Book Title: Eso Panch Namukkaoro
Author(s): Mahapragna Acharya
Publisher: Adarsh Sahitya Sangh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003073/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eso paMca NamokkAro Namo AcArya prajJa Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha sArA jagat taraMgoM se Andolita hai| vicAroM kI taraMgeM, karma kI taraMgeM, bhASA aura zabda kI taraMgeM pUre AkAza meM vyApta haiM / vyakti kA mastiSka aura snAyavika praNAlI bhI Andolita ho rahI hai| isa sthiti meM mantra kyA hai aura usake dvArA kyA kiyA jA sakatA hai| yaha bhI socane kA avasara milatA hai| maMtra eka pratirodhAtmaka zakti hai| maMtra eka kavaca hai| maMtra eka prakAra kI cikitsA hai| saMsAra meM hone vAle prakaMpanoM se bacane ke lie, unake prabhAvoM ko kama karane ke lie, vyakti pratirodhAtmaka zakti kA vikAsa kare; mantra kI bhASA meM-kavacIkaraNa kA vikAsa kare / pratyeka vyakti ke cAroM ora eka AbhAmaMDala hotA hai, eka valaya hotA hai| acche vicAroM se acchA AbhAmaMDala, bure vicAroM se burA AbhAmaMDala banatA hai| maMtrazakti ke upayoga se, zabdoM kI saMyojanA se UrjA kA AbhAmaMDala banAyA jA sakatA hai| hama usa zabda-vinyAsa kA uccAraNa kreN| sUkSma yA sUkSmAtisUkSma uccAraNa kreN| isase nirmita hone vAlA UrjA kA AbhAvalaya itanA zaktizAlI aura itanA pratirodhAtmaka banegA ki koI bhI bAharI zakti AkramaNa nahIM kara paaegii| maMtra kI ArAdhanA kI aneka niSpattiyAM haiM- ve niSpattiyAM AMtarika, bAhya, mAnasika, zArIrika haiN| isa prakAra isakI niSpattiyoM ke rUpa meM mana kI prasannatA, citta kI saMtuSTi, saMkalpa-zakti ke vikAsa Adi ko sahaja rUpa meM prApta kiyA jA sakatA hai| Jain Education Inti Vara Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eso paMca NamokkAro Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adarza sAhitya saMgha prakAzana Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eso paMca NamokkAro AcArya mahAprajJa Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (c) Adarza sAhitya saMgha cUrU ( rAjasthAna ) saMpAdaka muni dulaharAja prakAzaka : kamaleza caturvedI, prabandhaka : Adarza sAhitya saMgha, cUrU ( rAjasthAna ) mUlya : pacAsa rupaye / saMskaraNa 2000 / mudraka : pavana priMTarsa, dillI- 32 ESO PANCH NAMOKKARO by Acharya Mahaprajna Rs. 50.00 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuti namaskAra mahAmaMtra kA mUlasrota aura kartA namaskAra mahAmaMtra Adi-maMgala ke rUpa meM aneka AgamoM aura granthoM meM upalabdha hotA hai| abhayadeva sUrI ne bhagavatI sUtra kI vRtti ke prArambha meM namaskAra mahAmaMtra kI vyAkhyA kI hai| prajJApanA ke AdarzoM meM prArambha meM namaskAra mahAmaMtra likhA huA milatA hai, kintu malayagiri ne prajJApanAvRtti meM usakI vyAkhyA nahIM kii| SaTkhaNDa ke prArambha meM namaskAra mahAmaMtra maMgala-sUtra ke rUpa meM upalabdha hai| ina saba upalabdhiyoM se usake mUla srota kA patA nahIM cltaa| mahAnizItha meM likhA hai ki paMcamaMgala mahAzrutaskaMdha kA vyAkhyAna sUtra kI niyukti. bhASya aura cUrNiyoM meM kiyA gayA thA aura vaha vyAkhyAna tIrthaMkaroM ke dvArA prApta huA thaa| kAladoSa se ve niyukti, bhASya aura cUrNiyAM vicchinna ho giiN| phira kucha samaya bAda vajrasvAmI ne namaskAra mahAmaMtra kA uddhAra kara use mUla sUtra meM sthApita kiyaa| yaha bAta vRddha sampradAya ke AdhAra para likhI gaI hai| isase bhI namaskAra maMtra ke mUlasrota para koI prakAza nahIM pdd'taa| ___ Avazyaka niyukti meM vajrasUrI ke prakaraNa meM ukta ghaTanA kA ullekha bhI nahIM hai / vajrasUrI dasa pUrvadhara hue haiM, unakA astitvakAla I0 pU0 pahalI zatAbdI hai| zayaMbhavasUrI caturdaza pUrvadhara hue haiM aura unakA astitvakAla I0 pU0 5-6 zatAbdI hai| unhoMne kAyotsarga ko namaskAra ke dvArA pUrNa karane kA nirdeza diyA hai| dazavaikAlika sUtra kI donoM cUrNiyoM aura hAribhadrIya vRtti meM namaskAra kI vyAkhyA 'Namo arahaMtANaM' maMtra ke rUpa meM kI hai| AcArya vIrasena ne SaTkhaMDAgama ke prArambha meM die gae namaskAra mahAmaMtra ko nibaddha maMgala batalAyA hai| isakA phalita yaha hotA hai ki namaskAra mahAmaMtra ke kartA AcArya puSpadanta haiN| AcArya vIrasena ne yaha kisa AdhAra para likhA, isakA koI anya pramANa upalabdha nahIM hotaa| jaise bhagavatI-sUtra kI pratiyoM ke prArambha meM namaskAra mahAmaMtra likhA huA thA aura abhayadevasUrI ne use sUtra kA aMga mAnakara usakI vyAkhyA kI, vaise hI AcArya puSpadanta ko usakA kartA batalA diyaa| AcArya puSpadanta kA astitva-kAla vIra-nirvANa kI sAtavIM zatAbdI (I0 kI pahalI zatAbdI) hai| khAravela kA zilAlekha I0 pU0 152 kA hai| usameM 'namo arahaMtANaM', 'namo savva siddhANaM'--ye pada milate Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 haiN| isameM namaskAra mahAmaMtra kA astitvakAla AcArya puSpadanta se bahuta pahale calA jAtA hai / zayaMbhavasUrI kA dazavaikAlika meM prApta nirdeza bhI isI ora saMketa karatA hai / bhagavAn mahAvIra dIkSita hue taba unhoMne siddhoM ko namaskAra kiyA thA / uttarAdhyayana ke bIsaveM adhyayana ke prArambha meM 'siddhANaM namo kiccA, saMjayANaM ca bhAvao' - siddha aura sAdhuoM ko namaskAra kiyA gayA hai| ina sabase yaha niSkarSa nikalatA hai ki namaskAra kI paripATI bahuta purAnI hai aura usakA rUpa bhI bahuta purAnA hai, kintu bhagavAn mahAvIra ke kAla meM paMcamaMgalAtmaka maMtra pracalita thA yA nahIM, isa prazna kA nizcayAtmaka uttara denA sarala nahIM hai / mahAnizItha ke ukta prasaMga ke AdhAra para kahA jA sakatA hai ki vartamAna svarUpa vAlA namaskAra mahAmaMtra bhagavAn mahAvIra ke samaya meM pracalita thA / kintu usakI puSTi ke lie koI dUsarA pramANa apekSita hai / Avazyaka niryukti meM eka mahattvapUrNa sUcanA milatI hai| niyuktikAra ne likhA hai ---- paMcaparameSThiyoM ko namaskAra kara sAmAyika karanA cAhie, yaha paMca namaskAra sAmAyika kA hI eka aMga hai| isase yaha niSkarSa nikalatA hai ki namaskAra mahAmaMtra utanA hI purAnA hai, jitanA sAmAyika sUtra / sAmAyika Avazyaka kA prathama adhyayana hai / naMdI meM AI huI Agama kI sUcI meM usakA ullekha hai | namaskAra mahAmaMtra kA vahAM eka zrutaskandha yA mahAzrutaskaMdha ke rUpa meM koI ullekha nahIM hai| isase bhI anumAna kiyA jA sakatA hai ki yaha sAmAyika adhyayana kA eka aMgabhUta rahA hai| sAmAyika ke prArambha meM aura usake aMta meM paMcaparameSThI ko namaskAra kiyA jAtA thA / kAyotsarga ke prArambha aura anta meM bhI paMca namaskAra kI paddhati pracalita thI / AcArya bhadrabAhu ke anusAra naMdI aura anuyogadvAra ko jAna kara tathA paMca maMgala ko namaskAra kara sUtra kA prArambha kiyA jAtA hai| saMbhava hai isIlie aneka Agama-sUtroM ke prArambha meM namaskAra mahAmaMtra likhane kI paddhati pracalita huI / jinabhadragaNI kSamAzramaNa ne usI AdhAra para namaskAra mahAmaMtra ko sarvazrutAntargata btlaayaa| unake anusAra paMca namaskAra karane para hI AcArya sAmAyika Adi Avazyaka aura kramazaH zeSa zruta ziSyoM ko par3hAte the / prArambha meM namaskAra maMtra kA pATha aura usake bAda Avazyaka kA pATha kiyA jAtA thA / isa dRSTi se use sarva zrutAbhyantaravartI kahA gyaa| phira bhI namaskAra maMtra ko jaise sAmAyika kA aMga batalAyA hai, vaise kisI anya Agama kA aMga nahIM batAyA gayA hai| isa dRSTi se namaskAra mahAmaMtra kA mUlasrota sAmAyika adhyayana hI siddha hotA hai / Avazyaka yA sAmAyika adhyayana ke karttA yadi gautama gaNadhara ko mAnA jAe to paMca maMgalarUpa namaskAra mahAmaMtra ke karttA bhI gautama gaNadhara hI Thaharate haiM / Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namaskAra mahAmaMtra ke padoM kA krama namaskAra mahAmaMtra ke padoM kA krama bhI carcita rahA hai / krama do prakAra kA hotA hai-- pUrvAnapUrvI aura pazcAnupUrvI / pUrvapakSa kA kahanA hai ki namaskAra mahAmaMtra meM ye donoM prakAra ke krama nahIM hai / yadi pUrvAnukrama ho to 'Namo siddhANaM' Namo arahaMtANaM' aisA honA caahie| yadi pazcAnupUrvI krama ho to ' Namo loe savvasAhUNaM' - yahAM se prArambha honA cAhie aura usake anta meM 'Namo siddhANaM' honA caahie| uttarapakSa kA pratipAdana yaha rahA hai ki namaskAra mahAmaMtra kA krama pUrvAnupUrvI hI hai| isameM krama kA vyatyaya nahIM hai / isa krama kI puSTi ke lie niyuktikAra ne yaha tarka prastuta kiyA ki siddha arhat ke upadeza se hI jAne jAte haiM / ve jJApaka hone ke kAraNa hamAre adhika nikaTa haiM, adhika pUjanIya haiM, ataH unako prathama sthAna diyA gyaa| AcArya malayagiri ne eka tarka aura prastuta kiyA ki arhat aura siddha kI kRtakRtyatA meM dIrghakAla kA vyavadhAna nahIM hai / unakI kRtakRtyatA prAya: samAna hI hai| Atma-vikAsa meM bAdhA DAlane vAle cAra ghAya karma hI haiN| unake kSINa hone para Atma-svarUpa pUrNa vikasita ho jAtA hai, vikAsa kA eka aMza bhI nyUna nahIM rahatA / kevala bhavopagrAhI karma zeSa rahane ke kAraNa arhat zarIra ko dhAraNa kie rahate haiM / ataH yaha nahIM kahA jA sakatA ki arhat se siddha bar3e haiM / naizcayika dRSTi se bar3e-choTe kA koI prazna hI nahIM hai / yaha prazna mAtra vyAvahArika hai / vyavahAra ke stara para arhat kA prathama sthAna adhika ucita hai / arhat yA tIrthaMkara dharma ke Adikara hote haiN| dharma kA srota unhIM se nikalatA hai / usI meM niSNAta hokara aneka vyakti siddha banate haiM / ataH vyavahAra ke dharAtala para dharma ke Adikara yA mahAsrota hone ke kAraNa jitanA mahattva arhat kA hai, utanA siddha kA nahIM / prathama pada meM arhat zabda ke dvArA kevala tIrthaMkara hI vivakSita haiM, anya kevalI yA arhat vivakSita nahIM haiM / yadi naizcayika dRSTi kI bAta hotI to sAmAnya kevalI yA sAmAnya arhat ko pAMcaveM pada meM saba sAdhuoM kI zreNI meM nahIM rakhA jAtA / AcArya aura upAdhyAya tIsare cauthe pada meM haiM aura kevalI pAMcaveM pada / isakA hetu vyAvahArika upayogitA hI hai / yaha prazna kiyA gayA' ki AcArya arhat ke bhI jJApaka hote haiM, isalie ' Namo AyariyANaM' yaha prathama pada honA caahie| isake uttara meM niyuktikAra ne kahA - AcArya arhat kI pariSad hote haiM / koI bhI vyakti pariSad ko praNAma kara rAjA ko praNAma nahIM karatA / arhat aura siddha donoM tulya-bala haiM, isalie unameM paurvAparya kA vicAra kiyA jA sakatA hai, kintu paramanAyaka arhat aura pariSad kalpa AcArya meM paurvAparya kA vicAra nahIM kiyA jA sakatA / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namaskAra mahAmaMtra kA mahattva prastuta mahAmaMtra samagra jaina zAsana ke samAna rUpa se pratiSThA prApta hai / yahI isakI prAcInatA kA hetu hai / yadi yaha zvetAmbara aura digambara kA antara hone ke bAda nirmita hotA, to saMbhava hai ki samagra jaina zAsana meM ise itanI pratiSThA prApta nahIM hotii| kisI eka sampradAya meM isakA mahattva hotA, dUsare meM itanA mahattva nahIM hotaa| yaha maMtrAdhirAja ke rUpa meM pratiSThita nahIM hotA / lagabhaga Der3ha hajAra varSa kI avadhi meM isa mahAmaMtra para vipula sAhitya racA gyaa| isake sahAre aneka maMtroM kA vikAsa huA aura isakI stuti meM aneka kAvya race ge| yaha jainatva kA pratIka banA huA hai / jo jaina hotA hai, vaha kama se kama mahAmaMtra kA avazya pATha karatA hai| vaha kaisA jaina, jo mahAmaMtra ko nahIM jaantaa| jo namaskAra mahAmaMtra ko dhAraNa karatA hai, vaha zrAvaka hai / use parama bandhu mAnanA cAhie / isa dRSTi se hama namaskAra mahAmaMtra kI vyApakatA kA mUlyAMkana kara sakate haiM / namaskAra mahAmaMtra, japa aura dhyAna namaskAra maMtra para japa aura dhyAna kI aneka paddhatiyAM pracalita haiN| usake aneka prayoga prastuta kie gae haiN| saMkalpazakti, icchAzakti aura mana kI zakti ko vikasita karane ke lie maMtra kI sAdhanA kI jAtI hai / usakI sAdhanA ke dvArA jaba prANa-zakti jAgRta hotI hai, taba usake prayoga do dizAoM meM hote haiN| eka dizA hai siddhi kI aura dUsarI hai Antarika vyaktitva ke parivartana kI / taijas zarIra (bAyo elekTrIsiTI) kA vikAsa hone para sammohana, vazIkaraNa, vacana-siddhi, roga nivAraNa, vicAra-saMpreSaNa (TelIpaithI) Adi aneka siddhiyAM upalabdha hotI haiN| maMtra ke japa se UrjA bar3hatI hai / isakA upayoga yadi antarmukhI hone aura kaSAya ko kama karane ke lie kiyA jAe to Antarika vyaktitva badalane lagatA hai / namaskAra mahAmaMtra meM camatkAra aura Atma-zodhana - donoM prakAra ke zakti - bIja nihita haiN| Atmazodhana kI dRSTi se isakA japa kiyA jAtA hai taba isake sAtha bIjAkSaroM kA yoga nahIM kiyA jAtA / siddhi kI dRSTi se jaba isakA japa kiyA jAtA hai, taba isake sAtha bIjAkSaroM kA yoga kiyA jAtA hai / bIjAkSararahita namaskAra mahAmaMtra ke aneka maMtra banate haiM- 9. paiMtIsa akSara kA maMtra - samagra namaskAra maMtra / 2. saptAkSarI maMtra - 1. uvajjhAyANaM / namo arahaMtANaM, 2. namo AyariyANaM, 3. namo 3. paMcAkSarI maMtra - namo siddhANaM / 4. navAkSarI maMtra - namo loe savvasAhUNaM / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa mahAmaMtra kA khaNDa rUpa meM japa kiyA jAtA hai jaise 1. arahaMtANaM, 2. siddhANaM, 3. AyariyANaM, 4. uvajjhAyANaM, 5. sAhUNaM / ye saba vibhinna Antarika zaktiyoM ko jAgRta karane vAle anubhUta prayoga haiN| namaskAra mahAmaMtra ke maMtra zAstrIya saMkSipta rUpa bhI milate haiM / jaise--- 1. asi A u sA ( paMcAkSarI maMtra ) / 2. arahaMta siddha Ayaria uvajjhAya sAhU ( SoDazAkSarI maMtra ) / bIjAkSaroM ke sAtha namaskAra mahAmaMtra ke saikar3oM prayoga milate haiN| aneka AcAryo ne isa mahAmaMtra para aneka kalpa-grantha aura maMtra zAstrIya grantha likhe haiM / graha - zAnti aura vighna- zAnti, kAyotsarga-paddhati aura vajrapaMjara Adi vibhinna dizAoM meM isa mahAmaMtra kA prayoga kiyA hai| jaina paraMparA meM maMtra - zAstra ke aneka grantha upalabdha haiM, kintu namaskAra mahAmaMtra kA jitanA vyApaka prayoga kiyA gayA, utanA anya kisI bhI maMtra kA nahIM kiyA gyaa| namaskAra mahAmaMtra ke jaise japa ke prayoga milate haiM, vaise hI isake dhyAna ke prayoga bhI upalabdha hote haiM / 'navapada dhyAna' jaina paramparA meM bahuta prasiddha hai / caitanya kendroM para bhI namaskAra maMtra kA dhyAna kiyA jAtA hai / puruSAkAra dhyAna karane kI paddhati bhI rahI hai / isa prakAra namaskAra mahAmaMtra ke sarva dizAvyApI prayoga kie ge| unakI saphalatA ke AdhAra para hI namaskAra mahAmaMtra ko 'savva pAvappaNAsaNI' kahA gayA / isa mahAmaMtra para vizAla sAhitya prakAza meM AyA hai| phira bhI dhvani - vijJAna ke prayoga aura parIkSaNoM ke AdhAra para isake mUlyAMkana kI Aja bhI apekSA hai / isakI uccAraNa-vidhi aura usase utpanna hone vAlI dhvani taraMgoM ke bAre meM hamArI jAnakArI aparyApta hai| isalie isa viSaya ko abhI maiM anusaMdhAna aura gaveSaNA ke antargata hI mAnatA huuN| maiMne bIkAnera ke prekSAdhyAna-zivira meM namaskAra mahAmaMtra ke prayoga karAe aura ve prayoga kAphI saphala rhe| maiM unako saphala isa dRSTi se mAnatA hUM ki unakI pratikriyA tatkAla prakaTa hotI thI / dhyAna karane vAle ko kabhI prabala garmI kA anubhava karanA par3atA, to kabhI ve sardI kA anubhava karane lagate / pratyeka pada kI catuSpAda dhyAna-paddhati meM nae-nae anubhava hue aura svabhAva parivartana ke udAharaNa sAmane aae| mujhe lagA ki namaskAra mahAmaMtra kA upayoga AtmAnubhUti ke lie bhI bahuta mahattvapUrNa hai / isI dRSTi se prastuta pustaka meM usakI carcA huI hai / sAtha-sAtha zakti jAgaraNa kI carcA bhI hai / mere mahAn guru ne mujhe adhyAtma ke prayoga kI dizA meM pravRtta kiyaa| zivira kAla meM pUjya gurudeva svayaM upasthita rahate haiM aura bhASA ko apanI TippaNI se aura adhika prANavAn banA dete haiN| kSetrIya dUrI ke kAraNa yaha avasara nahIM mila sakA, phira bhI pUjya gurudeva kI AtmA kI sannidhi prastuta pustaka meM sarvatra hai / prastuta pustaka kI pANDulipi taiyAra karane ke zramasAdhya kArya meM tathA usake saMpAdana meM muni dulaharAjajI ne utsAhapUrNa kArya kiyA hai| isake lie unheM sAdhuvAda detA huuN| Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAThaka varga ne saMprati prakAzita hone vAle dhyAna-saMbaMdhI granthoM ke prati jo bhAvanA pradarzita kI hai, jisa abhiruci se unheM par3hA hai aura usake AdhAra para prayoga kA prayatna kiyA hai, usase usa kSetra meM uJcala saMbhAvanAeM janma le rahI haiN| maiM maMgala bhAvanA karatA hUM ki jana-jana meM adhyAtma kI bhAvanA jaage| pratyeka vyakti apane astitva ko jAne, phcaane| maiM phira eka bAra pUjya gurudeva ke prati zraddhA-praNata praNAma karatA hUM aura kAmanA karatA hUM ki unake patha-darzana se samUcI mAnava-jAti kA patha Alokita bane / AcArya mahAprajJa Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namaskAra mahAmaMtra pavitra AtmAoM kI vaMdanA kA amogha smRti - pITha hai / na koI vyakti aura na koI saMpradAya / kevala AtmA aura paramAtmA / kevala sAdhanA aura kevala vizuddhi | zaktizAlI varNoM kA vinyAsa / vidhi se kiyA gayA pATha kabhI niSphala nahIM hotA / purAne saMskAroM kI nirjarA aura sAtha-sAtha prAsaMgika bhAvanA siddhi | saba kucha hotA hai pavitratA ke paripArzva meM / isa graMtha ko sabhI jaina- ajaina logoM ne apanA banAyA hai aura isakI sAdhanA ko zIrSa sthAna diyA hai| Adarza sAhitya saMgha dvArA prakAzita hone vAlA gyArahavAM saMskaraNa aneka nae pAThakoM ke lie dhyeya kI upalabdhi kA sAdhana banegA / jaina vizva bhAratI lADanUM. 22 akTUbara 1665 gyArahavAM saMskaraNa AcArya mahAprajJa Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukrama 25 34 1. ananta kI anubhUti 2. maMtra kyA hai ? 