधीः ॥५॥ मैत्री निखिलसत्त्वेषु, प्रमोदो गुणशालिषु । माध्यस्थ्यमविनेयेषु, करुणा दुःखिदेहिषु ॥६॥ धर्मकल्पद्रुमस्यैता, मूलं मैत्र्यादिभावनाः । यैर्न ज्ञाता न चाभ्यस्ताः, स तेषामतिदुर्लभः ॥७॥ अहो विचित्रं मोहान्ध्यं, तदन्धैरिह यज्जनैः । दोषा असन्तोऽपीक्ष्यन्ते, परे सन्तोऽपि नाऽऽत्मनि ॥८॥ मदीयं दर्शनं मुख्यं, पाखण्डान्यपराणि तु । मदीय आगमः सारः, परकीयास्त्वसारकाः ॥९॥ तात्त्विका वयमेवान्ये, भ्रान्ताः सर्वेऽप्यतात्त्विकाः । इति मत्सरिणो दूरो-त्सारितास्तत्त्वसारतः ॥१०॥ ॥ युग्मम्॥ यथाऽऽहतानि भाण्डानि, विनश्यन्ति परस्परम् । तथा मत्सरिणोऽन्योन्यं, ही दोषग्रहणाद्धताः ॥११॥ परं पतन्तं पश्यन्ति, न तु स्वं मोहमोहिताः । कुर्वन्तः परदोषाणां, ग्रहणं भवकारणम् ॥१२॥ यथा परस्य पश्यन्ति, दोषान्यद्यात्मनस्तथा । सैवाजरामरत्वाय, रससिद्धिस्तदा नृणाम् ॥१३॥ रागद्वेषविनाभूतं, साम्यं तत्त्वं यदुच्यते । स्वशंसिनां व तत्तेषां, परदूषणदायिनाम् ॥१४॥ मानेऽपमाने निन्दायां, स्तुतौ वा लेष्टुकाञ्चने । जीविते मरणे लाभा-लाभे रङ्के महद्धिके ॥१५॥

Page #365

६१६ श्रीयोगसारस्य मूलवृत्तानि, द्वितीयः प्रस्तावः परिशिष्टम् १
शत्रौ मित्रे सुखे दुःखे, हृषीकार्थे शुभाशुभे । सर्वत्रापि यदेकत्वं, तत्त्वं तद्भेद्यतां (वेद्यतां) परम् ॥१६॥ ॥ युग्मम् ॥ अष्टाङ्गस्यापि योगस्य, सारभूतमिदं खलु । यतो यमादिव्यासोऽस्मिन्, सर्वोऽप्यस्यैव हेतवे ॥१७॥ क्रियते दधिसाराय, दधिमन्थो यथा किल । तथैव साम्यसाराय, योगाभ्यासो यमादिकः ॥१८॥ अद्य कल्येऽपि कैवल्यं, साम्येनाऽनेन नाऽन्यथा । प्रमादः क्षणमप्यत्र, ततः कर्तुं न साम्प्रतम् ॥१९॥ किं बुद्धेन ? किमीशेन ?, किं धात्रा ? किमु विष्णुना ? । कि जिनेन्द्रेण ? रागाद्यै-यदि स्वं कलुषं मनः ॥२०॥ किं नाग्न्येन ? सितै रक्तैः, किं पटैः ? किं जटाभरैः ? । किं मुण्डमुण्डनेनापि ?, साम्यं सर्वत्र नो यदि ॥२१॥ किं व्रतैः ? किं व्रताचारैः ?, किं तपोभिर्जपैश्च किम् ? किं ध्यानैः ? किं तथा ध्येयै-र्न चित्तं यदि भास्वरम् ॥२२॥ किं क्लिष्टेन्द्रियरोधेन, किं सदा पठनादिभिः । किं सर्वस्वप्रदानेन, तत्त्वं नोन्मीलितं यदि ॥२३॥ नाञ्चलो मुखवस्त्रं न, न राका न चतुर्दशी । न श्राद्धादिप्रतिष्ठा वा, तत्त्वं किन्त्वमलं मनः ॥२४॥ दृष्ट्वा श्रीगौतम बुद्ध-स्त्रिपञ्चशततापसैः । भरतप्रमुखैर्वापि, कः कृतो बाह्यकुग्रहः ? ॥२५॥ दृढप्रहारिवीरेण, चिलातीपुत्रयोगिना । इलापुत्रादिभिश्चैव, सेवितो योग उत्तमः ॥२६॥ येन केन प्रकारेण, देवताराधनादिना । चित्तं चन्द्रोज्ज्वलं कार्य, किमन्यैर्ग्रहकुग्रहैः ? ॥२७॥ तथा चिन्त्यं तथा वाच्यं, चेष्टितव्यं तथा तथा । मलीमसं मनोऽत्यर्थं, यथा निर्मलतां व्रजेत् ॥२८॥

Page #366

६१७
परिशिष्टम् १ श्रीयोगसारस्य मूलवृत्तानि, तृतीयः प्रस्तावः
चञ्चलस्यास्य चित्तस्य, सदैवोत्पथचारिणः । उपयोगपरैः स्थेयं, योगिभिर्योगकाङ्क्षिभिः ॥२९॥ सुकरं मलधारित्वं, सुकरं दुस्तपं तपः । सुकरोऽक्षनिरोधश्च, दुष्करं चित्तशोधनम् ॥३०॥ पापबुद्ध्या भवेत्पापं, को मुग्धोऽपि न वेत्त्यदः । धर्मबुद्ध्या तु यत्पापं, तच्चिन्त्यं निपुणं बुधैः ॥३१॥ अणुमात्रा अपि गुणा, दृश्यन्ते स्वधियाऽऽत्मनि । दोषास्तु पर्वतस्थूला, अपि नैव कथञ्चन ॥३२॥ त एव वैपरीत्येन, विज्ञातव्याः परं वचः । दिग्मोह इव कोऽप्येष, महामोहो महाबलः ॥३३॥ धर्मस्य बहुधाऽध्वानो, लोके विभ्रमहेतवः । तेषु बाह्यफटाटोपा-त्तत्त्वविभ्रान्तदृष्टयः ॥३४॥ स्वस्वदर्शनरागेण, विवदन्तो मिथो जनाः । सर्वथैवात्मनो धर्मं, मन्यन्ते न परस्य तु ॥३५॥ ॥ युग्मम् ॥ यत्र साम्यं स तत्रैव, किमात्मपरचिन्तया । जानीत तद्विना हंहो !, नात्मनो न परस्य च ॥३६॥ क्षान्त्यादिर्दशधा धर्मः, सर्वधर्मशिरोमणिः । सोऽपि साम्यवतामेव, मैत्र्यादिकृतकर्मणाम् ॥३७॥ साम्यं समस्तधर्माणां, सारं ज्ञात्वा ततो बुधाः । बाह्यं दृष्टिग्रहं मुक्त्वा , चित्तं कुरुत निर्मलम् ॥३८॥
| तृतीयः प्रस्तावः सहजानन्दसाम्यस्य, विमुखा मूढबुद्धयः । इच्छन्ति दुःखदं दुःखो-त्पाद्यं वैषयिकं सुखम् ॥१॥ कषाया विषया दुःख-मिति वेत्ति जनः स्फुटम् । तथापि तन्मुखः कस्माद्-धावतीति न बुध्यते ॥२॥

Page #367

६१८ श्रीयोगसारस्य मूलवृत्तानि, तृतीयः प्रस्तावः परिशिष्टम् १ सर्वसङ्गपरित्यागः, सुखमित्यपि वेत्ति सः । सम्मुखोऽपि भवेत्कि न, तस्येत्यपि न बुध्यते ॥३॥ सूक्ष्माः सूक्ष्मतरा भावा, भेद्यन्ते सूक्ष्मबुद्धिभिः । एतद्वयं तु दुर्भेदं, तेषामपि हि का गतिः ॥४॥ अपराधाक्षमा क्रोधो, मानो जात्याद्यहङ्कृतिः । लोभः पदार्थतृष्णा च, माया कपटचेष्टितम् ॥५॥ शब्दरूपरसस्पर्श-गन्धाश्च मृगतृष्णिकाः । दुःखयन्ति जनं सर्वं, सुखाभासविमोहितम् ॥६॥ ॥ युग्मम् ॥ नोपेन्द्रस्य न चेन्द्रस्य, तत्सुखं नैव चक्रिणः । साम्यामृतविनिर्मग्नो, योगी प्राप्नोति यत्सुखम् ॥७॥ रागोऽभीष्टेषु सर्वेषु, द्वेषोऽनिष्टेषु वस्तुषु । क्रोधः कृतापराधेषु, मानः परपराभवे ॥८॥ लोभः पदार्थसम्प्राप्तौ, माया च परवञ्चने । गते मृते तथा शोको, हर्षश्चागतजातयोः ॥९॥ अतिर्विषयग्रामे, चाऽशुभे च शुभे रतिः । चौरादिभ्यो भयं चैव, कुत्सा कुत्सितवस्तुषु ॥१०॥ वेदोदयश्च सम्भोगे, विलीयेत मुनेर्यदा । अन्तःशुद्धिकरं साम्या-मृतमुज्जृम्भते तदा ॥११॥ ॥ चतुभिः कलापकम् ॥ एतेषु येन केनाऽपि, कृष्णसर्पण देहिनः । दष्टस्य नश्यति क्षिप्रं, विवेकवरजीवितम् ॥१२॥ दुर्विजेया दुरुच्छेद्या, एतेऽभ्यन्तरवैरिणः । उत्तिष्ठमाना एवातो, रक्षणीयाः प्रयत्नतः ॥१३॥ यद्यात्मा निर्जितोऽमीभि-स्ततो दुःखोगमो महान् । यद्यात्मना जिता एते, महान् सौख्यागमस्तदा ॥१४॥ सहजानन्दता सेयं, सैवात्मारामता मता । उन्मनीकरणं तद्यन्, मुनेः शमरसे लयः ॥१५॥

Page #368

६१९
परिशिष्टम् १
श्रीयोगसारस्य मूलवृत्तानि, तृतीयः प्रस्तावः साम्यं मानसभावेषु, साम्यं वचनवीचिषु । साम्यं कायिकचेष्टासु, साम्यं सर्वत्र सर्वदा ॥१६॥ स्वपता जाग्रता रात्रौ, दिवा चाखिलकर्मसु । कायेन मनसा वाचा, साम्यं सेव्यं सुयोगिना ॥१७॥ ॥ युग्मम् ॥ यदि त्वं साम्यसन्तुष्टो, विश्वं तुष्टं तदा तव । तल्लोकस्यानुवृत्त्या किं, स्वमेवैकं समं कुरु ॥१८॥ श्रुतश्रामण्ययोगानां, प्रपञ्चः साम्यहेतवे । तथापि तत्त्वतस्तस्मा-ज्जनोऽयं प्लवते बहिः ॥१९॥ स्वाधीनं स्वं परित्यज्य, विषमं दोषमन्दिरम् । अस्वाधीनं परं मूढ !, समीकर्तुं किमाग्रहः ? ॥२०॥ वृक्षस्य छिद्यमानस्य, भूष्यमाणस्य वाजिनः । यथा न रोषस्तोषश्च, भवेद्योगी समस्तथा ॥२१॥ सूर्यो जनस्य तापाय, सोमः शीताय खिद्यते । तद्योगी सूर्यसोमाभः, सहजानन्दतां भजेत् ॥२२॥ यथा गुडादिदानेन यत्किञ्चित्त्याज्यते शिशः । चलं चित्तं शुभध्याने-नाऽशुभं त्याज्यते तथा ॥२३॥ सर्वभूताविनाभूतं, स्वं पश्यन्सर्वदा मुनिः । मैत्र्याद्यमृतसम्मग्नः, व क्लेशांशमपि स्पृशेत् ? ॥२४॥ नाज्ञानाद्वालको वेत्ति, शत्रुमित्रादिकं यथा । तथात्र चेष्टते ज्ञानी, तदिहैव परं सुखम् ॥२५॥ तोषणीयो जगन्नाथ-स्तोषणीयश्च सद्गुरुः । तोषणीयस्तथा स्वात्मा, किमन्यैर्बत तोषितैः ॥२६॥ कषायविषयाक्रान्तो, बहिर्बुद्धिरयं जनः । किं तेन तुष्टरुष्टेन, तोषरोषौ च तत्र किम् ? ॥२७॥ असदाचारिणः प्रायो, लोकाः कालानुभावतः । द्वेषस्तेषु न कर्त्तव्यः, संविभाव्य भवस्थितिम् ॥२८॥

Page #369

६२०
श्रीयोगसारस्य मूलवृत्तानि, चतुर्थः प्रस्तावः
निःसङ्गो निर्ममः शान्तो, निरीहः संयमे रतः । यदा योगी भवेदन्त- स्तत्त्वमुद्भासते तदा ॥२९॥ सद्वृक्षं प्राप्य निर्वाति, रवितप्तो यथाऽध्वगः । मोक्षाध्वस्थस्तपस्तप्त - स्तथा योगी परं लयम् ॥३०॥ इति साम्यतनुत्राण - त्रातचारित्रविग्रहः । मोहस्य ध्वजिनीं धीरो, विध्वंसयति लीलया ॥३१॥
चतुर्थ: प्रस्ताव:
त्यक्त्वा रजस्तमोभावौ, सत्त्वे चित्तं स्थिरीकुरु । न हि धर्माधिकारोऽस्ति, हीनसत्त्वस्य देहिनः ॥१॥ हीनसत्त्वो यतो जन्तु- र्बाधितो विषयादिभिः । बाढं पतति संसारे, स्वप्रतिज्ञाविलोपनात् ॥२॥ सावद्यं सकलं योगं, प्रत्याख्यायाऽन्यसाक्षिकम् । विस्मृतात्मा पुनः क्लीबः, सेवते धैर्यवर्जितः ॥३॥ तावद् गुरुवचः शास्त्रं तावत्तावच्च भावनाः । कषायविषयैर्यावन्, न मनस्तरलीभवेत् ॥४॥
कषायविषयग्रामे, धावन्तमतिदुर्जयम् । यः स्वमेव जयत्येकं, स वीरतिलकः कुतः ? ॥५॥
धीराणामपि वैधुर्य-करै रौद्रपरीषहैः । स्पृष्टः सन् कोऽपि वीरेन्द्रः, सम्मुखो यदि धावति ॥६॥ उपसर्गे सुधीरत्वं, सुभीरुत्वमसंयमे । लोकातिगं द्वयमिदं, मुनेः स्याद्यदि कस्यचित् ॥७॥ दुःसहा विषयास्तावत्, कषाया अतिदुःसहाः । परीषहोपसर्गाश्चाऽधिकदुःसहदुःसहाः ॥८॥ जगत्त्रयैकमलश्च कामः केन विजीयते । मुनिवीरं विना कञ्चिच्चित्तनिग्रहकारिणम् ॥९॥
परिशिष्टम् १

Page #370

६२१
परिशिष्टम् १ श्रीयोगसारस्य मूलवृत्तानि, चतुर्थः प्रस्तावः
मुनयोऽपि यतस्तेन, विवशीकृतचेतसः । घोरे भवान्धकूपेऽस्मिन्, पतित्वा यान्त्यधस्तलम् ॥१०॥ तावद्धैर्यं महत्त्वं च, तावद् तावद्विवेकिता । कटाक्षविशिखान्यावन्-न क्षिपन्ति मृगेक्षणाः ॥११॥ गृहं च गृहवार्ता च, राज्यं राज्यश्रियोऽपि च । समर्प्य सकलं स्त्रीणां, चेष्टन्ते दासवज्जनाः ॥१२॥ सा मित्रं सैव मन्त्री च, सा बन्धुः सैव जीवितम् । सा देवः सा गुरुश्चैव, सा तत्त्वं स्वामिनी च सा ॥१३॥ रात्रौ दिवा च सा सा सा, सर्वं सर्वत्र सैव हि । एवं स्त्र्यासक्तचित्तानां, क धर्मकरणे रतिः ॥१४॥ ॥ युग्मम् ॥ स्त्रीसमुद्रेऽत्र गम्भीरे, निमग्नमखिलं जगत् । उन्मज्जति महात्माऽस्माद्-यदि कोऽपि कथञ्चन ॥१५॥ दूरे दूरतरे वाऽस्तु, खड्गधारोपमं व्रतम् । हीनसत्त्वस्य ही चिन्ता, स्वोदरस्यापि पूरणे ॥१६॥ यत्तदर्थं गृहस्थानां, बहुचाटुशतानि सः । बहुधा च करोत्युच्चैः, श्वेव दैन्यं प्रदर्शयन् ॥१७॥ त्वमार्या त्वं च माता मे, त्वं स्वसा त्वं पितृष्वसा । इत्यादिज्ञातिसम्बन्धान्-कुरुते दैन्यमाश्रितः ॥१८॥ अहं त्वदीयपुत्रोऽस्मि, कवलैस्तव वद्धितः । तव भागहरश्चैव, जीवकस्ते तवेहकः ॥१९॥ एवमादीनि दैन्यानि, क्लीबः प्रतिजनं मुहुः । कुरुतेऽनेकशस्तानि, कः प्रकाशयितुं क्षमः ? ॥२०॥ आगमे योगिनां या तु, सैंही वृत्तिः प्रदर्शिता । तस्यास्त्रस्यति नाम्नापि, का कथाऽऽचरणे पुनः ? ॥२१॥ किन्तु सातैकलिप्सुः स, वस्त्राहारादिमूर्च्छया । कुर्वाणो मन्त्रतन्त्रादि, गृहव्याप्तिं च गेहिनाम् ॥२२॥

Page #371

६२२
श्रीयोगसारस्य मूलवृत्तानि, चतुर्थ: प्रस्तावः
कथयँश्च निमित्ताद्यं, लाभालाभं शुभाशुभम् ।
कोटिं काकिणीमात्रेण, हारयेत् स्वं व्रतं त्यजन् ॥२३॥ ॥ युग्मम् ॥
चारित्रैश्वर्यसम्पन्नं, पुण्यप्राग्भारभाजनम् । मूढबुद्धिर्न वेत्ति स्वं, त्रैलोक्योपरिवर्त्तिनम् ॥२४॥
ततः स्वं भिक्षुकप्रायं मन्यमानो विपर्ययात् । भावनिःस्वधनेशानां, ललनानि करोत्यसौ ॥२५॥
1
प्रशान्तस्य निरीहस्य, सदानन्दस्य योगिनः । इन्द्रादयोऽपि ते रङ्क-प्रायाः स्युः किमुतापरे ? ॥२६॥
किं विभुत्वेन ? किं भोगैः ?, किं सौन्दर्येण ? किं श्रिया ? | किं जीवितेन ? जीवानां दुःखं चेत् प्रगुणं पुरः ॥२७॥
नार्थ्यते यावदैश्वर्यं तावदायाति सम्मुखम् ।
.
यावदभ्यर्थ्यते तावत् - पुनर्याति पराङ्मुखम् ॥२८॥
अधैर्यादविचार्येद-मिच्छाव्याकुलमानसः ।
हा हा हेति तदर्थं स, धावन्धावन खिद्यते ॥२९॥ ॥ युग्मम् ॥
स्थिरो धीरस्तु गम्भीरः, सम्पत्सु च विपत्सु च । बाध्यते न च हर्षेण, विषादेन न च क्वचित् ॥३०॥ ये सिद्धा ये च सेत्स्यन्ति, सर्वे सत्त्वे प्रतिष्ठिताः । सत्त्वं विना हि सिद्धिर्न, प्रोक्ता कुत्रापि शासने ॥३१॥ एवमेव सुखेनैव, सिध्यन्ति यदि कौलिकाः । तद्गृहस्थादयोऽप्येते, किं न सिध्यन्ति कथ्यताम् ॥३२॥ सुखाभिलाषिणोऽत्यर्थं, ग्रस्ता ऋद्ध्यादिगौरवैः । प्रवाहवाहिनो ह्यत्र, दृश्यन्ते सर्वजन्तवः ॥३३॥
परिशिष्टम् १
एवमेव सुखेनैव, सिद्धिर्यदि च मन्यते । तत्प्राप्तौ सर्वजन्तूनां तदा रिक्तो भवेद्भवः ॥३४॥
"
लोकेऽपि सात्त्विकेनैव, जीयते परवाहिनी ।
उद्धूलिकोऽपि नान्येषां दृश्यतेऽह्नाय नश्यताम् ॥३५॥
"

Page #372

६२३
परिशिष्टम् १ श्रीयोगसारस्य मूलवृत्तानि, पञ्चमः प्रस्तावः
लोकोत्तरान्तरङ्गस्य, मोहसैन्यस्य तं विना । सम्मुखं नापरैः स्थातुं, शक्यते नाऽत्र कौतुकम् ॥३६॥ सर्वमज्ञस्य दीनस्य, दुष्करं प्रतिभासते । सत्त्वैकवृत्तिवीरस्य, ज्ञानिनः सुकरं पुनः ॥३७॥ द्विवास्त्रिचतुरा वा ते, यदि सर्वजगत्यपि । प्राप्यन्ते धैर्यगाम्भीयौ-दार्यादिगुणशालिनः ॥३८॥ बाहुल्येन तदाभास-मात्रा अपि कलौ कुतः । बुसप्रायैस्तु लोकोऽयं, पूरितो भवपूरकैः ॥३९॥ मानुष्यं दुर्लभं लब्ध्वा, ये न लोकोत्तरं फलम् । गृह्णन्ति सुखमायत्यां, पशवस्ते नरा अपि ॥४०॥ तत्पुनर्मोक्षदो धर्मः, शीलाङ्गवहनात्मकः । प्रतिस्रोतःप्लवात्साध्यः, सत्त्वसारैकमानसैः ॥४१॥ ततः सत्त्वमवष्टभ्य, त्यक्त्वा कुग्राहिणां ग्रहम् । क्रियतां भोः सुधर्मस्य, करणायोद्यमः सदा ॥४२॥
| पञ्चमः प्रस्तावः कायेन मनसा वाचा, यत्कर्म कुरुते यदा । सावधानस्तदा तत्र, धर्मान्वेषी मुनिर्भवेत् ॥१॥ इष्टानिष्टेषु भावेषु, सदा व्यग्रं मनो मुनिः । सम्यग्निश्चयतत्त्वज्ञः, स्थिरीकुर्वीत सात्त्विकः ॥२॥ अशुभं वा शुभं वाऽपि, स्वस्वकर्मफलोदयम् । भुञ्जानानां हि जीवानां, हर्ता कर्ता न कश्चन ॥३॥ मृतप्रायं यदा चित्तं, मृतप्रायं यदा वपुः । मृतप्रायं यदाक्षाणां, वृन्दं पक्कं तदा सुखम् ॥४॥ आजन्माज्ञानचेष्टाः स्वा, निन्द्यास्ताः प्राकृतैरपि । विचिन्त्य मूढ ! वैदग्ध्य-गर्वं कुर्वन्न लज्जसे ॥५॥

Page #373

६२४
श्रीयोगसारस्य मूलवृत्तानि पञ्चमः प्रस्तावः
निरुन्ध्याच्चित्तदुर्ध्यानं, निरुन्ध्यादयतं वचः । निरुन्ध्यात्कायचापल्यं, तत्त्वतल्लीनमानसः ॥६॥
1
दिनातिवाहिकां कष्टां दृष्ट्वा बन्द्यादिदुःखिनाम् । रुद्धमेकान्तमौनाभ्यां तपंश्चित्तं स्थिरीकुरु ॥७॥
?
,
मुनिना मसृणं शान्तं प्राञ्जलं मधुरं मृदु । वदता तापलेशोऽपि, त्याज्यः स्वस्य परस्य च ॥८॥ कोमलाऽपि सुसाम्याऽपि, वाणी भवति कर्कशा । अप्राञ्जलास्फुटात्यर्थं, विदग्धा चर्विताक्षरा ॥९॥ औचित्यं ये विजानन्ति, सर्वकार्येषु सिद्धिदम् । सर्वप्रियङ्करा ये च ते नरा विरला जने ॥१०॥ औचित्यं परमो बन्धु-रौचित्यं परमं सुखम् । धर्मादिमूलमौचित्य-मौचित्यं जनमान्यता ॥११॥ कर्मबन्धदृढश्लेषं, सर्वस्याप्रीतिकं सदा । धर्मार्थिना न कर्त्तव्यं, वीरेण जटिनां यथा ॥ १२ ॥ बीजभूतं सुधर्मस्य, सदाचारप्रवर्त्तनम् । सदाचारं विना स्वैरि - ण्युपवासनिभो हि सः ॥१३॥ मूर्तो धर्मः सदाचारः, सदाचारोऽक्षयो निधिः । दृढं धैर्यं सदाचारः, सदाचारः परं यशः ॥ १४ ॥ लोभमुन्मूलयन्मूला-दप्रमत्तो मुनिः सदा । क्षायोपशमिके भावे, स्थितोऽनुत्सुकतां भजेत् ॥१५॥
संसारसरणिर्लोभो, लोभः शिवपथाचलः । सर्वदुःखखनिर्लोभो, लोभो व्यसनमन्दिरम् ॥१६॥ शोकादीनां महाकन्दो, लोभः क्रोधानलानिलः । मायावल्लिसुधाकुल्या, मानमत्तेभवारुणी ॥१७॥ ॥ युग्मम् ॥ त्रिलोक्यामपि ये दोषा-स्ते सर्वे लोभसम्भवाः । गुणास्तथैव ये केऽपि ते सर्वे लोभवर्जनात् ॥१८॥
परिशिष्टम् १