3. maMtra kA prayojana 4. maMtra kA sAkSAtkAra 5. mahAmaMtra 6. AdhyAtmika cikitsA [1] 7. AdhyAtmika cikitsA [2] 8. mAnasika svAsthya aura namaskAra mahAmaMtra 6. zArIrika svAsthya aura namaskAra mahAmaMtra 10. mahAmaMtra : niSpattiyAM-kasauTiyAM 11. om 12. jijJAsitam 13. pariziSTa Ww 74 63 101 111 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grahoM ke upadravoM kI zAMti ke lie namaskAra mahAmaMtra -OM hrIM Namo siddhANaM / -OM hrIM Namo arahaMtANaM / -OM hrIM Namo uvajjhAyANaM / * budha * guru -OM hrIM Namo AyariyANaM / * zani, rAhu aura ketu -- OM hrIM Namo loe savva sAhUNaM / sUrya aura maMgala candra aura zukra Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSA-dhyAna-zivira __ gaMgAzahara (25 agasta se 3 disambara) Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. ananta kI anubhUti hama ananta se aparicita haiN| ananta se aparicita hone kA artha apane Apa se aparicita honA hamArA astitva ananta hai, kintu hama zarIra kI sImA meM baMdI haiM isalie apane-Apako sasIma anubhava kara rahe haiN| zarIra kI sImA ke do praharI haiM- ahaMkAra aura mamakAra / ahaMkAra samAnatA ke sUtra ko kATa detA hai| mamakAra vijAtIya meM sajAtIya kI bhAvanA bhara detA hai| asIma kA bodha ananta kI anubhUti dvaaraa| usake sAdhana haiMsaMyama, tapa, dhyAna, maMtra aura tNtr| maMtra kI acintya shkti| maMtra pratirodha-zakti bhI hai aura cikitsA bhI hai| Namo arahaMtANaM Namo-ahaM kA visarjana arahaMtANaM-mamatva kA visarjana ananta kI anubhUti taba taka nahIM jaba taka apUrNatA / apUrNatA ke tIna lakSaNa- ajJAna, mUrchA, aMtarAya-vighna / isa saptAkSarI maMtra se apUrNatA samApta hotI hai| hama jisa vizva meM jI rahe haiM, vaha samasyAoM kA vizva hai| jIvana meM Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 : eso paMca NamokkAro samasyAeM eka ke bAda eka AtI rahatI haiN| prazna hotA hai ki samasyA kA mUla kyA hai ? manuSya mUla ko khojanA pasanda karatA hai| eka jijJAsu ne pUchA-pApa kA mUla kyA hai ? uttara diyA gayA-pApa kA mUla hai abhimaan| vyakti sadA se mUla ko pUchatA rahA hai| usane dharma kA mUla pUchA, dayA aura ahiMsA kA mUla puuchaa| mUla ko jAnane kI bAta sabake mana meM hotI hai| manuSya phala aura phUla ko dekhakara hI saMtoSa nahIM letaa| vaha mUla ko samajhanA cAhatA hai, bIja ko samajhanA cAhatA hai| isI prakAra samasyA kA mUla kyA hai ? samasyA kA pitA kauna hai ? ye prazna bahuta bAra ubharate haiN| maiM mAnatA hUM, samasyA kA mUla hai- apane Apase aparicita rahanA / manuSya sabako jAnatA hai, kintu apane Apako nahIM jaantaa| vaha apane se aparicita hai isalie samasyAeM ananta hotI calI jAtI haiN| una samasyAoM kA kahIM anta nahIM AtA, koI samAdhAna nahIM miltaa| eka samasyA sulajhane lagatI hai, dUsarI samasyA sAmane upasthita ho jAtI hai| dUsarI samasyA sulajhane lagatI hai, tIsarI samasyA uTha khar3I hotI hai| yaha samasyA kA cakra niraMtara calatA rahatA hai| pratyeka samAdhAna eka naI samasyA paidA kara detA hai| isakA mUla kAraNa hai apane Apase aparicita honaa| aparicaya kI sthiti meM hama apane ko samajha nahIM paate| hama apanI saMpadA, vaibhava aura zakti ko nahIM jAna paate| manuSya cetanAvAn hai| vaha ananta jJAna kA dhanI hai, phira bhI vaha apane ko ajJAnI mAnatA hai| vaha zakti-sampanna hote hue bhI apane ko zaktihIna mAnatA hai| vaha vItarAga aura parama AtmA hote hue bhI apane ko kaSAyayukta aura aparama mAnatA hai| yaha isalie hai ki vaha apane se aparicita hai| jaba taka yaha aparicaya banA rahegA taba taka vaha daridra, hIna aura dIna mAnatA hI rhegaa| ___ eka dhaTI vyakti thaa| vaha mara gyaa| lar3ake ne socA, aba vaha daridra ho gayA hai| vaha bhikhArI bana gyaa| vaha bhIkha mAMgane lgaa| eka dina purAnA mitra mila gyaa| bhikhArI ke veza meM apane mitra ko dekhakara avAk raha gyaa| usane pUchA- 'yaha kyA ? tuma itane bar3e dhanI ke putra, bhikhArI kaise ?' usane kahA--- 'sArI sampadA naSTa ho gii| saba kucha calA gayA / aba mere lie bhIkha mAMganA hI bacA hai|' mitra bolA--'yaha kabhI nahIM ho Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ananta kI anubhUti : 3 sktaa| aba bhI tuma utane hI dhanI ho, jitane pahale the| tumhAre gale meM yaha kyA baMdhA hai ?' usane kahA--'mere pitA ne mere gale meM eka tAbIja bAMdhA thaa| jisase ki maiM una sArI burI havAoM se baca jaauuN| mere para burI chAyA na par3e, isalie yaha tAbIja baMdhA hai ?' mitra ne kahA--- yaha tAbIja hI rahasya kA khajAnA hai| ise tor3o saba kucha samajha meM A jaaegaa|' tAbIja ko todd'aa| pahalI pItala kI khola utara gii| phira cAMdI kI khola utarI aura phira sone kI khola utrii| tInoM AvaraNa haTa ge| andara thA eka bar3A-sA hIrA, jo camaka rahA thaa| mitra ne kahA- 'ava bolo, jisake pAsa yaha hIrA ho vaha bhikhArI kaise ho sakatA hai ? tuma lAkhoM rupayoM kI saMpadA apane gale meM bAMdhe phirate ho, phira daridra kaise ? tuma dhanI ho / ' ___ bahuta bAra aisA hotA hai, vyakti ko apanI aTUTa saMpadA kA patA nahIM rhtaa| manuSya apane se bahuta anajAna hai isalie apane ko ajJAnI, azakta aura mUrchA meM Asakta samajhatA hai| vaha asIma hai, ananta hai, phira bhI apane ko sasIma anubhava kara rahA hai| use anaMtA kI vismRti ho gaI hai| isa vismRti ne use sImA meM DAla diyaa| AdamI sasIma nahIM hai| vaha asIma hai, ananta hai| kintu vaha sasIma mAna baiThA hai| usakI sImA ke do praharI haiN| eka hai-ahaMkAra aura dUsarA hai--mamakAra / ye donoM praharI zarIra ke bhItara baiThe hue ananta caitanya ko bAhara nahIM Ane dete| manuSya ko mUla paricaya se vaMcita rakhane vAle ina donoM prahariyoM ne manuSya ko sImA meM bAMdha rakhA hai| zarIra eka sImA hai| jaba ahaMkAra kI cetanA jAgatI hai taba vyakti sabase TUTa jAtA hai| samAnatA kA sUtra asta-vyasta ho jAtA hai| eka AdamI dUsare AdamI ke samAna hai| donoM meM koI antara nahIM hai| koI kisI se hIna nahIM hai| koI kisI se atirikta nahIM hai| kintu ahaMkAra kI cetanA ne vyakti ko aisA bAMdhA ki vaha aneka upAdhiyoM ke sAtha apane Apako anubhava karane lgaa| koI bhI vyakti isa duniyA meM aisA nahIM hai, jo apane ko nirupAdhika kaha sake / (sabake pIche ahaMkAra kI upAdhiyAM jur3I huI haiN| maiM vyApArI huuN| maiM karmacArI huuN| maiM grejueTa huuN| maiM buddhivAdI huuN| maiM amuka hUM, maiM amuka hUM--isa prakAra saba ahaMkAra ke sUtra se baMTe hue haiN| maiM vidvAn hUM'--isakA artha yaha huA ki maiM anya logoM se alaga ho gayA aura samAnatA kA sUtra TUTa gyaa| do zreNiyAM bana giiN| eka vidvAnoM kI zreNI Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 : eso paMca NamokkAro aura dUsarI avidvAnoM kI shrennii| eka svAmI kI zreNI aura dUsarI sevaka kI shrennii| ahaMkAra ne vyakti ko itanA bAMTa diyA, vyakti-vyakti ke bIca itanI sImA-rekhAeM khIMca dI ki vyakti mUlabhUta samAnatA ko vismRta kara alaga-alaga khemoM meM baMTa ge| hamAre zarIra kA dUsarA praharI hai --mamakAra / sasIma manuSya kA mamakAra asIma ho gayA hai| manuSya padArtha ke prati itanA mUrchita hai ki vaha jo apanA nahIM hai, use bhI apanA mAna baiThA hai| 'yaha merA hai' isa cintana ne sArI samasyAoM ko janma de ddaalaa| merepana kI bhAvanA zarIra taka hI sImita nahIM hai, vaha asIma ho gaI hai| jo saMpadA, jo padArtha AtmA se saMbaMdhita nahIM hai,jo sarvathA vijAtIya hai, use bhI manuSya ne apanA mAna liyaa| use apanA mAnakara manuSya ne usa para mamakAra kA AvaraNa DAla diyaa| mamatva se use bAMdha liyaa| isa mamatva ke kAraNa samAnatA kI anubhUti TUTa gii| ina tattvoM ne manuSya ko sImita kara diyaa| usakI ananta kI anubhUti samApta ho gii| vaha apane ko sasIma anubhava karane lgaa| jIvana meM kabhI-kabhI aise kSaNa Ate haiM jaba cetanA kA nayA unmeSa hotA hai aura manuSya ko yaha anubhava hotA hai ki vaha sAnta nahIM, ananta hai, sasIma nahIM, asIma hai| isa anubhUti ke kSaNa meM ananta kI dizA meM usakI yAtrA zurU hotI hai aura vaha ananta aura asIma ke yAtrApatha kA pathika bana jAtA hai| usa yAtrApatha meM usake sahAyaka cAra tattva hote haiM--saMyama, tapa, maMtra aura taMtra / kevala saMyama se kAma cala sakatA hai, kintu kore saMyama kI bAta samajha meM nahIM AtI taba tapa ko sAtha jor3a diyaa| saMyama karo aura tpaao| apane sthUla zarIra ko tpaao| sthUla zarIra ke bhItara jo sUkSma zarIra hai, jo karma-zarIra hai, jo saMskAroM kA zarIra hai, use tpaao| jaba tapa kI bAta bhI pUrI samajha meM nahIM AI taba usake sAtha maMtra aura taMtra jor3e ge| kahA gayA-maMtra kI upAsanA karo, taMtra kI upAsanA kro| kevala saMyama se bhI kAma cala sakatA thA, kevala tapa se bhI kAma cala sakatA thA kintu manuSya vistAra cAhatA hai| aisI sthiti meM vaha eka hI padArtha ko aneka bhAgoM meM vibhakta kara detA hai| maMtra kI sAdhanA taMtra kI sAdhanA se bhinna nahIM hai| maMtra svayaM tapa hai| maMtra-japa svAdhyAya kA eka prakAra hai| vaha dhyAna hai| maMtra ko svAdhyAya aura dhyAna se pRthak nahIM mAnA Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ananta kI anubhUti : 5 jA sktaa| maMtra se Age phira taMtra kI bAta aaii| eka prasiddha vAkya hai-- 'acintyo hi maNimantrauSadhInAM prabhAvaH'--maNi, maMtra aura auSadhiyoM kA prabhAva acintya hotA hai| unake prabhAva ke bAre meM koI kalpanA hI nahIM kI jA sktii| sAmAnyataHAdamI mAnatA hai ki ratna hai to saba kucha hai| vaha dhana hai, vaha artha hai| usameM vinimaya kI kSamatA hai| usase padArtha kharIde jA sakate haiN| ratna kA itanA prabhAva nahIM hai| itanA hI prabhAva hotA ho yaha bAta nahIM kahI jAtI-'acintyo maNimaMtrauSadhInAM prbhaavH|' acintya prabhAva kahane kI AvazyakatA nahIM hotii| usameM acintya prabhAva hai| hama isako samajheM / hamArA vizva saMkramaNa kA vizva hai| isameM cAroM ora se vikiraNa hotA hai| pratyeka padArtha apanI razmiyAM chor3atA hai| aisA eka bhI padArtha nahIM hai, jisase razmiyAM vikiraNa nahIM hotI hoN| sAre padArtha vikiraNa kara rahe haiN| pratyeka padArtha meM se ananta-ananta paramANu nikala rahe haiN| pratyeka padArtha meM ananta-ananta paramANu jA rahe haiN| paramANuoM ke saMkramaNa ko nahIM rokA jA sktaa| eka padArtha se dUsare padArtha meM paramANu saMkramita ho rahe haiN| aisA eka bhI vyakti nahIM hai, jo apane Apako isa saMkramaNa se bacA ske| hama pRthvI para jIte haiM, kintu pRthvI ke padArtha hI hameM saMkrAnta nahIM krte| isa asIma AkAza meM vicaraNa karane vAle asaMkhya grahoM ke paramANu bhI hameM saMkrAnta karate haiN| una grahoM ke vikiraNa hamako prabhAvita karate haiN| bhagavAn mahAvIra meM vizva-sthiti ke dasa sUtra btlaae| unameM eka sUtra kA pratipAdya hai- pratyeka padArtha dUsare padArtha se prabhAvita hotA hai| aprabhAva kSetra jaisA kucha bhI nahIM hai| vyakti jina grahoM meM janma letA hai, una grahoM ke vikiraNa vyakti ko prabhAvita karate haiN| jaise-jaise saMkramaNa hotA hai, vyakti acchA yA burA bana jAtA hai| jyotiSiyoM ne isa viSaya meM aneka anusaMdhAna kie| unhoMne yaha niSkarSa nikAlA hai ki grahoM ke duSprabhAva se bacane ke lie aneka upAyoM meM se eka upAya hai --ratnoM ko zarIra para dhAraNa krnaa| grahoM ke duSprabhAva se bacAnA ratnoM kA acintya prabhAva hai| graha bhAgya ko nahIM badala sakate, kintu grahoM se Ane vAle vikiraNa ko jhelane kI kSamatA ratnoM meM hotI hai aura vyakti kA bhAgya badala jAtA hai| ratna grahoM ke duSprabhAva ko apane para jhela lete haiM aura vyakti kA bacAva ho jAtA hai| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 : eso paMca NamokkAro ghaTanA kA jo nimitta banatA hai, vaha nimitta Tala jAtA hai| ranoM kI isa vizeSatA ko lakSya karake hI kahA gayA hai ki maNi, maMtra aura auSadhiyoM kA prabhAva acintya hotA hai| __ eka AdamI ke pAsa mUMgA thaa| usako rezamI kapar3e se DhaMka diyaa| usa kapar3e para jalatA huA aMgArA rkhaa| vastra nahIM jalA kyoki aMgAre kI USmA ko mUMgA khIMca letA hai; kapar3e ko jalane ke lie USmA hI prApta nahIM hotii| isI prakAra rala grahoM ke vikiraNoM ko apane meM samAviSTa kara lete haiM aura vyakti baca jAtA hai| ranoM kI isa kSamatA ke kAraNa hI unako acintya prabhAva vAlA mAnA gayA hai| Aja ke vaijJAnika lesara kiraNa kA upayoga karate haiN| lAla ratna se usakA AviSkAra kiyA gyaa| isa prasaMga meM maiM eka prAcIna tathya kI smRti dilAnA cAhatA hUM, jo vismRta ho cukA hai| jaina AmamoM meM vaikriya zarIra ke nirmANa ke viSaya meM aneka prasaMga ullikhita haiN| devatA vaikriya zarIra kI saMracanA karate haiM aura labdhisaMpanna manuSya bhI vaikriya zarIra kI saMracanA karate haiN| vaikriya zarIra kA nirmANa karane vAlA apane sthUla zarIra se sUkSma paramANu nikAlatA hai aura usa nae zarIra kA nirmANa kara letA hai| jo vaikriya zarIra kA nirmANa karate haiM ve uttama ranoM ke sUkSma paramANuoM ko grahaNa karate haiN| ina ranoM ke vikiraNoM kA saMkalana kara nAnA rUpa banAe jA sakate haiM aura vaikriya zakti kA vikAsa aura upayoga kiyA jA sakatA hai| ina sAre rahasyoM ko dhyAna meM rakhakara kahA gayA hai ki ratnoM kA prabhAva acintya hotA hai| __ vanaspati kA prabhAva bhI kalpanAtIta hotA hai| siddhi ke aneka sAdhana haiN| auSadhi se bhI siddhi prApta hotI hai, tapa se bhI siddhi prApta hotI hai aura samAdhi se bhI siddhi prApta hotI hai| eka vyakti apane pairoM para auSadhiyoM ke lepa karatA hai aura AkAza meM ur3ane laga jAtA hai| jaina paramparA meM 'pAdaliptasUrI' nAma ke AcArya hue haiN| ve apane pairoM para auSadhiyoM kA lepa karate aura AkAza meM ur3akara dUra-dUra dezoM kA bhramaNa kara aate| isa lepa ke kAraNa hI unakA nAma 'pAdalipta' pdd'aa| vanaspati ke prayoga se AkAza meM ur3A jA sakatA hai, sudUra ko dekhA jA sakatA hai, bhIta se pare bhI dekhA Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ananta kI anubhUti : 7 jA sakatA hai| bhAratavarSa meM vanaspati ke viSaya meM bahuta anusaMdhAna hue haiN| eka prAcIna grantha hai| usameM auSadhiyoM ke bAvana kalpa batalAe gae haiN| pratyeka kalpa meM atIndriya kSamatA ko jAgRta karane aura hamAre cintana se pare kI kSamatAoM kA vikAsa karane kA varNana kiyA gayA hai| vanaspatiyoM kI zakti apAra hai| hama unakI zaktiyoM kA eka aMza mAtra jAnate haiN| tIsarI bAta hai--mNtr| maMtra kI zakti ke viSaya meM bhI hamArI kalpanA spaSTa nahIM hai| hamane itanI bar3I saMpadA ko kaise vistRta kara diyA ? maiMne ise samajhane kA prayatna kiyaa| jaise-jaise maine isa viSaya kA avagAhana kiyA to mujhe pratIta huA ki dhyAna aura maMtra ko alaga nahIM kiyA jA sktaa| aise unheM nahIM bAMTA jA sakatA ki kevala dhyAna kareM yA kevala maMtra-japa kreN| maMtrajapa bhI hai aura dhyAna bhI hai| yaha donoM hai| hama itanA to jAnate haiM ki maMtra-prayoga se bahuta bar3A kAma ho sakatA hai, kintu kaise hotA hai, yaha hama nahIM jaante| jaba taka maMtra-vidhi ko hama nahIM jAnate, taba taka kAma pUrA nahIM ho sktaa| ____ Adima yuga kI bAta hai| usa samaya samAja kA nayA nirmANa ho rahA thaa| jo yugala the, AdivAsI the, ve sAmAjika bana rahe the| ve RSabha ke pAsa Ae aura bole - 'bAbA ! hamane khetI karanI sIkha lii| khetoM meM anAja paka gyaa| hamane pakA anAja khAnA zurU kara diyaa| kintu isa anAja se peTa meM darda hotA hai, aba kyA kareM ?' RSabha ne kahA-anAja kaccA nahIM khAyA jaataa| tuma agni jalAnA sIkha lo| usameM anAja pakAkara khAo phira peTa meM darda nahIM hogaa|' ve apane-apane ghara ge| agni jalAI, usameM anAja DAla diyaa| anAja jalakara rAkha ho gyaa| svayaM kyA khAeM, sArA anAja agni khA gii| ve phira RSabha ke pAsa Ae aura samasyA kA samAdhAna caahaa| ____ agni meM anAja pakatA hai, itanA jAna lene mAtra se kucha nahIM bntaa| agni meM anAja kaise pakatA hai, yaha jAnanA bhI Avazyaka hotA hai| jaba taka pUrI vidhi hAtha nahIM AtI, adhUrA sUtra hamArA sAtha nahIM de sakatA / usase saphalatA nahIM mila sktii| maMtra se saphalatA milatI hai| maMtra se yaha ho sakatA hai, vaha ho sakatA hai, itanA jAna lenA paryApta nahIM hotaa| maMtra se saphalatA kaise Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 : eso paMca NamokkAro milatI hai, ise jAnanA bhI jarUrI hai| yaha taba jAnA jA sakatA hai jaba hama apanI zarIra-racanA kI ora dhyAna deN| hamArA kevala yaha sthUla zarIra hI nahIM hai| sAdhanA prArambha karane vAle vyakti ko sabase pahale yaha mAnanA jarUrI hai ki maiM jo yaha sAdhanA kara rahA hUM, vaha kevala sthUla zarIra ke lie hI nahIM kara rahA huuN| sthUla zarIra ko lAbha hotA hai kintu merA uddezya isase Age hai, gaharA hai| jo vyakti sthUla zarIra ko pAra kara bhItara nahIM jhAMka sakatA, vaha vyakti sAdhanA meM vikAsa nahIM kara sktaa| isa sthUla zarIra se pare eka sUkSma zarIra hai| isa sUkSma zarIra se pare eka ati sUkSma zarIra hai| sthUla zarIra ko hama audArika zarIra kahate haiM, sUkSma zarIra ko taijasa zarIra aura atisUkSma zarIra ko kArmaNa zarIra kahate haiN| thiyosophisTsa ne ina zarIroM kI bhinna saMjJAeM dI haiM--phijikala baoNDI, etherika baoNDI aura esTrala boNddii| phijikala baoNDI sthUla zarIra hai, etherika baoNDI sUkSma zarIra hai aura esTrala baoNDI atisUkSma zarIra hai| jaba taka taijasa zarIra aura kArmaNa zarIra ko prabhAvita nahIM kiyA jA sakatA taba taka sAdhanA saphala nahIM ho sakatI, adhyAtma kI upalabdhi nahIM ho sktii| adhyAtma ke nae-nae paryAyoM ko udghATita karane ke lie taijasa zarIra ko jAgRta karanA jarUrI hai aura kArmaNa zarIra ko prabhAvita karanA jarUrI hai| ina donoM zarIroM kI jAgRti ke lie tapa kA AlaMbana Avazyaka hotA hai| jaba tapa ke dvArA manoyoga ke paramANu, vacanayoga ke paramANu, kAyayoga ke paramANu, sUkSma zarIra aura atisUkSma zarIra ke paramANu uttapta hote haiM, taba ve apane malina paramANuoM ko chor3akara nirmala banate haiM aura usa sthiti meM sAdhanA kI saphalatA prArambha hotI hai| binA tapa ke yaha nahIM ho sktaa| tApa ke binA kucha bhI nahIM pighltaa| tApa ke binA barpha bhI nahIM pighltii| usako pighalane ke lie kucha-na-kucha tApa Avazyaka hotA hai| isI prakAra jo mala cipaTA huA hai, use pighAlane ke lie tapa hI ekamAtra sAdhana hai| jaba tapa kA tApa prApta hotA hai, taba cipake hue paramANu apanA sthAna chor3a dete haiN| yahI nirmalatA hai, vizuddhi hai| isa tapa kI prakriyA meM, azuddha paramANuoM ko uttapta kara pighalAne kI prakriyA meM, maMtra-sAdhanA kA bahuta Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ananta kI anubhUti : 6 bar3A yogadAna hai| maMtra - sAdhanA meM hama dhvani ke dvArA a-dhvani taka pahuMca jAte haiN| jaba hama a-dhvani taka pahuMca jAte haiM taba eka viziSTa prakriyA Arambha hotI hai / eka prazna upasthita hotA hai ki hamArI sAdhanA kA sUtra hai-- saMpikkhae appagamappaeNaM- - AtmA ke dvArA dekho| yaha bhItara jAne kA sUtra hai / maMtra aura japa kI ora jAnA bAhara jAnA hai / kyA yaha virodhAbhAsa nahIM hai ? yaha prazna svAbhAvika hai / hama zabda se azabda kI ora jAnA cAhate haiM, anAtmA se AtmA kI ora jAnA cAhate haiM / kintu jaba hama maMtra aura japa kA anusaraNa karate haiM taba vaha bAhara kI ora jAnA hotA hai / yaha bAhara jAne kA upakrama hai / prazna svAbhAvika hai / usakA samAdhAna bhI jaTila nahIM hai| hama sAdhanA meM zarIra kA AlaMbana lete haiM, granthiyoM aura prANazakti kA AlaMbana lete haiM / zarIra AtmA nahIM hai / caitanya-kendra, granthiyAM aura prANazakti AtmA nahIM hai / phira bhI hama inakA AlaMbana isalie lete haiM ki zarIra hamAre astitva kA abhinna aMga hai / mana, vANI bhI hamAre astitva ke abhinna aMga haiM / jaba hama zarIra, zvAsa aura prANazakti kA AlaMbana lete haiM taba vANI kA AlaMbana kyoM nahIM le sakate ? zarIra kA AlaMbana isalie lete haiM ki zarIra ke prakampanoM ko dekhate-dekhate sUkSma zarIra -- taijasa zarIra ke prakaMpanoM ko pakar3ane laga jAe / taijasa zarIra ke prakaMpanoM ko pakar3ate-pakar3ate hama karmazarIra ke prakaMpanoM ko pakar3ane laga jaaeN| isa prakAra sabhI taraha ke prakaMpanoM ko pakar3ate-pakar3ate hama aprakampa sthiti meM cale jaaeN| isalie hama zarIra kA AlaMbana lete haiM / hama zabda kA AlaMbana isalie lete haiM ki hama zabda se zurU kareM aura zabda kI vibhinna avasthAoM ko pAra kara, azabda kI avasthA meM pahuMca jaaeN| vikalpa se yAtrA zurU kara nirvikalpa sthiti taka pahuMca jaaeN| isIlie zabda kA AlaMbana liyA jAtA hai / maMtra zabdAtmaka hotA hai| usameM aciMtyazakti hotI hai| usake dvArA Atmika jAgaraNa kiyA jA sakatA hai, adhyAtma ke dvAra khole jA sakate haiM, vyakti antarmukhI bana sakatA hai aura pUrA AdhyAtmika bana sakatA hai| maMtra ke dvArA aura bhI aneka zaktiyoM kA jAgaraNa ho sakatA hai / sAdhanA taba taka saphala nahIM hotI jaba taka zakti kA vikAsa nahIM hotA, visphoTa kI Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 : eso paMca NamokkAro zakti upalabdha nahIM hotii| jaba taka visphoTa kI zakti upalabdha nahIM hotI taba taka visphoTa nahIM ho sakatA / visphoTa kie binA atala meM chipe ratnoM ko bAhara nahIM nikAlA jA sktaa| hameM sAdhanA ke dvArA visphoTa kI zakti ko paidA karanA hai / usa visphoTa kI zakti kA sazakta mAdhyama hai-- maMtra - sAdhanA | Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. maMtra kyA hai ? / maMtra kyA hai ? , zabda, dhvani, AvRtti, gati, tApakrama, bhAvanA aura zraddhA kA samanvita citra maMtra hai| / smRti, kalpanA aura cintana-saba zabdAtmaka hote haiN| / zabda hameM sarvAdhika prabhAvita karatA hai| , caMcalatA kyA hai ? zabda-jalpa aura antarjalpa jyoti-darzana hone para zabda chUTa jAtA hai| , ir3A, piMgalA ke pravAha meM bhirmukhtaa| / suSumNA jaba khulatI hai taba antrmukhtaa| jalpa (vaikharI) meM zabda aura artha meM bhedAbheda / jJAna (pazyantI) meM zabda aura artha meM abheda / yahI maMtra-sAkSAtkAra hai| isake tIna phalita1. vikalpa-zAnta 2. Atma-sAkSAtkAra 3. zaktiyoM kA jAgaraNa hama zabda se jitane prabhAvita haiM utane aura kisI se nahIM haiN| hamArA sArA jagat zabdamaya hai| bhArata meM eka darzana hai| jo zabda ko brahma mAnatA hai| vaha hai zabdAdvaitavAda / maiM isa darzana kI mImAMsA nahIM kara rahA huuN| Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 : eso paMca NamokkAro sAdhanA kI dRSTi se jaba gahare meM utarakara dekhatA hUM to mujhe lagatA hai ki hama sabase adhika zabda se prabhAvita haiN| sabhI kahate haiM ki mana caMcala hai / mujhe aisA nahIM lagatA / mana caMcala nahIM hai / mana ke tIna kArya haiM-- smRti, kalpanA aura ciMtana / mana atIta kI smRti karatA hai, bhaviSya kI kalpanA karatA hai aura vartamAna kA ciMtana karatA hai / kintu zabda ke binA na smRti hotI hai, na kalpanA hotI hai aura na cintana hotA hai / sArI smRtiyAM, sArI kalpanAeM aura sAre ciMtana zabda ke mAdhyama se calate haiN| hama kisI kI smRti karate haiM taba tatkAla zabda kI eka AkRti bana jAtI hai / usa AkRti ke AdhAra para hama smRta vastu ko jAna jAte haiM / kalakattA kI smRti huI aura zabda ke mAdhyama se hama kalakattA ko jAna gae / tarkazAstra meM smRti kA eka AkAra batAyA hai| vaha AkAra hai-- 'vaha' / smRti zabda ke mAdhyama se hotI hai / hama kisI vastu kI kalpanA karate haiM / usameM bhI zabda mAdhyama banatA hai / AkRtiyAM banatI haiM / hama ciMtana karate haiN| mana bAhara se pudgaloM ko grahaNa karatA hai / ve zabda kI AkRtiyoM ko grahaNa karate haiM / cintana bhI zabda ke mAdhyama se hotA hai| mana ke tIna kArya -- smRti, kalpanA aura ciMtana zabda ke dvArA niSpanna hote haiN| ye tInoM mana ko caMcala banAte haiM / yaha doSa kisakA hai--mana kA yA zabda kA ? yaha doSa vAk prayatna kA hai yA mana kA ? yadi zabda kA sahArA na mile, yadi mana ko zabda kI baisAkhI na mile to mana caMcala ho nahIM sktaa| mana laMgar3A hai / use calane ke lie zabda kI baisAkhI cAhie / mana kI gati ko sahArA milatA hai zabda aura vAk prayatna se / ise hI mana kI caMcalatA kaha diyA jAtA hai / mana caMcala nahIM hai / usako caMcala kahanA eka anuzruti mAtra hai / hama gahare meM utara kara dekheM to jJAta hogA ki caMcalatA mana kI nahIM hai / sArI caMcalatA hai dhvani kI, zabda kI, bhASA kI / yadi hameM mana ko nirvikalpa banAnA hai, sAre vikalpoM ko zAMta karanA hai, mana ko sthira karanA hai to mana para dhyAna dene kI apekSA zabda para adhika dhyAna denA caahie| isake lie yoga ke AcAryoM ne kucha upAya sujhAe haiN| unameM eka mahattvapUrNa upAya hai--khecarI mudrA / jIbha ko tAlu kI ora mor3anA Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMtra kyA hai ? : 13 khecarI mudrA hai| jaba yaha lage ki vikalpoM kA jvAra A rahA hai, taba khecarI mudrA karane para vikalpoM kA tAMtA TUTa jAtA hai| jIbha ko dAMtoM ke bIca dabAe rakhane se bhI vikalpoM kA pravAha ruka jAtA hai| eka upAya yaha bhI hai| -nIce ke dAMtoM kI zreNI ke pAsa jJAna-taMtu haiM, vahAM jIbha ko aTakA deM, jIbha ko sthira kara deM, sAre vikalpa zAMta ho jaaeNge| jIbha aura vikalpa kA saMbaMdha bahuta aTapaTA-sA laga sakatA hai| prazna uTha sakatA hai ki jIbha aura vikalpa kA saMbaMdha hI kyA ? vikalpa kA saMbaMdha mana se to ho sakatA hai, kintu jIbha se kaise ho sakatA hai ? gaharAI se paryAlocana karane para yaha spaSTa ho jAtA hai ki vikalpoM kA srota hai--zabda, bhaassaa| bhASA kA saMbaMdha jIbha se hai| jaba jIbha sthira hotI hai, taba mana sthira hotA hai| jaba jIbha caMcala hotI hai, taba mana bhI caMcala ho jAtA hai| yaha sthAyI anubaMdha hai / mana meM koI icchA utpanna hotI hai| use abhivyakti dene ke lie bhASA kA mAdhyama lenA par3atA hai| bhASA vAhana banatI hai| mana usa vAhana para car3hakara apane gaMtavya taka pahuMca jAtA hai| jaba taka hama mana kI caMcalatA ke mAdhyama ko nahIM samajheMge taba taka mana kI caMcalatA ko nahIM miTA paayeNge| hamAre mana para jo caMcalatA Aropita kara rakhI hai, use bhI samApta nahIM kara paayeNge| isake lie zabda ko samajhanA atyanta Avazyaka hai| zabda aneka prakAra kA hotA hai| maiM do prakAra ke zabda kI hI carcA kruuNgaa| zabda kA eka prakAra hai---jalpa aura dUsarA prakAra hai--antrjlp| hama bolate haiM, yaha hai jlp| jalpa kA artha hai --spaSTa vacana, vyakta vacana | hama bolate nahIM, kintu mana se socate haiM, mana meM vikalpa karate haiM, yaha hai antarjalpa / muMha baMda hai, hoMTha sthira haiM, na koI suna rahA hai, phira bhI mana meM AdamI bolatA calA jA rahA hai, yaha hai antrjlp| socane kA artha hI hai-bhItara meM bolnaa| socanA aura bolanA do nahIM haiN| sone ke samaya meM bhI hama bolate haiM aura bolane ke samaya meM bhI hama socate haiN| jaba hama jora se bolate haiM taba bAhara se bolate haiM aura jaba mana meM vikalpa karate haiM to bhItara se bolate haiN| eka hai jalpa aura dUsarA hai antarjalpa / hama bhItara bolane ko bolanA nahIM mAnate, bAhara bolane ko hI bolanA mAnate haiN| kintu donoM meM koI antara nahIM hai| AdamI ne mana meM socA --mujhe Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 : eso paMca NamokkAro bambaI jAnA hai| usane yaha mana kI bAta apane mitra ko kahI / donoM prasaMgoM meM zabda kA sahArA liyA gayA hai / isa dRSTi se donoM meM koI antara nahIM hai / eka mana kI bhASA hai aura dUsarI bAhara kI bhASA hai / bhASA donoM haiM / kevala jalpa aura antarjalpa kA antara AyA kiMtu tAttvika antara kucha bhI nahIM AyA / yadi hama sAdhanA ke dvArA, adhyAtma cetanA ke jAgaraNa ke dvArA nirvikalpa yA nirvicAra avasthA kI ora jAnA cAhate haiM to hameM zabda ko samajhakara, usake cakravyUha ko tor3anA hogA / ise tor3e binA kevala caitanya kI anubhUti kA kSaNa, kevala nirvikAra kI anubhUti kA kSaNa hameM prApta nahIM ho sakatA / zabda utpanna hotA hai taba prayatna sUkSma hai / jaba vaha prabala hotA hai taba zabda sthUla hotA calA jAtA hai / zabda kI utpatti kA yahI krama hai ki vaha utpattikAla meM sUkSma hotA hai aura bAhara Ate-Ate sthUla bana jAtA hai| jo sUkSma hai, vaha hameM sunAI nahIM detA / jo sthUla hotA hai, vahI hameM sunAI detA hai / dhvani-vijJAna ke anusAra do prakAra kI dhvaniyAM hotI haiM-- zravya dhvani azravya dhvani / azravya dhvani arthAt alTrA sAuNDa (Ultra Sound), supara sonika ( Super Sonic) yaha sunAI nahIM detA / hamArA kAna kevala 32470 kaMpanoM ko hI pakar3a sakatA hai| kaMpana to araboM hote haiM / kintu kAna 32470 AvRtti ke kaMpanoM ko hI pakar3a sakatA hai, sUkSma kaMpanoM ko nahIM pakar3a sakatA / yadi hamArA kAna sUkSma kaMpanoM ko pakar3ane laga jAe to AdamI jI hI nahIM sktaa| AdamI kamare meM jAtA hai| cAroM ora daravAje baMda kara apane ko akelA mAnatA hai kintu kAna yadi sUkSma zabdoM ko pakar3ane laga jAe to jJAta hogA ki AdamI kahIM bhI akelA nahIM hai / akele hone kI bAta mithyA hai | hamAre cAroM ora itanA kolAhala hai yadi hama sArA suna sakeM to pAgala hone ke atirikta aura kucha nahIM baca sakatA / kintu prakRti kI itanI sundara vyavasthA hai ki kAna utane hI prakaMpanoM ko suna sakatA hai, jisase koI bAdhA na aae| yaha samUcA AkAza dhvani taraMgoM se prakaMpita hai / anaMta kAla se isa AkAza meM bhASA vargaNA ke pudgala bikhare par3e haiM / eka AdamI bolatA hai / vaha bola cukA / bolate samaya bhASA - vargaNA ke pudgala nikalate haiM aura AkAza meM jAkara sthira ho jAte haiN| hajAroM-lAkhoM varSoM taka ve usI rUpa meM raha jAte haiN| phrAMsa ke vaijJAnikoM ne eka prayatna Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMtra kyA hai ? : 15 zurU kiyA ki koI aisA yaMtra banAyA jAe, jo atIta ke mahApuruSoM kI bhASA ke paramANuoM ko pakar3a ske| usake AdhAra para yaha dekhA jA sake ki una-una mahApuruSoM ne kyA kahA thA aura Aja unake nAma se jo cala rahA hai, vaha kitanA yathArtha hai aura kitanA ayathArtha / una mahApuruSoM ne vahI bAta kahI thI, jo Aja pracalita hai yA dUsarI bAta kahI thI ? ise parakhA jA sake, isakI kasauTI kI jA ske| abhI taka ve pUre saphala nahIM hue haiM, kintu yaha Aja asambhAvya nahIM rahA hai| jaina siddhAntoM kI yaha bAta hai ki manuSya jo socatA hai, usake manovargaNA ke pudgala karor3oM varSoM taka AkAza meM apanI AkRtiyAM banAe rakha sakate haiN| yadi koI sAdhana vikasita kiyA jA sake, yadi koI aisA yaMtra bana sake to una AkRtiyoM ko pakar3A jA sakatA hai| yaha sArA jagat taraMgoM se Andolita hai| vicAroM kI taraMgeM, karma kI taraMgeM, bhASA aura zabda kI taraMgeM pUre AkAza meM vyApta haiN| vyakti kA mastiSka aura snAyavika praNAlI bhI Andolita ho rahI hai| isa sthiti meM maMtra kI upayogitA kA Akalana kiyA jA sakatA hai| maMtra kyA hai aura usake dvArA kyA kiyA jA sakatA hai, yaha bhI socane kA avasara milatA hai| maMtra eka pratirodhAtmaka zakti hai| maMtra eka kavaca hai| maMtra eka prakAra kI cikitsA hai| saMsAra meM hone vAle prakaMpanoM se kaise bacA jA sakatA hai ? unake prabhAvoM ko kaise kama kiyA jA sakatA hai ? ina praznoM kA uttara hai ki vyakti pratirodhAtmaka zakti kA vikAsa kare aura maMtra kI bhASA meM kahA jA sakatA hai ki kavacIkaraNa kA vikAsa kre| prAcIna kAla meM yoddhA kavaca pahanakara hI raNabhUmi meM utarate the| una kavacoM ke AdhAra para yoddhA zatruoM ke prahAroM ko jhelane meM samartha ho jAte the| maMtra-sAdhanA kavaca banAne kI sAdhanA hai| isase Ane vAle prakaMpanoM ke prahAroM se bacA jA sakatA hai| pratyeka vyakti ke cAroM ora AbhAmaMDala hotA hai, eka valaya hotA hai / acchA vicAra hotA hai to acchA AbhAmaMDala bana jAtA hai| burA vicAra - hotA hai to burA AbhAmaMDala bana jAtA hai| acchA pariNAma acchI lezyA / burA pariNAma burI leshyaa| hama maMtrazakti kA upayoga kareM aura zabdoM kI aisI saMyojanA kareM ki UrjA kA AbhAmaMDala bne| hama usa zabda-vinyAsa kA uccAraNa kreN| sUkSma uccAraNa kareM yA sUkSmAtisUkSma uccAraNa kreN| usase Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 : eso paMca NamokkAro UrjA kA AbhAvalaya nirmita hogaa| vaha itanA zaktizAlI aura itanA pratirodhAtmaka banegA ki bAhara kI koI bhI zakti AkramaNa nahIM kara paaegii| zabda meM anaMta zakti hotI hai| pratyeka akSara zAnti se bharA hotA hai| maMtrazAstra kI jo khojeM huI haiM, ve bar3I adabhuta haiN| una khojoM ne jo vivaraNa prastuta kiyA, use hama bhUla gae, anyathA hama auSadhi ke sthAna para maMtra kA hI upayoga krte| saMdezavAhaka ke sthAna para hama maMtra se hI kAma. lete| samAcAra maMgAne yA preSita karane ke lie hama maMtra kA hI upayoga krte| sArA kAma maMtra se ho jaataa| __maMtrazakti kA sadupayoga bhI ho sakatA hai aura durupayoga bhI ho sakatA hai| AcArya bhadrabAhu ne saMgha kI surakSA ke lie 'uvasaggaharaM stotra' kA nirmANa kiyaa| usako saMgha ko dete hue kahA--'jaba bhI koI samasyA Ae, vighna upasthita ho, usa samaya isa stotra kA uccAraNa karane para deva prastuta hogA, saMkaTa kA nivAraNa kregaa| upayoga aura durupayoga sAtha-sAtha calate haiN| eka bahana rasoI banA rahI thii| bachar3A khUTI para baMdhA thaa| vaha rassI tur3Akara bhAga gyaa| usa bahana ne socA ki rasoI chor3akara jAnA ucita nahIM hai| maMtra kA prayoga kyoM na karUM ? usane maMtra jpaa| deva upasthita huaa| pUchA--'kyA saMkaTa hai ?' bahana ne kahA--'koI saMkaTa nahIM hai / bachar3A bhAga gayA hai| use lAkara bAMdha do / ' deva ne AjJA kA pAlana kiyaa| phira deva ne AcArya ke pAsa jAkara sArI bAta khii| AcArya ne stotra meM parivartana kara diyaa| usake jApa se saMkaTa to dUra hotA rahA kintu deva kI sAkSAt upasthiti chUTa gii| ____ 'a' se 'ha' taka pratyeka akSara kA varNa hotA hai, svAda hotA hai| yadi hama uccAraNa kI sUkSmatA meM jAeM to patA calegA ki akSaroM ke uccAraNa ke sAtha-sAtha svAda meM bhI antara A rahA hai| jaba yaha sUkSma jJAna lupta ho gayA to maMtra kI zakti bhI vismRta ho gaI, usakI cAbI hamAre hAtha se calI gii| maMtrazakti zabda kI saMyojanA para nirbhara hai| maMtra-zakti kA mukhya tattva hai zabda kI sNyojnaa| kisa uddezya se maMtra kA upayoga karanA hai, usa AdhAra para zabda kI saMyojanA kI jAtI hai| jaise rasAyana zAstrI jAnatA hai ki kina-kina dravyoM ko milAne se kauna-sA dravya banatA hai, vaise hI maMtravid jAnatA hai ki kina-kina zabdoM kI saMyojanA se kisa prakAra ke taraMga paidA Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hoMge, ve paramANuoM ko kaise prakaMpita kareMge aura unakI pariNati kisa prakAra kI hogI ? maMtra kyA hai ? : 17 eka prazna AyA ki maMtra kA AlaMbana bhI eka AlaMbana hai aura eka kalpanA hai| hAM, yaha ThIka hai / kintu kyA kalpanA kA koI upAya nahIM hai ? AlaMbana kA koI upayoga nahIM hai ? bahuta bar3A upayoga hai kalpanA kA aura AlaMbana kaa| kalpanA kA dUsarA rUpa banatA hai saMkalpa aura saMkalpa kA tIsarA rUpa banatA hai-- yathArtha / pahale kalpanA kI, saMkalpa kiyA aura kalpanA ko dRr3ha nizcaya meM bdlaa| tIsare meM vaha yathArtha bana gayA / amerikI nausainikoM ne saMkalpa-zakti ke kucha prayoga kie| eka sainika ilaikTrika svica ke sAmane jAkara khar3A ho jAtA hai aura bijalI ke jalane kA saMkalpa karatA hai / svica dabAne kI AvazyakatA nahIM hotii| jaise hI vaha saMkalpa karatA hai, svica oNna ho jAtA hai, bijalI jalane lagatI hai / saMkalpa zakti ke sahAre bhArI lohe kI alamArI kamare ke isa chora se usa chora taka pahuMca jAtI hai / pahale kalpanA kI, phira saMkalpa kiyA aura tIsare sTeja para vaha yathArtha bana jAtA hai| isakA kAraNa bhI samajheM / jaba hama kalpanA ko saMkalpa kI bhUmikA taka lAte haiM taba sAre paramANuoM meM prakaMpana zurU ho jAtA hai / jisa dizA meM saMkalpa ke paramANu jAte haiM, ve sAre AkAza-maMDala ko prakaMpita kara dete haiM / vaha prakaMpana itanA tIvra ho jAtA hai ki kalpanA yathArtha meM badala jAtI hai / Apane yahAM baiThe kalpanA kI ki Apa kalakattA meM baiThe apane putra se bAta karanA cAhate haiM yA apane mana ke bhAva use batAnA cAhate haiM / Apa eka Asana meM baiTha jAeM aura saMkalpa ko doharAte cale jaaeN| jaba saMkalpa tIvra ho jAtA hai taba koI Azcarya nahIM ki Apa jo batAnA cAhate haiM, use ApakA putra na jAna pAe / Aja jo vicAra