Page #374

६२५
परिशिष्टम् १ श्रीयोगसारस्य मूलवृत्तानि, पञ्चमः प्रस्तावः
नैरपेक्ष्यादनौत्सुक्य-मनौत्सुक्याच्च सुस्थता । सुस्थता च परानन्द-स्तदपेक्षां जयेन्मुनिः ॥१९॥ अधर्मो जिह्मता यावद्, धर्मः स्याद्यावदार्जवम् । अधर्मधर्मयोरेतद्-द्वयमादिमकारणम् ॥२०॥ सुखमार्जवशीलत्वं, सुखं नीचैश्च वर्त्तनम् । सुखमिन्द्रियसन्तोषः, सुखं सर्वत्र मैत्र्यकम् ॥२१॥ सन्तुष्टं सरलं सोमं, ननं तं कूरगडुकम् । ध्यायन्मुनिं सदा चित्ते, को न स्याच्चन्द्रनिर्मलः ? ॥२२॥ सुकुमारसुरूपेण, शालिभद्रेण भोगिना । तथा तप्तं तपो ध्यायन्-न भवेत्कस्तपोरतः ॥२३॥ किं न चेतयसे मूढ ? मृत्युकालेऽप्युपस्थिते । विषयेषु मनो यत्ते, धावत्येव निरङ्कुशम् ॥२४॥ जीविते गतशेषेऽपि, विषयेच्छां वियोज्य ते । चेत्तपःप्रगुणं चेत-स्ततः किञ्चिन्न हारितम् ॥२५॥ कूटजन्मावतारं स्वं, पापोपायैश्च सङ्कुलम् । व्यर्थं नीत्वा बताद्यापि, धर्मे चित्तं स्थिरीकुरु ॥२६॥ अनन्तान्पुद्गलावर्ता-नात्मन्नेकेन्द्रियादिषु । भ्रान्तोऽसि छेदभेदादि-वेदनाभिरभिद्रुतः ॥२७॥ साम्प्रतं तु दृढीभूय, सर्वदुःखदवानलम् । व्रतदुःखं कियत्कालं, सह मा मा विषीद भोः ॥२८॥ ॥ युग्मम् ॥ उपदेशादिना किञ्चित्-कथञ्चित् कार्यते परः । स्वात्मा तु स्वहिते योक्तुं, मुनीन्द्रैरपि दुष्करः ॥२९॥ यदा दुःखं सुखत्वेन, दुःखत्वेन सुखं यदा ।। मुनित्ति तदा तस्य, मोक्षलक्ष्मीः स्वयंवरा ॥३०॥ सर्वं वासनया दुःखं, सुखं वा परमार्थतः । म्लायत्यस्त्रेक्षणेऽप्येको, हतोऽप्यन्यस्तु तुष्यति ॥३१॥

Page #375

६२६
श्रीयोगसारस्य मूलवृत्तानि, पञ्चमः प्रस्ताव:
सुखमग्नो यथा कोऽपि, लीनः प्रेक्षणकादिषु । गतं कालं न जानाति, तथा योगी परेऽक्षरे ॥३२॥ मृगमित्रो यदा योगी, वनवाससुखे रतः । तदा विषयशर्मेच्छा, मृगतृष्णा विलीयते ॥ ३३ ॥ वने शान्तः सुखासीनो, निर्द्वन्द्वो निष्परिग्रहः । प्राप्नोति यत्सुखं योगी, सार्वभौमोऽपि तत्कुतः ? ॥३४॥
जन्मभूत्वात्पुलिन्दानां वनवासे यथा रतिः ।
तथा विदिततत्त्वानां यदि स्यात् किमतः परम् ? ॥३५॥
"
एको गर्भे स्थितो जात, एक एको विनङ्क्ष्यसि । तथापि मूढ ! पल्यादीन् - किं ममत्वेन पश्यसि ॥३६॥
पापं कृत्वा स्वतो भिन्नं, कुटुम्बं पोषितं त्वया । दुःखं सहिष्यसे स्वेन, हा भ्रान्तोऽसि महान्तरे ॥३७॥ चलं सर्वं क्षणाद्वस्तु, दृश्यतेऽथ न दृश्यते । अजरामरवत्पापं, तथापि कुरुषे कथम् ? ॥३८॥ सप्तधातुमये श्लेष्म - मूत्राद्यशुचिपूरिते । शरीरकेऽपि पापाय, कोऽयं शौचाग्रहस्तव ॥ ३९ ॥
शारीरमानसैर्दु:खै - बहुधा बहुदेहिनः ।
संयोज्य साम्प्रतं जीव !, भविष्यसि कथं स्वयम् ? ॥४०॥
धर्मं न कुरुषे मूर्ख !, प्रमादस्य वशंवदः ।
कल्ये हि त्रास्यते कस्त्वां नरके दुःखविह्वलम् ? ॥४१॥
,
कन्धराबद्धपापाश्मा, भवाब्धौ यद्यधोगतः । क्व धर्मरज्जुसम्प्राप्तिः, पुनरुच्छलनाय ते ॥४२॥
दुःखरूपेऽत्र संसारे, सुखलेशभ्रमोऽपि यः । सोऽपि दुःखसहस्त्रेणा - नुविद्धोऽतः कुतः सुखम् ? ॥४३॥
दुःखितानखिलाञ्जन्तून्- पश्यतीह यथा यथा । तथा तथा भवस्यास्य, विशुद्धात्मा विरज्यति ॥४४॥
परिशिष्टम् १

Page #376

श्रीयोगसारस्य मूलवृत्तानि पञ्चमः प्रस्तावः
परिशिष्टम् १
संसारावर्त्तनिमग्नो, घूर्णमानो विचेतनः । अध एव जनो याति, निकटेऽपि तटे हहा ॥४५॥ तिर्यगोघं यथा छिन्दन्- नद्याः स्यात् पारगः सुधीः । भवस्यापि तथोत्सर्गा-पवादकुशलो मुनिः ॥४६॥ एभिः सर्वात्मना भावै-र्भावितात्मा शुभाशयः । कामार्थविमुखः शूरः, सुधर्मैकरतिर्भवेत् ॥४७॥ इति तत्त्वोपदेशौघ - क्षालितामलमानसः । निर्द्वन्द्व उचिताचारः, सर्वस्यानन्ददायकः ॥४८॥
?
स्वस्वरूपस्थितः पीत्वा, योगी योगरसायनम् । निःशेषक्लेशनिर्मुक्तं, प्राप्नोति परमं पदम् ॥४९॥ ॥ युग्मम्॥
६२७

Page #377

कि परिशिष्टम्-२
३९४
१७२
२८७
..
१५३
श्रीयोगसारस्य मूलवृत्तानामकारादिक्रमेण सूचिः । क्र. वृत्तम्
वृत्त क्र. पृष्ठ क्र. अणुमात्रा अपि गुणा
२/३२ २०६ अद्य कल्येऽपि कैवल्यं
२/१९ १७७ अधर्मो जिह्मता यावद्
५/२० ४९७ अधैर्यादविचार्येद
४/२९ अनन्तान्पुद्गलावर्ता
५/२७
५१८ अपराधाक्षमा क्रोधो
३/५
२३२ अरतिविषयग्रामे
३/१० २३९ अशुभं वा शुभं वाऽपि
५/३ ४४४ अष्टाङ्गस्यापि योगस्य
२/१७ असदाचारिणः प्रायो
३/२८ अहो विचित्रं मोहान्ध्यं
२।८ अहं त्वदीयपुत्रोऽस्मि
३६६ आकाशवदरूपोऽसौ
१/१९
६१ आगमे योगिनां या तु
४/२१ आजन्माज्ञानचेष्टाः स्वा
४५१ आत्मानो देहिनो भिन्नाः
१/१६ आराधितोऽस्त्वसौ भाव
१/२९ ९७ इति तत्त्वोपदेशौघ
५/४८ ६०० इति साम्यतनुत्राण
३/३१ इयं तु ध्यानयोगेन
१/२८ इष्टानिष्टेषु भावेषु
५/२
४४२ उपदेशादिना किञ्चित्
५/२९ ५२८ उपसर्गे सुधीरत्वं
४/७
३२२ २४ उपसर्पन्ति ते यावत्
१/९
२९ ___एको गर्भे स्थितो जात
५/३६ ५४७ २६ एतावत्येव तस्याज्ञा
१/२३
१२
४/१९
३७१
५/५
५४
२९६
९०
७६

Page #378

परिशिष्टम् २
क्र.
२७
२८
२९
३०
३१
३२
३३
३४
३५
३६
३७
३८
३९
४०
४१
४२
४३
४४
४५
४६
४७
४८
४९
५०
५१
५२
५३
५४
५५
५६
श्रीयोगसारस्य मूलवृत्तानामकारादिक्रमेण सूचिः
वृत्त क्र.
वृत्तम्
एतेषु येन केनाऽपि
एभिः सर्वात्मना भावै
एवमादीनि दैन्यानि
एवमेव सुखेनैव, सिद्धिर्यदि
एवमेव सुखेनैव, सिध्यन्ति
औचित्यं परमो बन्धु
औचित्यं ये विजानन्ति
कथयँश्च निमित्ताद्यं
कन्धराबद्धपापाश्मा
कर्मबन्धदृढ श्लेषं
कषायविषयग्रा
कषायविषयाक्रान्तो
कषाया अपसर्पन्ति
कषाया विषया दुःख
कषायास्तन्निहन्तव्या
कायेन मनसा वाचा
किन्तु न ज्ञायते तावद्
किन्तु सातैकलिप्सुः स
किं क्लिष्टेन्द्रियरोधेन ?
किं न चेतयसे मूढ ? किं नाग्न्येन ? सितै रक्तैः
किं बुद्धेन ? किमीशेन ?
किं विभुत्वेन ? किं भोगैः ?
किं व्रतैः
किं व्रताचारैः ?
कूटजन्मावतारं स्वं कृतकृत्योऽयमाराद्धः कोमलाऽपि सुसाम्याऽपि क्रियते दधिसाराय
क्षान्त्यादिर्दशधा धर्म: गृहं च गृहवार्त्ती च
३/१२
५/४७
४/२०
४/३४
४/३२
५/११
५/१०
४/२३
५/४२
५/१२
४/५
३/२७
१/८
३/२
१/१०
५/१
१/४
४/२२
२/२३
५/२४
२/२१
२/२०
४/२७
२/२२
५/२६
१/२१
५/९
२/१८
२/ ३७
४/१२
६२९
पृष्ठ क्र.
२४९
५९७
३६९
४०६
४०२
४७१
४६८
३७६
५७८
४७४
३१६
२८४
२७
२२५
३१
४३९
१७
३७६
१८४
५०९
१८०
१७८
३९१
१८२
५१४
७०
४६६
१७५
२१६
३४२

Page #379

१९८
ԿՆ
९९
५/२५
२०८ ४३४
६३० श्रीयोगसारस्य मूलवृत्तानामकारादिक्रमेण सूचिः परिशिष्टम् २ क्र. वृत्तम्
वृत्त क्र. पृष्ठ क्र. ५७ चञ्चलस्यास्य चित्तस्य
२/२९ चलं सर्वं क्षणाद्वस्तु
५/३८ ५५६ चारित्रैश्वर्यसम्पन्न
४/२४ ३८२ चिन्तामण्यादिकल्पस्य
१/३० जगत्त्रयैकमल्लश्च
४/९
३३० ६२ जन्मभूत्वात्पुलिन्दानां
५/३५ जातरूपं यथा जात्यं
१/१८ ५८ जीविते गतशेषेऽपि । ज्ञानदर्शनशीलानि
१/२२ ७३ त एव रक्षिता दुःख
१/२५ ८१ त एव वैपरीत्येन
२/३३ - ततः सत्त्वमवष्टभ्य
४/४२ ततः स्वं भिक्षुकप्रायं
४/२५
३८७ तत्त्वनन्तानुबन्ध्यादि
१/५
२० तत्पुनर्मोक्षदो धर्मः
४/४१ ४२८ तथा चिन्त्यं तथा वाच्यं
२/२८ तात्त्विका वयमेवान्ये
२/१०
१५५ तावद्गुरुवचः शास्त्रं
४/४ ३११ तावद्धैर्य महत्त्वं च
४/११ .३३८ तिर्यगोघं यथा छिन्दन्
५/४६ तैर्दोषैर्दूषितो देवः
१/४० १२३ तोषणीयो जगन्नाथ
३/२६ २८१ ७९ . त्यक्त्वा रजस्तमोभावौ
४/१ ३०१ ८०. त्रिलोक्यामपि ये दोषा
५/१८ ४९३ ८१ त्वमार्या त्वं च माता मे
४/१८ ३६१ दिनातिवाहिकां कष्ट
४५९ दुविजेया दुरुच्छेद्या
३/१३ - २५१ दुःखरूपेऽत्र संसारे दुःखितानखिलाञ्जन्तून्
५/४४ दुःसहा विषयास्तावत्
४/८
५९५
Ma.
५/४३
५८१
५८७
३२८

Page #380

पृष्ठ क्र.
Clo
३५४ १९२ १३९ १८८ ४१६ १५१ २११ ५६९
४/६
३१९
२७९
९८
परिशिष्टम् २ श्रीयोगसारस्य मूलवृत्तानामकारादिक्रमेण सूचिः क्र. वृत्तम्
वृत्त क्र. दूरे दूरतरे वाऽस्तु
४/१६ दृढप्रहारिवीरेण
२/२६ दृष्टिरागो महामोहो
२/२ दृष्ट्वा श्रीगौतम बुद्ध
२/२५ द्विवास्त्रिचतुरा वा ते
४/३८ धर्मकल्पद्रुमस्यैता :
२/७ धर्मस्य बहुधाऽध्वानो
२/३४ धर्म न कुरुषे मूर्ख
५/४१ धीराणामपि वैधुर्य नाज्ञानाबालको वेत्ति
३/२५ नाञ्चलो मुखवस्त्रं न
२/२४ नार्थ्यते यावदैश्वर्यं ।
४/२८ निरुन्ध्याच्चित्तदुर्ध्यानं १०० निःसङ्गो निर्ममः शान्तो
३/२९ १०१ नैरपेक्ष्यादनौत्सुक्य
५/१९ १०२ नोपेन्द्रस्य न चेन्द्रस्य
३/७ १०३ पतितव्यं जनैः सर्वैः १०४ परे हितमतिमैत्री
२/५ १०५ परं पतन्तं पश्यन्ति
२/१२ १०६ पापबुद्ध्या भवेत्पापं
२/३१ १०७ पापं कृत्वा स्वतो भिन्न
५/३७ १०८ प्रणम्य परमात्मानं
१/१ १०९ प्रशान्तस्य निरीहस्य
४/२६ ११० बाहुल्येन तदाभास
४/३९ १११ बीजभूतं सुधर्मस्य
५/१३ ११२ बुद्धो वा यदि वा विष्णु
१/३६ ११३ भवेद्विरतिरप्यस्य
१/३२ ११४ मदीयं दर्शनं मुख्यं ११५.. ममैव देवो देवः स्यात्
१/३७ ११६ मानुष्यं दुर्लभं लब्ध्वा
.४/४०
१८६ . ३९४ ४५४ २९०
९९
४९५
२/३
२३६ १४१
१४७ . १५९
२०३ ५५२
३८९ ४१९ ४८०
११२
१०४ १५५
२/९
११६
४२२

Page #381

परिशिष्टम् २
क्र.
पृष्ठ क्र.
२/१५
१२०
१६६ ३३५ ४६३ ४८२ ५३९ ४४८ १४९ १४३ १३४
१२३
३५९ २१५
२७४ १६१
१२९
६३२ श्रीयोगसारस्य मूलवृत्तानामकारादिक्रमेण सूचिः वृत्तम्
वृत्त क्र. ११७ मानेऽपमाने निन्दायां ११८ मुनयोऽपि यतस्तेन
४/१० ११९ मुनिना मसृणं शान्तं
५/८ मूर्तो धर्मः सदाचारः
५/१४ १२१ मृगमित्रो यदा योगी
५/३३ १२२ मृतप्रायं यदा चित्तं मैत्री निखिलसत्त्वेषु
२/६ १२४ मोहोपहतचित्तास्ते
२/४ १२५ य एव वीतरागः स
१/४६ १२६ यत्तदर्थं गृहस्थानां
४/१७ १२७ यत्र साम्यं स तत्रैव
२/३६ १२८ यथा गुडादिदानेन
३/२३ यथा परस्य पश्यन्ति
२/१३ १३० यथावस्थितविज्ञात ।
१/३८ १३१ यथाऽऽहतानि भाण्डानि
२/११ १३२ यदा दुःखं सुखत्वेन
५/३० १३३ यदा ध्यायति यद्योगी
१/२ १३४ यदि त्वं साम्यसन्तुष्टो
३/१८ १३५ यद्यात्मा निर्जितोऽमीभि
३/१४ १३६ यद्वा रागादिभिर्दोषैः
१/४१ १३७ यादृशोऽनन्तवीर्यादि
१/१५ येन केन प्रकारेण
२/२७ येनाऽऽज्ञा यावदाराद्धा
१/३४ १४० येनैवाराधितो भावात् १४१ ये सिद्धा ये च सेत्स्यन्ति
४/३१ । १४२ यैस्तु पापभराक्रान्तैः
१/२६ १४३ रागद्वेषमयेष्वेषु
१/१३ १४४ रागद्वेषविनाभूतं
२/१४ १४५ रागादयस्तु पाप्मानो
१/४४ १४६ रागादिदूषितं ध्यायन्
१/४३
११८
१५७
५३१
११
२६१
२५४ १२५
१२५
१३८ । १३९
१/२०
१६३
१३० १२८

Page #382

परिशिष्टम् २
श्रीयोगसारस्य मूलवृत्तानामकारादिक्रमेण सूचिः
६३३
क्र.
वृत्त क्र.
पृष्ठ क्र..
१४८
२३९ ३४४ ४०९ ४११ ४८४ २३९
५४१
८०
३/८ ४/१४४/३५ ४/३६ ५/१५ ३/९ ५/३४ १/२४ १/४५ १/४२ ३/२१ ३/११ २/१६ ३/६ ५/४०
१/३ ५/१७ १/३३
१३२ १२७
वृत्तम् १४७, रागोऽभीष्टेषु सर्वेषु
रात्रौ दिवा च सा सा सा १४९ लोकेऽपि सात्त्विकेनैव १५० लोकोत्तरान्तरङ्गस्य १५१ लोभमुन्मूलयन्मूला १५२ लोभः पदार्थसम्प्राप्तौ १५३ वने शान्तः सुखासीनो १५४ विश्वस्य वत्सलेनाऽपि १५५ वीतरागमतो ध्यायन् १५६ वीतरागं यतो ध्यायन् १५७ वृक्षस्य छिद्यमानस्य १५८ वेदोदयश्च सम्भोगे १५९ शत्रौ मित्रे सुखे दुःखे १६० शब्दरूपरसस्पर्श १६१ शारीरमानसैर्दुःखै १६२ शुद्धस्फटिकसङ्काशो १६३ शोकादीनां महाकन्दो
श्रावको बहुकर्माऽपि १६५ श्रुतश्रामण्ययोगानां १६६ सङ्ख्ययाऽनेकरूपोऽपि १६७ स तावद्देहिनां भिन्नः १६८ सदा तत्पालने लीनैः
सदृक्षं प्राप्य निर्वाति
सन्तुष्टं सरलं सोमं १७१ सप्तधातुमये श्लेष्म १७२ सर्वजन्तुहिताजैवा
सर्वभूताविनाभूतं १७४ सर्वमज्ञस्य दीनस्य १७५ सर्वमोहक्षयात्साम्ये १७६ सर्वसङ्गपरित्यागः
२६९ २३९ १६६ २३२
५६४
१५
४८७ १०६
१६४
३/१९
२६३
१/१७ १/१४ १/३५
१६९
३/३० ५/२२
१११ २९४ ५०३ ५६१
१७०
८६
१७३
५/३९ १/२७ ३/२४ ४/३७ १/७ ३/३
२७६ ४१४

Page #383

६३४
श्रीयोगसारस्य मूलवृत्तानामकारादिक्रमेण सूचिः
परिशिष्टम् २
वृत्त क्र.
पृष्ठ क्र. १३६
५३३ २५६ २२२ ३४४ ५१८
T
क्र. वृत्तम् १७७ सर्वेऽपि साम्प्रतं लोकाः १७८ सर्वं वासनया दुःखं १७९ सहजानन्दता सेयं १८० सहजानन्दसाम्यस्य १८१ सा मित्रं सैव मन्त्री च १८२ १८३ १८४ १८५ १८६ १८७ १८८ १८९
साम्प्रतं तु दृढीभूय साम्यशुद्धिक्रमेणैव साम्यं मानसभावेषु साम्यं समस्तधर्माणां सावद्यं सकलं योगं सुकरं मलधारित्वं सुकुमाररूपेण सुखमग्नो यथा कोऽपि
२/१ ५/३१ ३/१५ ३/१ ४/१३ ५/२८ १/६ ३/१६ २/३८ ४/३ २/३० ५/२३ ५/३२ ५/२१ ४/३३ ३/४
२३ २५८ २२० ३०८ २०० ५०६ ५३६ ५००
१९०
४०३
१९१ १९२
सुखमार्जवशीलत्वं सुखाभिलाषिणो ऽत्यर्थं सूक्ष्माः सूक्ष्मतरा भावा सूर्यो जनस्य तापाय
२३०
१९३
३/२२
२७२ ४८७
५/१६
१९४ १९५
५/४५
५८९
संसारसरणिर्लोभो संसारावर्त्तनिमग्नो स्त्रीसमुद्रेऽत्र गम्भीरे स्थिरो धीरस्तु गम्भीरः
१९६
३४९
४/१५ ४/३०
१९७
३९७
१९८
३/१७
स्वपता जाग्रता रात्रौ स्वरूपं वीतरागत्वं
२५८ १२०
१९९
१/३९
२००
स्वर्गापवर्गदो द्रव्य
१०१
१/३१ २/३५
२०१ २०२ २०३ २०४ २०५
स्वस्वदर्शनरागेण स्वस्वरूपस्थितः स्वाधीनं स्वं परित्यज्य
२११ ६००
५/४९ ३/२० १/११
२६६
हन्तव्यः क्षमया क्रोधो हर्षः शोको जुगुप्सा च
१/१२
२०६ हीनसत्त्वो यतो जन्तु
४/२
३३
४४
३०५

Page #384

परिशिष्टम् - ३
श्रीयोगसारस्य 'पद्मीय वृत्तौ साक्षितया दर्शितानां ग्रन्थानां सूचिः
कर्त्तारः
पृष्ठ क्र.
श्रीमुनिसुन्दरसूरयः
१४९, १५१, २९२, ३३७, ३५१, ४३८, ४५३, ४६२, ४६६, ४७१, ५३०, ५६४
उपा. श्रीहर्षवर्धन गणयः
२९५
उपा. श्रीयशोविजयगणयः
१६४
उपा. श्रीयशोविजयगणयः ७, ११, ४१, ४१, ४९, १३१,
१९१, ४०८, ४४५, ४५५, ४५६, ४५६, ५४८
१९३, २६६, ५४१, ५४१
७१, ११२, १३८, ४५६, ५७०
३५, ६२, २६२, ३७३, ४२६, ५६८,
५७४, ५७५, ५७५, ५९२
५९२
४३७
२४४, २४५, ५१७, ५५५
४२७, ४४७, ५१७
३८१
३३६
५२६
४७६
४७८
२२४, २२४
३१, ४१, ४२, ४२, ६४, २६२,
३५५, ५७५
३९५
७८
क्र.
१
२
३
४
Jw 9
साक्षिग्रन्थनाम
६
अध्यात्मकल्पद्रुमः
५ अध्यात्मोपनिषद्
अध्यात्मबिन्दुः अध्यात्ममतपरीक्षा
अध्यात्मसार:
अष्टकप्रकरणम्
आचाराङ्गसूत्रम्
आचाराङ्गसूत्रवृत्तिः
आचारोपदेशः
८
९
१०
आत्मबोधकुलकम्
११ आत्मानुशासनम्
१२ आभाणशतकम्
१३ आराधनापताका
१४
आराधनापताका
आवश्यक निर्युक्तिवृत्ति:
१५
१६ आवश्यक निर्युक्तिः
१७
१८ उत्तराध्ययनसूत्रम्
इन्द्रियपराजयशतकम्
१९ उपदेशकल्पवल्लि
२० उपदेशकुलकम्
उपा. श्रीयशोविजयगणयः
श्रीहरिभद्रसूरयः श्रीसुधर्मस्वामिनः
श्री शीलाङ्काचार्याः श्रीचारित्रसुन्दरगणयः
श्रीनेमिचन्द्रविजयाः
श्री पार्श्वनागगणयः
श्रीधनविजयगणयः
श्रीवीरभद्रसूरयः
पूर्वाचार्याः
श्रीहरिभद्रसूरयः
श्रीभद्रबाहुस्वामिनः
पूर्वाचार्याः
प्रत्येकबुद्धमहर्षयः
श्रीसुमतिविजयाः
श्रीजिनदत्तसूरयः