saMpreSaNa ke prayoga kie jA rahe haiM, ve sAre saMkalpa-zakti ke prayoga haiN| kalpanA ko vyartha na samajheM / usakA bahuta bar3A upayoga hai| kalpanA vyartha taba hotI hai jaba vaha yojanAbaddha nahIM hotI / aisI sthiti meM saMkalpa banatA hI nahIM / vyakti vikalpoM ke jAla meM phaMsa jAtA hai, kalpanA vyartha bana jAtI hai / yadi yojanAvaddha paddhati se saMkalpa-zakti kA prayoga kiyA jAe to hama yathArtha taka pahuMca sakate haiM / maMtra vikalpa se nirvikalpa taka pahuMcane kI prakriyA hai / maMtra savicAra se Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 : eso paMca NamokkAro nirvicAra taka pahuMcane kI paddhati hai| maMtra meM pahalA tattva hai-- zabda yA dhvani / zabda bhASAtmaka hotA hai aura dhvani jhaMkAra rUpa hotI hai, avyakta hotI hai / zabda kA artha ke sAtha koI sIdhA saMbaMdha nahIM hotA / zabda aura artha meM kucha dUrI hotI hai / dhvani artha ke kucha nikaTa calI jAtI hai| 'dUdha' eka zabda hai| dUdha kahane se peTa nahIM bharatA / jahAM hamArA zabda hotA hai vahAM dUdha aura dUdha nAma ke padArtha -- ina donoM meM dUrI hotI hai| kintu jaise-jaise hamArI saMkalpa-zakti dRr3ha hotI hai, bhAvanA kA prayoga hotA hai, dhvani sUkSma hotI calI jAtI hai, taba zabda aura artha kI dUrI kama hotI calI jAtI hai| taba aisA hotA hai ki 'dUdha' kahate hI dUdha taiyAra milatA hai / bhAratIya sAhitya meM tIna zabda bahulatA se milate haiM - kalpavRkSa, kAmadhenu aura cintAmaNi ratna / ye tInoM zabda itane zaktizAlI hote haiM ki jo mAMgA vaha taiyAra / zabda aura artha kI sArI dUrI samApta | zabda ke sAtha-sAtha artha kI ghaTanA ghaTa jAtI hai / aisA saMkalpa-zakti ke dvArA bhI ho sakatA hai, hotA hai / hamArI saMkalpa-zakti hI kalpavRkSa hai / hamArI saMkalpa-zakti hI kAmadhenu hai aura hamArI saMkalpa zakti hI cintAmaNi ratna hai / ye tInoM kAmanAoM kI pUrti karate haiM / jo kAmanA ko pUrA kare, vaha kAmadhenu / jo kalpanA ko pUrA kare, vaha kalpavRkSa aura jo cintana ko pUrA kare, vaha cintAmaNi ratna / ye saba hamAre saMkalpa se bhinna kucha nahIM haiM / saba saMkalpa hI hai| saMkalpa maMtra kA mahattvapUrNa tattva hai| jahAM zabda dhvani aura saMkalpa-zakti tInoM kA yoga ' hotA hai vahAM maMtra kI zakti jAgRta ho jAtI hai, maMtra kA sAkSAtkAra ho jAtA hai aura maMtra kA devatA prakaTa ho jAtA hai / saMkalpa-zakti ke dvArA jaba Antarika jyoti kA jAgaraNa hotA hai, usa jyoti kA nAma hI hai -- devatA / jaba hamArA zabda jyoti meM badala jAtA hai taba maMtra kA sAkSAtkAra ho jAtA hai / maMtra caitanya ho jAtA hai / maMtra kA cauthA mahattvapUrNa tattva hai - zraddhA / zraddhA kA artha hai-- tIvratama AkarSaNa / yadi maMtra ke prati hamArI koI zraddhA nahIM hai, koI AkarSaNa nahIM hai, dRr3ha vizvAsa nahIM hai to cAhe varNa kA ThIka samAyojana ho, ThIka uccAraNa ho to bhI jo ghaTita honA cAhie, vaha ghaTita nahIM ho sakatA / kevala zraddhA ke bala para jo ghaTita ho sakatA hai, vaha zraddhA ke binA ghaTita nahIM ho sktaa| pAnI tarala hai| jaba vaha jama jAtA hai, saghana Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ho jAtA hai, vaha barpha bana jAtA hai| jo hamArI kalpanA hai, jo hamArA cintana hai, vaha tarala pAnI hai| jaba cintana kA pAnI jamatA hai taba vaha zraddhA banatI hai, vizvAsa banatA hai| tarala pAnI meM kucha giregA to vaha pAnI ko gaMdalA banA degaa| barpha para jo kucha giregA, vaha nIce lur3haka jAegA, usameM ghalegA nhiiN| jaba hamArA cintana zraddhA meM badala jAtA hai, jaba hamArA cintana vizvAsa meM badala jAtA hai, taba vaha itanA ghanIbhUta ho jAtA hai ki bAhara kA prabhAva kama se kama ho jAtA hai| usa sthiti meM jo ghaTanA ghaTita honI cAhie, vaha sahaja hI ghaTita ho jAtI hai| hamane namaskAra maMtra ke prathama caraNa 'Namo arahatANaM' kA prayoga kiyaa| Apa na mAneM ki hamane kevala 'Na' 'mo' Adi akSaroM kA hI prayoga kiyA hai| hama ina akSaroM ko bacapana se jAnate haiM, kintu inakI ananta zakti se paricita nahIM haiN| yadi hamane zabda kI zakti ko jAnA, varNoM se bane pada ko samajhA, varNoM kA samAyojana kiyA, dhvani ke sUkSma uccAraNa ko samajhA, usake sAtha apanA saMkalpa jor3A, gaharI zraddhA kA usameM niyojana kiyA to 'Namo arahaMtANaM' ye sAta akSara mahAn devatA bana jaaeNge| yaha pada pUrA cintAmaNi ratna, kalpavRkSa yA kAmadhenu bana jaaegaa| isa satya ko hama smjheN| ____ adhyAtma kA artha hI hotA hai--AtmA ke bhItara utaranA / kevala zarIra yA kevala camar3I taka hI nahIM rahanA hai kintu isa zarIra aura camar3I se pare jo hai, vahAM taka hameM pahuMcanA hai| yadi vahAM pahuMcakara hama sUkSma ko samajhane kA prayatna kareM, sUkSma rahasyoM kA udghATana karane kA prayatna kareM, una daravAjoM ko hama kholeM, jinako Aja taka hamane nahIM kholA hai to isa saptAkSarI pada se adhyAtma jAgaraNa kI pUrI prakriyA meM sAdhaka ko yogadAna mila sakatA hai| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 : eso paMca NamokkAro 3. maMtra kA prayojana * mana kI zakti kA uddIpana vicAra-saMpreSaNa grahaNa aura saMpreSaNa . mana kI saMvedanazIlatA kA vikAsa UrjA kI vRddhi dRSTi meM aMtarmukhatA kA vikAsa . vItarAgatA kA vikAsa, kaSAya kI kSINatA prekSA-dhyAna kI sAdhanA kA sUtra hai--AtmA ke dvArA AtmA ko dekhanA, svayaM ke dvArA svayaM ko dekhanA ! prazna hotA hai-hama dUsaroM ko kyoM dekheM ? arhat ko kyoM dekheM ? AvazyakatA kyA hai dUsaroM ko dekhane kI, jaba hameM svayaM ko dekhanA hai ? jaba hama dUsaroM ko dekhate haiM, taba prekSA-sUtra se dUra cale jAte haiM, aura kucha ghaTita hotA hai| isa prazna para hameM vimarza karanA hai| saMskRta ke kavi ne kahA hai guNinAmapi nijarUpapratipattiH, parata eva sambhavati / svamahimadarzanamakSNormukuratale jAyate yasmAt / / guNI manuSya bhI apane Apako samajhane ke lie dUsare kA sahArA letA hai| vaha dUsare ke dvArA apane ko dekhatA hai| AMkha sabako dekhatI hai, kintu apane Apako dekhane ke lie use darpaNa kA sahArA lenA par3atA hai| svayaM ko dekhane ke lie kabhI-kabhI dUsaroM kA sahArA lenA par3atA hai| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMtra kA prayojana : 21 hama zabda kA, mantra kA, rUpa kA aura zarIra kA sahArA lete haiN| hama arhat kA sahArA lete haiM, jisase ki hama apane ko dekha skeN| yaha dekhane ke lie AlaMbana hai, na ki apane darzana kI yAtrA se dUra jAne ke lie| hamase kevala antaryAtrA hI ho| hamArA yAtrA-patha nirvighna ho / hamArA patha pUrNa Alokita ho| kahIM koI aMdhakAra na aae| isa sAre upakrama ke lie vaise hI dUsare kA sahArA lete haiM jaise AMkha apane Apako dekhane ke lie darpaNa kA sahArA letI hai| prazna ho sakatA hai--kyA mantra ke dvArA apane Apako dekhA jA sakatA hai ? kyA zabda ke dvArA apane Apako dekhA jA sakatA hai ? AtmA ko dekhA jA sakatA hai ? prazna bahuta hI svAbhAvika hai| AtmA ko maMtra aura zabda ke dvArA kaise dekhA jA sakatA hai ? AtmA a-zabda hai| zabda kI pahuMca vahAM taka nahIM ho sktii| AtmA atayaM hai| tarka vahAM taka nahIM pahuMca paataa| AtmA anirvacanIya hai| vANI vahAM taka nahIM pahuMca paatii| AtmA zabdAtIta, tarkAtIta aura vacanAtIta hai| aisI sthiti meM kyA zabda, tarka aura vacana Atma-sAkSAtkAra meM sahayoga kara sakate haiM ? kyA ye sAdhana sakSama ___ ina praznoM kI samIkSA meM hameM maMtra ke prayojanoM para vicAra karanA hogaa| mantra-zAstra ne maMtra ke prayojanoM kA vivaraNa prastuta kiyA hai| usake mukhyataH chaha prayojana nirdiSTa haiM--mAraNa, uccATana, saMpAtana, vidveSaNa, mohana aura vazIkaraNa / mArane ke lie maMtra kA upayoga kiyA jAtA hai| sammohita karane ke lie maMtra kA upayoga kiyA jAtA hai| uccATana aura vidveSaNa ke lie maMtra kA upayoga kiyA jAtA hai| saMtapta karane ke lie maMtra kA upayoga kiyA jAtA hai| ___ jambUkumAra ne ATha ramaNiyoM ke sAtha vivAha kiyaa| apAra dhana daheja meM prApta huaa| pAMca sau cora corI karane aae| mAla ekatrita kiyaa| use uThAne lage to jJAta huA ki hAtha-paira staMbhita ho gae haiN| na hAtha uThatA hai aura na paira calate haiN| coroM kA saradAra jambUkumAra ke pAsa jAkara bolA--jambUkumAra ! maiMne tumhArI zakti dekha lii| tuma bar3e maMtravAdI ho| maiM tumhAre Age natamastaka huuN| mere pAsa do vidyAeM haiN| eka haiavsvaapinii| isake dvArA sabako nIMda dilAI jA sakatI hai| dUsarI Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 : eso paMca NamokkAro hai--taalodghaattinii| isake dvArA tAle binA cAbI ghumAe hI khula jAte haiN| maiM ye donoM vidyAeM tumheM detA hUM aura tuma mujhe apanI staMbhinI vidyA do| yaha vidyA donoM vidyAoM se bhArI hai, mUlyavAn hai| isa prakAra ke aneka prayojana haiM maMtravidyA ke| maMtrazAstroM meM ina prayojanoM ko chaha bhAgoM meM bAMTA gayA hai| aisA lagatA hai ki yaha vibhAjana maMtrazAstra ke prati, maMtroM ke prati bhrAMti kA kAraNa banA hai| jana-mAnasa meM eka bhrama phaila gayA ki maMtroM kA adhyAtma ke lie kyA upayoga hai ? adhyAtma aura maMtra kA saMbaMdha hI kyA hai ? koI saMbaMdha nahIM hai| donoM kI do bhinna dizAeM haiN| aisA isalie huA ki maMtroM ke chaha prayojana jaba sAmane Ae taba logoM ne socA- 'jo maMtravid hote haiM, ve kisI ko mAra dete haiM, kisI kA uccATana kara dete haiM, kisI ko vaza meM kara lete haiN| yaha maMtra vidyA acchI nahIM hai| isa prakAra yaha galata bhAvanA maMtroM ke prati paidA ho gii| maMtra eka zakti hai| zakti kA upayoga acche kAma ke lie bhI ho sakatA hai aura bure kAma ke lie bhI ho sakatA hai| cAkU se oNparezana bhI hotA hai aura cAkU se dUsare kA galA bhI kATA jAtA hai| zakti zakti hotI hai| usakA acchA yA burA prayoga karanA prayoktA para nirbhara karatA hai| zakti apane Apa meM acchI yA barI nahIM hotii| maMtra eka zakti hai, UrjA hai| usa zakti ke dvArA adhyAtma kA daravAjA baMda bhI kiyA jA sakatA hai aura kholA bhI jA sakatA hai| adhyAtma ke jAgaraNa meM maMtra kA bahuta bar3A yoga ho sakatA hai| isa bhrAMti ko miTA deM ki maMtra-prayoga ke kevala chaha hI prayojana haiN| samaya-samaya para maMtroM ke aneka prayojana sAmane Ae haiN| maMtroM se cikitsA hotI hai| maMtroM ke dvArA bhayaMkara bImAriyAM naSTa hotI haiN| abhI kucha samaya pUrva nAgapura meM maMtroM ke dvArA cikitsA karane kA upakrama calAyA gayA thaa| philipAIna ke kucha vyakti binA oNparezana kie, binA cIr3a-phAr3a kie, peTa se gAMTha nikAla dete haiN| Aja ke vaijJAnika isa khoja meM haiM ki bhaviSya meM oNparezana karate samaya aujAroM ko kAma meM na liyA jAe kintu sUkSma dhvani ke dvArA oNparezana kI kriyA saMpanna kara dI jaae| maMtra sUkSma dhvani hai| yaha dhvanitaraMga hai| dhvanitaraMgoM kA upayoga Aja aneka kSetroM meM ho rahA hai| hIrA kaThora dhAtu hai| hIre ko hIre se hI kATA jA sakatA hai, kintu Aja sUkSma dhvani se hIre Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kATe jAte haiM / pArA aura pAnI kA mizraNa nahIM hotA / sUkSma dhvani ke prayoga se pAre meM pAnI mila jAtA hai| sUkSma dhvani se kapar3oM kI dhulAI hotI hai / nAgapura ke pAsa khAkarI relave sTezana hai| vahAM eka saMsthA sthApita huI hai / vaha saMsthA kRSi para maMtroM kA anusaMdhAna kara rahI hai / usake kucha prayoga sAmane Ae haiN| unhoMne baiMgana, kakar3I Adi boe / eka kheta meM rAsAyanika khAda DAlI gaI, bIja boe gae, pUrA pAnI diyA gayA, surakSA kI gii| dUsare kheta meM khAda nahIM DAlI, kevala bIja bo die ge| usameM maMtroM ke dvArA abhimaMtrita pAnI sIMcA gyaa| pariNAma yaha AyA ki jitane sthAna meM rAsAyanika khAda ke dvArA 16 kilo kakar3I paidA huI, utane hI sthAna meM abhimaMtrita jala ke dvArA 40 kilo kakar3I huii| jahAM rAsAyanika khAda kI bhUmi meM 35 kilo baiMgana hue, vahAM abhimaMtrita jala ke dvArA 70 kilo baiMgana hue / yaha sArA sUkSma dhvani kA camatkAra hai / dhvani ke prayoga bhAvanA ke dvArA vanaspati para kie gae / vanaspati kA bahuta vikAsa huaa| gAya ko saMgIta sunAte haiM / usakA dUdha bar3ha jAtA hai | maMtroM kI dhvani se vAtAvaraNa ko prakaMpita kiyA jAtA hai| una prakaMpanoM ke dvArA adbhuta kAma saMpAdita hote haiM / hama unakI kalpanA bhI nahIM kara skte| maiM isa lambI carcA meM nahIM jaauuNgaa| maMtra ke dvArA AdhyAtmika jAgaraNa saMbhava hai, yaha jAna lenA cAhie / yadi maMtroM kA AdhyAtmika jAgaraNa meM prayoga kiyA jAe to AdhyAtmika jAgaraNa meM saralatA aura sahajatA A jAtI hai / maMtra kA prayojana : 23 dIrgha zvAsa-prekSA, zarIra - prekSA, caitanya - kendra - prekSA, lezyA dhyAna Adi ke dvArA bahuta loga lambI yAtrA na kara sakeM kintu maMtra ke mAdhyama se aneka vyakti adhyAtma kI dizA meM lambI yAtrA kara sakate haiN| isalie pratyeka dharma ne apane-apane maMtroM kA cunAva kiyA aura unake dvArA apane dharma kI yAtrA zurU kii| ve Age bar3hate gae / hamArI AdhyAtmika jAgaraNa kI samasyA taba taka hala nahIM hotI jaba taka zarIra ke caitanya- kendra jAgRta nahIM ho jAte, bahirmukhI vRtti TUTa nahIM jAtI, kAmanAeM kSINa nahIM ho jAtIM, unake prati hamArA AkarSaNa samApta nahIM ho jaataa| jaba taka antarmukhI vRtti meM rasa aura bahirmukhI vRtti kI virati nahIM hotI taba taka samasyA hala nahIM hotI / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 : eso paMca NamokkAro do dhArAeM haiM--kAma aura niSkAma / ina dhArAoM para maMtra ke dvArA bahuta bar3A prayoga kiyA jA sakatA hai| bahirmukhI vyakti antarmukhI kaise bana sakatA hai, yaha eka prazna hai| koI vyakti hajAra bAra bhI kisI ko kahe-kAmanAoM ko chor3o, nirvikAra bano, paramArthI bano, viSayoM kI nivRtti kro| vaha vyakti sunatA hai, bananA cAhatA hai para bana nahIM sktaa| yaha samasyA kaise samAhita ho ? antara taba AtA hai jaba koI AMtarika ghaTanA ghaTita hotI hai| AMtarika ghaTanA ghaTita hue binA kevala zabda ke sparza mAtra se antara kI saMbhAvanA aura parikalpanA nahIM kI jA sktii| usa AMtarika ghaTanA kA nAma hai--- rAsAyanika parivartana, jaivika-rAsAyanika parivartana / jaba taka hamAre rasAyanoM meM parivartana nahIM hotA, bhItara ke srAvoM meM parivartana nahIM hotA, granthiyoM ke hAramonsa meM parivartana nahIM hotA taba taka svabhAva kA parivartana nahIM hotaa| manuSya-svabhAva ke parivartana ke lie bahuta jarUrI hai ki rasAyanoM kA parivartana ho, granthiyoM ke hAramonsa kA parivartana ho| vaha rAsAyanika parivartana auSadhi ke dvArA bhI hotA hai aura maMtra ke dvArA bhI hotA hai| mana kI dizA ko badalane vAlI auSadhiyoM kA Aja pracura pracAra ho rahA hai| AdamI eka golI letA hai, mana zAMta ho jAtA hai aura aise loka kI yAtrA karatA hai jahAM vibhinna dRzya sAmane Ate haiN| manuSya socatA hai ki isa azAMta vizva meM zAMti kA anubhava karane ke lie ye davAiyAM upayukta haiN| vaha goliyAM khAtA hai| hamane isa bAta kI pahale carcA kI hai ki auSadhiyoM se kyA-kyA hotA hai| auSadhi se siddhi prApta hotI hai| auSadhi se pUrvajanma ko dekhA jA sakatA hai| auSadhi ke dvArA sUkSma cIjoM ko dekhA jA sakatA hai| auSadhi ke dvArA dUra kI vastuoM ko dekhA jA sakatA hai, sUkSma loka kI ghaTanAoM kA sAkSAt kiyA jA sakatA hai| yaha isalie hotA hai ki davA ke dvArA rAsAyanika parivartana hotA hai aura isa parivartana ke hone para hama dUsare jagat meM cale jAte haiN| jaise auSadhi ke dvArA rAsAyanika parivartana hotA hai, vaise hI maMtra ke dvArA rAsAyanika parivartana hotA hai| pratyeka akSara kA apanA rasAyana hai| eka akSara kA uccAraNa kiyA aura eka prakAra kA rasAyana nirmita ho gyaa| 'ra' ke uccAraNa se tApamAna bar3ha jAtA hai aura 'ha' ke uccAraNa se tApamAna ghaTa jAtA hai| 'haM' ke uccAraNa se lIvara prabhAvita hotA hai, vaha sakriya ho Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMtra kA prayojana : 25 jAtA hai| pratyeka varNa kA apanA prabhAva hotA hai, apanA pRthak rasAyana hotA hai| vaha rasAyana hamAre zarIra ko prabhAvita karatA hai / mantrazAstra ne varNamAlA kA eka pUrA vyAkaraNa bnaayaa| pratyeka akSara kA vyAkaraNa hai| pratyeka akSara para vibhinna dRSTikoNoM se vicAra kiyA gayA hai| __ AdhyAtmika jAgaraNa kI pahalI bAta hai--suSumnA kA jaagrnn| hamArI prANadhArA ke tIna pravAha haiM-ir3A, piMgalA aura suSumnA-bAyAM svara, dAyAM svara aura madhya kA svara / bAyeM ko ir3A, dAyeM ko piMgalA aura madhya ko suSumnA kahA jAtA hai| sAmAnyataH hamArA svara dAyAM-bAyAM calatA hai, madhya kA svara kama calatA hai| jaba madhya kA svara calatA hai, suSamnA calatI hai taba mana zAMta hotA hai, vikalpa bhI kama ho jAte haiN| jaba dAyAM-bAMyAM svara calatA hai taba manuSya kI vRtti bahirmukhI hotI hai| ina svaroM meM kAmanAeM bar3hatI haiM, vAsanAeM ubharatI haiN| jaba suSumnA kA udghATana hotA hai taba manuSya ke lie antarmukhI, niSkAma aura nirvikAra hone kA dvAra khulatA hai| prANa kI dhArA jaba suSumnA meM pravAhita hone lagatI hai taba AdhyAtmika jAgaraNa prAraMbha hotA hai| adhyAtma jAgaraNa kA pahalA bindu yA usa yAtrApatha kA pahalA caraNa hai---suSumnA meM prANadhArA kA praveza / maMtra ke dvArA aisA kiyA jA sakatA hai| maMtra ke dvArA hama aisI sUkSma dhvani-taraMgeM paidA karate haiM ki suSumnA ke dvAra khula jAte haiM aura vyakti meM AdhyAtmika jAgRti kI kiraNa phUTa par3atI hai| ___ suSumnA kI yAtrA adhyAtma kI yAtrA hai--yaha zarIrazAstrIya dRSTikoNa hai| dUsarA pahalU hai- kaSAyoM kA upazamana / jaba kaSAya kSINa yA upazAMta hote haiM taba adhyAtma kI yAtrA prArambha hotI hai| prazna hotA hai ki kyA maMtroM ke dvArA kaSAya kSINa hote haiM ? kyA maMtroM ke dvArA tanAva kama hotA hai ? kyA maMtroM ke dvArA bhaya, ghRNA, vAsanA, vikAra miTate haiM ? hAM, miTate haiN| 'Namo arahaMtANaM'--isa saptAkSarI maMtra ke jApa se kaSAya kSINa hote haiN| 'Namo arahaMtANaM' ke jApa kI causaTha vidhiyAM haiN| taijasa kendra meM isa maMtra kA dhyAna karane se krodha upazAMta hotA hai, kSINa hotA hai| Ananda kendra meM isa maMtra kA dhyAna karane se mAna, ahaMkAra kSINa hotA hai| vizuddhi kendra meM isa maMtra kA dhyAna karane se mAyA kSINa hotI hai| tAla kendra meM isakA dhyAna karane se lobha kSINa hotA hai| isa maMtra ke dvArA sAre kaSAya kSINa hote haiN| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 : eso paMca NamokkAro maMtra se utpanna hone vAlI dhvani-taraMgoM ke dvArA, maMtra ke sAtha ghulane vAlI bhAvanA ke dvArA, saMkalpazakti aura maMtra ke sAtha hone vAlI gahana zraddhA ke dvArA tathA maMtra ke sAtha hone vAle iSTa ke sAkSAtkAra ke dvArA kaSAya naSTa hote haiN| __'Namo arahaMtANaM' kI cAra caraNoM meM ArAdhanA kI jAtI hai| pahalA caraNa hai----akSara dhyaan| pratyeka akSara kA dhyAna / jJAnakendra meM zveta varNa ke sAtha eka-eka akSara kA dhyaan| dUsarA caraNa hai --pUre pada kA dhyAna / tIsarA caraNa hai-pUre pada 'Namo arahaMtANaM' ke artha kA dhyaan| isa pada kA artha hai-arhat ko namaskAra / arhat kA artha hai-pUrNa aatmaa| jaba taka apUrNatA hai taba taka arhat svabhAva prakaTa nahIM hotaa| ajJAna eka apUrNatA hai| zaktihInatA eka apUrNatA hai| sukha-duHkha kI anubhUti eka apUrNatA hai| darzana aura cAritra kI nyUnatA eka apUrNatA hai| jaba taka ye apUrNatAeM haiM taba taka arhat tattva kA vikAsa nahIM ho sktaa| hamane arhat svarUpa kA dhyAna nahIM kiyA, isalie apUrNatAeM cala rahI haiN| tIsarA caraNa hai-arhat kA dhyAna-jJAna kI pUrNatA kA dhyAna, darzana kI pUrNatA kA dhyAna, zakti kI pUrNatA kA dhyAna aura Ananda kI pUrNatA kA dhyAna / cauthA caraNa hai-apane arhata kA dhyAna | arhata koI dUsarA vyakti nahIM hai, 'maiM svayaM arhat hUM'- isa svarUpa kA dhyAna | maiM svayaM arhat hUM, mujhameM ananta jJAna vidyamAna hai| maiM svayaM arhat hUM, mujhameM ananta darzana vidyamAna hai| maiM svayaM arhat hUM, mujhameM ananta zakti vidyamAna hai| maiM svayaM arhat hUM, mujhameM ananta Ananda vidyamAna hai| hamane ina cAroM caraNoM kA dhyAna kiyaa| hama bAhara se cale, bhItara taka pahuMca ge| hama dUsare se cale aura apane taka pahuMca ge| hama sAlambana se cale aura nirAlambana taka pahuMca ge| 'Namo arahaMtANaM' ---isa pada ke dvArA hamane apane ko samajhane aura apane svarUpa ko prakaTa karane kA prayatna kiyaa| vyakti ke mana meM akAraNa hI cintA jAga jAtI hai, mana zoka se bhara Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMtra kA prayojana : 27 jAtA hai, mana becaina ho jAtA hai| ghabarAne kI bAta nahIM hai| Apake pAsa aisA upAya hai, jisase cintA, zoka, becainI--sAre samApta ho jAte haiN| vaijJAnika eka aisI TikiyA banAne ke lie soca rahe haiM, jisake sevana se sukha kabhI khaNDita nahIM hotaa| cAhe koI svajana mara jAe, durghaTanA ho jAye, dhana calA jAye, sattA calI jAye, sukha meM koI antara nahIM aataa| zarIrazAstriyoM ne batAyA ki manuSya ke zarIra meM do prakAra kI granthiyAM haiN| eka hai sukha kI granthi aura dUsarI hai duHkha kI granthi / donoM eka-dUsare se saTI huI haiN| yadi sukha kI granthi sakriya ho jAe to sukha-hI-sukha hai, cAhe paristhiti kucha bhI kyoM na ho| aura yadi akasmAt duHkha kI granthi sakriya ho jAe to duHkha-hI-duHkha hai, cAhe phira vizva kA sAmrAjya hI kyoM na mila jaae| bar3A khatarA hai| sukha kI granthi ko sakriya karane kI prakriyA meM yadi duHkha kI granthi sakriya ho jAe to vyakti ananta duHkha ke sAgara meM DUba jAtA hai| phira ubarane kA upAya kaThina hai| hama ina auSadhiyoM aura granthiyoM ke cakkara meM na jaaeN| aisA nirApada mArga khojeM, jahAM khatarA na ho| vaha mArga hai-maMtra saadhnaa| maMtroM ke dvArA sabhI prakAra kI sthitiyoM se nipaTA jA sakatA hai| sArI samasyAeM hala ho sakatI haiN| ___ Aja kI sabase bar3I samasyA hai--vicAra pradUSaNa kii| Aja ke vAyumaMDala meM itane dUSita vicAra bikhara rahe haiM ki jo AdamI burA vicAra karanA bhI nahIM cAhatA, vaha burA vicAra kara baiThatA hai| bure vicAra bure saMskAroM ke kAraNa paidA hote haiM, yaha eka sacAI hai| kintu yaha pUrNa satya nahIM hai| vAyumaMDala meM phaile hue bure vicAroM ke paramANu jaba sira se TakarAte haiM taba bhI bure vicAra paidA ho jAte haiN| AdamI apane bure saMskAroM kA zodhana karane ke lie tapasyA karatA hai| vaha cAhatA hai ki bure vicAra na AeM kintu bAhara ke vAyumaMDala ko prakaMpita karane vAle ye bure vicAroM ke paramANu usake vicAroM ko bhI burA banA dete haiN| yaha eka sadyaska samasyA hai| maMtra-sAdhanA ke dvArA isa samasyA se chuTakArA pAyA jA sakatA hai| maMtra-sAdhanA ke dvArA vyakti apanI UrjA ko itanA prabala banA detA hai, AbhAmaMDala ko itanA zaktizAlI banA detA hai, apane lezyA ke kavaca ko itanA sakSama banA detA hai ki Ane vAle bure vicAroM ke paramANu usako Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 : eso paMca NamokkAro prabhAvita nahIM kara pAte, usake mastiSka meM praveza nahIM kara paate| yaha saMbhava . maMtra kI sAdhanA karane vAlA vyakti jAnatA hai ki maMtra kI sAdhanA se khatarA paidA ho sakatA hai| yaha adhyAtma maMtra kI sAdhanA kI bAta nahIM hai| jo vyakti aura-aura maMtroM kI sAdhanA karate haiM, unake samakSa aneka khatare paidA ho jAte haiN| isalie maMtra-sAdhaka sabase pahale kavacIkaraNa karatA hai| vaha apane zarIra kI surakSA ke lie zarIra ke eka-eka avayava ke lie kavaca banAtA hai| vaha vajra paMjara banAtA hai| eka-eka avayava kI prekSA karatA hai| maMtra kI sAdhanA karane vAlA sAdhaka dhyAna kI mudrA meM baiTha kara, zarIra kI surakSA ke lie kavaca kA nirmANa karane ke lie kahatA hai-bhagavAn RSabha mere sira kI rakSA kreN| bhagavAn ajita mere bhAla kI rakSA kreN| bhagavAn saMbhava aura abhinandana mere donoM kAnoM kI rakSA kreN| isa prakAra eka-eka avayava kI rakSA kA vinyAsa kara vaha sAdhaka pUre zarIra kI rakSA karatA hai, kavaca taiyAra karatA hai, vajrapaMjara banA letA hai| isa prakAra vaha surakSita hokara maMtra-sAdhanA karane baiThatA hai, jisase ki bAhara kA koI asara na ho, khatarA na ho| ___namaskAra mahAmaMtra kA vajrapaMjara hai| jaise anyAnya maMtroM kI sAdhanA karane vAlA kavaca banAtA hai, vaise hI adhyAtma maMtra kI sAdhanA karane vAlA dhyAna ke dvArA apane zarIra kI pUrI surakSA kara letA hai| phira bAhara ke bure vicAroM ke paramANu bhItara praveza nahIM pA skte| isa tathya ko samajha lene ke bAda yaha bahuta spaSTa ho jAtA hai ki kucha maMtra aihika siddhi dene vAle haiM aura kucha maMtra adhyAtma jAgaraNa meM sahAyaka banate haiN| hamane adhyAtma jAgaraNa aura adhyAtma kI yAtrA ke lie jisa maMtra kA cunAva kiyA hai- Namo arahaMtANaM' vaha itanA zaktizAlI aura tejasvI maMtra hai ki usake dvArA AdhyAtmika upalabdhiyoM ke sAtha-sAtha aihika upalabdhiyAM bhI hotI haiN| isa maMtra kI sAdhanA ke dvArA adhyAtma kA samUcA mArga Alokita hotA hai aura hamArI yAtrA nirvighna rUpa se sampanna hotI hai| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. maMtra kA sAkSAtkAra * saMbheda-vAcaka pada ke sAtha dhyAtA kA saMbaMdha / * abheda-vAcya artha ke sAtha dhyAtA kA ekIbhAva / * tAttvika maMtra nirvikalpa hotA hai| jalpa viklpaatmk| saMjalpa se vikalpa kSINa hote haiM, nirvikalpatA kI praapti| vimarza nirvikalpa saMvit / isameM artha kA sAkSAtkAra / * yahI abheda praNidhAna yA tAtvika mNtr| * darzana-kendra para maMtra pahuMcane se rAga-dveSa kI kssiinntaa| anaMta kI anubhUti taba taka nahIM ho sakatI, jaba taka kaSAya kSINa nahIM hotaa| jaba taka hamArA mana raMga se raMgA huA hotA hai, hamArI cetanA raMgIna hotI hai taba taka ananta kI anubhUti nahIM ho sktii| kaSAya ke do saMvAhaka haiM--ahaMkAra aura mamakAra / ahaMkAra aura mamakAra jaba taka vilIna nahIM hote, taba taka hamArI sAntatA samApta nahIM hotii| sAntatA samApta hue binA ananta kI anubhUti nahIM hotii| ananta kI anubhUti ke lie sabase mahattvapUrNa hai ahaMkAra aura mamakAra kA vily|| ___ 'Namo arahaMtANaM'--isa maMtra ke dvArA kaSAya kSINa hotA hai ise hama pramANita kreN| 'Namo' yaha namana hai, samarpaNa hai| apane pUre vyaktitva kA smrpnn| isase ahaMkAra vilIna ho jAtA hai| jahAM namana hotA hai vahAM koI ahaMkAra Tika nahIM sktaa| ahaMkAra niHzeSa aura sarvathA samApta / jahAM Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 : eso paMca NamokkAro arhat hai, vahAM mamakAra nahIM ho sktaa| mamakAra padArtha ke prati hotA hai| arhat cetanA kA piMDa hai, cetanA kA svarUpa hai| cetanA ke prati koI mamakAra nahIM ho sktaa| mamakAra padArtha ke prati hotA hai| jahAM cetanA kA anubhava jAgatA hai, eka kSaNa-bhara ke lie bhI cetanA kI lau kA anubhava hotA hai, vahAM mamakAra vilIna ho jAtA hai| padArtha kA AkarSaNa chuTa jAtA hai| padArtha ke piMjar3e meM jakar3A huA AdamI apane Apako svataMtra anubhava karatA hai| 'Namo arahaMtANaM'--yaha ahaMkAra aura mamakAra ko vilIna karane vAlA parama auSadha hai| yaha eka maMtra hai| isakA japa kiyA jAtA hai| maMtra kA artha hotA hai-gupta bhASA, gupta baat| maMtra zabda maMtu dhAtu se banA hai| isakA artha hai-----gupta bolanA, gupta anubhava krnaa| yaha guptavAda hai, rahasyavAda hai| jaba taka rahasya ko nahIM samajhA jAtA, taba taka maMtra kA koI artha nahIM hotaa| jaba taka cAbI hAtha nahIM lagatI taba taka tAlA nahIM khultaa| jaba taka maMtra kI yaha gar3ha cAbI hastagata nahIM hotI taba taka maMtra ke dvArA ahaMkAra aura mamakAra kA vilaya nahIM kiyA jA sktaa| yaha saptAkSarI maMtra 'Namo arahaMtANaM' hamAre sAmane hai| eka-eka akSara hamAre sAmane hai| na jAne kitane loga isa maMtra kA japa jIvana-bhara karate haiN| ve anubhava karate haiM ki jIvana-bhara japa karane para bhI kaSAya kSINa nahIM hue, ahaMkAra aura mamakAra kSINa nahIM hue| kyA kevala dhvani mAtra se, kevala uccAraNa mAtra se vaisA ho jAegA ? vaha saba ho jAegA, jo honA cAhie ? mujhe yaha saMbhava nahIM lgtaa| dhvani-vijJAna ne yaha batAyA ki zravya dhvani ke dvArA bahuta bar3I ghaTanA ghaTita nahIM hotii| eka vyakti tIna varSa taka zravya dhvani karatA rahe to mAtra itanI-sI UrjA paidA hotI hai ki eka pyAlA pAnI garma kiyA jA ske| to kyA isa sthUla uccAraNa ke dvArA kaSAya kSINa ho jAegA, jo itane sUkSma meM baiThA hai ? kyA vaha tapa jAegA ? pighala jAegA ? apanA sthAna chor3a degA ? yaha saMbhava nahIM lgtaa| yaha korA upacAra hai| yaha hameM lakSya taka nahIM pahuMcA paaegaa| isa bindu para pahuMcakara hameM siMhAvalokana karanA caahie| kevala uccAraNa hI paryApta nahIM hai| kevala dhvaniyA japa hI paryApta nahIM hai| korA sthUla japa lAbhaprada nahIM hotA jaba taka vaha jApa dhyAna meM nahIM badala jAegA taba taka usake dvArA vaha prApta nahIM hogA jo honA caahie| taba taka maMtra kA camatkAra hamAre sAmane nahIM aaegaa| hameM japa Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMtra kA sAkSAtkAra : 31 ko dhyAna taka pahuMcAnA hai| japa aura dhyAna ke bheda ko samApta karanA hai| yaha japa hI nahIM hai| isakA nAma hai-zabdagata-dhyAna, zabda ke Alambana se kiyA jAne vAlA dhyAna / ___ dhyAna ke do prakAra haiM-bheda dhyAna aura abheda dhyAna / jahAM bheda dhyAna hai vahAM dhyAna karane vAle vyakti kA zabda ke sAtha mAtra saMbaMdha hotA hai| dhyAna karane vAlA vyakti 'Namo arahaMtANaM' zabda kA uccAraNa karatA hai to bolane vAle kA dhvanita hone vAle zabda ke sAtha yaha saMbaMdha sthApita ho jAtA haiM ki amuka vyakti ne 'Namo arahaMtANaM' yaha zabda bolA hai| kintu donoM meM tAdAtmya sthApita nahIM hotaa| donoM kA bheda samApta nahIM hotaa| zabda alaga rahatA hai| donoM ke bIca dUrI banI rahatI hai| jaba yaha bheda Age kI yAtrA kara abheda taka pahuMca jAtA hai taba zabda samApta ho jAtA hai| dhyAna karane vAle vyakti kA saMbaMdha usa zabda ke artha se jur3a jAtA hai| 'Namo arahaMtANaM' kA artha aura dhyAna karane vAle vyakti meM ekIbhAva sthApita ho jAtA hai| donoM meM tAdAtmya sthApita ho jAtA hai| phira 'Namo arahaMtANaM' kA dhyAna karane vAlA aura arhat do nahIM rahate, eka ho jAte haiN| arhat kI dUrI samApta ho jAtI hai| hamArA arhat usameM lIna ho jAtA hai aura vaha prakaTa ho jAtA hai| hameM isa prakriyA ko samajhanA hai ki zabda se azabda taka kaise pahuMceM ? isa prakriyA ko samajhe binA nirvikalpa taka pahuMcane kA hamArA svapna pUrA nahIM ho sktaa| ___maMtrazAstra ke tIna stambha haiM jalpa, saMjalpa aura vimrsh| 'Namo arahaMtANaM'--yaha jalpa hai| ise maMtrazAstrIya bhASA meM baikharI kahA jAtA hai| jaba 'Namo arahaMtANaM' sthUla uccAraNa se chUTakara mAnasika uccAraNa bana jAtA hai, mana meM pahuMca jAtA hai, dUsaroM ko sunAI nahIM detA, hoMTha bhI nahIM hilate, uccAraNa ke jitane sthAna haiM unameM koI prakaMpana nahIM hotA, unameM koI chedana nahIM hotA, kevala mana kI dhAraNA ke sAtha 'Namo arahaMtANaM', 'Namo arahatANaM' bAra-bAra prakaTa hotA rahatA hai, vaha hai sNjlp--antrjlp| jalpa chUTa gyaa| uccAraNa chUTa gyaa| aMtarvANI bana gii| mauna ho gayA, kintu antara meM vaha cakrAkAra rUpa meM cala rahA hai| jalpa meM zabda aura artha kA bheda hotA hai| zabda alaga, artha alg| agni zabda alaga aura agni artha alg| jo agni jalAtI hai, jo agni prakAza detI hai, jo agni tApa detI hai. vaha Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 : eso paMca NamokkAro . agni cUlhe meM hai aura zabda hamAre muMha meM hai| vahAM bheda hotA hai| jaba antarjalpa meM hama pahuMcate haiM taba vahAM zabda aura artha meM bheda aura abheda donoM ho jAte haiN| na pUrA bheda hotA hai aura na pUrA abheda hotA hai| vahAM bhedAbhedAtmaka sthiti kA nirmANa ho jAtA hai| usa sthiti meM agni zabda ke uccAraNa ke sAtha dAha kI kriyA bhI zurU ho sakatI hai| dIpaka rAga jaba gAyI jAtI hai, dIye jala jAte haiM, megha rAga gAne para megha barasane laga jAte haiN| zabda aura artha kI dUrI kama ho jAtI hai, samApta ho jAtI hai| antarjalpa kI sthiti meM jo uccAraNa hotA hai, vahAM para ghaTanA ghaTita hone laga jAtI hai| jaise hI agni kA uccAraNa kiyA, dAha kI kriyA zurU ho jAegI, jalana kI kriyA zurU ho jaaegii| padArtha jalane laga jaaegaa| yaha anugraha aura nigraha kyA hai ? yaha varadAna aura abhizApa kyA hai ? maMtravid anugraha bhI karanA jAnatA hai aura nigraha bhI karanA jAnatA hai| vaha varadAna denA bhI jAnatA hai aura abhizApa denA bhI jAnatA hai| jo vyakti isa sthiti taka pahuMca jAtA hai, usake muMha se jo bhI zabda nikalA, vaha zabda artha kI dUrI ko samApta kara artha kI ghaTanA ko ghaTita karane laga jAtA hai| vahI kriyA hone laga jAtI hai| 'tathAstu' kahane kI jarUrata hai| 'tathAstu' kahate hI jalAnA hai to sAmane vAlA vyakti jalane laga jaaegaa| kisI ko miTAnA hai to vaha miTane laga jAegA, samApta hone laga jaaegaa| prAcIna ghaTanA hai| vaizyAyana bAla-tapasvI ne AjIvaka saMpradAya ke pravartaka gozAlaka para tejolezyA kA prayoga kiyaa| usake muMha se Aga ke gole nikalane lage aura gozAlaka kA zarIra jalane lgaa| mahAvIra ne dekhaa| gozAlaka unake sAtha thaa| unhoMne tatkAla zItala lezyA kA prayoga kiyaa| agni zAMta ho gii| tejolezyA pratihata ho gii| antarjalpa kI sthiti meM zabda aura artha kI dUrI samApta ho jAtI hai| tIsarI sthiti hai abheda kii| vahAM zabda bilakula chUTa jAtA hai, kevala artha raha jAtA hai| maMtrazAstrIya bhASA meM pahalI aura dUsarI sthiti ko 'madhyamA' kahA jAtA hai aura isa tIsarI sthiti ko 'pazyantI' kahate haiN| yahAM zabda chUTa gayA, artha raha gyaa| dhyAna karane vAle vyakti kA artha ke sAtha tAdAtmya jur3a gayA, ekIbhAva ho gyaa| usa ekIbhAva kI sthiti meM dhyAna karane vAlA aura dhyeya do nahIM hote, vaha vyakti svayaM dhyeya ke rUpa Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMtra kA sAkSAtkAra : 33 meM badala jAtA hai| dhyeya samAhita ho jAtA hai| sarvathA abheda kI sthiti prApta ho jAtI hai| koI bheda nahIM rhtaa| saiddhAMtika paribhASA meM pahalI sthiti hai vAk, dUsarI sthiti hai vAk kA kSayopazama, vAk kI zakti aura tIsarI sthiti hai jJAna kA upyog| jaba vAk samApta ho jAtI hai taba abheda kI sthiti sthApita hotI hai| isa sthiti meM maMtra kA sAkSAtkAra hotA hai, maMtra kA devatA prakaTa hotA hai| vaha devatA bAhara se nahIM aataa| hama isa bhUla ko sudhAreM ki koI devatA bAhara se AtA hai| abheda kI sthiti kA honA hI maMtra kA sAkSAtkAra hai, maMtra kA devatA hai| yaha hai maMtra kA caitanya yA maMtra kA jAgaraNa / hamAre taijasa zarIra kI sthiti itanI zaktizAlI bana jAtI hai, hamAre vidyut zarIra kI sthiti itanI tejasvI bana jAtI hai ki hama jo cAhate haiM, vaha sthiti prakaTa ho jAtI hai| isa sthiti meM 'Namo arahatANaM' jalpa se chUTakara antarjalpa meM calA jAtA hai, vAk se chUTakara mAnasika sthiti meM calA jAtA hai aura mAnasika sthiti ko pAra kara abheda kI sthiti meM calA jAtA hai| usa sthiti meM 'Namo arahaMtANaM' kA sAkSAtkAra hotA hai aura phira usake dvArA jo ghaTita honA cAhie, vaha saba kucha ghaTita ho jAtA hai| hama bhUmikAoM ko pAra na kareM, eka hI bhUmikA meM baiThe raheM aura soca leM ki sAkSAt ho jAegA, kyoMki hamArI AMkhoM meM dekhane kI zakti hai| to yaha bhrAMti hogii| AMkhoM meM dekhane kI zakti hai| vaha samUce vizva ko dekha sakatI hai, kintu eka sthAna para baiThakara hama usase samUce vizva ko nahIM dekha skte| hama sImA ko pAra kareM, avarodha ko pAra kareM aura Age bar3heM to ina AMkhoM se samUce vizva ko dekha sakate haiN| kintu eka sthAna para baiThakara kitanA hI prayatna kareM; pacAsa varSa taka AMkhoM ko phAr3e-phAr3e baiThe raheM to isa bhIta ke pare kI vastu bhI nahIM diikhegii| use dekhane ke lie hameM isa sthAna se calakara bhIta ke pare jAnA hogaa| hameM sImAoM ko pAra karanA hogaa| bhUmikAoM kA vikAsa karanA hogaa| Age bar3hanA hogaa| kevala dhvani para aTaka jAte haiM, to maMtra kI zakti para saMdeha hone laga jAtA hai| vyakti socatA hai--itane varSa bIta gae, itanI mAlAeM japI, phira bhI kucha