Page #385

६३६
'पद्मीय 'वृत्तौ साक्षितया दर्शितानां ग्रन्थानां सूचिः
कर्त्तारः
साक्षिग्रन्थनाम
क्र.
२१ उपदेशरङ्गिणी २२ उपदेशपदवृत्तिः
२३ उपदेशपदः
२४ उपदेशप्रदीपः
२५
उपदेशमाला
२६ उपदेशरहस्यम्
२७ उपदेशशतकम्
२८ एकविंशतिद्वात्रिंशिकाः
२९ ओघनिर्युक्तिः ३० कर्मविपाकवृत्तिः
३१ कर्मविपाकः
३२ कर्मस्तववृत्तिः
३३ कल्पसूत्रम्
३४ कल्पसूत्रसुबोधिका
३५ क्षमाकुलकम्
३६ गुरुगुणषट्त्रिंशत्
षट्त्रिंशिकावृत्तिः
३७ गुरुतत्त्वविनिश्चयः
३८ गौतमकुलकम्
३९ चरणकरणमूलोत्तरगुण
प्रकरणम्
४० चैत्यवन्दनभाष्यम्
४१ जीवदयाप्रकरणम्
४२ जीवविचारप्रकरणम् ४३ ज्ञानसारः
४४ तत्त्वबोधतरङ्गिणी
श्रीरत्नमन्दिरगणयः
श्रीमुनिचन्द्रसूरयः
श्रीहरिभद्रसूरयः
श्रीमुक्तिविमलमुनयः
श्रीधर्मदासगणयः
श्रीविबुधविमलमुनयः
श्रीसिद्धसेनदिवाकरसूरयः
६८, २२६, २७१, ३१८, ३५०,
३५३, ४०५, ४३७, ४४८, ४६५,
५१७, ५२६, ५४९, ५६६, ५७५, ५९३
उपा. श्रीयशोविजयगणय: ५, ३९६, ४२८, ४९९, ५७७
५५६
४, २१३
६०
७८, ७८, ४४६, ५७२
५७२
श्रीभद्रबाहुस्वामिनः
श्रीदेवेन्द्रसूरयः
श्रीदेवेन्द्रसूरयः
४४५, ४४६
श्रीदेवेन्द्रसूरयः श्रीभद्रबाहुस्वामिनः ४६५ उपा. श्रीविनयविजयगणयः ७८, ३७९
पूर्वाचार्याः
३५
श्रीरत्नशेखरसूरयः
३२४
उपा. श्रीयशोविजयगणयः
पूर्वाचार्याः
श्रीचक्रेश्वरसूरयः
श्रीदेवेन्द्रसूरयः
पूर्वाचार्याः
श्रीशान्तिसूरयः
१०३
१३७, ४२३, ४२४
४२२, ४२३, ४२६
५१२, ५१३
श्रीमुक्तिविमलगणयः
परिशिष्टम् ३
पृष्ठ क्र.
१६४, १९१
३५३
२१८
९५
४९२
२५०
उपा. श्रीयशोविजयगणयः ९, ४०, ४५, २३१, २४५, २७१,
२८५, २९२, २९२, २९३, ३२७, ३२७, ३८३, ४६१, ५४४, ५६३
३९

Page #386

परिशिष्टम् ३ 'पद्मीय'वृत्तौ साक्षितया दर्शितानां ग्रन्थानां सूचिः ६३७ क्र. साक्षिग्रन्थनाम
कर्तारः
पृष्ठ क्र. ४५ तत्त्वामृतम्
श्रीज्योतिर्विजयाः ४३, ४४, २२६, २३९, २५५, ३०७,
३४८, ४९४, ५१६, ५४०, ५६३,
५९९ ४६ तत्त्वार्थाधिगमसूत्रभाष्यम् श्रीउमास्वातिवाचकाः । ३७, ४५९ ४७ तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् श्रीउमास्वातिवाचकाः २९५, ३१२, ३२०, ४५९, ५१२ ४८ तीर्थोद्गालिकप्रकीर्णकम् पूर्वाचार्याः
६५, ३७३ ४९ त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरित- क.स. श्रीहेमचन्द्रसूरयः ३६
महाकाव्यं दशमपर्व त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरित- क.स. श्रीहेमचन्द्रसूरयः १२२
महाकाव्यं प्रथमपर्व ५१ दर्शनसारः
श्रीदेवसेनाचार्याः २१२ ५२ दशवैकालिकसूत्रम् श्रीशय्यंभवसूरयः ३०, ३०, ३४, ३१७, ३७३, ४५५,
४६३, ४६४, ४७०, ५१६, ५२५,
५६८ ५३ दृष्टान्तशतकम्
पूर्वाचार्याः ५४ देशनाशतकम्
पूर्वाचार्याः
४४७, ५१९, ५२३, ५८२ ५५ द्वात्रिंशद्वात्रिंशिकावृत्तिः । उपा. श्रीयशोविजयगणयः ४६८ ५६ द्वात्रिंशद्वात्रिंशिकाः उपा. श्रीयशोविजयगणयः ११५, १७३, ४७८, ४९५, ५००,
६०४ ५७ द्वादशभावनाः
पूर्वाचार्याः
२१८, ५५७ द्वादशभावनाः पूर्वाचार्याः
५५७ धर्मपरीक्षा
उपा. श्रीयशोविजयगणयः १६४ ६० धर्मबिन्दुः
श्रीहरिभद्रसूरयः ६१ धर्मरत्नकरण्डकः श्रीवर्धमानसूरयः ४९५, ४९७, ५५३, ५८५ ६२ धर्मरत्नप्रकरणम् श्रीशान्तिसूरयः
५८२ ६३ धर्मोद्यमकुलकम् पूर्वाचार्याः
४३६ ६४ धर्मोपदेशकुलकम् श्रीमुनिचन्द्रसूरयः
धर्मोपदेशमाला श्रीजयसिंहसूरयः ५१३, ५८५ ६६ धर्मोपदेशश्लोकाः पूर्वाचार्याः
२४२, ४९२, ४९२ ६७ ध्यानदीपिका
उपा. श्रीसकलचन्द्रगणयः ९१, १७३ ६८ ध्यानशतकम्
श्रीजिनभद्रगणिक्षमाश्रमणाः ११ ६९ नवतत्त्वप्रकरणम् पूर्वाचार्याः
२१८, ३१२, ४०३
४२
४९१
B-25

Page #387

६३८ ६३८ 'पद्मीय'वृत्तौ साक्षितया दर्शितानां ग्रन्थानां सूचिः परिशिष्टम् ३ क्र. साक्षिग्रन्थनाम
कर्तारः
पृष्ठ क्र. ७० नवतत्त्वसंवेदनम् श्राद्धवर्य श्रीअम्बप्रसादाः ४९९, ५५८ ७१ निशीथभाष्यचूर्णिः श्रीजिनदासगणिमहत्तराः ८ ७२ न्यायखण्डखाद्यः उपा. श्रीयशोविजयगणयः ५३० ७३ पञ्चलिङ्गिप्रकरणम्
श्रीजिनेश्वरसूरयः
२४५ ७४ पञ्चवस्तुकः
श्रीहरिभद्रसूरयः १९०, ५७० ७५ पञ्चसूत्रम्
पूर्वाचार्याः
५८२ ७६ पञ्चाशकप्रकरणम् श्रीहरिभद्रसूरयः ४०८, ४३० ७७ पञ्चाशकप्रकरणवृत्तिः श्रीअभयदेवसूरयः ४०८, ५९६ ७८ परमात्मपञ्चविंशतिका उपा. श्रीयशोविजयगणयः १४ ७९ पातञ्जलयोगसूत्रम् पतञ्जलीमहर्षयः १७३, १७४ ८० पार्श्वनाथचरित्रान्तर्गत- श्रीभावदेवसूरयः १४९
धर्माराधनशिक्षा ८१ पिण्डनियुक्तिवृत्तिः श्रीमलयगिरिसूरयः ३६३ ८२ पिण्डनियुक्तिः श्रीभद्रबाहुस्वामिनः ३६३ ८३ पुष्पमाला
मल. श्रीहेमचन्द्रसूरयः ५, ६०, १९०, ५२१, ५२२, ५२२,
५२३ ८४ प्रमादपरिहारकुलकम् पूर्वाचार्याः
५७६, ५७८ ८५ प्रवचनसारोद्धारवृत्तिः श्रीसिद्धसेनसूरयः ३३२ ८६ प्रवचनसारोद्धारः श्रीनेमिचन्द्रसूरयः २४८, ३३१, ५७१ प्रशमरतिः श्रीउमास्वातिवाचकाः २२, ३९, ४०, ४८, ९१, २४८,
२४८, २८०, ३८४, ४२७, ५३२ ८८ बालावबोधप्रकरणम् पूर्वाचार्याः
५१७ ८९ बृहच्छन्तिस्तोत्रम् पूर्वाचार्याः
१०३ ९० बृहत्सङ्ग्रहणी श्रीजिनभद्रगणिक्षमाश्रमणाः २४७ ९१ बृहत्सङ्ग्रहणीवृत्तिः श्रीमलयगिरिसूरयः २४७ ९२ भरतेश्वरबाहुबलिवृत्तिः श्रीशुभशीलगणयः ५०६ ९३ भवभावना
मल. श्रीहेमचन्द्रसूरयः २६३, ३१३, ५२०, ५२१, ५८० ९४ यतिदिनचर्या
श्रीभावदेवसूरयः ३२० ९५ यतिलक्षणसमुच्चयः उपा. श्रीयशोविजयगणयः २०९, ५२७ ९६ यतिशिक्षापञ्चाशिका ९७ योगदृष्टिसमुच्चयः श्रीहरिभद्रसूरयः
पूर्वाचार्याः
१७१
४६९

Page #388

परिशिष्टम् ३
क्र.
९८ योगप्रदीपः ९९ योगबिन्दुः १०० योगबिन्दुवृत्तिः १०१ योगशतकम्
१०२ योगशास्त्रम्
साक्षिग्रन्थनाम
१०३ योगशास्त्रवृत्तिः १०४ ललितविस्तरा १०५ लोकतत्त्वनिर्णयः
'पद्मीय 'वृत्तौ साक्षितया दर्शितानां ग्रन्थानां सूचिः
कर्त्तारः
१०६ विचारसारः
१०७ विशेषावश्यकभाष्यम्
१०८ विंशतिविंशिकाः
१०९ वीतरागस्तोत्रम् ११० वैराग्यरङ्गकुलकम् १११ वैराग्यरसायनम्
११२ वैराग्यशतकम्
११३ शतकवृत्तिः
११४ शान्तसुधारसः
पूर्वाचार्याः
श्रीहरिभद्रसूरयः श्रीहरिभद्रसूरयः
श्रीहरिभद्रसूरयः
क.स. श्रीहेमचन्द्रसूरयः
क.स. श्रीहेमचन्द्रसूरयः
पूर्वाचार्याः श्रीलक्ष्मीलाभगणयः
पूर्वाचार्याः
२४३, ३०३, ५१६
१५१, ५३०
४६८
१५१, २७१, ४७४
२६, ३४, ४०, ४१, ४२, ४९, १४४, १७१, १७१, १८५, २०३,
२१८, ३१३, ३३४, ४३६, ४४३, ४८६, ४९१, ४९८, ५४८
३७, ४३
क.स. श्रीहेमचन्द्रसूरयः श्रीहरिभद्रसूरयः श्रीहरिभद्रसूरयः
२९३
११५
श्री प्रद्युम्नसूरयः
१९०, ३२०
श्रीजिनभद्रगणिक्षमा श्रमणाः ३२०, ३९०
श्रीहरिभद्रसूरयः
९, ६६
१३८, २६७
२५५
५५५
२२३, ५१९, ५४८, ५५०, ५५०, ५५३, ५५५, ५५७
श्रीदेवेन्द्रसूरयः
४४६
उपा. श्रीविनयविजयगणयः ३५, ३६, १४५, ५१२, ५१६, ५२४,
११५ शास्त्रवार्त्तासमुच्चयः ११६ शोकनिवारणकुलकम् ११७ श्रमणप्रतिक्रमणसूत्रम् ११८ श्रमणप्रतिक्रमणसूत्रवृत्तिः
११९९ श्राद्धदिनकृत्यम्
१२० षड्दर्शनसमुच्चयवृत्तिः
१२१ षड्दर्शनसमुच्चयवृत्तिः १२२ षड्दर्शनसमुच्चयावचूरिः पूर्वाचार्याः १२३ षड्दर्शनसमुच्चयः
उपा. श्रीयशोविजयगणयः
श्रीमुनिचन्द्रसूरयः
पूर्वाचार्याः
पूर्वाचार्याः
श्रीदेवेन्द्रसूरयः
श्रीगुणरत्नसूरयः
श्रीसोमतिलकसूरयः
श्रीहरिभद्रसूरयः
पृष्ठ क्र.
५६२, ५६३
२७७
५११
५७४
४३२
३४१, ५५५
३०२
४
४
३०२
६३९

Page #389

४५
६४० 'पद्मीय'वृत्तौ साक्षितया दर्शितानां ग्रन्थानां सूचिः परिशिष्टम् ३ क्र. साक्षिग्रन्थनाम
कर्तारः
पृष्ठ क्र. १२४ षोडशकप्रकरणम् श्रीहरिभद्रसूरयः १४९, ४१८ १२५ षोडशकप्रकरणवृत्तिः उपो. श्रीयशोविजयगणयः १२६ सङ्ग्रहणीसूत्रम् श्रीश्रीचन्द्रसूरयः २४७, २४८ १२७ सङ्ग्रहणीसूत्रवृत्तिः . श्रीदेवभद्रसूरयः २४७ १२८ सङ्ग्रहशतकम् पूर्वाचार्याः
२२४ १२९ सप्ततिशतकस्थानप्रकरणम् श्रीसोमतिलकसूरयः ४७६ १३० समताशतकम्
उपा. श्रीयशोविजयगणयः १७५ १३१ समाधिसाम्यद्वात्रिंशिका उपा. श्रीयशोविजयगणयः २६० १३२ सम्बोधप्रकरणम् श्रीहरिभद्रसूरयः ९१, ९४, ४५७ १३३ सम्बोधसप्ततिका श्रीरत्नशेखरसूरयः ८९, ५६९ १३४ साङ्ख्यप्रवचनभाष्यम् श्रीविज्ञानभिक्षवः १३५ सामाचारीप्रकरणम् उपा. श्रीयशोविजयगणयः १६४ १३६ साम्यशतकम्
श्रीसिंहसूरयः
१६४, १७४, २७७, २९९ १३७ सुभाषिताष्टकानि श्रीलक्ष्मीचन्द्रमुनयः १३८ सूत्रकृताङ्गचूर्णिः पूर्वाचार्याः
३७८ १३९ सूत्रकृताङ्गसूत्रम् श्रीसुधर्मस्वामिनः ५७६, ५९१ १४० सूत्रकृताङ्गसूत्रवृत्तिः श्रीशीलाङ्काचार्याः ४२५, ४३८, ४३९, ४३९, ५६९,
५९१, ५९४ १४१ संयममञ्जरी
श्रीमहेश्वरसूरयः ५२६ १४२ संवेगरङ्गमाला श्रीरत्नसिंहसूरयः - २४३ १४३ हिगुलप्रकरणम् उपा. श्रीविनयविजयाः ४९४, ५१३ १४४ हृदयप्रदीपषट्त्रिंशिका पूर्वाचार्याः
३७०, ३८५, ५४४
५१३

Page #390

परिशिष्टम्-४ श्रीयोगसारस्य 'पद्मीय वृत्तौ दर्शितानां शास्त्रपाठानां सूचिः
पृष्ठ क्र.
४२३ ३६
Mm939
साक्षिग्रन्थनाम उपदेशपदः ४,५ त्रि.श.पु.च.म.का. १०/१/१३३ ध्यानशतकम् ५ कर्मविपाकटीका ६ उपदेशकुलकम् ६ सूत्रकृताङ्गसूत्रम् १/३/४/१४,१५ निशीथभाष्यचूर्णिः ४६ धर्मोपदेशश्लोकाः सूत्रकृताङ्गसूत्रवृत्तिः १/३/२/१४,१५,१६ शान्तसुधारसः ३/५ तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् ९/७ नवतत्त्वसंवेदनम् ९० उपदेशशतकम् १४ अध्यात्मोपनिषद् ४/८५ षड्दर्शनसमुच्चयावचूरिः ४६ षड्दर्शनसमुच्चयवृत्तिः ४६
४९२
५९१
५२४ ३१२ ५५८
क्र. शास्त्रपाठः
अइदुल्लहं च एवं अज्ञानजादुर्विनयान्न अट्टं रुदं धम्म अट्ठारस पयसहसा आयारे अट्ठारस पयसहसोवसोहिए अणागयमपस्संता अण्णाणोवचियस्स कम्मचयस्स अतिलोभं वितन्वानो
अथेत्यधिकारान्तरदर्शनार्थः १० अनन्तान्पुद्गलावर्तान्
अनित्याशरण १२ अनित्याः प्रीतयो भोगा १३ अनित्यं संसारे भवति १४ अन्तर्निमग्नः समतासुखाब्धौ १५ अपरे सौगतादयः मोक्षं १६ अपरे हि सौगतादयो १७ अपि मेरुसमं प्राज्ञ १८ अप्पविसुद्धिनिमित्तं १९ अप्पा कत्ता विकत्ता २० अप्पा खलु सययं २१ अप्पा चेव दमेयव्वो २२ अपप्पाणमेव जुज्झाहि २३ अप्पाणं अप्पवसे २४ अप्रीतिनैव कस्यापि २५ अमन्दानन्दजनने २६ अयमात्मैव संसारः २७ अरिहंता भगवंतो
५५७
५४१
•
m
२६२
३१७ ३१८
क्षमाकुलकम् १८ उत्तराध्ययनसूत्रम् ३०/३७ दशवैकालिकसूत्रम् द्वि.चू. १६ उपदेशमाला १८५ उत्तराध्ययनसूत्रम् ९/३५ वैराग्यरङ्गकुलकम् २३,२४ द्वात्रिंशद्वात्रिंशिकाः ५/४ योगशास्त्रम् ३/५०-५२ योगशास्त्रम् ४/५ उपदेशमाला ४४८,४४९
२५५
४७८

Page #391

६४२
क्र.
शास्त्रपाठः
२८
अविक्खा अणाणंदे
२९ अष्टाङ्गस्याऽपि योगस्य
३०
३१
३२
३३
३४
'पद्मीय 'वृत्तौ दर्शितानां शास्त्रपाठानां सूचिः
साक्षिग्रन्थनाम
३५
३६
३७
३८
३९
४०
असूनृतस्य जननी
अहिमे संति आवट्टा अहिंसासत्यास्तेय
अहं ममेति मन्त्रोऽयं
आकरः सर्वदोषाणां
आजीविकार्थमिह
आज्ञापायविपाकस्य
आज्ञापायविपाकानां आणारहिओ धम्मो
आणाविजयवा
आत्माधीनं तु यत्सौख्यं
४१
आत्मा यस्य वशे नास्ति
४२ आत्मार्थिना ततस्त्याज्यो
४३ आनुश्रोतसिकी वृत्ति
४४
आप्तवचनं प्रवचनं
आर्जवं नाम मर्त्यानां
आवर्त्तन्ते परिभ्रमन्ति प्राणिनो
४५
• ४६
४७
४८
४९ आसन्नकालभवसिद्धियस्स
५० इत्थी नाम मणुस्साणं
आवायसुंदरा
आशापिशाचिका नित्यं
५१ इलिका भ्रमरीध्यानाद् इह खलु अणाई जीवे
५२
५३ ईश्वरो नाम सन्तोषी
५४ उत्सर्गापवादयोः
उदधाविव सर्वसिन्धवः
५५
५६ उदासीनता परिनयन
५७ उपसर्गाः क्षयं यान्ति
५८ उपसर्गाः क्षयं यान्ति
साम्यशतकम् ८
योगशास्त्रम् १५
सूत्रकृताङ्गसूत्रम् १/३/२/१४,१५,१६
पातञ्जलयोगसूत्रम् २/३०, २/३२, २/४६,
२/४९, २/५४, ३/१, ३/२, ३/३
ज्ञानसार: ४/१
योगशास्त्रम् ४ / १८
अध्यात्मकल्पद्रुमः १३/४
ध्यानदीपिका १२०
अध्यात्मसार: १६ / ३५-३९
सम्बोधसप्ततिका ४०
सम्बोधप्रकरणम् १३५५
तत्त्वामृतम् ३०५
तत्त्वामृतम् ३०४
द्वात्रिंशद्वात्रिंशिका: ३/१९
ज्ञानसार: ३१/२
प्रशमरतिः २४७, २४८
दृष्टान्तशतकम् ८९
आचाराङ्गसूत्रवृत्ति: १/१/५/४१
पञ्चलिङ्गीप्रकरणम् १५ धर्मरत्नकरण्डकः १३०
उपदेशमाला २९०
श्राद्धदिनकृत्यम् ३१०-३१६
परमात्मपञ्चविंशतिका २४
पञ्चसूत्रम् १
तत्त्वामृतम् २४६ पञ्चाशकवृत्ति: ११ / ४१ एकविंशतिद्वात्रिंशिका : ४/१५
समताशतकम् ५
उपदेशतरङ्गिणी ८८ बृहच्छान्तिस्तोत्रम्
परिशिष्टम् ४
पृष्ठ क्र.
४९६
१७४
४९८
५९१
१७४
२९२
४९१
३३७
९१
४५६
८९
९१
५४०
२५५
५००
३२७
९१
४२
५९२
२४५
४९७
३५०
३४१
१४
५८२
४३
५९६
२१३
१७५
१०३
१०३

Page #392

६४३
पृष्ठ क्र.
४५७ ४६५
३४
४९९ ५४८ ५४८ ४३७ ४२३ २४७
३७८
परिशिष्टम् ४ 'पद्मीय'वृत्तौ दर्शितानां शास्त्रपाठानां सूचिः क्र. शास्त्रपाठः
साक्षिग्रन्थनाम ५९ उप्पायठिइभंगाइपज्जवाणं... सम्बोधप्रकरणम् १३९१-१३९६ ६० उवसमसारं खु सामन्नं... कल्पसूत्रम् ९ ६१ उवसमेण हणे कोहं
दशवैकालिकसूत्रम् ८/३९ ६२ ऋजुता जन्तुजातानां
नवतत्त्वसंवेदनम् ६४ ६३ एक उत्पद्यते जन्तु
योगशास्त्रम् ४/६८ ६४ एकः परभवे याति
अध्यात्मसारः ५ ६५ एगदिक्सपि जीवो
उपदेशमाला ९० ६६ एतद् मनुजत्वं पुनः
उपदेशपदवृत्तिः १६ ६७ एते च सर्वे यथोत्तर सङ्ग्रहणीसूत्रवृत्तिः १२५ ६८ एतेण चेव सेसयाइंपि सूत्रकृताङ्गचूर्णि: १२।८ ६९ एवं पुण एवं खलु
उपदेशपदः १६ ७० एवं तुल्लबलत्तं
उपदेशरहस्यम् ४७ ७१ एवं वियाणिऊणं मुंच प्रमादपरिहारकुलकम् ३३ ७२ एस खलु निरए
आचाराङ्गसूत्रम् ७३ औचित्यादुचितप्रवृत्तिरूपात् योगबिन्दुटीका ३५७ ७४ औचित्याद्-उचितप्रवृत्तिलक्षणाद् द्वात्रिंशद्वात्रिंशिकाटीका १८/२ ७५ औदार्यं कार्पण्यत्यागा षोडशकप्रकरणम् ४/३ ७६ अंगग्गभावभेया
चैत्यवन्दनभाष्यम् १० ७७ कथानकम्-तओ सामी आवश्यकनियुक्तिवृत्तिः ४६१ कमठे धरणेन्द्रे च
त्रि.श.पु.च.म.का. १/१/२५ ७९ कषायमुक्तिः किल मुक्तिरेव ८० कषायवशगो जीवः
तत्त्वामृतम् ३३,३४ ८१ कषायविषयातनां
तत्त्वामृतम् २९ कषायविषयैर्येन
आभाणशतकम् ५८,६०,६८ ८३ कामरागस्नेहरागा
वीतरागस्तोत्रम् ६/१० ८४ कामश्चतुर्विंशतिविधः
प्रवचनसारोद्धारवृत्तिः ६२-६५ ८५ कामार्थो वैरिणौ नित्यं तत्त्वामृतम् ११० ८६ कामी त्यजति सद्वृत्तं
तत्त्वामृतम् १०८ ८७ कामो चउवीसविहो
प्रवचनसारोद्धारः ६२-६५ ८८ कालेण निक्खमे भिक्खू दशवैकालिकसूत्रम् ५/२/४,५ ८९ किंतु मय-माण-मच्छर पुष्पमाला ३९७,३९८ ९० किंपाकफलसमाणा
आत्मबोधकुलकम् ६
४२२ ३९६ ५७८
३५ ४६८ ४६८ ४१८
९५
४७६ १२२
७८
४४
३०७ २२६ ३८१ १३८ ३३२ ५९९ ३४८ ३३१
४७०
५२२ २४५