nahIM huaa| sunA to thA ki maMtra bahuta zaktizAlI hai, para usakA phala kucha bhI nahIM milaa| aisA ho sakatA hai ki yA to maMtranirmAtAoM ne kahIM koI bhUla kI hai, yA phira usakA mahattva batAne vAloM ne kahIM koI truTi kI hai Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 : eso paMca NamokkAro yA japane meM kahIM koI truTi rahI hai| tInoM meM se kisI-na-kisI kI bhUla avazya hI honI caahie| maMtradraSTA RSi kI bhUla ho, maMtradAtA guru kI bhUla ho yA maMtra japane vAle vyakti kI bhUla hoH-tInoM meM se eka kI bhUla avazya hI rahI hai| ___ maMtradraSTA RSi ne bhUla nahIM kI, kyoMki unhoMne bahuta gahare meM jAkara, bahuta sUkSma meM jAkara maMtroM kA nirmANa kiyaa| maMtrasraSTA meM prakRti kA pUrA jJAna, paudgalika parivartanoM kA pUrA jJAna aura mAtrikA kA pUrA jJAna honA Avazyaka hai| jaba yaha hotA hai taba koI muni maMtrasraSTA banatA hai, maMtroM kA nirmANa karatA hai| anyathA usakA koI maMtra nahIM bana sktaa| aise vyakti kI bhUla saMbhava nahIM hai| aba bhUla kI jyAdA saMbhAvanA do vyaktiyoM kI raha jAtI hai--maMtradAtA kI bhUla yA maMtra japane vAle kI bhUla | isakI carcA meM jAnA apekSita nahIM hai| eka bAta spaSTa dhyAna meM rahanI cAhie ki maMtra kA japa karane vAlA sAdhaka dhvani ko hI maMtra kI samApti na mAna baitthe| vaha agalI bhUmikAoM ko prApta karane kA prayatna kre| kevala talaghara meM hI na baiThA rahe / makAna kI UparI maMjiloM taka jAne kA prayAsa kre| kevala talahaTI para hI na ruke; zikhara para car3hane kA prayatna kre| jaba hamArA Urdhva ArohaNa hogA taba sAre paryAya apane-Apa udghATita hote cale jaaeNge| jo dizAeM baMda haiM, jo daravAje aura khir3akiyAM baMda haiM, sava apane Apa khulatI calI jaaeNgii| hameM talahaTI se calanA hogaa| talahaTI ko pAra kara hama zikhara taka pahuMca sakate haiN| zaktikendra hai talahaTI aura jJAnakendra hai zikhara | isase UMcA koI dUsarA zikhara nahIM hai| himAlaya kI yaha sabase UMcI coTI hai| hameM zaktikendra se yAtrA Arambha karanI hai aura jJAnakendra taka pahuMcanA hai| lagatA hai ki yAtrA bahuta choTI hai, kevala eka-do phuTa kI yaatraa| zaktikendra se jJAnakendra kI bar3I dUrI nahIM hai| thor3I dUrI hai| eka-do Daga bharane kI jarUrata / yAtrA sampanna / yaha choTI yaatraa| choTA bhI kabhI-kabhI bar3A khataranAka hotA hai| bar3A jitanA khataranAka nahIM hotA, utanA choTA khataranAka hotA hai| kabhI-kabhI choTI bAta itanI Ter3hI hotI hai ki bar3I bAta utanI Ter3hI nahIM hotii| aNu kA visphoTa kitanA Ter3hA hotA hai| do-cAra mana ke patthara ko phor3anA utanA Ter3hA nahIM hai| eka zilpI hathaur3A lekara baiThatA hai aura bar3e se bar3e patthara ke Tukar3e-Tukar3e kara DAlatA hai| Apa Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa zilpI se kaheM- -aNu ko todd'o| hathaur3A bekAra, chenI bekAra aura saba kucha bekAra / jIvana meM bhI vaha aNu kA visphoTa nahIM kara pAegA / hamArI yAtrA bahuta choTI hai| kintu jitanI choTI, utanI hI Ter3hI, utanI hI ktthin| hama yAtrA zurU kareM zaktikendra se aura Age bddh'eN| kintu hama pIche ke rAste se Age bar3heM, Age ke rAste se nahIM / jo sAmane hai usI ko na dekheN| hama suSumnA ke mArga se, pIche ke mArga se Age bddh'eN| hama suSumnA ke mArga se Upara kI ora caleM / zaktikendra se caleM aura taijasa kendra meM pahuMceM / taijasa kendra Age kI ora nahIM hai| Age to usake patte, phala-phUla ho sakate haiM / kintu jo jar3a hai, vaha sArI kI sArI suSumnA meM hai| taijasa kendra ko Apa nAbhi hI na smjheN| yaha to kevala UparI bhAga hai, kintu jo mUla hai, vaha pIche suSumnA meM hai| hamArI sArI car3hAI, hamArA samUcA UrdhvArohaNa usa suSumnA ke rAste se ho| taijasa kendra taka jAkara hama Age AnaMdakendra para phuNceN| yaha tIsarA madhya vizrAma hai| yahAM se tAlu para pahuMceM, darzanakendra para pahuMceM / darzanakendra taka hamArA UrdhvArohaNa hotA hai taba sAkSAtkAra kI sthiti banatI hai| maMtra kA sAkSAtkAra darzanakendra meM hotA hai / yaha sAkSAtkAra kA bindu hai / jaba hama isa bindu taka pahuMcate haiM taba kaSAya kSINa hote haiM, rAga-dveSa aura mala kSINa hote haiM / vAstava meM maMtra ke sAkSAtkAra dvArA Atma-sAkSAtkAra kI ghaTanA ghaTita hotI hai / bheda samApta ho jAtA hai / zabda miTa jAtA hai| korA artha rahatA hai / artha ke sAtha hamArA tAdAtmya ho jAtA hai / artha aura hama eka ho jAte haiM / usa sthiti meM jo dhyeya hotA hai, vaha dhyeya samApta hokara dhyAtA aura dhyeya eka bana jAte haiM / unameM sarvathA abheda ghaTita ho jAtA hai| maMtra kA sAkSAtkAra : 35 usase Age kI sthiti hai - parAvAk, korA jJAna, vizuddha jJAna, kore caitanya kA anubhv| jaba hama darzanakendra se Age calate haiM aura jJAnakendra ke zikhara taka pahuMcate haiM vahAM zuddha caitanya ke anubhava kI ghaTanA ghaTita hotI hai| ina choTI-choTI ghATiyoM ko pAra karane meM kitanI zakti, kitanI UrjA, kitanA zrama aura kitanA samaya caahie| usa zakti ko prApta karane ke lie 'mo arahaMtANaM' kA Alambana lenA bahuta Avazyaka hai| akelA vyakti ArohaNa kI yAtrA para nikalatA hai aura bIhar3a ghATiyoM se gujaratA hai taba bhayAkrAMta ho jAtA hai / kintu jaba koI sAthI hotA hai taba vaha Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 : eso paMca NamokkAro bhayamukta hokara calatA hai / bhaya kI ghaTanA jIvana meM ghaTita hotI rahatI hai / dhyAna meM praveza karane vAle abhaya bananA cAhate haiM / kintu yaha sacAI hai ki jo vyakti gahare dhyAna meM jAte haiM, unake sAmane bhaya kI bhayaMkara sthitiyAM AtI haiM / aise bhaya, jinakI kalpanA bhI nahIM kI jA sakatI / una sAre bhayoM ko sahana karanA akele vyakti kI bAta nahIM rahatI / use koI sahArA cAhie, Alambana caahie| use koI pITha thapathapAne vAlA cAhie, Age bar3hAne vAlA cAhie, jisase ki una sAre khataroM ko pAra kara, bhayoM ko pAra kara vaha Age bar3ha sake / vaha arhat ke prati namana, arhat ke prati hamArA samarpaNa, ekIbhAva, tAdAtmya jaise-jaise bar3hatA hai, bhaya kI bAta samApta hotI calI jAtI hai / bhaya taba hotA hai, jaba hameM koI AdhAra prApta nahIM hotA / nirAdhAra vyakti ko bhaya hotA hai / AdhAra prApta hone para bhaya samApta ho jAtA hai| jisa vyakti ko vyavahAra meM koI AdhAra nahIM dikhatA, vaha socatA hai, bur3hApe meM kyA hogA ? bImArI meM kyA hogA ? bhaviSya meM kyA hogA ? usake mana meM aneka bhaya jAga jAte haiN| jisa vyakti ke parivAra hotA hai, beTe pote hote haiM, bahueM hotI haiM, itanA bhayAkrAMta nahIM hotA, vaha abhaya hotA hai| vaha socatA hai bur3hApe meM sevA hogI, bImArI meM paricaryA hogI, bhaviSya meM saba kAma aaeNge| mana meM bhaya kama ho jAtA hai / jaba pAsa meM dhana nahIM hotA hai taba vyakti socatA hai-- bur3hApe meM kyA khAUMgA ? pAsa meM dhana hotA hai taba bur3hApe kI cintA nahIM staatii| jaba vyakti ko dUsare kA AdhAra prApta hotA hai taba bhaya nahIM hotA / sAdhanA ke mArga meM jaba sAdhaka akelA hotA hai taba na jAne usameM kitane bhaya paidA ho jAte haiM / kintu jaba vaha 'Namo arahaMtANaM' jaise zaktizAlI maMtra kA AdhAra lekara calatA hai taba usake bhaya samApta ho jAte haiN| vaha anubhava karatA hai ki maiM akelA nahIM hUM, mere sAtha zaktizAlI sAthI hai / eka vyakti sAdhaka ke pAsa Akara bolA- Apa akele haiM / maiMne socA, kucha dera ApakA sAtha duuN| Apa akele meM Uba jAeMge, Apake sAtha rahUM / sAdhaka ne kahA- maiM akelA kahAM thA ? tuma Ae aura maiM akelA ho gayA / maiM apane prabhu ke sAtha thaa| merA prabhu merA sAtha de rahA thA / merA arhat, merA bhagavAn sAtha thaa| tuma Ae aura mujhe akelA kara diyaa| jisa vyakti ko Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - maMtra kA sAkSAtkAra : 37 apanA arhat prApta hotA hai, jisa vyakti kA arhat ke sAtha tAdAtmya sthApita ho jAtA hai, ekatA sthApita ho jAtI hai, vaha vyakti AdhArahIna nahIM hotA / use aisA AdhAra mila jAtA hai, jahAM sAre bhaya samApta ho jAte haiM / bhaya taba taka hotA hai jaba taka jJAna kI anubhUti nahIM hotI; zuddha cetanA kI anubhUti nahIM hotI / bhaya taba taka hotA hai, jaba taka darzana kI anubhUti nahIM hotI, apanA anubhava nahIM hotA / bhaya taba taka hotA hai jaba taka mUrcchA nahIM TUTatI, apanA Ananda upalabdha nahIM hotA / padArtha kA Ananda jaba taka upalabdha hotA hai taba taka bhaya banA rahatA hai / bhaya taba taka hotA hai jaba taka hameM apanI zakti kA bhAna nahIM hotA, zakti para vizvAsa nahIM hotA / arhat kA artha hai ---- apanA jJAna, apanA darzana apanA Ananda aura apanI shkti| parAyA kucha bhI nahIM, saba kucha apanA / usa dukAnadAra ko hamezA bhaya rahatA hai, jo udhAra lI huI dhanarAzi se apanA vyApAra calAtA hai / jo apanI dhanarAzi se apanA vyApAra calAtA hai use koI bhaya nahIM hotA, koI khatarA nahIM hotA / arhat apane jJAna, darzana aura zakti kI catuSTayI kA nAma hai / jaba arhat kI cetanA jAga jAtI hai phira bhaya samApta ho jAtA hai / sarvatra abhaya kI cetanA jAga jAtI hai / ' Namo arahaMtANaM' hai arhata ke prati namana, arhata ke prati samarpaNa, arhata ke sAtha tAdAtmya, arhat ke sAtha ekatA kI anubhUti / yaha anubhUti abhaya paidA karatI hai / usakA sahArA lekara hama nirvikalpa sthiti meM pahuMcate haiM, taba bhI hameM koI khatarA nahIM hotaa| loga yaha bahuta bar3A khatarA mAnate haiM ki jaba nirvikalpa sthiti meM jAte haiM taba sArI kalpanAeM, sAre vikalpa, sArI yojanAeM chUTa jAtI haiN| bahuta bar3A khatarA lagatA hai / zarIra chUTa jAtA hai, zarIra ke prati Asakti chUTa jAtI hai, padArtha chUTa jAtA hai / vyavahAra meM loga samajhate haiM ki AdamI nikammA ho gyaa| aba yaha hamAre kAma kA nahIM rahA / bahuta bar3A bhaya lagatA hai, khatarA lagatA hai / kintu jisa vyakta ko eka kSaNa ke lie bhI nirvikalpa dazA yA nirvikalpa cetanA kA anubhava ho jAtA hai, phira vaha usa sthiti se kabhI mur3a nahIM sktaa| vahAM pahuMcane vAlA vyakti yaha anubhava karatA hai-- yaha apUrva Ananda kahAM se barasa rahA hai| AdamI ko khAne se Ananda milatA hai, rUpa dekhane se Ananda milatA hai, saMgIta sunane se Ananda milatA hai, acche sparza se Ananda milatA hai / jaba acchA Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 : eso paca NamokkAro hamAro indriyoM ke pAMcoM viSaya anukUla hote haiM taba sukha kA, Ananda kA anubhava hotA hai, kintu jahAM na zabda hai, na rUpa hai, na gaMdha hai, na rasa hai aura na sparza hai, vahAM bhI anupama Ananda kA anubhava hotA hai, apUrva sukha milatA hai| prazaMsA milatI hai, AdamI sukha kA anubhava karatA hai| use tRpti milatI hai| para koI prazaMsA nhiiN| koI virudAvalI nahIM, phira bhI Ananda kI anubhUti -yaha hai vAstavika sthiti / jaba sAdhaka darzanakendra ke jAgaraNa kI sthiti meM pahuMca jAtA hai, jaba usake tejolezyA ke spaMdana jAga jAte haiM taba eka divya Ananda kI anubhUti hone lagatI hai| zivira meM hamane kucheka prayoga kraae| jina vyaktiyoM ne tejolezyA ke spaMdanoM ko pakar3a liyA, ve isase pUrva AdhA ghaMTA bhI nahIM baiTha pAte the, aba chaha-chaha ghaMTA baiThane meM bhI unheM koI dikkata nahIM hotii| kabhI-kabhI aisI sthiti banatI hai ki unheM punaH mUla kI sthiti meM lAne ke lie dUsarA prayoga karAnA par3atA hai| jaba ye spaMdana jAga jAte haiM, bAhara ke padArtha aura padArtha se hone vAlI sukha kI sImA samApta ho jAtI hai| Antarika ghaTanA ghaTita hotI hai aura Antarika pariNAmoM ke dvArA aisI vicitra anubhUti jAgatI hai, jisakI padArtha se hone vAle sukha se koI tulanA nahIM kI jA sktii| yaha Antarika anubhava, andara se Tapakane vAlA anubhava, yaha bhItara se jharane vAlA sukha kA nirjhara aisA pravAhita hotA hai ki usake viSaya meM kucha kahA nahIM jA sktaa| vANI vahAM mauna ho jAtI hai, vaha kevala anubhava kA viSaya hai| anubhava kI bAta sUkSma hotI hai| jaba vaha vAk meM AtI hai taba sthUla bana jAtI hai| sAdhanA karane vAlA sthUla se calatA hai aura sUkSma taka pahuMca jAtA hai| vaha zabda se calatA hai aura anubhava taka pahuMca jAtA hai| jisa vyakti ne anubhava kara liyA, vaha anubhava se calatA hai aura zabda taka pahuMcatA hai| ina donoM meM yaha antara rahatA hai| hamArI vANI kI utpatti kA krama yaha hai-pahale jJAna banatA hai, jJAna meM spaMdana banatA hai, phira vaha jJAna meM prakaTa hotA hai| jo labdhi hai vaha upayoga meM AtI hai| usase Age vaha avyakta vANI meM jAtI hai aura phira vyakta vANI meM utaratI hai| yaha hai vANI kI utpatti kA krm| sAdhanA kA krama usase ulTA hai| sAdhaka pahale sthUla vANI meM jAtA hai phira vaha antara vANI meM jAtA hai| vaha jalpa se antarjalpa meM jAtA hai| vahAM se jJAna ke upayoga meM jAtA hai aura vahAM se mUla jJAna ke Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMtra kA sAkSAtkAra : 36 srota taka pahuMcatA hai| eka krama hai sUkSma se sUkSma kI ora jAne kA, andara se bAhara kI ora jAne kaa| eka krama hai sthUla se sUkSma kI ora jAne kA, bAhara se bhItara kI ora jAne kaa| yaha sAdhanA kA krama hai| yaha antaryAtrA kA krama hai| antaryAtrA ke rahasya ko samajha lene para hI yaha sambhAvanA kI jA sakatI hai ki 'Namo arahaMtANaM' se kaSAya kSINa ho sakate haiM, saMskAra kSINa ho sakate haiM, zuddha cetanA kA anubhava ho sakatA hai aura zuddha cetanA kI uccatama bhUmikA meM hamArA ArohaNa ho sakatA hai| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 : eso paMca NamokkAro 5. mahAmaMtra yaha isalie mahAmaMtra hai ki 1. isase adhomukhI buddhi UrdhvamukhI hotI hai| 2. tRpti nahIM, icchA kA abhAva hotA hai| 3. sukha-duHkha kI kalpanA meM parivartana hotA hai| 4. mArga upalabdha hotA hai| 5. cetanA, Ananda aura zakti kA samanvita vikAsa hotA hai| hama kucha dinoM se eka mahAsAgara meM avagAhana kara rahe haiM, usameM DubakiyAM le rahe haiN| yaha sAgara hI nahIM mahAsAgara hai| kitanI hI DubakiyAM leM, kitanA hI avagAhana kareM, isakA Ara-pAra pAnA bahuta hI kaThina hai| isakI gaharAI ko mApanA asaMbhava hai| isakI gaharAI samUce zrutasAgara kI gaharAI hai| kahA jAtA hai--namaskAra mahAmaMtra caudaha pUrvo kA sAra hai| vizva kI sArI zAbdika viziSTatA, jJAnarAzi caudaha pUrvo meM samA jAtI hai| itane bar3e samudra kA avagAhana karanA koI bar3I bAta nahIM hai| isalie isa mahAsAgara ko mahAmaMtra kahA jAtA hai| yaha maMtra hI nahIM, mahAmaMtra hai| yaha mahAmaMtra kyoM hai, ise samajhanA hai| namaskAra maMtra mahAmaMtra isalie hai ki yaha AtmA kA jAgaraNa karatA hai| hamArI adhyAtma yAtrA isase saMpanna hotI hai | yaha kisI kAmanApUrti kA maMtra nahIM hai| kAmanApUrti ke aneka prakAra ke maMtra hote haiM, jaise--sarasvatI maMtra, lakSmI maMtra, roga nivAraNa maMtra, sarpadaMza mukti maMtra aadi| jisa prakAra bImAriyoM ke lie auSadhiyoM kA nirmANa huA, vaise hI roga nivAraNa ke lie maMtroM kI saMracanA huii| jitanI bImAriyAM utanI Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmaMtra : 41 hI aussdhiyaaN| jitane prakAra ke kAmanA ke srota haiM, utane hI maMtra haiN| namaskAra mahAmaMtra kAmanApUrti kA maMtra nahIM hai| icchApUrti kA maMtra nahIM hai, kintu yaha vaha maMtra hai, jo kAmanA ko samApta kara sakatA hai, icchA ko miTA sakatA hai| bahuta bar3A antara hai| eka maMtra hotA hai, kAmanA kI pUrti karane vAlA aura eka maMtra hotA hai, kAmanA miTAne vAlA / eka maMtra hotA hai, icchA kI pUrti karane vAlA aura eka maMtra hotA hai, icchA ko miTAne vaalaa| donoM meM bahuta bar3A antara hai| kAmanApUrti aura icchApUrti kA stara bahuta nIce raha jAtA hai| jaba manuSya kI Urdhva cetanA jAgRta hotI hai taba use yaha spaSTa jJAta ho jAtA hai ki saMsAra kI sabase bar3I upalabdhi vahI hai, jisase kAmanA aura icchA kA abhAva ho ske| kAmanA kI pUrti aura kAmanA kA abhAva-do bAteM haiN| donoM meM bahuta bar3I dUrI hai| mujhe eka kahAnI yAda A rahI hai| bahuta hI mArmika hai| eka vyakti saMnyAsI ke pAsa jAkara bolA --- 'bAbA.! bahuta garIba hUM, kUcha do|' saMnyAsI ne kahA- 'maiM akiMcana hUM, tumheM kyA de sakatA hUM ? mere pAsa aba kucha bhI nahIM hai|' ___ loga unhIM se mAMgate haiM jinake pAsa kucha bhI nahIM hai| loga unhIM ke pIche par3ate hai jo akiMcana hote haiN| duniyA kI prakRti hI aisI hai ki manuSya unake pAsa nahIM jAte jinake pAsa hotA hai, unake pAsa jAte haiM jinake pAsa nahIM hotaa| saMnyAsI ne bahuta nakArA, para vaha nahIM maanaa| taba bAbA ne kahA'jAo nadI ke kinAre eka pArasa kA Tukar3A hai, use le jaao| maiMne use pheMkA hai| usa Tukar3e se lohA sonA banatA hai|' vaha daur3A-daur3A nadI ke kinAre gyaa| pArasa kA Tukar3A uThA laayaa| bAbA ko namaskAra kara ghara kI ora claa| sau kadama gayA hogA ki mana meM vikalpa uThA aura vaha unhIM pairoM saMnyAsI ke pAsa Akara bolA---'bAbA ! yaha lo tumhArA pArasa / mujhe nahIM cAhie / ' saMnyAsI ne pUchA- 'kyoM ?' yaha kaisA parivartana ! jo dhana ke lie lalacA rahA thA, vaha pArasa jaise mahAdhana ko ThukarA rahA hai, dhana ke mahAsrota ko ThukarA rahA hai| kyA ho gayA do-cAra kSaNoM meM hI ! usane kahA- 'bAbA ! mujhe vaha cAhie, jise pAkara tumane pArasa ko ThukarAyA hai| pArasa se bhI vaha kImatI hai, vaha mujhe Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 : eso paMca NamokkAro do / ' jaba vyakti meM andara kI cetanA jAga jAtI hai taba vaha kAmanApUrti ke pIche nahIM daur3atA, taba vaha icchApUrti kA prayatna nahIM krtaa| vaha usa bAta ke pIche daur3atA hai, vaha usa maMtra kI khoja karatA hai jo kAmanA ko kATa de, usake srota ko hI sukhA de| use vaha maMtra cAhie jo icchA kA abhAva paidA kara deM, icchA ke srota ko naSTa kara de / namaskAra mahAmaMtra isIlie hai ki usase icchA kI pUrti nahIM hotI, kintu icchA kA srota hI sUkha jAtA hai| jahAM sArI icchAeM samApta, sArI kAmanAeM samApta, jahAM vyakti nirIha aura niSkAma bana jAtA hai aura kAmanA ke dharAtala se Upara uTha jAtA hai, vahAM usakA