Page #393

६४४
'पद्मीय'वृत्तौ दर्शितानां शास्त्रपाठानां सूचिः
परिशिष्टम् ४
पृष्ठ क्र.
१६४
५३०
५५३ ५०६
११२
४७१
3५
३०
३०
५७१
४१
क्र. शास्त्रपाठः
साक्षिग्रन्थनाम ९१ किं बहुणा इह जह जह उपदेशरहस्यम् २०१ ९२ किं बहुणा इह जह जह गुरुतत्त्वविनिश्चयः ४/१६५,
धर्मपरीक्षा १०३, अध्यात्ममतपरीक्षा १८३,
सामाचारीप्रकरणम् १०० ९३ किं मोदसे पण्डितनाममात्रात् अध्यात्मकल्पद्रुमः ९६,९७ ९४ कुटुम्बस्य कृते धावन्नितश्चेतश्च । धर्मरत्नकरण्डकः १२७,१२८ ९५ कुर्वाणो मनुजो नित्यं भरतेश्वरबाहुबलिवृत्तिः ९६ कृत्स्नकर्मक्षयान्मोक्षो
अष्टकप्रकरणम् ३२/१ ९७ कृपया संवृणु स्वाङ्गं
अध्यात्मकल्पद्रुमः २४८,२४९ ९८ कोपादिहापि दह्यन्ते ९९ कोपं न कुर्यान्निर्वाण धर्मोपदेशश्लोकाः ३७ १०० कोहो अ माणो अ
दशवैकालिकसूत्रम् ८/४० १०१ कोहो पीइं पणासेइ
दशवैकालिकसूत्रम् ८/३८ १०२ कोहो माणो माया लोभो प्रवचनसारोद्धारः ५६१ १०३ कौटिल्यपटवः पापाः योगशास्त्रम् ४/१६ १०४ क्रियते-विधीयतेऽञ्जन कर्मविपाकवृत्ति: १ १०५ क्रोधं क्षान्त्या
शान्तसुधारसः ८/३ १०६ क्षणं सक्तः क्षणं मुक्तः वीतरागस्तोत्रम् १६/४ १०७ क्षमया मृदुभावेन
योगशास्त्रम् ४०८,३४९ १०८ क्षमा खड्गः करे यस्य १०९ क्षमा शक्तस्याशक्तस्य वा योगशास्त्रवृत्तिः ४/९३ ११० क्षान्त्यादिभेदैर्धर्मं च
द्वादशभावनाः १२५ १११ खणं जाणाहि पंडिते ! आचाराङ्गसूत्रम् १/२/१/६८ ११२ खुहा पिवासा सीउण्हं यतिदिनचर्या ४३,४४ ११३ खुहा पिवासा सीउण्हं विचारसारः २५९,२६० ११४ खंती मद्दव अज्जव
नवतत्त्वप्रकरणम् २९ ११५ खंती य मद्दवऽज्जव चरणकरणमूलोत्तरगुणप्रकरणम् ५ ११६ गते शोको न यस्यास्ति योगप्रदीप: ९२ ११७ गुणैर्यदि न पूर्णोऽसि ज्ञानसारः १८/१ ११८ गृहीतलिङ्गस्य च
हृदयप्रदीपषविशिका १९,२० ११९ ग्रामारामादि मोहाय
ज्ञानसारः १९/३ १२० चउहिं विकहाहिं
श्रमणप्रतिक्रमणसूत्रम्
३५
२१८ ४२६ ३२० ३२०
२१८
२१८
२४३
४०
३७०
४५
५७४

Page #394

परिशिष्टम् ४
शास्त्रपाठः
क्र.
१२१ चतुर्विधोपसर्गास्तु १२२ चित्तरत्नमसङ्क्लिष्ट... १२३ चरमे पुद्गलपरावर्त्ते
'पद्मीय 'वृत्तौ दर्शितानां शास्त्रपाठानां सूचिः
साक्षिग्रन्थनाम
गुरुगुणषट्त्रशत् षट्त्रिशिकावृत्ति: ३४
अष्टकप्रकरणम् २४/७ योगदृष्टिसमुच्चयः ३१,३२
द्वादशभावना: २
अध्यात्मसार: १८/८३
नवतत्त्वप्रकरणम् ६०
१२४ चलु जीविउ जुव्वणु
१२५ चित्तमेव हि संसारो
१२६ जइआइ होइ पुच्छा १२७ जइ जिणमयं पवज्जह
१२८ जणणी जायइ जाया १२९ जननी जन्मभूमिः १३० जयं चरे जयं चिट्ठे १३१ जरा जाव न पीडेइ
१३२ जह कच्छुल्लो कच्छु १३३ जह निव्विग्घं सिग्घं गमणं १३४ जह निंबदुमुप्पन्नो
१३५ जह संझाए सउणाणं
१३६ जह संझाए सउणाणं १३७ जहा लाहो तहा लोहो १३८ जाइ सद्धाइ निक्खंतो १३९ जाए सद्धाए णिक्खंतो १४० जातिलाभकुलैश्वर्य
१४१ जात्यादिमदोन्मत्तः १४२ जाव न पीडइ देहु जर १४३ जावाऽऽउ सावसेसं १४४ जिनैर्नानुमतं किञ्चिन् १४५ जुद्धारिहं खलु जीवियं
१४६ जे गुणे से आवट्टे १४७ जेण जिओ निअअप्पा १४८ जो चंदणेण बाहुं आलिंपइ १४९ जं च कामसुहं लोए १५० जं थिरमज्झवसाणं तं झाणं १५१ जं नरए नेरइया दुक्खं १५२ जं नरए नेरइया दुहाई
पुष्पमाला २२८ वैराग्यशतकम् २२
दशवैकालिकसूत्रम् ४/८
दशवैकालिकसूत्रम् ८/३६
उपदेशमाला २१२
उपदेशरहस्यम् १८४
इन्द्रियपराजयशतकम् ११
आत्मबोधकुलकम् ८
वैराग्यशतकम् ३८
उत्तराध्ययनसूत्रम् ८/१७
दशवैकालिकसूत्रम् ८/६१
आचाराङ्गसूत्रम् १/१/३/२०
योगशास्त्रम् ४/३३९ प्रशमरतिः ९८
बालावबोधप्रकरणम् ६
उपदेशमाला २५८
अध्यात्मसार: ३/२०
आचाराङ्गसूत्रम् १/२/५/४१
वैराग्यरङ्गकुलकम् २४
उपदेशमाला ९२
सङ्ग्रहणीसूत्रम् १२६
ध्यानशतकम् २
देशनाशतकम् ९१
वैराग्यशतकम् ४९
६४५
पृष्ठ क्र.
३२४
४५६
४६९
५५७
४९
४०३
१९०
५४८
५४६
४५५
५१६
२२६
५७७
२२४
२४४
५५०
४२
३७३
३७३
४०
४०
५१७
५१७
४१
२५५
५९२
३१८
२७१
२४८
११
५१९
५१९

Page #395

६४६
- 'पद्मीय'वृत्तौ दर्शितानां शास्त्रपाठानां सूचिः
परिशिष्टम् ४
क्र.
साक्षिग्रन्थनाम
पृष्ठ क्र.
५७५
१९० २०९ ४९९ ५७५
,२४७
२४७
३७ ३७९
७८
४४५
१३७
आचाराङ्गसूत्रम् १/२/३/७८ पञ्चवस्तुकः १०१४ यतिलक्षणसमुच्चयः १३२ उपदेशरहस्यम् १३९ आचाराङ्गसूत्रम् १/४/२/१३४ बृहत्सङ्ग्रहणीवृत्तिः १०२ बृहत्सङ्ग्रहणी १०२ तत्त्वार्थभाष्यम् ९/६ कल्पसूत्रसुबोधिका ३ कल्पसूत्रसुबोधिका १ कर्मस्तववृत्तिः १ उपदेशपदवृत्तिः १८९ शतकवृत्तिः २७ योगशास्त्रम् ४/३४३ उपदेशप्रदीप: ३२२ तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् ९/३ हिगुलप्रकरणम् १६१ दशवैकालिकसूत्रम् ७/१२ दशवैकालिकसूत्रम् ७/११ आत्मबोधकुलकम् १७,१८ श्रमणप्रतिक्रमणसूत्रवृत्तिः षड्दर्शनसमुच्चयवृत्तिः ३५ उत्तराध्ययनसूत्रम् १०/३४ . इन्द्रियपराजयशतकम् ६
४४६
शास्त्रपाठः १५३ ज्ञानिनो धर्मतीर्थस्य १५४ णत्थि कालस्सऽणागमो १५५ ण वयो एत्थ पमाणं १५६ ण वहइ जो गुणरायं १५७ णवि किंचि अणुण्णायं १५८ णाऽणागमो मच्चुमुहस्स अत्थि १५९ ततस्तस्मादच्युत १६० ततो परं तु देवा १६१ तत्र क्षमा तितिक्षा १६२ तत्र निमित्तस्य अष्टा अङ्गानि १६३ तत्र पूर्वाणि च प्रथमं । १६४ तत्र मिथ्यात्वादि १६५ तत्र रागोऽभिष्वङ्गः स १६६ तथेहाबाधाकालः १६७ तदार्जवमहौषध्या १६८ तपसा किं न साध्येत १६९ तपसा निर्जरा च १७० तपसा क्षीयते कर्म १७१ तहेव काणं काणे त्ति १७२ तहेव फरुसा भासा १७३ ता एअन्नाऊणं १७४ तानि चाष्टादशशीला... १७५ तावच्छब्दः अवधारणे १७६ तिण्णो हु सि अण्णवं महं १७७ तिलमित्तं विसयसुहं १७८ तृष्णा खनिरगाधेयं १७९ तेनाऽऽत्मदर्शनाकाङ्क्षी १८० तेसि बहुभिग्गहा १८१ तं बेंति अम्मापियरो १८२ त्रिविधं नरकस्येदं १८३ दग्धेन्धनः पुनरुपैति भवं १८४ दम्भेन व्रतमास्थाय
४२
५१३
५१२
५१३
४६४
४६३ ५१७
४३२ ३०२
५९४
२२४
४३
अध्यात्मोपनिषद् २/५ सप्ततिशतकस्थानप्रकरणम् १६७,१७० उत्तराध्ययनसूत्रम् १९/२४-४२
२६६ ४७६ ३५५
एकविंशतिद्वात्रिंशिकाः २/१८ अध्यात्मसारः ३/६

Page #396

परिशिष्टम् ४
'पद्मीय वृत्तौ दर्शितानां शास्त्रपाठानां सूचिः
६४७
शास्त्रपाठः
पृष्ठ क्र.
२५०
५२२
२६३ ५७५
५८०
९४
५८२
साक्षिग्रन्थनाम जीवविचारप्रकरणम् ४२ पुष्पमाला ३८३,३८४ भवभावना १७२ उत्तराध्ययनसूत्रम् १०/१ भवभावना ४७८ सम्बोधप्रकरणम् ४२-५० धर्मरत्नप्रकरणम् ६३ प्रशमरतिः ४० आवश्यकनियुक्तिः ४६२,४६३ उपदेशप्रदीपः ३२९ उपदेशपदवृत्तिः ५ सङ्ग्रहणीसूत्रम् १२५ प्रवचनसारोद्धारः १४३९,१४४० शान्तसुधारसः ६/१० अध्यात्मकल्पद्रुमः १०/७ सूत्रकृताङ्गसूत्रवृत्तिः ३/८/१५
५३२ ४७८ ५१२ ४२४ २४७ २४८
५६२
१८५ दसहा जियाण पाणा १८६ दीहं ससंति कलुणं १८७ दुप्पत्थिओ अमित्तं अप्पा १८८ दुमपत्तए पंडुयए जहा १८९ दुलहो पुणरवि धम्मो १९० दुविहा पूया दव्वभावेहि. १९१ दुहरूवं दुक्खफलं १९२ दुःखद्विट् सुखलिप्सु १९३ दूइज्जंतगा पिउणो वयंस १९४ दृढप्रहारी नितराम्प्रहारी १९५ दृष्टान्तभावना चैवं कार्या १९६ दो कप्प कायसेवी १९७ दो कायप्पवियारा १९८ द्वादशनवरन्ध्राणि निकामम् १९९ धर्मस्यावसरोऽस्ति २०० धर्मार्जनकालस्तु प्रायशः २०१ धर्मो रक्षति रक्षितः २०२ धैर्यं भयहेतूपनिपाते २०३ न करंति जे तवं संजमं च २०४ नत्थि तवसो असझं। २०५ न देवराजस्य न चक्रवर्तिन २०६ न परो करेइ दुक्खं २०७ न पुनरिदमतिदुर्लभमगाध २०८ न भवइ पत्थंताण वि २०९ न मोहोद्रिक्तताभावे २१० नरनरवइदेवाणं २११ न वि अत्थि मणुसाणं २१२ न स्याद्धर्माय योग्यो २१३ निकाचितानामपि कर्मणां यद् २१४ निजः परो वेति २१५ निर्जितमदमदनानां २१६ निर्दयं वधबन्धादि
४३८ ४३८ ५१८
४५
षोडशकप्रकरणवृत्तिः ४/४ उपदेशमाला ८६ धर्मोपदेशमाला ७४ हृदयप्रदीपषट्विशिका ३४ देशनाशतकम् ९५
५२६ ५१३ ५४४ ४४७ ४२२ ५२३
१३८
४३६
६५
पुष्पमाला ३८७,३८९,३९४,३९५ अष्टकप्रकरणम् २२/४ धर्मोद्यमकुलकम् १, ६ तीर्थोद्गालिकप्रकीर्णकम् १२४७,१२४८ धर्मोपदेशश्लोकाः ६२ शान्तसुधारसः ९/४ अध्यात्मकल्पद्रुम १/२२ प्रशमरतिः २३८ अध्यात्मसारः १६/११-१३
४९२ ५१२ २९२ २८०
४५६

Page #397

६४८
'पद्मीय 'वृत्तौ दर्शितानां शास्त्रपाठानां सूचिः
साक्षिग्रन्थनाम
शास्त्रपाठः
क्र.
२१७ निर्वाणादिसुखप्रदे नरभवे
२१८ नैतद्वयं वदामो यद् २१९ नोपकारो जगत्य स्मि... २२० पढममणिच्चमसरणं
२२१ पढमं अणिच्चभावं २२२ पतङ्गभृङ्गमीनेभ २२३ पत्थरेणाहओ कीवो
२२४ परपीडेह सूक्ष्मापि
२२५ परस्पृहा महादुःखं
२२६ परहितचिन्ता मैत्री
२२७ परहितचिन्ता मैत्री २२८ परिकम्म सुत्त पुव्वाणुओग
२२९ परिसोढव्वा जइणा २३० पवराइं वत्थपायासणो २३१ पव्वज्जं विज्जं विव २३२ पावं न तिव्वभावा कुणइ
२३३ पावाणं च खलु भो २३४ पासणाहतित्थे सरऊतीरे २३५ पियपुत्तभायभइणीमाया २३६ पियपुत्तमित्तघरघरणिजाय २३७ पियमाइभाई भइणी २३८ पियमायभायपरियण २३९ पियमायसयणरहिओ २४० पुढवी फोडण - संचिणण
२४१ पुत्रदारादिसंसार: २४२ पुद्गलानां परावर्त्ते २४३ पुरिसा तुममेव तुमं मित्तं २४४ प्रत्यक्षं प्रशमसुखं २४५ प्रमत्तान्तगुणस्थानानुगतं २४६ बन्धः कर्मात्मसंश्लेषो २४७ बन्धुर्न नः स भगवानरयो २४८ बबन्ध पापं नरकेषु वेद्यं
अध्यात्मसार: १३/७२
धर्मबिन्दुः २/१२
नवतत्त्वप्रकरणम् ३०, ३१
भवभावना ९, १०
ज्ञानसार: ७/७
उपदेशमाला १३९
योगदृष्टिसमुच्चयः १५०
ज्ञानसार: १२/८
अध्यात्मकल्पद्रुमः १/१२
षोडशकप्रकरणम् ४/१५ कर्मविपाकवृत्तिः ६
विशेषावश्यकभाष्यम् ३००४
उपदेशमाला ३२४, ३२५, ३२६
यतिलक्षणसमुच्चयः १०२
योगशतकम् १३
दशवैकालिकसूत्रम् प्र.चू.
दर्शनसारः १-५
श्राद्धदिनकृत्यम् ३०७
वैराग्यशतकम् ७१
आत्मबोधकुलकम् ९,१०
वैराग्यरसायनम् २४
वैराग्यशतकम् ८६
भवभावना १८०-१८२
योगबिन्दुः ५०९ आचारोपदेशः ७
आचाराङ्गसूत्रम् १/३/३/१२४
प्रशमरतिः २३७ .
अध्यात्मसार: १६ / १०,१६,७२,८०
अध्यात्मसार: १८/१६६
लोकतत्त्वनिर्णयः ३२,३८, ४०
समाधिसाम्यद्वात्रिंशिका २१
परिशिष्टम् ४
पृष्ठ क्र.
४२५
४०८
२
३१२
३१३
२४५
४४८
५६७
२९२
१४९
१४९
७८
३२०
४०५
५२७
४७४
५२५
२१२
५५४
५५३
५५५
५५५
५५५
५२०
५३०
४३७
२६२
३९
११
४४५
११५
२६०

Page #398

परिशिष्टम् ४
'पद्मीय'वृत्तौ दर्शितानां शास्त्रपाठानां सूचिः
६४९
पृष्ठ क्र.
६४ ३८३ २८५
१८५
१५१
६०
४२७ ४२७
५७५
४०८ ५९४
५४४
क्र.
शास्त्रपाठः २४९ बारसहिं जोयणेहिं २५० बाह्यदृष्टिप्रचारेषु २५१ बाह्यदृष्टेः सुधासार २५२ बाह्याः प्राणा नृणामों २५३ भजस्व मैत्री जगदङ्गिराशिषु २५४ भरहेरवयविदेहे पन्नरसवि २५५ भरहेरवयविदेहे पन्नरसवि २५६ भवकोटिभिरसुलभं | २५७ भवकोटिष्वपि दुर्लभ २५८ भवसयसहस्सदुल्लहे २५९ भव्वावि एत्थ णेया २६० भूतेषु जङ्गमत्वं तस्मिन् २६१ भूशय्या भैक्षमशनं २६२ भोगसुखैः किमनित्यैर्भय २६३ मच्चुमणागयकाले वि २६४ मज्जाररसियसरिसोवमं २६५ मज्जं विसयकसाया २६६ मद्यं पुनः प्रमादाङ्गं २६७ मनोहरशनैः पानैः २६८ मनःकपिरयं विश्व २६९ मनःक्षपाचरो भ्राम्यन् २७० मनः संवृणु हे विद्वन् ! २७१ मस्तकसूचिविनाशात् २७२ महुरं निउणं थोवं २७३ मा कार्षीत्कोऽपि पापानि २७४ मातापित्रादिरूपतया २७५ मानम्मुञ्चत मुञ्चताऽत्र २७६ मायपिइ पुव्वसंथव २७७ माया पिया य भाया २७८ मायालोभकषाय २७९ माया लोहो रागो २८० मार्गाच्यवननिर्जरार्थं
साक्षिग्रन्थनाम उत्तराध्ययनसूत्रम् ३६/५७-६२ ज्ञानसारः २०/१-८ ज्ञानसारः १९/४-७ योगशास्त्रम् १/२२ अध्यात्मकल्पद्रुमः १/१०,११ ओघनियुक्तिः ५२६,५२७ पुष्पमाला ४२०,४२१ प्रशमरतिः ६४ आत्मानुशासनम् ४० उपदेशमाला १२३ पञ्चाशकप्रकरणम् ३/४७ सूत्रकृताङ्गसूत्रवृत्तिः १।२।२।३० ज्ञानसारः १२/७ प्रशमरतिः १२२ शोकनिवारणकुलकम् १९ आराधनापताका ११८ सम्बोधसप्ततिका ७३ अष्टकप्रकरणम् १९/१ द्वादशभावनाः ३-५ योगशास्त्रम् ३६५,३६६,३६८ योगशास्त्रम् ३६१ अध्यात्मकल्पद्रुमः १४/२,३ प्रशमरतिः २६६ उपदेशमाला ८० योगशास्त्रम् ११८-१२१ पिण्डनियुक्तिवृत्तिः ४८५-४८९ तत्त्वबोधतरङ्गिणी ८७,८८ पिण्डनियुक्तिः ४८५-४८९ उपदेशमाला १४४-१५१ प्रशमरतिः ३२ पुष्पमाला ३२१ तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् ३/८
२४८ ५११ ५२६ ५६९ ५७० ५५७ २०३
४४३ ४६२
२२
४६५
१४४ ३६३
३९ ३६३
५४९

Page #399

६५०
'पद्मीय वृत्तौ दर्शितानां शास्त्रपाठानां सूचिः
साक्षिग्रन्थनाम
क्र.
शास्त्रपाठः
२८१ मुक्खेण जोयणाओ जोगो २८२ मुक्तेरध्वाऽयमेको भवति २८३ मुक्तो बुद्धोऽर्हन्वापि
२८४ मुनिः कालत्रयवेत्ता २८५ मुनिः कालत्रयवेदी
२८६ मुह्यसि प्रणयचारुगिरासु २८७ मूलोत्तरगुणरूपं २८८ मैत्री परहिते चिन्ता २८९ मैत्री परेषां हितचिन्तनं
२९० मैत्रीप्रमोदकारुण्य २९१ मैत्रीं भावयतो नित्यं २९२ मैत्र्यादिवासनामोद
२९३ मोक्षेण योजनादेव २९४ मोक्षेण योजनाद्योगः २९५ मोक्षः कर्मक्षयो नाम २९६ यतः शुचीन्यप्यशुचीभवन्ति २९७ यत्प्रातस्तन्न मध्याह्ने २९८ यत्सर्वविषयकाङ्क्षोद्भूतं २९९ यथावस्थितिबद्धानां ३०० यदीयसंसर्गमवाप्य सद्यो
३०१ यद्दूरे यद्दूराराध्यं ३०२ यमनियमासनप्राणायाम ३०३ यमनियमासनबन्धं
३०४ यस्य चाराधनोपायः
३०५ यस्य प्रभावादाकाराः
३०६ यावच्छरीरपटुता यावन्न ३०७ यावद्देहमिदं गदैर्न मृदितम् ३०८ यावन्न ग्रस्यते रोगै
३०९ यावन्न मृत्युवज्रेण
३१० या सर्वसुरवरद्धि
३११ युगसमिलादिदृष्टान्त ३१२ येनाशायै ददे स्वाम्यं
विंशतिविंशिका: १७/१
अध्यात्मबिन्दुः ४/४
द्वात्रिंशद्वात्रिंशिका: १६/१८
सूत्रकृताङ्गसूत्रवृत्ति: २२५
सूत्रकृताङ्गसूत्रवृत्तिः २२१
अध्यात्मकल्पद्रुमः २/१-८ सूत्रकृताङ्गसूत्रवृत्ति: ३।४।२१ पार्श्वनाथचरित्रान्तर्गतधर्माराधनशिक्षा ४९
शान्तसुधारस: १३/३
योगबिन्दुः ४०२ शास्त्रवार्त्तासमुच्चयः १/८
साम्यशतकम् ९८
द्वात्रिंशद्वात्रिंशिका: १०/१
ज्ञानसारः २७/१
द्वात्रिंशद्वात्रिंशिका: १२/२२
अध्यात्मकल्पद्रुमः ५९ योगशास्त्रम् ४/५७-१०९ प्रशमरतिः १२४ कर्मस्तववृत्तिः १
शान्तसुधारस: ६/४
सुभाषिताष्टकानि ५,७
पातञ्जलयोगसूत्रम् २/२९.
ध्यानदीपिका ९८
अष्टकप्रकरणम् १/६
आत्मानुशासनम् ५८
शान्तसुधारसः १२/६
योगप्रदीपः १
तत्त्वामृतम् १२९
प्रशमरतिः २५६
सूत्रकृताङ्गसूत्रवृत्ति: १/२/२०/३०
योगशास्त्रवृत्ति: १७१
परिशिष्टम् ४
पृष्ठ क्र.
९
२९५
११५
४३९
४३९
३५१
५६९
१४९
१४५
१५१
२७७
२७७
१७३
९
६०४
५६४
३१३
२४८
४४६
५६३
५१३
१७४
१७४
७१
४१७
५१७
५१६
५१६
५१६
३८४
४२५
४३

Page #400

६५१
पृष्ठ क्र.
३८५ ४९४ १६४
३६
२६ ४२६
४२८ ३२७
४८६
४९२ ४९१
४६६
२३५
१९१
परिशिष्टम् ४ 'पद्मीय वृत्तौ दर्शितानां शास्त्रपाठानां सूचिः क्र. शास्त्रपाठः
साक्षिग्रन्थनाम ३१३ ये निःस्पृहास्त्यक्तसमस्त हृदयप्रदीपषविशिका २२,२३ ३१४ यैः सन्तोषोदकं पीतं
तत्त्वामृतम् २४८,२४९ ३१५ योगग्रन्थमहाम्भोधि
साम्यशतकम् ९७ ३१६ योऽपि न सहते
शान्तसुधारसः १६/८ ३१७ रागादिध्वान्तविध्वंसे
योगशास्त्रम् ४/५३ ३१८ लभ्रूण माणुसत्तं
उपदेशपदः ३ ३१९ लखूण माणुसत्तं
उपदेशरहस्यम् २ ३२० लोकसञ्जामहानद्या
ज्ञानसारः २३/३ ३२१ लोभसागरमुद्वेल
योगशास्त्रम् ४/२२ ३२२ लोभाओ आरंभो
जीवदयाप्रकरणम् २१ ३२३ लोहो भुयंगमो विव
धर्मोपदेशकुलकम् १५ ३२४ वचोऽप्रवृत्तिमात्रेण
अध्यात्मकल्पद्रुमः १४/६-८ ३२५ वरं विसं खइयं ३२६ ववहारो वि हु बलवं गुरुतत्त्वविनिश्चयः १/७२ ३२७ ववहारो वि हु बलवं विचारसारः ८८५ ३२८ वहमारणअब्भक्खाणदाण उपदेशमाला १७७,१७८ ३२९ वासीचंदणकप्पो
योगशतकम् २० ३३० विगलिंदिया अवत्तं रसंति भवभावना १८६ ३३१ विद्वानहं सकललब्धिरहं अध्यात्मकल्पद्रुमः १०/५ ३३२ विषयकषायावेशः
अध्यात्मसारः २०/२२-२४ ३३३ विषस्य विषयाणाञ्च ३३४ विसयसुहं दुक्खं चिय विशेषावश्यकभाष्यम् २००६ ३३५ विसयसुहं दुक्खं चिय सङ्ग्रहशतकम् ७२ ३३६ विसया य दुक्खरूवा
पञ्चवस्तुकः ८७९ ३३७ विहडंति सुआ विहडंति वैराग्यशतकम् १२ ३३८ विहवावलेवनडिएहिं ३३९ विहवो सज्जणसंगो
वैराग्यशतकम् १४,३६,३७ ३४० वैरूप्यं व्याधिपिण्डः ३४१ व्यवहाराविनिष्णातो
अध्यात्मसारः १६५,१९५ ३४२ व्यापारः सर्वशास्त्राणां
ज्ञानसारः २६/२ ३४३ शत्रौ मित्रे तृणे स्त्रैणे योगशास्त्रम् ३/१४५ ३४४ शब्दादीनामनिष्टानां
अध्यात्मसारः १६/४,५
१९०
५६६
२७१ ५२१
४५३
२३५
३९० २२४ ५७० ५५० ५७७ ५५७ ५७० १९१ २३१
१७१
४५५

Page #401

६५२
'पद्मीय'वृत्तौ दर्शितानां शास्त्रपाठानां सूचिः
परिशिष्टम् ४
क्र.
पृष्ठ क्र.
२७१
साक्षिग्रन्थनाम ज्ञानसारः ६/७ तत्त्वार्थभाष्यम् ९/४ न्यायखण्डखाद्यः ९१ ज्ञानसारः १४/४
४५९
५३०
५६३ ३०६
३३४ १५१ ३०२ ३०३ ३०२
४९५
शास्त्रपाठः ३४५ शमसूक्तसुधासिक्तं ३४६ शयनाऽऽसनाऽऽदान ३४७ शास्त्राण्यधीत्य बहवोऽत्र ३४८ शुचीनप्यशुचीकर्तुं ३४९ श्रेयांसि बहुविघ्नानि ३५० सङ्कल्पयोनिनाऽनेन ३५१ सत्तेसु ताव मेत्ति ३५२ सत्त्वं नाम प्रसाद ३५३ सत्त्वं रजस्तमश्चेति ३५४ सत्त्वं रजस्तमश्चेति ३५५ सन्तोषसारसद्रलं ३५६ सन्तोषादुत्तमं सौख्यं ३५७ सन्तोषामृततृप्तानां ३५८ सन्तोषः परमं सौख्यं ३५९ सब्भावो वीसंभो ३६० समतां सर्वभूतेषु ३६१ समसत्तुमित्तचित्तो ३६२ सम्यग्दर्शनज्ञान ३६३ सम्यग्योगनिग्रहो गुप्तिः ३६४ सर्वभव्यानां निर्वाणाप्राप्तेरिति ३६५ सर्वाशुचिमये काये ३६६ सर्वं परवशं दुःखं ३६७ सव्वे जीवा वि इच्छंति ३६८ सत्वे पाणा सव्वे भूता ३६९ साधुधर्मः पुनः ३७० साम्यब्रह्मास्त्रमादाय ३७१ सिद्धस्स सुक्खरासी ३७२ सी-उन्ह-खुप्पिवासा ३७३ सीलंगाण सहस्सा ३७४ सीहत्ता निक्खंता ३७५ सुखदुःखानां कर्ता ३७६ सुखेनाकृच्छ्रेण
४९५ ४९४ ३५३ २३९
योगशास्त्रम् ३/१३५ योगशतकम् ७९ साङ्ख्यप्रवचनभाष्यम् १२७ योगप्रदीपः ९८-१०० षड्दर्शनसमुच्चयः ३५ तत्त्वामृतम् २४२ द्वात्रिंशद्वात्रिशिकाः २२/४ धर्मरत्नकरण्डकः १२०,१२१ हिगुलप्रकरणम् १४ उपदेशमाला ११४ तत्त्वामृतम् २१५ यतिशिक्षापञ्चाशिका ३२,३३ तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् १/१ तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् ९/४ पञ्चाशकप्रकरणवृत्तिः ३/४७ तत्त्वामृतम् ३२१ अध्यात्मोपनिषद् २/१२ दशवैकालिकसूत्रम् ६/११ आचाराङ्गसूत्रम् १।४।१।१३२ ललितविस्तरा साम्यशतकम् ९५ विंशतिविशिकाः २०/६ पुष्पमाला ३८५ पञ्चाशकप्रकरणम् ४/२-९ तीर्थोद्गालिकप्रकीर्णकम् ३९८ आत्मानुशासनम् ११ कर्मविपाकवृत्ति: ११,१२
१७१ २९५ ४५९
४०८ ५६३
५४१
५६८ ५६८
२९३
२९९
६६ ५२१ ४३० ३७१
४४७
५७२

Page #402

परिशिष्टम् ४
'पद्मीय'वृत्तौ दर्शितानां शास्त्रपाठानां सूचिः
६५३
पृष्ठ क्र.
५८५ ५९३ ५७४ ४६१ ४२ ५७२
५८५
५२३
६२
५७६
४१
क्र. शास्त्रपाठः
साक्षिग्रन्थनाम ३७७ सुखे वैषयिके लुब्धाः धर्मरत्नकरण्डकः ३६,३७ ३७८ सुच्चा ते जिअलोए
उपदेशमाला २६० ३७९ सुत्ता अमुणी मुणिणो आचाराङ्गसूत्रम् १।३।१।२११ ३८० सुलभं वागनुच्चारं
ज्ञानसारः १३/७ ३८१ सुवण्णरूप्पस्स उ पव्वया भवे उत्तराध्ययनसूत्रम् ९/४८ ३८२ सुहपडिबोहा निद्दा
कर्मविपाकः ११,१२ ३८३ सुहबिंदुं इच्छंतो
धर्मोपदेशमाला ५३ ३८४ सुइहिं अग्गिवण्णार्हि
देशनाशतकम् ९२ ३८५ से ण दीहे ण हस्से
आचाराङ्गसूत्रम् ३८६ सोढाइं तिक्खदुक्खाई
प्रमादपरिहारकुलकम् १३ ३८७ सोयइ वेवइ तप्पड़
आराधनापताका ५४६-५४८ ३८८ सोही उज्जुयभूयस्स
उत्तराध्ययनसूत्रम् ३/१२ ३८९ संजमु सुरसत्थिहि पुअउ संयममञ्जरी २ ३९० संजोगा सवियोगा
संवेगरङ्गमाला ६८ ३९१ संयमः सूनृतं शौचं
योगशास्त्रम् ४/९३ ३९२ संसारम्मि असारे
वैराग्यशतकम् १ ३९३ संसारे नत्थि सुहं
देशनाशतकम् १ ३९४ स्त्रीभूणगोब्राह्मणघात
अध्यात्मोपनिषद् ४/२१ ३९५ स्नानं खलु प्रथम ३९६ स्नेहाभ्यक्ततनोरङ्गं
अध्यात्मसारः १८/११२,११३ ३९७ स्वभावलाभात्किमपि ज्ञानसारः १२/१ ३९८ स्वमनोमण्डपे काङ्क्षाविषवल्ली उपदेशकल्पवल्लिः ३७३ ३९९ स्वाख्यातः खलु धर्मोऽयं योगशास्त्रम् ४/९२-१०२ ४०० हतं मुष्टिभिराकाशं ४०१ हिंसापसत्तस्स
गौतमकुलकम् १८
५२६
२४३
२१८
२२३
५८२ १९३ ५६४ १३१ २९३ ३९५
४३६
५७७ ३५३

Page #403

Yि परिशिष्टम्-५
.८१
*
3
.८१
or
३५३
५८
श्रीयोगसारस्य मूलपद्मीयवृत्त्योरुक्तानां दृष्टान्तानां सूचिः क्र. दृष्टान्तः
वृत्त क्र. पृष्ठ क्र. १ अध्वगदृष्टान्तः ।
३/३०
२९४ २ अभयकुमारादिदृष्टान्तः ।
१/२५ आवर्तमग्ननरदृष्टान्तः ।
५/४५
५९० इलापुत्रदृष्टान्तः ।
२/२६
१९२ इलिकादृष्टान्तः ।
१/४२
१२७ ___ कामुकदृष्टान्तः ।
१/४३
१२८ ७ कालसौकरिकादिदृष्टान्तः ।
१/२६ कूरगडुकमुनिदृष्टान्तः ।
५/२२ चिलातीपुत्रदृष्टान्तः ।
२/२६
१९२ १० जम्बूकुमारदृष्टान्तः ।
४/१५ ११ जातरूपदृष्टान्तः ।
१/१८ १२ त्रिपञ्चशततापसदृष्टान्तः । १३ दधिमन्थदृष्टान्तः ।
२/१८ १४ दृढप्रहारिदृष्टान्तः ।
२/२६ १५ धेनुदृष्टान्तः ।
२/२९
१९९ १६ परवाहिनीदृष्टान्तः ।
४/३५
४०९ १७ पुलिन्ददृष्टान्तः ।
५/३५
५४५ १८ बन्धादिदृष्टान्तः । १९ बालकदृष्टान्तः । २० भरतचकिदृष्टान्तः ।
२/२५ २१ भाण्डदृष्टान्तः ।
२/११ २२ मधुबिन्दुदृष्टान्तः ।
५/४३
५८३ २३ मनुष्यभवदुर्लभताप्रतिपादकदशदृष्टान्ताः ।
४/४०
४२४ २४ मृगतृष्णिकादृष्टान्तः । २५ वज्रमुनिदृष्टान्तः ।
४/१५
३५३ २६ वृक्षवाजिदृष्टान्तौ ।
२६९
२/२५
१७५
४५९
२७२
१८८
१५७
३/६
२३४
३/२१

Page #404

६५५
पृष्ठ क्र.
३५३
५०६
परिशिष्टम् ५ योगसारमूलवृत्त्योरुक्तानां दृष्टान्तानां सूचिः क्र. दृष्टान्तः
वृत्त क्र. २७ शालिभद्रदृष्टान्तः ।
४/१५ २८ शालिभद्रदृष्टान्तः ।
५/२३ २९ शिशुदृष्टान्तः ।
३/२३ शृगालदृष्टान्तः ।
४/२१ ३१ श्रीवीरदृष्टान्तः ।
५/१२ ३२ षडुपकरणवर्तिजलज्ञातम् ।
१/१६ ३३ सिंहदृष्टान्तः ।
४/२१ ३४ सुवर्णमुद्रास्वामीदृष्टान्तः ।
५/३१ ३५ सूर्यसोमदृष्टान्तौ ।
२/२२ ३६ स्थूलिभद्रमुनिदृष्टान्तः ।
४/१५
२७४ ३७४
३०
४७४
५५ ३७२ ५३४ २७२ ३५३

Page #405

R
परिशिष्टम्-६
क्र.
१
श्रीयोगसारस्य 'पद्मीय'वृत्तौ प्रोक्तानां सूक्तरत्नानां सूचिः सूक्तरत्नम्
वृत्त क्र. पृष्ठ क्र. अयं संसारो दुःखस्वरूपः ।
५/४३ ५८१ આ સંસાર દુઃખરૂપ છે. आज्ञापालनेन परमात्माऽऽराद्धो भवति ।
१/२१ ७१ આજ્ઞાના પાલનથી પરમાત્માની આરાધના થાય છે. आध्यात्मिकजगतोऽयं नियमो वर्त्तते-परेषु यदृश्यते
२/११ १५८ तदात्मन्यागच्छतीति । આધ્યાત્મિક જગતનો આ નિયમ છે કે બીજામાં જે દેખાય છે તે પોતાનામાં આવી જાય છે. इमं ग्रन्थमभ्यस्याऽऽत्मानं भावयित्वा कामार्थौ त्यक्त्वा सद्धर्मे ५/४७ ६०० लीनैर्भवितव्यम्, एवं करणेनैवैतद्ग्रन्थाभ्यासः सफलो भवति । આ ગ્રંથનો અભ્યાસ કરીને આત્માને ભાવિત કરીને કામઅર્થને છોડીને સદ્ધર્મમાં લીન થવું. આમ કરવાથી જ આ ગ્રંથનો અભ્યાસ સફળ થાય છે. उपदेशदानं सुकरम्, स्वयमाचरणं दुष्करम्, ततो न केवलमुपदेश- ५/२९ ५३१ दानेन मोदनीयम्, परन्त्वाचरणेऽपि यतनीयम् । ઉપદેશ આપવો સહેલો છે, પોતે આચરણ કરવું મુશ્કેલ છે. માટે માત્ર ઉપદેશ આપીને ખુશ ન થવું, પણ તેનું આચરણ પણ કરવું. ऐहिकसुखं क्षणिकं, मुक्तिसुखं तु शाश्वतम्, ततो मुक्तिसुख- ४/२३ ३८२ प्रापकचारित्रं त्यक्त्वौहिकसुखप्राप्त्यर्थं न प्रयतनीयम्, परन्त्वैहिकसुखं त्यक्त्वा निरतिचारचारित्रं परिपाल्य मुक्तिसुखप्राप्त्यर्थमेव प्रयतनीयम् । આલોકનું સુખ ક્ષણિક છે, મોક્ષનું સુખ શાશ્વત છે. માટે મોક્ષના સુખને પમાડનાર ચારિત્રને છોડીને આલોકના સુખો મેળવવા પ્રયત્ન ન કરવો, પણ આલોકનું સુખ છોડીને નિરતિચાર ચારિત્ર પાળીને મોક્ષનું સુખ મેળવવા જ પ્રયત્ન કરવો.

Page #406

४/१७
३६१
१०
परिशिष्टम् ६ 'पद्मीय'वृत्तावुक्तानां सूक्तरत्नानां सूचिः
६५७ क्र. सूक्तरत्नम्
वृत्त क्र. पृष्ठ क्र. औचित्यं परमो धर्मः ।
५/१० ४६९ ઔચિત્ય એ શ્રેષ્ઠ ધર્મ છે. ८ कर्मरहित आत्मैव परमात्मा ।
१/१ કમરહિત આત્મા એ જ પરમાત્મા છે. कश्चिदेव महासत्त्वशाली संयमी यथाविधि निरतिचारचारित्रं पालयति કોઈક જ મહાસત્ત્વશાળી સંયમી વિધિપૂર્વક નિરતિચાર ચારિત્ર पाणे छे. कषायसंयुक्तं आत्मैव संसार्यात्मा । कषायनिर्मुक्त आत्मैव १/१३ ४९ परमात्मा । કષાયથી યુક્ત આત્મા એ જ સંસારી આત્મા છે, કષાયથી રહિત આત્મા એ જ પરમાત્મા છે. कषायाञ्जित्वाऽऽत्मा विशुद्धः कर्त्तव्यः ।
५/२२ ५०६ કષાયોને જીતીને આત્માને વિશુદ્ધ કરવો. १२ . कुटुम्बमात्मनो भिन्नम्, तदर्थं कृतेन पापेनाऽऽत्मा दुःखी भवति । ५/३७ ५५६
तत: कुटुम्बे ममत्वं न धर्तव्यम्, आत्मसाधनैव कर्तव्या । કુટુંબ આત્મા કરતા જુદું છે. તેની માટે કરેલા પાપથી આત્મા દુઃખી થાય છે. માટે કુટુંબ ઉપર મમત્વ ન કરવું. આત્માની
साधना ४ ४२वी. १३ क्रोधकरणेन परस्य पराजये कृते न काऽपि शूरवीरता, क्षमया १/११ ३५
क्रोधस्य पराभवने एव वस्तुतः शूरवीरता । ક્રોધ કરીને બીજાને હરાવવામાં કોઈ શૂરવીરતા નથી, ક્ષમાથી ક્રોધનો પરાભવ કરવામાં જ ખરી શૂરવીરતા છે. जगज्जयार्थं न प्रयतनीयम्, हीनसत्त्वा एव तथा कुर्वन्ति । ४/५ ३१९ आत्मजयार्थमेव प्रयतनीयम् । तत्कृते च सत्त्वशालिना भवितव्यम् । જગતને જીતવા માટે પ્રયત્ન ન કરવો. અલ્પસત્ત્વવાળા જ તેમ કરે છે. આત્માને જીતવા માટે જ પ્રયત્ન કરવો. તેની
માટે સત્ત્વશાળી થવું. १५ जगद्रञ्जनेन न कोऽपि लाभः । परमात्मगुर्वात्मान एव तोषणीयाः । ३/२६ २८३
જગતને ખુશ કરવાથી કોઈ લાભ નથી. પરમાત્મા, ગુરુદેવ અને આત્માને ખુશ કરવા.

Page #407

६५८ 'पद्मीय'वृत्तावुक्तानां सूक्तरत्नानां सूचिः
परिशिष्टम् ६ क्र. सूक्तरत्नम्
वृत्त क्र. पृष्ठ क्र. १६ जिनाज्ञापालनमेवाऽऽराधना ।
१/२७ ८९ निशानुं पालन में ४ माराधन। छे. १७ जिनाज्ञापालनरतैर्भवितव्यं जिनाज्ञाविराधना च सर्वथा हेया । १/२६ ८६
જિનાજ્ઞાના પાલનમાં રત થવું અને જિનાજ્ઞાની વિરાધના બધી
રીતે ત્યજવી. १८ जीव एक एव । स्वजनाः परकीयाः । ततस्तेषु ममता न ५/३६ ५५२
कर्तव्या । જીવ એકલો છે. સ્વજનો પારકા છે. માટે તેમની ઉપર મમતા
न ७२वी. १९ जीवितशेषेऽपि चित्तं धर्मे स्थिरीकरणेन जीवनं सफलीकर्त्तव्यम् । ५/२६ ५१८
બચેલા જીવનમાં પણ મનને ધર્મમાં સ્થિર કરીને જીવનને સફળ
४२. __ ज्ञानी विशिष्टज्ञानवान् सन्नप्यज्ञबालवत्सर्वत्र समो भवति । ततः ३/२५ २८१
स भवेऽपि मुक्तिसुखमनुभवति । જ્ઞાની વિશેષ જ્ઞાનવાળો હોવા છતાં પણ અજ્ઞ બાળકની જેમ બધે સમાન હોય છે. તેથી તે સંસારમાં પણ મોક્ષના સુખને અનુભવે છે. तटसमीपमागत्य नरेण विशेषयत्नं कृत्वा तटं प्रापणीयं न त्वावर्ते ५/४५ ५९३ निमङ्क्तव्यम् । एवं त्रसत्वादिचारित्रपर्यन्तां सामग्री प्राप्य जीबेन विशेषयत्नेनाऽप्रमत्ततया चारित्रमाराध्य मुक्तिः प्रापणीया न पुनः संसारे भ्रमितव्यम् । કિનારાની નજીક આવીને માણસે વધુ મહેનત કરીને કિનારે પહોંચવું જોઈએ, પણ વમળમાં ડૂબવું ન જોઈએ. એમ ત્રપણાથી માંડીને ચારિત્ર સુધીની સામગ્રી પામીને જીવે વિશેષ ઉદ્યમ કરીને અપ્રમત્તપણે ચારિત્રની આરાધના કરીને મોક્ષ
મેળવવો જોઈએ, પણ ફરી સંસારમાં ન ભમવું જોઈએ. २२ तपः कृत्वा जीवनं सफलं कर्त्तव्यम्, तपो विना तद्धारितमेव । ५/२५ ५१४
તપ કરીને જીવન સફળ કરવું. તપ વિના તે હારી જવાયું. २३ दुर्लभं मानुष्यं प्राप्य लोकोत्तरफलप्राप्त्यै सात्त्विकीभूय सर्वविरतिधर्मः ४/४१ ४३३
पालनीयः । દુર્લભ એવું મનુષ્યપણું પામીને લોકોત્તર ફળને મેળવવા સાત્વિક થઈને સર્વવિરતિ ધર્મનું પાલન કરવું.
२१

Page #408

'पद्मीय 'वृत्तावुक्तानां सूक्तरत्नानां सूचिः
क्र.
सूक्तरत्नम्
२४ दोषाणां प्रारम्भसमये एव ते निवारणीयाः,
पश्चात्तु ते प्रबला
भवन्ति ।
દોષોની શરૂઆતમાં જ તેમને નિવારવા, પછી તો તેઓ બળવાન બની જાય છે.
परिशिष्टम् ६
२५
२६
२७
२८
३२
धर्माराधनार्थं स्त्रीभ्यो विरक्तव्यम् ।
ધર્મની આરાધના કરવા માટે સ્રીઓથી વિરક્ત થવું. धर्मार्थिना सरलेन भवितव्यम् ।
२९ परमानन्दप्राप्त्यर्थमपेक्षा नाश्या ।
३३
ધર્માર્થીએ સરળ થવું જોઈએ.
परमात्मनस्तिस्र आज्ञा: (१) चित्तं निर्मलं कर्त्तव्यम्, (२) रत्नत्रयस्य पुष्टिः कर्त्तव्या, (३) दोषाश्च हन्तव्याः । પરમાત્માની ત્રણ આશાઓ છે - (૧) ચિત્તને નિર્મળ કરવું, (२) रत्नत्रयनी पुष्टि अरवी जने (3) घोषोने हावा . परमात्मा वीतराग एव भवति । પરમાત્મા વીતરાગ જ હોય છે.
પરમાનંદ પામવા અપેક્ષાનો નાશ કરવો.
३० प्रणिधानकृतं च कर्म तीव्रविपाककृद्भवति ।
પ્રણિધાન (એકાગ્રતા) પૂર્વક બંધાયેલું કર્મ તીવ્ર ફળ આપે છે. ३१ प्रमादेन संसारभ्रमणं भवति, अप्रमादेन तु मोक्षोऽवाप्यते
३४
-
પ્રમાદથી સંસારભ્રમણ થાય છે, અપ્રમાદથી તો મોક્ષ મળે છે. प्रशान्तो निरीहः सानन्दश्च मुनिस्त्रैलोक्योपरिवर्त्ती भवति । ततस्तेन गृहस्थानां चाटूनि न कर्त्तव्यानि । राजहंसोऽशुचौ चञ्चपातं न करोति ।
પ્રશાંત, સ્પૃહા વિનાનો અને સદા આનંદવાળો મુનિ ત્રણ લોકની ઉપર રહેલ છે. માટે તેણે ગૃહસ્થોની આગળ ખુશામત ન કરવી. રાજહંસ વિષ્ટામાં ચાંચ નાંખતો નથી. भाविदुःखं विचिन्त्य परपीडा परिहरणीया ।
ભવિષ્યમાં આવનારા દુઃખને વિચારી બીજાને પીડા ન કરવી. मुक्तिस्तु समतयैव भवति ।
મોક્ષ તો સમતાથી જ થાય છે.
३५ मुनिना स्वपरसन्तापकृद्भाषा न वक्तव्या ।
મુનિએ પોતાને અને બીજાને સંતાપ થાય તેવી ભાષા ન जोसवी.
वृत्त क्र.
३/१३
४/१४
५/२०
१/२२
१/४०
५/१९
१/२
५/४१
४/६
५/४०
२/२४
५/८
६५९
पृष्ठ क्र.
२५३
३४८
४९९
७६
१२४
४९७
१२
५७७
३९१
५६८
१८७
४६६