arhat svarUpa jAgatA hai| yahI namaskAra mahAmaMtra kA prayojana hai aura isIlie yaha kevala maMtra hI nahIM mahAmaMtra hai / namaskAra mahAmaMtra se bhI aihika kAmanAeM pUrI hotI haiM, kintu yaha usakA mUla uddezya nahIM hai, mUla prayojana nahIM hai / usakI saMracanA kevala adhyAtma jAgaraNa ke lie huI hai, kAmanAoM kI samApti ke lie huI hai / yaha eka tathya hai ki jahAM bar3I upalabdhi hotI hai, vahAM AnuSaMgika rUpa meM aneka choTI upalabdhiyAM bhI apane Apa ho jAtI haiN| choTI upalabdhi meM bar3I upalabdhi nahIM hotI, kintu bar3I upalabdhi meM choTI upalabdhi sahaja ho jAtI hai / koI vyakti sarasvatI ke maMtra kI ArAdhanA karatA hai to usake jJAna bddh'egaa| koI vyakti lakSmI ke maMtra kI ArAdhanA karatA hai to usake dhana bar3hegA / kintu adhyAtma kA jAgaraNa yA AtmA kA unnayana nahIM hogA, kyoMki choTI upalabdhi ke sAtha bar3I upalabdhi nahIM milatI / jo vyakti bar3I upalabdhi ke lie calatA hai, rAste meM use choTI-choTI aneka upalabdhiyAM prApta ho jAtI haiM / rAjA ke cAra rAniyAM thIM / rAjA videza gayA huA thA / jaba usake lauTane kA samaya huA taba rAniyoM ne videza se kucha vastueM maMgAIM / eka rAnI ne hAra, dUsarI ne kaMgana, tIsarI ne nUpura maMgAyA / patra likha die / cauthI ne apane patra meM likhA- 'mujhe Apake sivAya kucha nahIM cAhie / ' rAjA aayaa| tInoM rAniyoM ko apanI-apanI vastueM dIM aura cauthI rAnI ko saba kucha de diyA / usane kahA ---- kisI ko hAra kI, kisI ko kaMgana kI aura kisI ko nUpura kI jarUrata thI / maiMne unakI jarUrata pUrI kara dI / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmaMtra : 43 cauthI rAnI ko merI jarUrata thii| use maiM mila gyaa| sAtha-sAtha merA jo kucha hai vaha use sahaja mila gayA hai| ___ vyakti bahuta choTI-choTI mAMgeM karatA hai| use choTA milatA hai| kintu jaba mAMga bahuta bar3I hotI hai to choTI mAMge svayaM mila jAtI haiN| yaha namaskAra maMtra mahAmaMtra isalie hai ki isake sAtha koI mAMga jur3I huI nahIM hai| usake pIche koI kAmanA nahIM hai| isake sAtha kevala jur3A huA hai-AtmA kA jAgaraNa, caitanya kA jAgaraNa, AtmA ke svarUpa kA udghATana aura AtmA ke AvaraNoM kA vily| jaba itanI bar3I mAMga hotI hai, jaba Atma sAkSAtkAra aura paramAtmA banane kI mAMga pUrI hotI hai taba sahavartI aneka upalabdhiyAM svayaM A jAtI haiN| jisa vyakti ko paramAtmA upalabdha ho gayA, jisa vyakti ko Atma-jAgaraNa upalabdha ho gayA, use saba kucha upalabdha ho gyaa| kucha bhI zeSa nahIM rhaa| namaskAra mahAmaMtra ke sAtha koI choTI mAMga jur3I huI nahIM hai, usake sAtha jur3A huA hai kevala caitanya kA jaagrnn| soyA huA caitanya jAga jaae| soyA huA prabhu, jo apane bhItara hai , vaha jAga jaae| apanA paramAtmA jAga jaae| jahAM itanI bar3I sthiti hotI hai vahAM sacamuca vaha maMtra mahAmaMtra bana jAtA hai| namaskAra mahAmaMtra ke pAMcoM padoM meM pAMca AtmAeM jur3I huI haiN| koI alpa zakti jur3I huI nahIM hai| vizva kI pAMca mahAzaktiyAM isake sAtha jur3I huI haiN| kevala AtmA aura kevala paramAtmA isake sAtha jur3A huA hai| arhat paramAtmA hai, siddha paramAtmA hai| AcAra kI gaMgA meM avagAhana karane vAle aura aise naMdanavana meM rahane vAle jinake AsapAsa saurabha phUTatA hai, ve parama AtmA kA jAgaraNa karane vAle AcArya isake sAtha jur3e hue haiN| ve upAdhyAya isake sAtha jur3e hue haiM jo samagra zrutarAzi kA avagAhana kara jJAna kA Aloka vikIrNa karate haiN| isake sAtha jur3e hue haiM ve sAdhu yA sAdhaka jo AtmA ke samasta AvaraNoM ko dUra kara, paramAtmA se sAkSAtkAra karane kA satata upakrama kara rahe haiN| vizva kI sArI pavitra AtmAeM kisI saMpradAya kI nahIM, kisI dharma vizeSa kI nahIM, kisI jAti kI nahIM, sabakI haiM, ve saba isake sAtha jur3I huI haiN| namaskAra ke mahAmaMtra hone kA dUsarA hetu yaha hai ki yaha eka mArga hai| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 : eso paMca NamokkAro 'Namo arahaMtANaM'-arhat mArga hotA hai| maiM dUsarA prayoga karavAnA cAhatA hUM ki arhat kA dhyAna pairoM para kyoM kiyA jAe ? logoM ko lagegA ki arhat kA sthAna to sira hai, pairoM para unakA dhyAna kyoM ? yaha prazna hai| isakA mujhe jJAna thaa| mere pAsa isakA samAdhAna bhI hai| maiMne yoga sAdhanA se jo kucha anubhava kiyA, Aja ke vaijJAnika anusaMdhAnoM ko pddh'aa-sunaa| ekyUpaMkcara cikitsA paddhati meM khoje gaye sAta sau caitanya kendroM ke viSaya meM par3hA, yoga tathA AcAryoM dvArA nirdiSTa caitanya kendroM kA anubhava kiyA aura Aja ke zarIrazAstriyoM dvArA khoje gae granthiyoM kA siddhAnta aura svarUpa dekhA to jJAta huA ki zarIra kA kaNa-kaNa pavitra hai| paira kA aMgUThA bhI utanA hI pavitra hai jitanA pavitra zarIra kA zikhara hai| koI antara nahIM hai| jaba hama kahate haiM-himAlaya bahata bar3A hai to usakI talahaTI bhI bar3I hai aura zikhara bhI bar3A hai| gaMgA yadi pavitra hai to usakA pratyeka kaNa pavitra hai| usakI pratyeka baMda pavitra hai| usakI pratyeka dhArA pavitra hai| gaMgA yadi pavitra hai to jahAM se vaha utpanna hotI hai vaha bhI pavitra hai aura jahAM pravAhita hotI hai vaha bhI pavitra hai| hamAre zarIra kA kaNa-kaNa pavitra hai| sira kA koI bhAga apavitra nahIM hai| sArA pavitra hai| hamAre sira meM yadi caitanya kendra haiM, hamAre zarIra meM picyaTarI aura piniyala glaiNDasa haiM to hamAre hAthoM-pairoM meM bhI vaisA hI hai| jo granthiyAM sira meM haiM ve hAthoM-pairoM meM bhI haiN| pairoM meM aneka caitanya kendra haiN| pracIna kAla meM yaha pracalita thA ki yadi dhyAnastha vyakti ko jagAnA hai to usake paira ke aMgUThe ko bIca se dabAnA hotaa| vaha samAdhistha vyakti jAga jaataa| usakI samAdhi TUTa jaatii| yaha ullekha prAcIna granthoM meM prApta hai| isakA rahasya jJAta nahIM ho rahA thaa| kintu ekyUpaMkcara paddhati ke adhyayana se yaha rahasya spaSTa ho gyaa| picyUTarI kA jo seMTara hai, usa jaisA kendra bhI aMgUThe meM hai| yaha rahasya bahuta lAbhadAyI huaa| ___ jaba dhyAna kI gaharAI hotI hai, vyakti darzanakendra kI gaharAiyoM meM calA jAtA hai aura samAdhistha ho jAtA hai| darzanakendra samAdhi kA bahuta bar3A kendra hai| isakI avasthiti bhRkuTiyoM ke bIca hai| jo vyakti isa kendra meM samAdhistha ho jAtA hai usake jAgaraNa kA upAya yaha hai ki usake paira ke aMgUThe ko dabAnA / vaha dabAva darzanakendra taka pahuMca jAegA aura usa vyakti Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI samAdhi TUTa jaaegii| hamAre paira bhI utane hI pavitra haiM jitanA pavitra hai hamArA sira / hama pairoM ko apavitra kyoM mAneM ? hamArI gati kA mAdhyama kyA hai ? gati kA ekamAtra mAdhyama hai pairoM ke paMje / yadi paMje nahIM Tikate haiM to gati nahIM ho sakatI / arhat kI ArAdhanA pairoM para bhI kI jAtI hai| jisa prakAra paira gati dene vAle haiM usI prakAra arhata samUcI adhyAtmayAtrA ko gati dene vAle haiM / arhat mArga haiM / arhat paira haiM / arhat gati haiM aura gati ko bar3hAne vAle haiN| mahAmaMtra : 45 namaskAra mahAmaMtra meM samUcA mArga samAyA huA hai| mokSa mArga ke cAra caraNa haiM-samyag jJAna, samyag darzana, samyag cAritra aura samyag tapa / arhat isa catuSTayI ke samanvata rUpa haiM / ve mArga haiM / arhat kA svarUpa hai- -ananta jJAna, ananta darzana, ananta cAritra arthAt ananta Ananda aura ananta zakti / cAritra aura Ananda eka haiM / sAdhanA - kAla meM jo cAritra hotA hai vaha siddhi-va -kAla meM Ananda bana jAtA hai| donoM meM koI antara nahIM hai / yahI hai arhat kA svarUpa aura yahI hai mokSa kA maarg| isa namaskAra mahAmaMtra meM mArga kA rahasya chipA huA hai / hamArI adhyAtma - yAtrA kA samUcA mArga chipA huA hai| yaha maMtra mArgadAtA hai, isalie yaha mahAmaMtra kI koTi meM AtA hai| namaskAra maMtra kA mahAmaMtra hone kA tIsarA hetu hai-- duHkhamukti kA sAmarthya / AdamI kA sArA puruSArtha duHkha ko miTAne aura sukha ko pAne ke lie hotA hai / jitanA puruSArtha, jitanI pravRtti, jitanI ceSTA aura jitanI sakriyatA hai, vaha do bAtoM se jur3I huI hai| pahalI bAta hai duHkha ko miTAnA aura dUsarI bAta hai sukha prApta karanA / kala-kArakhAne calAne vAle se pUchA jAtA hai ki itanA zrama kyoM ? vaha kahatA hai - duHkha kaTa jaae| apanA duHkha bhI kaTe aura duniyA kA duHkha bhI kaTe / kRSaka ko pUchA jAtA hai- khetI kyoM karate ho ? vaha kahatA hai -- bhUkha kA duHkha miTe / logoM ko anAja mile| unakA bhI duHkha kaTa jaae| pratyeka pravRtti ke pIche ye do hetu hote haiM / --duHkha kA uccheda aura sukha kI upalabdhi, duHkha kI nivRtti aura sukha kI prApti / kintu namaskAra mahAmaMtra hamArI duHkha-sukha kI sArI kalpanA ko hI badala detA hai / jaba hama isa mahAmaMtra ke paripArzva meM jAte haiM, taba manaHsthati kucha aura hI hotI hai / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 : eso paMca NamokkAro sArA darzana badala jAtA hai, sArI avadhAraNA badala jAtI hai| aisA lagane lagatA hai ki jisako hamane sukha mAna rakhA thA, jisako hamane duHkha mAna rakhA thA, vaha sukha na sukha hai aura vaha duHkha na duHkha hai| sukha-duHkha kI bhrAnti miTa jAtI hai, nIMda TUTa jAtI hai aura AdamI jAga jAtA hai| svapna samApta ho jAtA hai| svapna kA darzana jAgane para badala jAtA hai| jAgane vAlA vyakti svapna kI avadhAraNA ko yathArtha nahIM maantaa| svapna kI avadhAraNA jAgane kI avadhAraNA se bhinna hotI hai| sukha-duHkha kI kalpanA meM parivartana ho jAtA hai / khujalAne ko kaSTaprada mAnA jAtA hai| khujalAnA kitanA Ananda dene vAlA hai, yaha usa vyakti se pUcheM jo khujalI ke roga se pIr3ita hai| buddhi kA viparyaya, mati kA viparyaya aura ciMtana kA itanA viparyaya ho jAtA hai ki vyakti jo nahIM hai use mAna letA hai, jo hai use nahIM maantaa| ThIka hai, AdamI ne padArtha meM sukha mAna rakhA hai| khAne meM sukha hotA hai, pIne meM sukha hotA hai, vastuoM ke bhoga meM sukha hotA hai| bhUkha lagI hai aura yadi khAnA nahIM milatA hai to duHkha hotA hai| pyAsa lagI hai aura yadi pAnI nahIM milatA. hai to duHkha hotA hai / jo cAhie vaha nahIM milatA hai to duHkha hotA hai / maleriyA jvara meM kunaina nahIM milatA hai to duHkha hotA hai| kyA kunaina kI goliyAM khAnA sukha hai ? koI sukha nahIM hai / hama gahare meM utara kara dekheM / jJAta hogA ki bhUkha svayaM eka bImArI hai / saMskRta meM isakA nAma hai-- jaTharAgni jA pIr3A, jaThara kI agni se hone vAlI pIr3A / bhalA bImArI bhI kabhI sukha hotI hai ? to kyA bImArI ke lie koI davA lenA sukha kI bAta hai ? khAne kA artha hai usa jaThara kI agni se utpanna pIr3A ko bujhAnA 1 khAnA bhI bImArI hai / hamArI mAnyatA aisI ho gaI hai ki yadA-kadA hone vAlI pIr3A ko hama bImArI mAna lete haiM aura roja hone vAlI pIr3A ko bImArI nahIM mAnate / aura roja hone vAlI pIr3A ko bImArI nahIM, sukha mAnate haiN| bhUkha bImArI hai aura khAnA bhI bImArI hai / eka bAta hai| burI cIja chUTane para AdamI ko sukha hI hotA hai, aisA nahIM hai| burI cIja chUTane para AdamI ko duHkha bhI hotA hai| peTa meM mala saMcita hai / mala vijAtIya dravya hai / jaba vaha nikAlA jAtA hai to eka bAra AdamI kamajorI aura thakAna kA anubhava karatA hai / kharAbI kA niSkAsana Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmaMtra : 47 ho rahA hai, para AdamI kamajora hotA jA rahA hai| isakA kAraNa spaSTa hai| jisako varSoM se pAla rakhA hai, usase chuTakArA pAnA koI nahIM caahtaa| saMskRta meM eka nItivAkya hai-'viSavRkSo'pi saMvarthya svayaM chettuM na sAmpratam'-apane hAthoM se bar3he hue viSa-vRkSa ko kATanA ucita nahIM hai| yaha nItisUtra isIlie calA hogaa| AdamI duHkha ke vRkSa ko pAlatA calA jA rahA hai| use ukhAr3a pheMkane kI bAta vaha socatA hI nahIM / kitanA viparyaya ! kitanA Azcarya ! hama bImArI kI davA lete haiM aura use sukha mAna lete haiN| kintu yathArtha meM sukha kI cetanA taba jAgatI hai jaba AdamI namaskAra maMtra kI ArAdhanA meM lagatA hai| vaha bAhara kI yAtrA se virata hokara antar kI yAtrA prArambha karatA hai| taba sukha kI cetanA jAgRta hotI hai| isa jAgaraNa meM nae-nae anubhava hone lagate haiM jo pahale kabhI nahIM hue the| usa samaya alaukika Ananda kA anubhava hotA hai| use lokottara sukha kI anubhUti hotI hai jo padArtha se kabhI nahIM ho sktii| jaba hama namaskAra mahAmaMtra kI ArAdhanA karate samaya antaHkaraNa kI gaharAiyoM meM utarate haiM aura usako sAkSAt karate haiM taba alaukika AnaMda kI razmi phUTa par3atI hai, sArA mArga Aloka se bhara jAtA hai aura taba sukha-duHkha kI sArI dhAraNA badala jAtI hai| manuSya sadA yaha mAnatA rahA hai ki padArtha se hI indriyoM ko aura mana ko sukha milatA hai| yaha bhrAnti TUTa jAtI hai| yaha mUrchA samApta ho jAtI hai| use bhAna ho jAtA hai ki padArtha se hI sukha nahIM milatA, apane antaHkaraNa se bhI sukha milatA hai| padArtha se milane vAlA koI bhI sukha aisA nahIM hai jisake sAtha duHkha jur3A huA na ho| kintu isa AtmAnubhava ke sAtha, AtmA se phUTane vAlI sukha-razmiyoM ke sAtha koI duHkha jur3A huA nahIM hai| yaha kevala sukha hai, vizuddha aura paripUrNa sukha hai| isameM koI mizraNa nahIM hai| ___Apa anubhava kareM ki jaba uttejanA AtI hai taba gAlI dene meM kitanA Ananda AtA hai| aisA lagatA hai mAno svarga kA rAjya hI lUTa liyA gAlI dekr| kintu jaba uttejanA kA pArA utaratA hai taba mana pazcAttApa se bhara jAtA hai, glAni se bhara jAtA hai| indriya-saMvedanAoM se hone vAlI ghaTanAoM ke prati prAraMbha meM hamArA moha hotA hai aura hama unheM kara DAlate haiN| unake ghaTita hone para mana meM pachatAvA hotA hai aura pratyeka vyakti yaha socatA hai Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 : eso paMca NamokkAro ki aisA nahIM karatA to acchA hotaa| karate samaya sukha anubhava hotA hai aura karane ke bAda duHkha hotA hai ! yaha aisA sukha hai jisake sAtha anutApa jur3A huA hai| pudgala se prApta hone vAlA aisA eka bhI sukha nahIM hai jisake sAtha duHkha kI paramparA jur3I huI na ho, santApa kI paramparA saMlagna na ho| ___dhyAna karane vAle kisI bhI vyakti ne yaha nahIM kahA ki acchA hotA yadi maiM dhyAna nahIM krtaa| isakA kAraNa hai ki jo sukhAnubhUti dhyAna se prasUta hotI hai, vaha Ananda detI hai| dhyAna adhyAtma kI yAtrA hai| isameM dUsare kI kasauTI, dUsare kA mAnadaMDa aura dUsare kA tarAjU kAma nahIM detaa| apanI kasauTI, apanA mAnadaMDa aura apanI tulA hI isameM kAma detI hai| jahAM apanA anubhava jAga jAtA hai, apanI cetanA jAga jAtI hai vahAM vyakti svayaM meM kasauTI hotA hai, svayaM hI tulA hotA hai| yaha sthiti prApta hote hI purAnI dhAraNAeM badala jAtI haiM, sAre mAnadaMDa badala jAte haiN| taba vyakti apane Apako khAlI karane meM laga jAtA hai| khAlI hone kI yaha avasthA hI nirvikalpa avasthA hai| jaba hama maMtra kI sAdhanA ke dvArA, zabda ke sahAre vikalpa se calate-calate nirvikalpa sthiti taka pahuMcate haiM, usa samaya caitanya kA nayA unmeSa jAgatA hai| isIlie namaskAra maMtra mahAmaMtra hai| namaskAra maMtra ke mahAmaMtra hone kA cauthA hetu hai--isase vRttiyoM kA UrvIkaraNa, buddhi kA UrdhvArohaNa hotA hai| hamArI zarIra-racanA meM jo buddhi kA sthAna hai, vRttiyoM kA sthAna hai, unake kendra haiM, ve sAre nIce kI ora muMha kie hue haiN| vRttiyAM nIce kI ora, vuddhi nIce kI ora, isIlie AdamI kA ciMtana nIce kI ora jAtA hai| nIce hamArA kAmanA-kendra hai, hamArI sArI buddhi kAma-kendra kI ora jAtI hai| hamArI cetanA kA pUrA pravAha nIce kI ora jAtA hai| jaba hama namaskAra mahAmaMtra kI ArAdhanA karate haiM aura zakti kendra se prArambha kara, suSumnA ke mArga se jJAnakendra taka zvAsa ko le jAte haiM, to isakA artha hai ki hama nIce se Upara ArohaNa kara rahe haiN| talahaTI se zikhara kI ora car3ha rahe haiN| usa sthiti meM vRttiyoM kA muMha badala jAtA hai| ve UrdhvamukhI ho jAtI haiN| vuddhi jo nIce kI ora muMha kara laTaka rahI thI. vaha bhI Upara kI ora muMha kara letI hai| hamArI sArI vAsanAeM buddhi aura vRttiyoM ke auMdhe muMha kA sahArA pAkara panapa rahI thiiN| jaba buddhi kA muMha badala gayA, vRttiyoM kA muMha badala gayA, taba becArI Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmaMtra : 46 kAmanAeM, vAsanAeM sUkhane laga jAtI haiM aura cetanA kA UrdhvArohaNa prArambha ho jAtA hai| namaskAra maMtra kA mahAmaMtra hone kA hetu hai-vRttiyoM kA UrvIkaraNa, buddhi kA UrcIkaraNa / maMtra kA eka-eka zabda Atma-bhAvanA kA UrvIkaraNa karatA hai| maiMne cAra hetu prastuta kie| inake pariprekSya meM kahA jA sakatA hai ki yaha namaskAra maMtra yathArtha meM mahAmaMtra hai / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * * * * * * 6. AdhyAtmika cikitsA [1] maMtrazAstrIya dRSTikoNa se jisakA vIrya prakaTa ho jAe vaha mahAmaMtra / zaktikendra Adi caitanyakendroM meM maMtra aura prANazakti kI ekatA hotI hai| vahIM vIrya prakaTa hotA hai / vIryavAn maMtra hI saMkalpazakti kA vikAsa hai / prekSAdhyAna ke mUla tattva bhAvakriyA mana ko jAgarUka banAne kA abhyAsa / kAyotsarga---- zithilIkaraNa kA abhyAsa / bhAvanA-- saMkalpazakti ke vikAsa kA abhyAsa / anuprekSA-- mUrcchA tor3ane kA abhyAsa / ho namaskAra maMtra mahAmaMtra hai, yaha samajhane kA hamane prayatna kiyA AdhyAtmika dRSTikoNa se, usakI svarUpabaddha vizeSatAoM se aura bhAvoM kI vizeSatAoM se| maMtra sAdhanA kI dRSTi se bhI yaha mahAmaMtra hai| maMtra sAdhanA kI dRSTi se mahAmaMtra vaha hotA hai jisa maMtra kA vIrya jAgRta jAtA hai / jisa maMtra kA vIrya jAgRta nahIM hotA vaha mahAmaMtra nahIM hotA / vizva ke kaNa-kaNa meM jo ghaTita ho rahA hai vaha sArA vIrya ke dvArA ghaTita ho rahA hai / eka bhI aNu vIrya - zUnya nahIM hai / zakti kA ekachatra sAmrAjya hai / cetana meM zakti hai to acetana meM bhI zakti hai / kintu jitanI zakti cetana yA padArtha meM hotI hai vaha pUrI kI pUrI jAgRta nahIM hotI / zakti kA bahuta bar3A bhAga, sattara - assI yA nabbe