Page #409

६६०
'पद्मीय वृत्तावुक्तानां सूक्तरलानां सूचिः
परिशिष्टम् ६ वृत्त क्र. पृष्ठ क्र.
४/२१
३७५
५/३०
५३३
५/२
४४४
५/५
४५३
२/८
१५४
क्र.
सूक्तरलम् ३६ मुनिभिः सैंही वृत्तिरेवाऽऽचरणीया ।
મુનિઓએ સિંહવૃત્તિનું જ આચરણ કરવું. ३७ मुमुक्षुणा दुःखं सुखत्वेन मन्तव्यं सुखञ्च दुःखत्वेन ।
મોક્ષના અભિલાષીએ દુઃખને સુખ તરીકે અને સુખને દુઃખ
તરીકે માનવું. ३८ मुमुक्षुभिर्मनः स्थिरीकर्तव्यम्, मनसः स्थिरीकरणमेव तात्त्विको
धर्मः । મુમુક્ષુઓએ મનને સ્થિર કરવું જોઈએ. મનને સ્થિર કરવું એ
જ સાચો ધર્મ છે. ३९ मूढेन स्वकृतासच्चेष्टाः स्मृत्वा वैदग्ध्यमदो न कर्त्तव्यः ।
મૂઢ જીવે પોતે કરેલી ખરાબ ચેષ્ટાઓ યાદ કરીને વિદ્વત્તાનો
મદ ન કરવો. ४० मोहान्धः परस्मिन्नविद्यमानानपि दोषान्पश्यति, परस्मिन् विद्या
मानानपि गुणान्न पश्यति, स्वात्मनि विद्यमानानपि दोषान्न पश्यति, स्वात्मन्यविद्यमानानपि गुणान्पश्यति । મોહથી આંધળો જીવ બીજામાં નહીં રહેલા એવા પણ દોષોને જુવે છે, બીજામાં રહેલા પણ ગુણોને જોતો નથી, પોતાનામાં રહેલા પણ દોષોને જોતો નથી, પોતાનામાં નહીં રહેલા એવા
પણ ગુણોને જુવે છે. ४१ यत्र साम्यं तत्र धर्मः ।
જ્યાં સામ્ય છે ત્યાં ધર્મ છે. ४२ यथा यथाऽऽत्मनि गुणानां प्रादुर्भावो भवति तथा तथाऽऽत्मनि
विद्यमानस्य परमात्मन आविर्भावो भवति । જેમ જેમ આત્મામાં ગુણો પ્રગટ થાય છે તેમ તેમ આત્મામાં ' રહેલ પરમાત્મા પ્રગટ થાય છે. यथाशक्ति परोपदेशदाने यतितव्यम् ।
શક્તિ મુજબ બીજાને ઉપદેશ આપવા પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. ४४ यस्य वस्तुनो दुरुपयोगः क्रियते तद्भवान्तरे न प्राप्यते ।
જે વસ્તુનો દુરુપયોગ કરાય છે તે ભવાંતરમાં મળતી નથી. ४५ योगस्य सारः समत्वम् ।
યોગનો સાર સમતા છે.
१६
१/६
२४
४३
१/१
२
३३६
१७६

Page #410

परिशिष्टम् ६
'पद्मीय 'वृत्तावुक्तानां सूक्तरत्नानां सूचिः
क्र.
सूक्तरत्नम्
४६ योगिसुखं चक्रवर्त्तिसुखमतिशेते । ततः शान्तेन सुखासीनेन निर्द्वन्द्वेन निष्परिग्रहेण च सता योगिसुखार्थं प्रयतनीयम् । યોગીનું સુખ ચક્રવર્તીના સુખ કરતાં ચઢિયાતું છે. તેથી શાંત, સુખમાં લીન, દ્વન્દ્વ રહિત અને પરિગ્રહ રહિત થઈને યોગીના સુખ માટે પ્રયત્ન કરવો.
यो याचते स दरिद्रः कथ्यते । यो न याचते स ईश्वर इत्युच्यते ।१/११ જે માંગે છે તે દરિદ્ર કહેવાય છે. જે માંગતો નથી તે શ્રીમંત
दुहेवाय छे.
४७
४८
४९
५०
५१ विषयसुखेच्छाक्षयार्थमात्मानन्दे मग्नेन भवितव्यम् ।
५२
रागद्वेषयोरपि रागोऽनिष्टतरः, द्वेषकारणत्वात् । રાગ-દ્વેષમાં પણ રાગ વધુ ખરાબ છે, કેમકે દ્વેષનું પણ કારણ राग ४ छे.
रागद्वेषरहितमनसो निष्पादनमेव तात्त्विको धर्मः ।
મનને રાગ-દ્વેષ રહિત કરવું એ જ સાચો ધર્મ છે. लोभः सर्वेषां पापानां जनकः ।
લોભ બધા પાપોનો બાપ છે.
५४
વિષયસુખની ઈચ્છાનો નાશ કરવા આત્માના આનંદમાં મગ્ન
વીતરાગનું ધ્યાન કરનાર જીવ વીતરાગ બને છે. ५३ वीरविभुदृष्टान्तेन सर्वत्राऽप्रीतिः परिहार्या । પ્રભુવીરનું દૃષ્ટાંત લઈ બધે અપ્રીતિ ત્યજવી. शरीरमशुचि, तस्य शुचीकरणायाऽऽग्रहो न कर्त्तव्यः, परन्तु शरीरेणाऽऽत्महितं साध्यम् ।
શરીર અપવિત્ર છે. તેને પવિત્ર કરવાનો આગ્રહ ન કરવો, પણ શ૨ી૨ વડે આત્માનું હિત સાધવું.
५६
थj.
वीतरागं ध्यायञ्जीवो वीतरागो भवति ।
५५ सत्त्वशालीभूय रौद्रपरीषहाः सानन्दं सोढव्याः ।
સાત્ત્વિક થઈને ભયંકર પરીષહો આનંદપૂર્વક સહન કરવા. सदा तपोरतेन भवितव्यम् ।
હંમેશા તપમાં રત રહેવું.
वृत्त क्र.
५/३४
१/१
५/३
५/१७
५/३३
२/४५
५/१२
५/३९
४/६
५/२३
६६१
पृष्ठ क्र.
५४५
४३
५
४४८
४९२
५४१
१३३
४७९
५६४
३२२
५०९

Page #411

क्र.
४८७
१९८
२/२६
सर
१६२
'५/३८
५६०
६६२
'पद्मीय वृत्तावुक्तानां सूक्तरत्नानां सूचिः परिशिष्टम् ६ सूक्तरत्नम्
वृत्त क्र. पृष्ठ क्र. ५७ सदाऽनुत्सुकेन भाव्यम् ।
५/१५ હંમેશા અનુત્સુક થવું. ५८ समता परमो धर्मः ।
२/२८ સમતા એ શ્રેષ્ઠ ધર્મ છે. समत्वं लक्ष्यीकृत्यैव बाह्याऽनुष्ठानानि विधेयानि ।
સમતાનું લક્ષ્ય રાખીને જ બાહ્ય અનુષ્ઠાનો કરવા. ६० सर्वदोषाभाव एव मुक्तिः ।
२/१३ બધા દોષોનો અભાવ એ જ મોક્ષ છે. ६१ सर्वमनित्यम्, ततो वस्तु स्वं वा शाश्वतं मत्वा पापं न
करणीयम् । બધું અનિત્ય છે. માટે વસ્તુને કે પોતાને શાશ્વત માનીને પાપ
ન કરવું. ६२ सात्त्विक एव परमात्मा भवति, न तु निःसत्त्वोऽल्पसत्त्वो वा । ४/३१ ४०१
સાત્ત્વિક જ પરમાત્મા બને છે, નિસત્ત્વ કે અલ્પસત્ત્વવાળો
नही. ६३ सात्त्विकीभूयोपसर्गे धीरैर्भवितव्यमसंयमाच्च भीरुभिर्भवितव्यम् । . ४/७
સાત્ત્વિક થઈને ઉપસર્ગમાં ધીર થવું અને અસંયમથી ડરવું. ६४ साधकैः स्त्रीसम्पर्कः सर्वथा हेयः ।।
___४/१२ સાધકોએ સ્ત્રીનો સંપર્ક બધી રીતે છોડવો. ६५ सुखदुःखे न पारमार्थिके, परन्तु काल्पनिके । ततः सुखे न ५/३१
मोदनीयं दुःखञ्च न द्वेष्टव्यम् । સુખ-દુ:ખ વાસ્તવિક નથી, પરંતુ કાલ્પનિક છે. માટે સુખમાં
ખુશ ન થવું અને દુઃખનો દ્વેષ ન કરવો. ६६ सुखाद्वैतानुभवार्थं परमात्मनि लीनैर्भवितव्यम् ।
... ५/३२ ५३८ અસાધારણ સુખને અનુભવવા પરમાત્મામાં લીન થવું. ६७ संसारे सर्वाञ्जीवान्दुःखितान्दृष्ट्वाऽऽत्मा वैराग्येण वासनीयः । ५/४४ ५८९
સંસારમાં બધા જીવોને દુઃખી જોઈને આત્માને વૈરાગ્યથી વાસિત
४२वो. ६८ संसारे सुखलेशमपि नास्ति ।
३/६ સંસારમાં જરાય સુખ નથી.
३२७
३४४
५३६
२३६

Page #412

परिशिष्टम् ६ 'पद्मीय'वृत्तावुक्तानां सूक्तरलानां सूचिः
६६३ क्र. सूक्तरत्नम्
वृत्त क्र. पृष्ठ क्र. ६९ संसारे सुखं नास्ति । ततः सांसारिकसुखार्थं न प्रयतनीयम् । ५/४३ ५८७
मुक्तावेव सुखं विद्यते, ततस्तदर्थमेव प्रयतनीयम् । સંસારમાં સુખ નથી. તેથી સંસારના સુખ માટે પ્રયત્ન ન કરવો. મુક્તિમાં જ સુખ છે, તેથી તેની માટે જ પ્રયત્ન કરવો. स्वात्मनः साधनां परित्यज्य न केवलं परांस्तारयितुमेव प्रयत- ३/२० २६९ नीयम् । स्वात्मसाधनां कुर्वतैवाऽन्यतारणप्रयासः कर्तव्यः । પોતાના આત્માની સાધના છોડીને માત્ર બીજાને જ તારવાનો પ્રયત્ન ન કરવો. પોતાના આત્માની સાધના કરતાં કરતાં જ બીજાને તારવાનો પ્રયત્ન કરવો. स्वोदरपूरणार्थं गृहस्थान्प्रशंसन्मुनिरुभयभ्रष्टो भवति-प्रव्रजितत्वेन स ४/२० ३७१ ऐहिकपदार्थांस्त्यजति, साध्वाचारविराधनेन स परलोकमपि त्यजति । પોતાનું પેટ ભરવા ગૃહસ્થોની પ્રશંસા કરતો મુનિ ઉભયભ્રષ્ટ થાય છે. દીક્ષા લીધી હોવાથી તે આલોકના પદાર્થોને છોડે છે. સાધ્વાચારની વિરાધના કરવાથી તે પરલોકને પણ છોડે છે.

Page #413

अथ ग्रन्थप्रकाशकप्रशस्तिः
(शार्दूलविक्रीडीतम्) पादाङ्गुष्ठसुचालितामरगिरि-हस्तास्तदेवस्मयः, जिह्वाखण्डितशक्रसंशयचयो, वाङ्नष्टहालाहलः । सर्वाङ्गीणमहोपसर्गदकृपा-नेत्राम्बुदत्ताञ्जलिः, दाढादारितदिव्ययुत्समवतात्-श्रीवर्धमानो जिनः ॥११॥
(उपजातिः) श्रीगौतमस्वामि-सुधर्मदेव-जम्बूप्रभु-श्रीप्रभवप्रमुख्याः । सूरीशपूजापदसूरिदेवा, भवन्तु ते श्रीगुरवः प्रसन्नाः ॥२॥
(वसन्ततिलका) एतन्महर्षिशुचिपट्टपरम्पराजान्-आनन्दसूरिकमलाभिधसूरिपादान् । संविग्नसन्ततिसदीशपदान् प्रणम्य, श्रीवीरदानचरणांश्च गुरून् स्तविष्ये ॥३॥ श्रीदानसूरिवरशिष्यमतल्लिका स, श्रीप्रेमसूरिभगवान् क्षमया क्षमाभः । सिद्धान्तवारिवरवारिनिधिः पुनातु, चारित्रचन्दनसुगन्धिशरीरशाली ॥४॥
____(शार्दूलविक्रीडितम्) प्रत्यग्रत्रिशतर्षिसन्ततिसरित्-स्रष्टा क्षमाभृद्महान्, गीतार्थप्रवरो वरश्रुतयुतः सर्वागमानां गृहम् । तर्के तर्कविशुद्धबुद्धिविभवः सोऽभूत् स्वकीयेऽप्यहो, गच्छे संयमशुद्धितत्परमतिः प्रज्ञावतामग्रणीः ॥५॥ तत्कालीनकरग्रहग्रहविधा-वब्दे ह्यभूद् वैक्रमे, तिथ्याराधनकारणेन करुणो भेदस्तपागच्छजः । कारुण्यैकरसेन तेन गुरुणा सत्पट्टकादात्मनो, बढ्शेन निवारितः खकरखौ-ष्ठे पिण्डवाडापुरे ॥६॥

Page #414

ग्रन्थप्रकाशकप्रशस्तिः
(वसन्ततिलका)
तत्पट्टभृद् भुवनभान्वभिधश्च सूरिः, श्रीवर्धमानतपसां निधिरुग्रशीलः । न्याये विशारद इतीह जगत्प्रसिद्धो, जातोऽतिवाक्पतिमति-र्मतिमच्छरण्यः ॥७॥ तस्याद्यशिष्यलघुबन्धुरथाब्जबन्धु-तेजास्तपः श्रुतसमर्पणतेजसा सः ।
पन्यासपद्मविजयो गणिराट् श्रियेऽस्तु, क्षान्त्येकसायकविदीर्णमहोपसर्गः ॥८॥ सर्वाधिकश्रमणसार्थपतिर्मतीशः पाता चतुःशतमितर्षिगणस्य शस्यः । गच्छाधिनाथपदभृज्जयघोषसूरिः, 'सिद्धान्तसूर्य' यशसा जयतीह चोच्चैः ॥९॥ सद्बुद्धिनीरधिविबोधनबद्धकक्षो, वैराग्यदेशनविधौ परिपूर्णदक्षः । सीमन्धरप्रभुकृपापरपात्रमस्तु श्रीहेमचन्द्रभगवान् सततं प्रसन्नः
,
६६५
-
॥१०॥
कारुण्यकम्रालयानां महनीयमुख्यानां महोमालिनां लोकोपकारचतुराणां वैराग्यदेशनादक्षाचार्यदेव - श्रीमद्विजयहेमचन्द्रसूरीश्वराणां सदुपदेशेन श्रीजिनशासन-आराधनाट्रस्ट विहिते श्रुतसमुद्धारकार्यान्वये प्रकाशितमिदं ग्रन्थरत्नं श्रुतभक्तितः ।

Page #415

(सुकृत अनुमोदना
__ श्री जिनशासन सुकृत मुख्य आधारस्तंभ (१) श्री नयनबाळा बाबुभाई जरीवाला परिवार, ह. लीनाबेन चंद्रकुमारभाई जरीवाला - मुंबई. (२) श्री मूळीबेन अंबालाल शाह परिवार, ह. रमाबेन पुंडरीकभाई शाह, खंभात - मुंबई. (३) श्री नयनबाळा बाबुभाई जरीवाला परिवार, ह. शोभनाबेन मनीषभाई जरीवाला - मुंबई (४) श्री सायरकंवर यादवसिंहजी कोठारी परिवार, ह. मीनाबेन विनयचन्द कोठारी, जोधपुर-मुंबई (५) श्री हसमुखभाई केसरीचंद चूडगर - इन्टास, अमदावाद (६) शेठश्री कांतिलाल लल्लुभाई झवेरी परिवार
श्री जिनशासन सुकृत आधारस्तंभ (१) श्री कमळाबेन कांतिलाल शाह परिवार, ह. बीनाबेन कीर्तिभाई शाह (घाटकोपर-सांघाणी) (२) श्रीमती जागृतिबेन कौशिकभाई बावीशी, डालिनी जयकुमार महेता, म्हेंक, कांदिवली, मुंबई. (प्रेरक : प.पू.आ. श्रीमद्विजय हेमचन्द्रसूरीश्वरजी महाराजा)
श्री श्रुतोद्धार मुख्य आधारस्तंभ (१) श्री माटुंगा श्वेताम्बर मूर्तिपूजक जैन संघ - मुंबई (२) श्री अठवालाईन्स श्वेतांबर मूर्तिपूजक जैन संघ अने श्री फूलचंद कल्याणचंद झवेरी ट्रस्ट, सुरत. (३) श्री गोवालिया टेंक जैन संघ, मुंबई (४) श्री नवजीवन श्वेताम्बर मूर्तिपूजक जैन संघ, मुंबई (५) श्री यशोविजयजी जैन संस्कृत पाठशाला तथा श्री जैन श्रेयस्कर मंडल, महेसाणा (६) श्री दादर जैन पौषधशाला ट्रस्ट संचालित ॐ श्री दादर आराधना भवन जैन श्वे.मू.तपा. संघ (७) श्री मुलुन्ड श्वे.मू. जैन संघ, मुंबई (प्रेरक : प.पू.आ. श्रीमद्विजय हेमचन्द्रसूरीश्वरजी महाराजा) (८) श्री शंखेश्वर पार्श्वनाथ श्वे.मू.तपा. जैन संघ, घाटकोपर (ई), मुंबई (९) श्री सहसावन कल्याणक भूमि तीर्थोद्धारक समिति, जूनागढ (प.पू.पं. चन्द्रशेखरवि. म.ना शिष्य
पू. मुनिश्री धर्मरक्षितवि. म. तथा पू. मुनिश्री हेमवल्लभवि. म.नी पंन्यासपदवी निमित्ते) (१०) श्री जवाहरनगर श्वे.मू. जैन संघ, गोरेगांव, मुंबई (प्रेरक : प्रेम-भुवनभानुसूरि समुदायना राजप्रभावक ___ प.पू.आ. श्री रत्नसुंदरसूरीश्वरजी महाराजा)
श्री श्रुतोद्धार आधारस्तंभ (१) श्री हेमचंद्राचार्य जैन ज्ञानमंदिर - पाटण

Page #416

श्री श्रुतोद्धार आधारस्तंभ
(२)
श्री मनफरा श्वेतांबर मूर्तिपूजक जैन संघ मनफरा.
(प्रेरक : प.पू. आ. श्रीमद् विजयकलाप्रभसूरीश्वरजी म. ) (३) श्री नडियाद वे.मू. जैन संघ
-
नडियाद (प्रेरक : प.पू. आ. श्रीमद्विजय हेमचन्द्रसूरीश्वरजी
६६७
महाराजा)
(४) श्री के.पी. संघवी चेरीटेबल ट्रस्ट संचालित श्री पावापुरी तीर्थधाम- जीवमैत्रीधाम (प्रेरक : प.पू. आ. श्रीमद्विजय कल्याणबोधिसूरि म.सा.)
(५) श्री जैन श्वेतांबर मूर्तिपूजक संघ, सायन (शिव), मुंबई
(६) श्री बाबुभाई सी. जरीवाला चेरीटेबल ट्रस्ट, ह. श्री आदिनाथ जैन संघ, निझामपुरा, वडोदरा. (प्रेरक : प.पू.आ. श्रीमद्विजय हेमचन्द्रसूरीश्वरजी महाराजा)
(७) श्री रिद्धि सिद्धि वर्धमान हाईट्स श्वे. मू. जैन संघ, भायखला, मुंबई. (प्रे. : प.पू.मु. श्री
जिनप्रेमवि. म. सा.)
(८) श्री आदिनाथ सोसायटी जैन टेम्पल ट्रस्ट, पूना, (प्रेरक : पू.पं. श्री अपराजितविजयजी गणिवर्य) (९) श्री मुलुंड वे.मू. तपागच्छ समाज, मुंबई (प्रेरक : प.पू.पं. श्री हिरण्यबोधिवि. म. सा. प.पू.मु. श्री हेमदर्शनवि. म. सा.)
(१०) श्री विक्रोली संभवनाथ जैन श्वे. मू. पू. संघ, विक्रोली (ई), मुंबई
(प्रेरक : प.पू.मु. श्री यशकल्याण वि. म. प.पू.मु. श्री तीर्थप्रेमवि. म.)
(११) श्री विश्वनंदीकर जैन संघ, भगवाननगरनो टेकरो, अमदावाद.
(प्रेरक : पू. आ. श्री जगच्चंद्रसूरीश्वरजी म.सा.)
(१२) श्री आदिश्वरजी महाराज मंदिर ट्रस्ट, श्री दशा ओसवाल सिरोहीया साथ गोटीवाला, धडा, पूना. (प्रेरक : तपस्वीरत्न पू.मु. श्री अभयरत्नवि. म. )
(१३) श्री गोडी पार्श्वनाथ टेम्पल ट्रस्ट, पूना (प्रेरक : प.पू. आ. श्री कल्याणबोधिसूरीश्वरजी म.सा.) (१४) श्री कस्तूरधाम, पालीताणा, प.पू. आ. श्री हेमप्रभसूरीश्वरजी म. सा. नी आचार्यपदवी निमित्ते (प्रेरक : प.पू.पं. श्री वज्रसेन वि. गणिवर्य )
(१५) श्री शाहीबाग गीरधरनगर जैन श्वेताम्बर मूर्तिपूजक संघ, अमदावाद. (प्रेरक : प.पू. आ. श्रीमद्विजय
कल्याणबोधिसूरि म.सा.)
(१६) श्री कस्तुरधाम-पालीताणा (प्रेरक : प.पू.पं. श्री भद्रंकरविजयजी शिष्य आ. श्रीकुंदकुंदसरिशिष्यप.पू.पं. श्री वज्रसेनविजयजी म.सा. )
(१७) श्री साबरमती श्वे. मू. जैन संघ, रामनगर, अमदावाद
(प्रेरक : प.पू. आ. श्रीमद्विजय कल्याणबोधिसूरीश्वरजी म.सा. )
(१८) श्री गांधीनगर वे.मू. जैन संघ (प्रेरक : प.पू. मुनिश्री अभयरत्नवि. म. प. पू. मुनिश्री रत्नबोधि वि.म., प.पू. मुनिश्री मुक्तिप्रेम वि.म.)

Page #417

६६८
(१९) श्री भवानीपुर श्वे. मू. संघ, कलकत्ता
(२०) श्री कल्याणजी सौभागचंदजी जैन पेढी, पिंडवाडा
(प्रेरक : प.पू. आ. श्री हेमचंद्रसूरीश्वरजी म. प.पू. आ. श्री कल्याणबोधिसूरि म.) (२१) श्री महेसाणा उपनगर जैन संघ (प्रेरक : प.पू. आ. श्री हेमचंद्रसूरीश्वरजी म. सा. ) (२२) श्री पार्श्वनाथ श्वे. मू. जैन संघ, संघाणी, घाटकोपर, मुंबई
(प्रेरक : प.पू.आ. श्री हेमचंद्रसूरीश्वरजी म. प.पू. आ. श्री कल्याणबोधिसूरि म. ) (२३) श्री उमरा श्वेताम्बर मूर्तिपूजक जैन संघ, सुरत
१)
३)
४)
६)
श्रुतसमुद्धारक
७)
(श्रुतसमुद्धारक
भाणबाइ नानजी गडा, मुंबइ. (प. पू. गच्छाधिपति आचार्यदेव श्रीमद्विजय भुवनभानुसूरि म. सा.ना उपदेशथी)
शेठ आणंदजी कल्याणजी, अमदावाद.
श्री शांतिनगर श्वेतांबर मूर्तिपूजक जैन संघ, अमदावाद.
(प. पू. तपसम्राट आचार्यदेव श्रीमद्विजयहिमांशुसूरि म. सा. नी प्रेरणाथी)
श्री श्रीपाळनगर जैन उपाश्रय ट्रस्ट, वालकेश्वर, मुंबई.
(प.पू. गच्छाधिपति आचार्यदेव श्रीमद्विजय रामचंद्रसूरि म.सा. नी दिव्यकृपा तथा पू. आचार्यदेव श्रीमद्विजय मित्रानंदसू. म. सा. नी प्रेरणाथी)
श्री लावण्य सोसायटी श्वेतांबर मूर्तिपूजक जैन संघ, अमदावाद. ( प. पू. पंन्यासजी श्री कुलचंद्रविजयजी गणिवर्यनी प्रेरणाथी)
नयनबाला बाबुभाइ सी. जरीवाला हा. चंद्रकुमार, मनीष, कल्पनेश (प. पू. मुनिराज श्री कल्याणबोधि विजयजी म. सा. नी प्रेरणाथी)
केशरबेन रतनचंद कोठारी हा. ललितभाइ (प. पू. गच्छाधिपति आचार्यदेव श्रीमद्विजय जयघोषसूरीश्वरजी महाराजानी प्रेरणाथी)
८)
श्री श्वेतांबर मूर्तिपूजक तपागच्छीय जैन पौषधशाला ट्रस्ट, दादर, मुंबई. ( प.पू. वैराग्यदेशनादक्ष आचार्य भगवंत श्रीहेमचंद्रसूरीश्वरजी म. सा.नी प्रेरणाथी)
९)
श्री मुलुंड श्वेतांबर मूर्तिपूजक जैन संघ, मुलुंड, मुंबइ. ( प.पू. आचार्यदेव श्रीहेमचंद्रसूरीश्वरजी म. सा.नी प्रेरणाथी)
१०) श्री सांताक्रुझ श्वेतां. मूर्ति तपागच्छ संघ, सांताक्रुझ, मुंबई. (प.पू. आचार्यदेव श्रीहेमचंद्रसूरि म. सा.नी प्रेरणाथी)

Page #418

श्रुतसमुद्धारक
६६९ ११) श्रीदेवकरण मूलजीभाइ जैन देरासर पेढी, मलाड (वेस्ट), मुंबइ. (प. पू. मुनिराज श्री संयमबोधिवि.
म. सा.नी प्रेरणाथी) १२) संघवी अंबालाल रतनचंद जैन धार्मिक ट्रस्ट, खंभात.
(पूज्य साध्वीश्री वसंतप्रभाश्रीजी म., पूज्य साध्वीश्री स्वयंप्रभाश्रीजी म. तथा पू. साध्वीश्री
दिव्ययशाश्रीजी म.नी प्रेरणाथी मूळीबेननी आराधनानी अनुमोदनार्थे) १३) बाबु अमीचंद पन्नालाल आदीश्वर जैन टेम्पल चेरीटेबल ट्रस्ट, वालकेश्वर, मुंबइ-६.
(पू. मुनिराजश्री अक्षयबोधिविजयजी म.सा., पू. मुनिराजश्री महाबोधिविजयजी म.सा. तथा पू.
मुनिराजश्री हिरण्यबोधि विजयजी म.सा.नी प्रेरणाथी) १४) श्री श्रेयस्कर अंधेरी गुजराती जैन संघ, मुंबइ. (पू. मुनिराजश्री हेमदर्शन वि.म. तथा पू. मुनिराजश्री
रम्यघोष वि.म.नी प्रेरणाथी) १५) श्री जैन श्वेतांबर मूर्तिपूजक संघ, मंगल पारेखनो खांचो, शाहपुर, अमदावाद. (प. पू. आचार्यदेव
श्रीरूचकचंद्रसूरि म.नी प्रेरणाथी) १६) श्री पार्श्वनाथ श्वेतांबर मूर्तिपूजक जैन संघ, सांघाणी एस्टेट, घाटकोपर (वेस्ट), मुंबइ. (पू.
मुनिराजश्री कल्याणबोधिविजयजी म. सा.नी प्रेरणाथी) १७) श्री नवजीवन सोसायटी जैन संघ, बोम्बे सेन्ट्रल, मुंबइ. (पू. मुनिराजश्री अक्षयबोधि वि. म.नी
प्रेरणाथी) १८) श्री कल्याणजी सौभागचंदजी जैन पेढी, पिंडवाडा. (सिद्धांतमहोदधि स्व. आ. श्रीमद्विजयप्रेमसूरीश्वरजी
म. सा.ना संयमनी अनुमोदनार्थे) श्री घाटकोपर जैन श्वेतांबर मूर्तिपूजक संघ, घाटकोपर (वेस्ट), मुंबइ. (वैराग्यदेशनादक्ष पू. आ.
श्रीहेमचंद्रसूरि म. सा.नी प्रेरणाथी) २०) श्री आंबावाडी श्वेतांबर मूर्तिपूजक जैन संघ, अमदावाद. (पू. मुनिराजश्री कल्याणबोधि विजयजी
म.नी प्रेरणाथी) श्री जैन श्वेतांबर मूर्तिपूजक संघ, वासणा, अमदावाद. (पू. आचार्यश्री नररत्नसूरि म.ना संयमजीवननी
अनुमोदनार्थे पूज्य तपस्वीरत्न आचार्यश्री हिमांशुसूरीश्वरजी म. सा.नी प्रेरणाथी) २२) श्री प्रेमवर्धक आराधक समिति, धरणिधर देरासर, पालडी, अमदावाद. (पू. गणिवर्य
श्रीअक्षयबोधिविजयजी म.नी प्रेरणाथी) २३) श्री महावीर जैन श्वेता. मूर्तिपूजक संघ, शेठ केशवलाल मूळचंद जैन उपाश्रय, पालडी, अमदावाद.
(प. पू. आचार्यश्री राजेन्द्रसूरि महाराज सा.नी प्रेरणाथी) २४) श्री माटुंगा जैन श्वेतां. मूर्तिपूजक तपगच्छ संघ एन्ड चेरिटीझ, माटुंगा, मुंबइ. २५) श्री जीवित महावीरस्वामी जैन संघ, नांदिया. (राजस्थान)
(पू. गणिवर्य श्री अक्षयबोधिवि. म.सा. तथा मुनिराजश्री महाबोधिवि. म.सा.नी प्रेरणाथी) २६) श्री विशा ओशवाल तपागच्छ जैन संघ, खंभात. (वैराग्यदेशनादक्ष प. पू. आचार्यदेवश्री हेमचंद्रसूरि
म. सा.नी प्रेरणाथी)
२१)

Page #419

श्रुतसमुद्धारक
६७०
२७) श्री विमल सोसायटी आराधक जैन संघ, बाणगंगा, वालकेश्वर मुंबई - ४०० ००७. २८) श्री पालिताणा चातुर्मास आराधना समिति (प. पू. वैराग्यदेशनादक्ष आचार्यदेव श्रीमद्विजयहेमचंद्रसूरीश्वरजी म. सा. ना सं. २०५३ना पालिताणा मध्ये चातुर्मास प्रसंगे ज्ञाननिधिमांथी) २९) श्रीसीमंधरजिन आराधक ट्रस्ट, एमरल्ड एपार्टमेन्ट, अंधेरी (इ), मुंबई. ( मुनिराज श्री नेत्रानंदविजयजी म. सा.नी प्रेरणाथी)
३०) श्री धर्मनाथ पोपटलाल हेमचंद जैन श्वेतांबर मूर्तिपूजक संघ, जैननगर, अमदावाद. (प.पू. मुनिराज श्री संयमबोधिविजयजी म.सा. नी प्रेरणाथी)
३१) श्रीकृष्णनगर जैन श्वेतांबर मूर्तिपूजक संघ, सैजपुर, अमदावाद. ( प.पू. आचार्यदेव श्रीमद्विजय हेमचंद्रसूरीश्वरजी म. सा. ना कृष्णनगर मध्ये संवत २०५२ना चातुर्मास निमित्ते प. पू. मुनिराज श्री कल्याणबोधिविजयजी म. सा. नी प्रेरणाथी)
३२) श्री बाबुभाइ सी. जरीवाला ट्रस्ट, निझामपुरा, वडोदरा - २. ( प. पू. मुनिराज श्री कल्याणबोधिविजयजी म. सा.नी प्रेरणाथी)
३३) श्री गोडी पार्श्वनाथजी टेम्पल ट्रस्ट, पुना. ( प.पू. गच्छाधिपति आचार्यदेव श्रीमद्विजय जयघोषसूरीश्वरजी म.सा. तथा पू. मुनिराज श्री महाबोधिविजयजी म. सा.नी प्रेरणाथी)
३४) श्री शंखेश्वर पार्श्वनाथ जैन श्वेतांबर मंदिर ट्रस्ट, भवानी पेठ, पुना.
( पू. मुनिराज श्री अनंतबोधिविजयजी म. सा. नी प्रेरणाथी)
३५) श्री रांदेर रोड जैन संघ, सुरत. (पू.पं. श्री अक्षयबोधि विजयजी म. सा. नी प्रेरणाथी ) ३६) श्री श्वेतांबर मूर्तिपूजक तपागच्छ दादर जैन पौषधशाला ट्रस्ट, आराधना भुवन, दादर, मुंबई. ( मुनिराज श्री अपराजितविजयजी म. सा. नी प्रेरणाथी)
३७) श्री जवाहरनगर जैन श्वेता. मूर्ति. संघ, गोरेगाव, मुंबइ. ( पू. आ. श्री राजेन्द्रसूरि म. सा. नी प्रेरणाथी)
३८) श्री कन्याशाळा जैन उपाश्रय, खंभात. (प. पू. सा. श्री रंजन श्रीजी म. सा., पू. प्र. सा. श्री इंद्र श्रीजी म. सा. ना संयमजीवननी अनुमोदनार्थे प. पू. सा. श्री विनयप्रभाश्रीजी म. सा., प. पू. सा. श्री वसंतप्रभाश्रीजी म. सा. तथा प. पू. साध्वीजी श्री स्वयंप्रभाश्रीजी म. सा. नी प्रेरणाथी )
३९) श्री माटुंगा जैन श्वेतांबर मूर्तिपूजक तपागच्छ संघ एन्ड चेरीटीझ, माटुंगा, मुंबई. ( प. पू. पंन्यासप्रवर श्री जयसुंदरविजयजी म. सा. नी प्रेरणाथी)
४०) श्री शंखेश्वर पार्श्वनाथ श्वेतांबर मूर्तिपूजक जैन संघ, ६० फुट रोड, घाटकोपर (ईस्ट) (पू. पं. श्री वरबोधिविजयजी गणिवर्यनी प्रेरणाथी)
४१) श्री आदिनाथ श्वेतांबर मूर्तिपूजक जैन संघ, नवसारी.
(प.पू.आ. श्री गुणरत्नसूरि म.ना शिष्य पू. पंन्यासजी श्री पुण्यरत्नविजयजी गणिवर्य तथा पू. पं. यशोरत्नविजयजी गणिवर्यनी प्रेरणाथी)
४२) श्री कोइम्बतुर जैन श्वेतांबर मूर्तिपूजक संघ, कोइम्बतुर.

Page #420

५८
श्रुतसमुद्धारक
६७१ ४३) श्री पंकज सोसायटी जैन संघ ट्रस्ट, पालडी, अमदावाद. (प. पू. आ. श्री भुवनभानुसूरि म. सा.नी
गुरुमूर्ति प्रतिष्ठा प्रसंगे थयेल आचार्य-पंन्यास-गणि पदारोहण, दीक्षा वगेरे निमित्ते थयेल
ज्ञाननिधिभांथी.) ४४) श्री महावीरस्वामी जैन श्वेतांबर मूर्तिपूजक देरासर, पावापुरी, खेतवाडी, मुंबइ.
(पू. मुनिराजश्री राजपालविजयजी म.सा. तथा पू.पं. श्री अक्षयबोधिवि. म.सा.नी प्रेरणाथी) ४५) जगद्गुरु श्री हीरसूरीश्वरजी श्वेताम्बर मूर्तिपूजक जैन संघ ट्रस्ट, मलाड (पूर्व), मुंबइ. ४६) श्री पार्श्वनाथ श्वेतां. मूर्तिपूजक जैन संघ, सांघाणी एस्टेट, घाटकोपर (वेस्ट), मुंबइ.
(प. पू. मुनिराजश्री कल्याणबोधिविजयजी म. सा.नी संघमां थयेल गणि पदवीनी अनुमोदनार्थे) ४७) श्री धर्मनाथ पोपटलाल हेमचंद जैन श्वेतां. मूर्तिपूजक संघ, जैननगर, अमदावाद. (पू. मुनिराजश्री
सत्यसुंदर वि. म.सा.नी प्रेरणाथी)
रतनबेन वेलजी गाला परिवार, मुलुंड, मुंबइ. (प्रेरक-पू. मुनिराजश्री रत्नबोधिविजयजी म. सा.) ४९) श्री मरीन ड्राइव जैन आराधक ट्रस्ट, मुंबइ. ५०) श्री सहस्रफणा पार्श्वनाथ जैन देरासर उपाश्रय ट्रस्ट, बाबुलनाथ, मुंबइ. (प्रेरक-मुनिराज श्री
सत्त्वभूषणविजयजी म.)
श्री गोवालीया टेंक जैन संघ मुंबइ. (प्रेरक : पू. गणिवर्यश्री कल्याणबोधि विजयजी म.सा.) ५२) श्री विमलनाथ जैन देरासर आराधक संघ, बाणगंगा, मुंबइ. ५३) श्री वाडिलाल साराभाइ देरासर ट्रस्ट प्रार्थना समाज, मुंबइ
(प्रेरक : मुनिराजश्री राजपालविजयजी तथा पंन्यास श्रीअक्षयबोधिविजयजी गणिवर.) ५४) श्री प्रिन्सेस स्ट्रीट, लुहारचाल जैन संघ. (प्रेरकः पू. गणिवर्य श्री कल्याणबोधि विजयजी म.सा.) ५५) श्री धर्मशांति चेरीटेबल ट्रस्ट, कांदिवली (ईस्ट), मुंबई. (प्रेरक-मुनिराजश्री राजपालविजयजी तथा
पं.श्री अक्षयबोधिविजयजी गणिवर) ५६) सा. श्री सूर्ययशाश्रीजी तथा सा. श्री सुशीलयशाश्रीना पार्ला (ई) कृष्णकुंजमां थयेल चोमासानी
__ आवकमांथी. ५७) श्री प्रेमवर्धक देवास श्वे. मूर्तिपूजक जैन संघ, देवास, अमदावाद
(प्रेरक-पू.आ. श्री हेमचंद्रसूरिजी म.सा. तथा पू. मुनिराजश्री कल्याणबोधिविजयजी म.) ५८) श्री पार्श्वनाथ जैन संघ, समारोड, वडोदरा (प्रेरक-पंन्यासप्रवर श्री कल्याणबोधि विजयजी गणिवर्य) ५९) श्री मुनिसुव्रतस्वामी जैन देरासर ट्रस्ट-कोल्हापुर (प्रेरक-पू.मुनिराजश्री प्रेमसुंदरविजयजी म.) ६०) श्री धर्मनाथ पो. हे. जैननगर श्वे. मू. पू. संघ, अमदावाद (प्रेरक - प. पू. पंन्यासप्रवर श्री
पुण्यरत्नविजयजी गणि) ६१) श्री दिपक जयोति जैन संघ, कालाचोकी, परेल, मुंबई
(प्रेरक - पू.पं. श्री भुवनसुंदरविजयजी गणिवर्य तथा पू.पं. श्री गुणसुंदरविजयजी गणिवर्य)

Page #421

६७२
श्रुतसमुद्धारक ६२) श्री पद्ममणि जैन श्वेतांबर तीर्थ पेढी - पाबल, पुना (प. पू. पंन्यासजी श्री कल्याणबोधिविजयजी
गणिनी वर्धमान तपनी सो ओळीनी अनुमोदनार्थे प. पू. पंन्यास श्रीविश्वकल्याणविजयजी गणिवर्यनी
प्रेरणाथी) ६३) ॐकारसूरीश्वरजी आराधना भुवन - सुरत (प्रेरक- आ. गुणरत्नसूरि म. ना शिष्य मुनिराजनी
जिनेशरत्नविजयजी म.) ६४) श्री गोडी पार्श्वनाथ जैन श्वेतांबर मूर्तिपूजक संघ, नायडु कोलोनी, घाटकोपर(ईस्ट), मुंबई. ६५) श्री आदीश्वर श्वेतांबर मूर्तिपूजक संघ, गोरेगाव-मुंबइ. ६६) श्री आदीश्वर श्वेतांबर ट्रस्ट, सालेम(प्रेरक-प.पू. गच्छाधिपति आ.श्री जयघोषसूरीश्वरजी म.सा.) ६७) श्री गोवालिया टेंक जैन संघ, मुंबई... ६८) श्री विलेपार्ला श्वे. मू.पू. जैन संघ एन्ड चेरीटीझ, विलेपार्ला (पूर्व), मुंबई. ६९) श्री नेनसी कोलोनी जैन श्वे. मू. पू. संघ, बोरीवली (वेस्ट), मुंबई. ७०) मातुश्री रतनबेन नरसी मोनजी सावला परिवार. (पू. पं. श्री कल्याणबोधिविजयजीना शिष्य
मुनिराजश्री भकितवर्धनविजयजी म. सा. तथा पू. साध्वीजी श्री जयशीलाश्रीजी म. ना संसारी
सुपुत्र राजननी पुण्यस्मृति निमित्ते ह. : सुपुत्रो नवीनभाइ, चुनीलाल, दिलीप, हितेश.) ७१) श्री सीमंधर जिन आराधक ट्रस्ट, एमरल्ड एपार्टमेन्ट, अंधेरी (इ.) मुंबइ
(प. पू. पंन्यासप्रवर श्री कल्याणबोधिविजयजी म. सा.नी प्रेरणाथी) ७२) श्री धर्मवर्धक श्वे. मू. पू. जैन संघ, कार्टर रोड नं. १, बोरीवली (प. पू. वैराग्यदेशनादक्ष आचार्य
भगवंत श्री विजयहेमचंद्रसूरीश्वरजी म.सा. तथा पंन्यासप्रवर श्री कल्याणबोधि विजयजी गणिवर्यनी
प्रेरणाथी) ७३) श्री उमरा जैन संघनी श्राविकाओ (ज्ञाननिधिमांथी)
(प्रेरक : प.पू. मुनिराज श्री जिनेशरत्नविजयजी. म.सा.) ७४) श्री केशरिया आदिनाथ जैन संघ, झाडोली, राज. (प्रेरक : प.पू. मु. श्री मेरूचंद्र वि. म. तथा
पं. श्री हिरण्यबोधि वि. ग.) ७५) श्री धर्मशांति चेरीटेबल ट्रस्ट, कांदीवली, मुंबई (प्रेरक : प.पू. मुनिराज श्री हेमदर्शनवि. म.) ७६) श्री जैन श्वे. मू. सुधाराखाता पेढी, महेसाणा. ७७) श्री विक्रोली संभवनाथ श्वेताम्बर मूर्तिपूजक जैन संघ, विक्रोली (ई), मुंबईनी आराधक बहेनो .
तरफथी (ज्ञाननिधिमांथी) ७८) श्री के.पी. संघवी चेरीटेबल ट्रस्ट, सुरत, मुंबई. (प्रेरक - प.पू. वैराग्यदेशनादक्ष आचार्य भ.
श्रीमद्विजय हेमचंद्रसूरीश्वरजी म.सा. तथा पंन्यासप्रवर श्री कल्याणबोधि विजयजी गणिवर्य) ७९) शाह जेसिंगलाल मोहनलाल आसेडावालाना स्मरणार्थे ह. प्रकाशचंद्र जे. शाह (आफिकावाळा)
(प्रेरक : पं. कल्याणबोधि वि. गणिवर)

Page #422

श्रुतसमुद्धारक
६७३ ८०) शेठ कनैयालाल भेरमलजी चेरीटेबल ट्रस्ट, चंदनबाळा, वालकेश्वर, मुंबई... ८१) श्री नवा डीसा श्वे.मू.पू. जैन संघ (बनासकांठा) ८२) श्री पालनपुर जैन मित्र मंडळ संघ, बनासकांठा (प्रेरक - पू. पंन्यासप्रवर कल्याणबोधि विजयजी
गणिवर्य.) ८३) श्री उंझा जैन महाजन (प्रेरक - पू. पंन्यासप्रवर श्री अपराजितविजयजी गणिवर्य तथा पू. मुनिराज
श्री हेमदर्शनवि. म.) ८४) श्री सीमंधर जैन देरासर, एमरल्ड एपार्टमेन्ट, अंधेरी (पूर्व), मुंबई. ।
(प्रेरक - पू.सा. श्री स्वयंप्रभाश्रीजीना शिष्या पू.सा. श्री तत्त्वप्रज्ञाश्रीजी आदि) ८५) श्री बापुनगर श्वे. मू. जैन संघ, अमदावाद. ८६) श्री शेफाली जैन संघ, अमदावाद. ८७) शान्ताबेन मणिलाल घेलाभाई परीख उपाश्रय, साबरमती, अमदावाद.
(प्रेरक- सा. श्री सुवर्णप्रभाश्रीजी म. तथा सा.श्री रत्नत्रयाश्रीजी म.) ८८) श्री आडेसर विशा श्रीमाळी जैन देरावासी संघ (प्रेरक - आ. श्री कलाप्रभसूरीश्वरजी म.सा.) ८९) श्रीमद् यशोविजयजी जैन संस्कृत पाठशाला एवं श्री श्रेयस्कर मंडल, महेसाणा. ९०) श्री तपागच्छ सागरगच्छ आणंदजी कल्याणजी पेढी, विरमगाम
(प्रेरक : आ. श्री कल्याणबोधिसूरीश्वरजी म.) ९१) श्री महावीर श्वे. मूर्तिपूजक जैन संघ, विजयनगर, नारणपुरा, अमदावाद ९२) श्री सीमंधरस्वामि जैन संघ, अंधेरी (पूर्व) (प्रेरक : सा. श्री स्वयंप्रभाश्रीजी म.) ९३) श्री चकाला श्वेताम्बर मूर्तिपूजक जैन संघ (प्रेरक : आ. श्री कल्याणबोधिसूरीश्वरजी म.) ९४) श्री अठवालाईन्स श्वेताम्बर मूर्तिपूजक जैन संघ तथा श्री फूलचन्द कल्याणचंद झवेरी ट्रस्ट, सुरत ९५) श्री जैन श्वेताम्बर मूर्तिपूजक तपागच्छ संघ - संस्थान, ब्यावर (राजस्थान) (प्रेरक : आ. श्री
पुण्यरत्नसूरीश्वरजी म.सा.) ९६) पालनपुरनिवासी मंजूलाबेन रसिकलाल शेठ (हाल मुंबई).
(प्रेरक : आ. श्री कल्याणबोधिसूरीश्वरजी म.) ९७) श्री शंखेश्वर पार्श्वनाथ श्वे.मू.जैन संघ, पद्मावती एपार्टमेन्ट, नालासोपारा (ई). (प्रेरक- प.पू.आ.
श्री हेमचंद्रसूरीश्वरजी म.सा.) ९८) श्री ऋषभ प्रकाशभाई गाला, संघाणी एस्टेट, घाटकोपर (वे.),
(प्रेरक : प.पू.आ. श्री हेमचंद्रसूरीश्वरजी म.सा.) ९९) श्री शंखेश्वर पार्श्वनाथ आराधक ट्रस्ट, पुखराज रायचंद आराधना भवन, साबरमती
(प.पू. व्याख्यानवाचस्पति आ.दे. श्रीमद्विजय रामचन्द्रसूरीश्वरजी म.सा.ना उपकारोनी स्मृतिमा) १००) श्री कुंदनपुर जैन संघ, कुंदनपुर - राजस्थान, ह. श्री शांतिलालजी मुथा.

Page #423

श्री जिनशासन आराधना ट्रस्ट-मुंबई द्वारा
। प्रकाशित ग्रन्थोकी सूचि । १ जीवविचार प्रकरण सटीक, दंडक प्रकरण | ३२ अनेकान्तव्यवस्थाप्रकरण
सटीक, कायस्थितिस्तोत्राभिधान सटीक | ३३ प्रकरणसंदोह २ न्यायसंग्रह सटीक
३४ उत्पादादिसिद्धिप्रकरण सटीक ३ धर्मसंग्रह सटीक भाग-१
३५ अभिधान व्युपत्ति प्रक्रिया कोश भाग-१ ४ धर्मसंग्रह सटीक भाग-२
(चिंतामणि टीकार्नु अकारादि क्रमे संकलन) ५ धर्मसंग्रह सटीक भाग-३
३६ अभिधान व्युत्पत्ति प्रक्रिया कोश भाग-२ ६ जीवसमास टीकानुवाद
(चिंतामणि टीकार्नु अकारादि क्रमे संकलन) ७ जंबूद्वीपसंग्रहणी सटीक
३७ प्रश्नोत्तर रत्नाकर (सेनप्रश्न) ८ स्याद्वादमंजरी सानुवाद
३८ संबोधसप्तति सटीक ९ संक्षेप समरादित्य केवळी चरित्र ३९ पंचवस्तुक सटीक १० बृहत्क्षेत्रसमास सटीक
४० श्रीजंबूस्वामिचरित्र ११ बृहत्संग्रहणी सटीक
४१ सम्यक्त्वसप्तति सटीक १२ संग्रहणीसूत्रम् सटीक
४२ गुरुगुणषट्त्रिंशत्षट्त्रिंशिका सटीक १३ चेइयवंदण महाभास
४३ स्तोत्ररत्नाकर १४ नयोपदेश सटीक
४४ उपदेशसप्तति १५ पुष्पमाळा (मूळ+अनुवाद)
४५ उपदेशरत्नाकर १६ महावीरचरियं
४६ श्री विमलनाथ चरित्र १७ मल्लिनाथ चरित्र
४७ सुबोधा सामाचारी १८ वासुपूज्य चरित्र
शांतिनाथ चरित्र ग्रंथ १९ शांतसुधारस सटीक
४९ नवपद प्रकरण सटीक भाग-१ २० श्राद्धगुणविवरण
५० नवपद प्रकरण सटीक भाग-२ तत्त्वज्ञानतरंगिणी
५१ नवपद प्रकरण लघुवृत्ति २२ त्रिषष्टिशलाकापुरुष चरित्र पर्व ३/४ ५२ श्राद्ध प्रकरण वृत्ति २३ त्रिषष्टिशलाकापुरुष चरित्र पर्व ५/६ ५३ श्री पार्श्वनाथ चरित्र २४ अष्टसहस्री तात्पर्य विवरण
५४ विजय प्रशस्ति भाष्य (विजयसेनसूरि चरित्र) २५ युक्तिप्रबोध
५५ कुमारपाल महाकाव्य सटीक २६ विशेषणवति-वंदन प्रतिक्रमण अवचूरी
(प्राकृत व्याश्रय) २७ प्रव्रज्याविधानकुलक सटीक
| ५६ धर्मरत्न प्रकरण सटीक भाग-१ २८ चैत्यवंदनभाष्य (संघाचारभाष्य सटीक) | ५७ धर्मरत्न प्रकरण सटीक भाग-२ २९ वर्धमानदेशना पद्य (भाग-१ छाया साथे) ५८ उपदेशपद भाग-१ ३० वर्धमानदेशना पद्य (भाग-२ छाया साथे) | ५९ उपदेशपद भाग-२ ३१ व्यवहारशुद्धिप्रकाश
६० श्राद्धदिनकृत्य भाग-१

Page #424

६७५
प्रकाशित ग्रन्थों की सूचि ६१ श्राद्धदिनकृत्य भाग-२ ६२ पार्श्वनाथ चरित्र
विचाररत्नाकर ६४ उपदेशसप्ततिका ६५ देवेन्द्र-नरकेन्द्र प्रकरण ६६ पुष्पमाला सटीक
गुर्वावली पुष्पप्रकरणमाला
नेमिनाथ महाकाव्य ७० पांडव चरित्र भाग-१ ७१ पांडव चरित्र भाग-२ ७२ पार्श्वनाथ चरित्र गद्य
हीरप्रश्नोत्तराणि ७४ धर्मविधि प्रकरण ७५ सुपार्श्वनाथ चरित्र भाग-१ ७६ देवधर्मपरीक्षादि ग्रंथो ७७ सुपार्श्वनाथ चरित्र भाग-२-३
प्रकरणत्रयी ७९ समताशतक (सानुवाद) ८० उपदेशमाळा-पुष्पमाळा ८१ पृथ्वीचंद्र चरित्र
उपदेशमाळा पाइयलच्छी नाममाला
दोढसो सवासो गाथाना स्तवनो ८५ द्विवर्ण रत्नमाला ८६ शालिभद्र चरित्र ८७ अनंतनाथ चरित्र पूजाष्टक
कर्मग्रंथ अवचूरी ८९ उपमिति भव प्रपंच कथा भा.१
धर्मबिंदु सटीक ९१ प्रशमरति सटीक ९२ मार्गणाद्वार विवरण ९३ कर्मसिद्धि ९४ जंबूस्वामी चरित्र अनुवाद ९५ चैत्यवंदन भाष्य सानुवाद ९६ गुणवर्मा चरित्र सानुवाद
९७ सवासो दोढसो गाथा स्तवनो ९८ द्वात्रिंशद्वात्रिंशिका ९९ कथाकोष १०० जैन तीर्थदर्शन १०१ जैन कथासंग्रह भाग-१ १०२ जैन कथासंग्रह भाग-२ १०३ जैन कथासंग्रह भाग-३ १०४ रयणसेहरनिवकहा सटीक १०५ आरंभसिद्धि १०६ नेमिनाथ चरित्र गद्य १०७ मोहोन्मूलनम् (वादस्थानम्) १०८ श्री भुवनभानु केवळी चरित्र (अनुवाद) १०९ श्री चंद्रप्रभवस्वामी चरित्र (अनुवाद) ११० आपणा ज्ञानमंदिरो १११ प्रमालक्षण ११२ आचार प्रदीप ११३ विविध प्रश्नोत्तर ११४ आचारोपदेश अनुवाद ११५ पट्टावली समुच्चय भाग-१ ११६ पट्टावली समुच्चय भाग-२ ११७ रत्नाकरावतारिका सानुवाद भाग-१ ११८ रत्नाकरावतारिका सानुवाद भाग-२ ११९ चैत्यवंदन चोवीशी तथा प्रश्नोत्तर चिंतामणी १२० निरयावलिसूत्र १२१ दानप्रकाश (सानुवाद) १२२ कल्याणमंदिर-लघुशांति सटीक १२३ उपदेशसप्ततिका (टीकानुवाद) (पुस्तक) १२४ प्रतिक्रमण हेतु (पुस्तक) १२५ जैन कुमारसंभव महाकाव्य १२६ देवचंद्र स्तवनावलि १२७ आनंदकाव्य महोदधि भाग-१ १२८ श्री पर्यंत आराधना सूत्र
(अवचूरी अनुवाद साथे) १२९ जिनवाणी (तुलनात्मकदर्शन विचार) १३० प्रश्नोत्तर प्रदीप | १३१ प्राचीन कोण श्वेतांबर के दिगंबर ? (गुजराती)

Page #425

६७६
१३२ जंबूद्वीप समास (अनुवाद) १३३ सुमति चरित्र (अनुवाद) १३४ तत्त्वामृत (अनुवाद) १३५ त्रिषष्टिशलाकापुरुष चरित्र पर्व - १ १३६ त्रिषष्टिशलाकापुरुष चरित्र पर्व - २
१३७ जैन कथासंग्रह भाग - ४ ( प्रताकार संस्कृत ) १६९
१३८ जैन कथासंग्रह भाग - ५ १३९ जैन कथासंग्रह भाग - ६ १४० जैन धर्म भक्ति कंचनमाळा
(सानुवाद) भाग-१
१४१ जैन धर्म भक्ति कंचनमाळा
(सानुवाद) भाग - २
१४२ श्रीमोक्षपद सोपान
(चौदगुणस्थानकनुं स्वरूप) १४३ रत्नशेखर - रत्नवती कथा
( पर्वतिथि माहात्म्य पर) १४४ षष्ठिशतकम् (सानुवाद) १४५ नमस्कार महामंत्र (निबंध) १४६ जैन गोत्र संग्रह (प्राचीन जैन इतिहास सहित) १४७ नयमार्गदर्शक याने सातनयनुं स्वरूप १४८ महोपाध्याय श्री वीरविजयजी महाराज चरित्र १४९ मुक्ति मार्गदर्शन याने धर्म-प्राप्तिना हेतुओ १५० चेतोदूतम्
१५१ मूर्तिमंडन प्रश्नोत्तर
१५२ पिंडविशुद्धि अनुवाद १५३ नंदिसूत्र (मूळ)
१५४ नंदिसूत्र सटीक बीजी आवृत्ति १५५ नंदिसूत्र चूर्णि सटीक
१५६ अनुयोग द्वार सटीक १५७ दशवैकालिक सटीक १५८ दशवैकालिक सटीक
१५९ ओघनिर्युक्ति सटीक १६० पिंडनिर्युक्ति सटीक
१६१ आवश्यक सूत्रनी टीका भाग - १ १६२ आवश्यक सूत्रनी टीका भाग - २ १६३ आवश्यक सूत्रनी टीका भाग - ३
प्रकाशित ग्रन्थों की सूचि
१६४ आवश्यक सूत्रनी टीका भाग-४ १६५ आवश्यक सूत्रनी टीका भाग - १ १६६ आवश्यक सूत्रनी टीका भाग - २ १६७ आवश्यक सूत्रनी टीका भाग - ३ १६८ आवश्यक सूत्रनी दीपीका भा. १
आवश्यक सूत्रनी दीपीका भा. २ १७० आवश्यक सूत्रनी दीपीका भा. ३ १७१ उत्तराध्ययन सटीक भाग - १ १७२ उत्तराध्ययन सटीक भाग - २
१७३ उत्तराध्ययन सटीक भाग - ३ १७४ जंबूद्वीप प्रज्ञप्ति भाग - १ १७५ जंबूद्वीप प्रज्ञप्ति भाग - २ १७६ जीवाजीवाभिगमसूत्र भा. १ १७७ जीवाजीवाभिगमसूत्र भा. २ १७८ राजप्रश्नीय
१७९ आचारांग दीपिका
१८० भगवती सूत्र भाग - १ १८१ भगवती सूत्र भाग - २ १८२ भगवती सूत्र भाग - ३ १८३ पन्नवणा सूत्र भाग - १ १८४ पन्नवणा सूत्र भाग - २ १८५ ऋषिभाषितसूत्र
१८६ हारिभद्रीय आवश्यक टीप्पणक १८७ सूर्यप्रज्ञप्ति सटीक
१९८८ आचारांग दीपिका भाग - १
१८९ सूत्रकृतांग दीपिका
१९० ठाणांग सटीक भाग - १ १९१ ठाणांग सटीक भाग - २ १९२ अनुयोगद्वार मूळ
१९३ समवायांग सटीक १९४ आचारांग दीपिका भाग - २ १९५ सूत्रकृतांग सटीक भाग - १ १९६ सूत्रकृतांग सटीक भाग - २ १९७ भगवती सूत्र
१९८ कल्पसूत्र प्रदीपिका १९९ कल्पसूत्र कौमुदि

Page #426

६७७
प्रकाशित ग्रन्थों की सूचि २०० आनंद काव्य महोदधि भा.३ २०१ श्री श्रुतज्ञान अमीधारा २०२ उत्तराध्ययन सूत्र-मूळ २०३ उपधान विधि प्रेरक विधि २०४ हीरस्वाध्याय भाग-१ २०५ हीरस्वाध्याय भाग-२ २०६ चैत्यवंदनादि भाष्यत्रयी (विवेचन) २०७ भोजप्रबंध २०८ श्री वस्तुपाल चरित्र भाषान्तर २०९ श्री योगबिंदु सटीक २१० गुरुगुणरत्नाकर काव्यम् २११ जगद्गुरु काव्यम् २१२ योगदृष्टिसमुच्चय (अनुवाद) २१३ जैनज्योतिग्रंथसंग्रह २१४ प्रमाणपरिभाषा २१५ प्रमेयरत्नकोष २१६ जैन स्तोत्रसंग्रह भाग-२ २१७ श्री योगदृष्टिसमुच्चय (भावानुवाद) २१८ नवस्मरण (इंग्लीश सार्थ सानुवाद) २१९ आठ दृष्टिनी सज्झाय २२० आगमसार (देवचंद्रजी) २२१ नयचक्रसार (देवचंद्रजी) २२२ गुरुगुणषट्त्रिंशिका देवचंद्रजी २२३ पंचमकर्मग्रंथ (देवचंद्रजी) २२४ विचारसार (देवचंद्रजी) २२५ श्रीपर्युषण पर्वादिक पर्वोनी कथाओ २२६ विमळ मंत्रीनो रास २२७ बृहत्संग्रहणी अंतर्गत यंत्रोनो संग्रह २२८ दमयंती चरित्र २२९ बृहत्संग्रहणी यंत्र २३० जैन स्तोत्रसंग्रह २३१ यशोधर चरित्र २३२ चंद्रवीरशुभादि कथा चतुष्टयम् २३३ विजयानंद अभ्युदय महाकाव्यम् २३४ जैनधर्मवरस्तोत्र-गोधूलिकार्थ -
सभाचमत्कारेति कृतित्रियतम्
| २३५ अनेकार्थरत्नमंजूषा २३६ सिरिपासनाहचरियं २३७ सम्यक्त्व कौमुदी (भाषांतर) २३८ विमलनाथ चरित्र (अनुवाद) २३९ जैन कथारत्नकोष भाग-१ (अनुवाद) २४० जैन कथारत्नकोष भाग-२ २४१ जैन कथारत्नकोष भाग-३ २४२ शत्रुजय तीर्थोद्धार (अनुवाद) २४३ जैन स्तोत्र तथा स्तवनसंग्रह सार्थ २४४ वस्तुपाल चरित्र २४५ सिद्धप्राभृत सटीक २४६ सूक्तमुकतावली २४७ नलायनम् (कुबेरपुराणम्) २४८ बंधहेतुदयत्रिभंगी प्रकरणादि २४९ धर्मपरीक्षा २५० आगमीय सूक्तावल्यादि २५१ जैन तत्त्वसार सटीक २५२ न्यायसिद्धांतमुक्तावली २५३ हैमधातुपाठ २५४ नवीन पूजासंग्रह २५५ सिद्धचकाराधन विधि वि. संग्रह २५६ नायाधम्मकहाओ (पुस्तक) २५७ प्रमाणनयतत्त्वालोकालंकार (साव.) २५८ तत्त्वार्थाधिगमसूत्र (गुजराती) २५९ विचारसप्ततिका सटीक +
विचारपंचाशिका सटीक २६० अध्यात्मसार सटीक २६१ लीलावती गणित २६२ संक्रमकरण (भाग-१) २६३ संक्रमकरण (भाग-२) २६४ भक्तामरस्तोत्र (प्रत) २६५ षट्स्थानक प्रकरण (प्रत) २६६ सुव्रतऋषिकथानक + संवेगद्रुमकंदली (प्रत) २६७ श्री शत्रुजयमहातीर्थोद्धार (मूळ)
२६८ जीवानुशासनम् | २६९ प्रबंध चिंतामणी (हिन्दी भाषांतर)

Page #427

६७८
२७० देवचंद्र (भाग-२) २७१ भानुचंद्रगणि चरित २७२ दिग्विजय महाकाव्य २७३ विज्ञप्तिलेखसंग्रह २७४ आबू (भाग-१) २७५ आबू (भाग-२) २७६ आबू (भाग-३) २७७ आबू (भाग-४) २७८ आबू (भाग-५) २७९ न्यायप्रकाश २८० श्री पिंडवशुिद्धि सटीक २८१ ऋषभपंचाशिका ग्रंथ २८२ कुमारविहारशतकम् २८३ मानव धर्म संहिता २८४ वर्धमान द्वात्रिंशिका २८५ प्रशमरति प्रकरण-भावानुवाद २८६ तत्त्वामृत (प्रत) २८७ षट्पुरुषचरित्र (प्रत) २८८ ईर्यापथिकी षट्त्रिंशिका प्रत २८९ कर्मप्रकृति (प्रत) २९० दृष्टांतशतक (प्रत) २९१ षट्त्रिंशिका चतुष्क प्रकरण २९२ सुभाषित पद्य रत्नाकर (भाग-१) २९३ सुभाषित पद्य रत्नाकर (भाग-२) २९४ सुभाषित पद्य रत्नाकर (भाग-३) २९५ सुभाषित पद्य रत्नाकर (भाग-४) २९६ श्रीचन्द्रकेवली चरितम् २९७ त्रिषष्टिशलाकापुरुष चरित्र
भाग-१ (पर्व-१) २९८ त्रिषष्टिशलाकापुरुष चरित्र
भाग-२ (पर्व-२-३) २९९ त्रिषष्टिशलाकापुरुष चरित्र
भाग-३ (पर्व-४-५-६) ३०० त्रिषष्टिशलाकापुरुष चरित्र
भाग-४ (पर्व-७)
प्रकाशित ग्रन्थों की सूचि ३०१ त्रिषष्टिशलाकापुरुष चरित्र
भाग-५ (पर्व-८-९) ३०२ त्रिषष्टिशलाकापुरुष चरित्र
भाग-६ (पर्व-१०) ३०३ रत्नाकर-अवतारिका
गुजराती अनुवाद (भाग-१) ३०४ रत्नाकर-अवतारिका
गुजराती अनुवाद (भाग-२) ३०५ रत्नाकर-अवतारिका
गुजराती अनुवाद (भाग-३) ३०६ साधुमर्यादापट्टकसंग्रह ३०७ जैन रामायण गद्य ३०८ विशेषावश्यक भाष्य सटीक (भाग-१) ३०९ विशेषावश्यक भाष्य सटीक (भाग-२) ३१० जैन कथारत्न कोष (भाग-७) ३११ जैन कथारत्न कोष (भाग-८) ३१२ धर्मसर्वस्व अधिकार सार्थ,
कस्तुरी प्रकरण सार्थ ३१३ हिंगुल प्रकरण सार्थ - ३१४ नयवाद अने युक्तिप्रकाश ३१५ अंगुलसित्तरी सार्थ,
स्वोपज्ञ नमस्कार स्तव सार्थ ३१६ द्रव्यगुणपर्यायरास (भाग-१)
सटीक सविवरण ३१७ द्रव्यगुणपर्यायरास (भाग-२)
सटीक सविवरण ३१८ चोवीशी विशेषार्थ ३१९ काव्यसंग्रह (भाग-१) ३२० काव्यसंग्रह (भाग-२) ३२१ चैत्यवंदनकुलकवृत्ति ३२२ स्याद्वादमुक्तावली तथा भावसप्ततिका ३२३ प्रज्ञापना उपांग सटीक ३२४ लघुशांतिस्तव सटीक, समवसरणस्तव साव.
तथा प्रमाणप्रकाश

Page #428

प्रकाशित ग्रन्थों की सूचि
३२५ श्रेयांसनाथ चरित्र
३२६ भकतामर-कल्याणमंदिर - नमिऊण स्तोत्रत्रयं ३२७ जैन धर्मनो प्राचीन ईतिहास ( भाग - १ ) ३२८ श्रीमद् देवचंद्रजी कृतिसंग्रह ३२९ सारस्वत व्याकरण सटीक ३३० सिद्धांतरनिका व्याकरण ३३१ अढी द्वीपना नकशानी हकीकत ३३२ कर्मप्रकृति भाषांतर
३३३ मुद्रित कुमुदचंद्र
३३४ श्री प्रश्नव्याकरण सटीक
३३५ श्रीमदन्तकृदनुत्तरोपपातिक - विपाकसूत्र सटीक ३६६ विशेषशतक सानुवाद
३३६ श्री ज्ञाताधर्मकथा सटीक
३३७ श्री हिमवदाचार्य निर्मित
३६७ साम्योपनिषद् सानुवाद ३६८ आत्मतत्त्वविवेक सानुवाद ३६९ तत्त्वोपनिषद् सानुवाद ३७० धर्माचार्य बहुमानकुलक,
टीका अने भावानुवाद सहित ३७१ धर्मोपनिषद् सानुवाद ३७२ प्रव्रज्योपनिषद्
३७३ श्री मूलशुद्धिप्रकरण विवेचन सहित ३७४ उपशमनाकरण भाग-२,
स्थविरावली (गुजराती)
३३८ श्री हिमवदाचार्य निर्मित
स्थविरावली (हिन्दी)
३३९ श्री जयतिहुअणस्तोत्र (मूळ + अर्थ ) ३४० शमोपनिषद् सानुवाद
३४१ श्री जयतिहुअण (मूळ - अर्थ )
३४२ उपशमनाकरण विस्तृत गुजराती विवेचन, भाग - १
३४३ समतामहोदधि महाकाव्यम् (सानुवाद)
३४४ चन्द्रप्रभ चरितम्
३४५ समतासागर चरित्रम् (गद्य) ३४६ अर्हन्नीति
३४७ तिलकमंजरी कथा सारांश ३४८ न्यायप्रदीप
३४९ अनेकान्तवाद प्रवेश सटीक सानुवाद ३५० हेमप्रकाश व्याकरण भाग - १ ३५१ हेमप्रकाश व्याकरण भाग - २ ३५२ नीतितत्त्वादर्श (विविध श्लोक संग्रह) ३५३ चतुर्विंशति जिन स्तवन (स्वोपज्ञवृत्ति)
६७९
३५६
श्री ऋषिभाषित आगमसूत्र सटीक भाग - १ ३५७ श्री ऋषिभाषित आगमसूत्र सटीक भाग - २ ३५८ शिक्षोपनिषद् अने स्तवोपनिषद् ३५९ स्तोत्रोपनिषद् सानुवाद ३६० सत्त्वोपनिषद् सानुवाद ३६१ देवधर्मपरिक्षा - परमोपनिषद् ३६२ नानाचित्तप्रकरण-हिंसोपनिषद् ३६३ वादोपनिषद् - वेदोपनिषद् ३६४ भर्तृहरिनिर्वेद - सूक्तोपनिषद् ३६५ कर्मसिद्धि सानुवाद
३५४ प्रेममन्दिर स्तोत्र ( सानुवाद) ३५५ छन्दोऽलंकार निरूपण
क्षपक श्रेणि अर्थाधिकार अने पश्चिमस्कंध अर्थाधिकार (विस्तृत गुजराती विवेचन )
३७५ आर्हन्त्य
३७६ विमलस्तुति
३७७ आगमप्रतिपक्षनिराकरण
३७८ संबोधसप्तति ( भाग - १ )
३७९ संबोधसप्तति (भाग-२)
३८० ईष्टोपदेश
३८१ श्रामण्योपनिषद्
३८२ हितोपनिषद्
३८३ अष्टावक्रगीता
३८४ आचारोपनिषद्
३८५ सुखोपनिषद्
३८६ देशनोपनिषद्

Page #429

६८०
प्रकाशित ग्रन्थों की सूचि ३८७ अस्पृशद्गतिवाद
४३५ विपाकश्रुत अमृतम् ३८८ उपदेशरत्नकोष
४३६ राजप्रश्नीय अमृतम् ३८९ पूर्णोपनिषद्
४३७ जीवाभिगम अमृतम् ३९० मोहपराजय (भाग-१)
४३८ औपपातिक अमृतम् ३९१ मोहपराजय (भाग-२)
४३९ प्रज्ञापना अमृतम् ३९२ अंगचूलिका (भाग-१)
४४० निरयावलिका अमृतम् ३९३ अंगचूलिका (भाग-२)
४४१ प्रकीर्णक अमृतम् ३९४ वर्गचूलिका
४४२ आगम अमृतम् ३९५ दुःषमगंडिका
४४३ त्रिपदीशतकम् ३९६ पंचसूत्रोपनिषद्
888 Opinions of the world for Jainism ३९७ दानादिप्रकरण
४४५ आगमनी आछी झलक ४५ आगम परिचय ३९८ सद्बोधचंद्रोदय
४४६ आई आई रे अंजनशलाका ३९९ अवधूतगीता
४४७ अणगारनो शणगार (गुरु-गुणानुवाद) ४०० जीवदयाप्रकरण
४४८ चाणक्यनीति (सानुवाद) ४०१ ज्ञानपंचक विवरण
४४९ मृत्युउपनिषद् (सानुवाद) ४०२ ध्यानोपनिषद्
आगम उपनिषद् श्रेणि ४०३ मग्नोपनिषद्
४५० आचारांगोपनिषद् ४०४ प्रार्थनोपनिषद
४५१ सूत्रकृतांगोपनिषद् ४०५ आनंदघननी आत्मानुभूति (पद १ थी २५)
४५२ स्थानांगोपनिषद् ४२० आनंदघननी आत्मानुभूति (पद २६ थी २८)
४५३ समवायांगोपनिषद् ४२१ आनंदघननी आत्मानुभूति (पद २९ थी ३१)
४५४ भगवत्युपनिषद् ४२२ आनंदघननी आत्मानुभूति (पद ३२ थी ३४)
४५५ ज्ञाताधर्मकथोपनिषद् ४२३ आनंदघननी आत्मानुभूति (पद ३५ थी ३७)
४५६ उपासकदशोपनिषद् ४२४ आनंदघननी आत्मानुभूति (पद ३८ थी ४१)
४५७ अंतकृद्दशोपनिषद् ४२५ आचारांग अमृतम्
४५८ अनुत्तरोपपातिकदशोपनिषद् ४२६ सूत्रकृतांग अमृतम्
४५९ प्रश्नव्याकरणोपनिषद् ४२७ स्थानांग अमृतम्
४६० विपाकश्रुतोपनिषद् ४२८ समवायांग अमृतम्
४६१ राजप्रश्नीयोपनिषद् ४२९ भगवती अमृतम्
४६२ जीवाभिगमोपनिषद् ४३० ज्ञाताधर्मकथा अमृतम्
४६३ औपपातिकोपनिषद् ४३१ उपासकदशा अमृतम्
४६४ प्रज्ञापनोपनिषद् ४३२ अंतकृद्दशा अमृतम्
४६५ निरयावलिकोपनिषद् ४३३ अनुत्तरोपपातिकदशा अमृतम्
४६६ प्रकीर्णकोपनिषद् ४३४ प्रश्नव्याकरण अमृतम्
| ४६७ सुधोपनिषद्

Page #430
यदा दुःखं सुखत्वेन, दुःखत्वेन सुखं यदा। मुनित्ति तदा तस्य, मोक्षलक्ष्मीः स्वयंवरा ||5/301|| - योगसार: જ્યારે મુનિ દુઃખને સુખ તરીકે અને સુખને દુઃખ તરીકે જાણે છે. त्यारे तेने भोक्ष३५ी सभी स्वयं वरे छ. (5/30) / - योगसार MULTV GRAPHICS 10221 2287322227834222 BHARAT GRAPHICS - Ahmedabad-1 9 Ph: 079-22134176, M: 9925020106