pratizata bhAga soyA hI rahatA hai / kevala dasa pratizata yA isase bhI Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhyAtmika cikitsA [1] : 51 nyUna bhAga hI jAgRta rahatA hai| jaba maMtra kI pUrI zakti jAga jAtI hai, usakA vIrya jAgRta ho jAtA hai taba maMtra 'mahAmaMtra bana jAtA hai| mahAmaMtra taba banatA hai jaba vIrya jAgRta ho aura vIrya jAgRta taba hotA hai jaba prANa aura maMtra kI ekatA sthApita ho| zakti kendra se jJAna ke caitanya kendroM meM jaba zabda kI dhArA, bhAvanA kI dhArA pravAhita hotI hai, maMtra aura prANa ekAtmaka bana jAte haiM, unakI ekatA sthapita ho jAtI hai taba maMtra meM vIrya prakaTa hotA hai| vIrya ke dvArA hI saMkalpazakti kA vikAsa hotA hai| hamAre jIvana kI saphalatA meM saMkalpazakti kA bahuta bar3A yogadAna hai| saMkalpazakti ke abhAva meM koI kArya saphala nahIM hotaa| AdamI subaha saMkalpa karatA hai aura sAMjha ko vaha TUTa jAtA hai| saMbhavataH ghaMTA bAda hI TUTa jaae| dUsarA vicAra Ate hI saMkalpa badala jAtA hai| eka AdamI ne dUsare AdamI kI kaTuvANI ko sunA aura sahana kara liyaa| mauna rhaa| dasa minaTa bAda kisI ne Akara kahA- kyA tuma miTTI ke bane ho ? usane itanI kaTu vAta kahI aura tuma sunate rahe ! muMha meM jabAna nahIM thI ? itanA sunate hI usakI bhAvanA badala gii| sahana aura kSamA karane kA bhAva badala gyaa| usane socA-'usane eka bAta kahI, to merA puruSArtha isI meM hai ki maiM use dasa bAteM sunAUM / loga bhI mujhe lauha-purUSa kheNge| miTTI kA putalA thor3e hI hUM ki saba kucha sahatA calUM / ' ye vicAra usako saMkalpa se vicalita kara dete haiN| saMkalpa kyoM TUTatA hai ? eka AcArya ne bahuta sundara vAta kahI hai : aniruddhAkSasantAnAH, ajitograparISahA / avyaktacittacApalyAH, prskhlntyaatmnishcye|| ____'jisa vyakti ne apanI indriyoM para niyantraNa sthApita nahIM kiyA, jisa vyakti ne kaThinAiyoM ko jhelane kI kSamatA prApta nahIM kI aura jisa vyakti ne citta kI capalatA ko nahIM chor3A, vaha vyakti apane saMkalpa se skhalita ho jAtA hai|' ___ AcArya ne saMkalpa TUTane ke tIna kAraNoM kA ullekha kiyA(1) indriyoM kI aniyaMtrita vRtti, (2) kaThinAiyoM ko jhelane kI akSamatA, (3) citta kI cNcltaa|| manuSya indriyoM kA dAsa hotA hai| indriyoM ke vazIbhUta hokara vaha nahIM cAhane para bhI aneka kArya kara baiThatA hai| uttarAdhyayana sUtra kA eka prasiddha Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 : eso paMca NamokkAro kathAnaka hai| rAjA bahuta bImAra ho gyaa| vaidya ne cikitsA kii| rAjA nIroga ho gyaa| jAte-jAte vaidya ne kahA--'rAjan ! tumhArA roga ThIka ho gyaa| aba eka bAta kA paraheja rakhanA, Ama kabhI mata khaanaa| jaba taka tama Ama nahIM khAoge, yaha bImArI nahIM hogii| jisa dina tuma Ama khA loge, phira bImArI se AkrAnta ho jaaoge| phira cikitsA nahIM ho skegii|' rAjA ne kahA--ThIka hai, Ama nahIM khaauuNgaa| ___ eka bAra rAjA apane hI Ama ke bagIce meM ghUma rahA thaa| Ama kA mausama thaa| vRkSa phaloM se lade the| rAjA ne eka Amra-vRkSa ke nIce vizrAma kiyaa| maMtrI ne rokA, para rAjA nahIM maanaa| havA clii| eka pakA Ama rAjA kI goda meM A giraa| rAjA ne use uThAyA, suuNghaa| maMtrI se bolA-'kitanA sundara aura sugandhita Ama hai / ' maMtrI ne kahA- 'mahArAja ! vaidya kI zikSA ko yAda kreN| Ama sUMghanA bhI manA hai aura khAnA bhI manA hai|' rAjA ne kahA- 'vaidya to pAgala hote haiN| eka Ama sUMghane yA cUsane meM hAni bhI kyA hai ?' itanA kahakara rAjA Ama cUsane lagA aura usake mIThe rasa meM tallIna ho gyaa| maMtrI ne rokanA cAhA, para vyartha / Ama khAne se jo pariNAma honA thA, vahI huaa| rAjA mara gayA / jaba indriyoM para niyaMtraNa nahIM hotA taba hajAra bAra nizcaya kara lene para bhI saMkalpa dRr3ha nahIM hotaa| vaha TUTa jAtA hai| yaha pahalI bAta hai| _dUsarI bAta yaha hai ki jo kaThinAiyAM nahIM jhela sakatA, usakA saMkalpa nahIM cala sktaa| isa duniyA meM koI Ae aura use kaThinAiyoM se na gujaranA par3e, yaha asaMbhava bAta hai| maiM to samajhatA hUM ki yadi bhagavAn bhI isa duniyA meM A jAeM to ve bhI kaThinAiyoM se nahIM baca skte| bahuta sAre loga bhrAnti meM rahate haiN| maMtra kI sAdhanA karane vAle bhI aneka bhrAntiyAM pAlate haiN| devAlayoM kI parikramA karane vAle aura devI-devatAoM ko pUjane vAle bhI bhrAnti meM rahate haiN| ve socate haiM--maMtra hamArI rakSA karegA, devI-devatA hamArI rakSA kreNge| hamane maMtra kI aura devI-devatA kI zaraNa le lI hai, aba koI kaThinAI nahIM aaegii| isa bhrAnti ko tor3a DAlanA caahie| jo isa bhrAnti meM rahate haiM, ve nAstika bana jAte haiN| bhrAnti kA pahalA pariNAma hai-- naastiktaa| mana meM yaha bhrAnti pAla lI ki maiMne amuka deva yA amuka dharma kI zaraNa lI hai, aba koI kaThinAI nahIM aaegii| jaba Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhyAtmika cikitsA [1] : 53 ne ArAdhya deva taka kaThinAI nahIM AtI taba taka mana vizvAsa se bharA rahatA hai| jaba kaThinAI AtI hai, taba vizvAsa hila uThatA hai aura vyakti kahane lagatA hai--dharma yA deva phAlatU haiM, jhUThe haiM, bakavAsa haiN| chor3o ina sbko| vaha nAstika bana jAtA hai| vaha dharma ko chor3a detA hai| vyakti pahale bhrAnti pAlatA hai aura phira nAstikatA kI ora jAtA hai| isalie hama bhrAntiyAM na paaleN| hama isa sacAI ko mAnakara caleM ki duniyA meM koI bhI vyakti utAra-car3hAva, Aroha-avaroha se baca nahIM sktaa| sabameM anukUla sthatiyAM bhI AtI haiM aura pratikUla sthitiyAM bhI AtI haiN| prazna hotA hai phira dharma kA kyA lAbha huA ? maMtra japane kA kyA lAbha huA ? apane ArAdhya deva kI zaraNa meM jAne kA kyA lAbha haA ? hama spaSTa jAne ki dharma kA kAma yaha nahIM hai ki kaThinAiyAM na aaeN| dharma kA kAma yaha hai ki vaha vyakti ko kaThinAiyAM jhelane meM sakSama bnaae| jo vyakti yathArtha meM dhArmika hotA hai, vaha kaThinAiyoM ko haMsate-haMsate jhela letA hai| jisa vyakti meM dharma kI cetanA jAgRta nahIM hotI, vaha kaThinAiyoM ke Ane para ghuTane Teka detA hai aura hIna-bhAvanA se grasta ho jAtA hai| dharma hamArI rakSA karatA hai| maMtra hamArI rakSA karatA hai| ye hameM kaThinAiyoM se ubAra lete haiN| kaThinAI AnA eka bAta aura usa kaThinAI ko bhoganA, usakA saMvedana karanA dUsarI bAta hai| eka hai ghaTanA aura eka hai ghaTanA kA saMvedana, usakA bhog| ghaTanA ko nahIM TAlA jA sakatA, kintu bhogane ko TAlA jA sakatA hai| jisa vyakti meM dharma kI cetanA jAga jAtI hai vaha ghaTanA ko jAna letA hai, bhogatA nhiiN| __Apa saba zarIra-prekSA kara rahe haiN| Apane mujhe yaha bAra-bAra kahate sunA hogA ki Apa pratikriyA na kreN| darda ho, pIr3A ho, vedanA ho to use samabhAvapUrvaka dekheM, use draSTAbhAva se dekheM, koI pratikriyA na kreN| yaha hai prekSA / isakA yaha tAtparya nahIM hai ki Apa prekSA kareMge to ApakA darda miTa jAegA, pIr3A miTa jaaegii| ye miTa bhI sakate haiM, kintu yaha koI anivAryatA nahIM hai| yaha anivArya hai, nizcita hai ki darda yA pIr3A ko bhoganA avazya hI miTa jaaegaa| Apa darda ko taTastha bhAva se dekheNge| aise dekheMge ki ghuTane meM darda ho rahA hai aura Apa dUra khar3e yaha dekha rahe haiM ki ghuTane meM darda hai| mujhe darda nahIM ho rahA hai, ghuTane meM darda ho rahA hai| Apa use draSTAbhAva se dekhate cale jA rahe haiN| dharma ke dvArA yaha sthiti upalabdha Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 : eso paMca NamokkAro ho sakatI hai, maMtra ke dvArA bhI yaha sthiti upalabdha ho sakatI hai ki vyakti meM sabhI prakAra ke kaSToM, kaThinAiyoM, viSama paristhitiyoM ko jhelane kI kSamatA jAga jaae| vaha ghaTanA ko taTastha bhAva se dekhe, usameM lipta na ho| use bhoge nhiiN| saMkalpa TUTane kA dUsarA kAraNa hai-paristhitiyoM ko jhelane kI kSamatA / saMkalpa TUTane kA tIsarA kAraNa hai--citta kI cNcltaa| jisakA citta capala hotA hai usakA saMkalpa TUTa jAtA hai| jaba citta kI ekAgratA sadha jAtI hai, taba saMkalpa nahIM TUTatA / citta meM uThane vAle vikalpa, utAra-car3hAva saMkalpa ko Tikane nahIM dete| vyakti usa capalatA meM baha jAtA hai, saMkalpa kahIM raha jAtA hai| saMkalpa ko aTUTa rakhane ke lie, dRr3ha nizcaya ke lie tIna bAteM Avazyaka hotI haiM--(1) indriya vijaya, (2) kaSTa jhelane kI kSamatA kA vikAsa aura (3) citta kI ekAgratA / hama namaskAra mahAmaMtra ke dhyAna kA abhyAsa isIlie kara rahe haiM ki hamArI saMkalpazakti vikasita ho, dRr3ha ho| hama ise ulaTakara smjheN| tIna prazna hoge- indriyoM ko vaza meM kaise kareM ? kaThinAiyoM ko jhelane kI kSamatA kaise paidA kareM ? mana ko ekAgra kaise kareM ? ye pratiprazna hoNge| hameM inakA uttara usI meM khojanA hai| jaba hamArI saMkalpazakti dRr3ha hotI hai taba indriyAM vaza meM ho jAtI haiM, kaThinAiyAM jhelane kI cetanA jAga jAtI hai aura mana kI caMcalatA miTa jAtI hai| phira eka ulajhana sAmane A gii| ye hote haiM taba saMkalpazakti dRr3ha hotI hai aura inheM dRr3ha karane ke lie saMkalpazakti kA vikAsa caahie| eka ulajhana-bharA anyonyAzraya doSa A gyaa| eka vyakti ne pUchA--'tuma kisake naukara ho ?' usane kahA---'jisakA yaha ghor3A hai, usakA maiM naukara huuN|' phira pUchA--'yaha ghor3A kisakA hai ?' usane kahA---'jisakA maiM naukara hUM, usakA yaha ghor3A hai|' jisakA yaha ghor3A hai, usakA maiM naukara hUM aura jisakA maiM naukara hUM, usakA yaha ghor3A hai| bAta donoM kaha dIM, kintu samajha meM eka bhI nahIM aaii| prazna kA samAdhAna nahIM milaa| aisA kathana anyonyAzraya doSa kahalAtA hai| yahI anyonyAzraya doSa isa kathana meM AtA hai---tInoM bAteM pUrI hotI haiM taba saMkalpazakti dRr3ha hotI hai aura jaba saMkalpazakti dRr3ha hotI hai ta Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhyAtmika cikitsA [1] : 55 tInoM bAteM pUrI hotI haiN| artha kucha bhI nahIM nikalA / valaya kA Adi-anta nahIM batAyA jA sktaa| yaha eka ulajhana hai| usako sulajhAne ke lie hameM prekSA-dhyAna kI paddhati se abhyAsa karanA hogaa| prekSA-dhyAna ke pAMca AdhArabhUta tattva haiM---bhAvakriyA, kAyotsarga, bhAvanA, anuprekSA aura prekssaa| pahalA tattva hai--bhaavkriyaa| mana ko jAgarUkatA kA prazikSaNa denA bhAvakriyA hai| jaba taka mana jAgarUka nahIM hotA, taba taka kucha bhI nahIM sadhegA, prekSA-dhyAna kI sAdhanA asaMbhava ho jaaegii| maiM bAra-bAra yahI doharAtA hUM--pratyeka zvAsa ko jAnate hue leN| Apa kaheMge--yaha kauna-sA bar3A rahasya hai ? adhyAtma kI kauna-sI gutthI sulajhAI jA rahI hai ? maiM kahanA cAhUMgA ki ise choTI bAta na smjheN| yaha bahuta bar3I bAta hai| jaba taka yaha choTI bAta siddha nahIM hogI, kucha bhI nahIM hogaa| zvAsa ke prati hama jAgarUka nahIM raheMge, 'maiM zvAsa le rahA hUM' -isa prakAra kI jAgarUkatA jaba taka nahIM sadhegI taba taka aura kisI kAma meM jAgarUkatA nahIM sdhegii| isa sthiti meM prekSA-dhyAna saMbhava hI nahIM hogaa| mana ko itanA jAgarUka banA leM ki jo kareM usakI smRti meM hI mana lagA rahe / mana anyatra na jaae| yaha java sadha jAtI hai taba siddhiyAM apane-Apa upalabdha ho jAtI haiN| ____eka anubhavI sAdhaka milaa| usane batAyA ki use vAksiddhi prApta hai| maiMne pUchA-isakI vidhi kyA hai ? usane batAyA--nizcita kAla, nizcita sthAna aura nizcita vAkya tInoM kA abhyAsa karane se vAsiddhi ho sakatI hai| udAharaNa ke lie--bAraha baje, amuka sthAna para, aha~ yA kisI bhI maMtra kA yA kisI bhI zabdAvalI kA uccAraNa karanA hai to vaha karanA hI hai, eka kSaNa bhI idhara-udhara na ho| nizcita samaya, nizcita sthAna aura nizcita zabdAvalI kA yadi laMbe samaya taka abhyAsa kiyA jAe to vANI meM zakti A sakatI hai, vacanasiddhi ho sakatI hai| kyoMki mana itanA jAgarUka ho gayA ki usameM koI antara nahIM A sktaa| vAraha bajate hI mana apanI kriyA doharA degaa| jaba mana kI jAgarUkatA itanI bar3ha jAtI hai taba saba kucha saMbhava ho jAtA hai| jaba mana soyA huA hai, ajAgarUka hai, taba kucha bhI ghaTita nahIM ho sktaa| mana aura karma kI ekatA--yaha hai bhaavkriyaa| jo zarIra kare vahI mana Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 : eso paMca NamokkAro kare aura jo mana kare vahI zarIra kre| donoM sAtha-sAtha cleN| mana pUraba meM aura zarIra pazcima meM na jaae| mana bhI pUraba meM jAe aura zarIra kA karma bhI pUraba meM jaae| donoM ke paira sAtha-sAtha uThe, eka sAtha samAnAntara rekhA meM uttheN| isa jAgarUkatA kA nAma hai-bhaavkriyaa| dUsarA tattva hai--kaayotsrg| isakA artha hai-zithilIkaraNa / zvAsa ko zAnta karanA, zarIra kI ceSTAoM ko zAnta karanA, mana ko khAlI karanA, kAyotsarga hai | kAyotsarga kA pUrA abhyAsa kie binA prekSA-dhyAna kI sAdhanA nahIM ho sktii| jaba mana meM tanAva hai, mastiSka aura snAyuoM meM tanAva hai taba prekSA-dhyAna kaise hogA ? jaba tanAva kI sthiti hotI hai, taba bure vicAroM ko, vikalpoM ko Ane kA avasara prApta hotA hai| tanAva vikalpoM ke lie urvarA bhUmi hai| vikalpoM ke bIja tanAva kI urvarA bhUmi meM hI boe jAte haiN| ve vahIM aMkurita hote haiM, puSpita aura phalita hote haiN| isalie tanAva ko miTAnA jarUrI hai| ___ mAnasika tanAva, snAyavika tanAva, bhAvanAtmaka tanAva-inako miTAnA, tanAva kI granthiyoM ko khola denA, yaha hai kaayotsrg| tIsarA tattva hai--bhaavnaa| bhAvanA kA artha hai--sNklpshkti| hama jisa maMtra kI carcA kara rahe haiM, vaha bhAvanA kA prayoga hai| aha~ kI dhvani karate haiM, vaha bhI bhAvanA kA prayoga hai| hama sAdhanA ke prArambha meM aha~ kI dhvani isalie karate hai ki dhyAna kA vAtAvaraNa bana jaae| sArA vAyumaMDala dhyAnamaya bana jAe aura sAre vicAra usameM kho jAeM, sArA sthAna dhyAna ke paramANuoM ke upayukta vAtAvaraNa se bhara jaae| jo vyakti bhAvanA se bhAvita nahIM hotA, vaha dhyAna kI sAdhanA nahIM kara sktaa| prAcIna zabda hai.-bhAvitAtmA aura Aja ke manovijJAna kA zabda hai-icchAzakti se saMpanna / isako hama saMkalpazakti kA vikAsa bhI kaha sakate haiN| jaina Agama, bauddha piTaka, mahAbhArata, gItA Adi granthoM meM bhI bhAvitAtmA zabda prayukta huA hai| jo bhAvitAtmA nahIM hotA, jisane apanI AtmA ko bhAvita nahIM kiyA, vaha sAdhanA nahIM kara sktaa| sAdhanA to kyA, vaha burA kAma bhI nahIM kara sktaa| burA kAma karane ke lie bhI bhAvita AtmA honA jarUrI hai| jo vyakti krUratA se apane mana ko bhAvita nahIM karatA, vaha hatyA nahIM kara sakatA, corI nahIM kara sktaa| hara AdamI corI nahIM kara sakatA, hara Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhyAtmika cikitsA [1] : 57 AdamI DakaitI nahIM kara sakatA, hara AdamI hatyA nahIM kara sakatA / jisa vyakti ne krUratA ke vicAroM se apane-Apako bhAvita kara liyA hai, vahI hatyA kara sakatA hai, DakaitI DAla sakatA hai, corI kara sakatA hai / vahI krUra karma kara sakatA hai / jisa vyakti ne apane vicAroM ko, apane mana ko bhAvita nahIM kiyA, vaha vyakti acchA kAma nahIM kara sakatA / acche vicAroM se bhI mana ko bhAvita kiyA jA sakatA hai aura bure vicAroM se bhI mana ko bhAvita kiyA jA sakatA hai / bhAvita hone para rAsAyanika parivartana hote haiM / pAnI jaba raMgIna botaloM meM sUrya kI razmiyoM se bhAvita hotA hai taba usake guNa-dharma badala jAte haiM, usakI zakti badala jAtI hai, usakI kSamatA badala jAtI hai| hara vyakti aura hara padArtha bhAvita ho sakatA hai / vyakti jisa prakAra kI bhAvanA se apane Apako bhAvita karatA hai, vaha vaisA hI ho jAtA hai / 'yAdRzI bhAvanA yasya, buddhirbhavati tAdRzI -- jisakI jaisI bhAvanA hotI hai, usakI buddhi vaisI hI bana jAtI hai / maMtra kI sAdhanA bhAvanA kA prayoga hai| maMtra kI sAdhanA apane Apako bhAvita karane kI sAdhanA hai / jaba hama arhat kA dhyAna karate haiM to arhat kI vizeSatAoM se mana ko bhAvita karate haiM / jaise hI ' Namo arahaMtANaM' - arhat kA dhyAna kiyA, cAhe akSara-dhyAna kiyA -- pada ke eka-eka akSara kA dhyAna kiyA, cAhe pada kA dhyAna kiyA, cAhe artha kA dhyAna kiyA, isase hamAre mana kA kaNa-kaNa, hamArI cetanA kA kaNa-kaNa arhat se bhAvita ho jAtA hai aura sAdhaka svayaM arhat bana jAtA hai| AcArya kundakunda ne likhA hai - jo vyakti arhat ko jAnatA hai vahI apanI AtmA ko jAna sakatA hai / 'jo jANadi arahante, davyattaguNattapaJjavattehiM / so jANadi appANaM, moho tassa layaM jAdi / / ' - jo dravya, guNa aura paryAya ke dvArA arhat ko jAnatA hai, vahI apanI AtmA ko jAna sakatA hai| jo apanI AtmA ko jAnatA hai, usakA moha vilIna ho jAtA hai / ' jaise hI hamane kahA arhat, arhat ke guNa, dravya aura paryAya - saba hamArI cetanA meM svayaM sphUrta ho ge| bAra-bAra ananta jJAna, ananta darzana, Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 : eso paMca NamokkAro ananta Ananda aura ananta zakti ko doharAne kI AvazyakatA nahIM hai / prArambha meM doharAnA Avazyaka hotA hai / abhyAsa paripakva ho jAne ke pazcAt jaise hI kahA 'arhat', sArA kA sArA caitanya jhaMkRta ho uThatA hai, sArI zakti vikasita ho jAtI hai aura Ananda kI lahareM sAre zarIra ko AplAvita karane lagatI haiM / vyakti bAjAra meM jAtA hai| jauharI kI dukAna se hIre kharIdatA hai / hIroM kI camaka dekhatA hai, unakI vizuddhi dekhatA hai aura 'hAra' ke lie upayukta hIre kharIda letA hai / hAra bana jAtA hai / sArI kalpanAeM usameM samA jAtI haiM / phira jaba use mAMgane kI AvazyakatA hotI hai taba vaha kevala itanA hI kahatA hai--- 'hIroM kA hAra lAo / " vaha yaha nahIM kahatA ki ve hIre jo camakate haiM, vizuddha haiM, itane mUlya vAle haiM / 'hAra' kahane se ye sArI cIjeM samA jAtI haiN| isI prakAra jaise hI arhata kI dhvani sunAI dI, sArI cetanA arhatmaya ho gaI / arhat se jhaMkRta ho gii| phira koI vizeSaNa kI jarUrata nahIM hai / jo arhat ko jAnatA hai usake arhat kI smRti AtI hai, cetanA meM arhat utaratA hai, use apanI AtmA kA bodha hotA hai aura zarIra ke kaNa-kaNa meM arhat kA anubhava hone lagatA hai| dhyAna kA cauthA caraNa sampanna ho jAtA hai / jisa vyakti meM arhat kI pratiSThA ho gaI, jise apane arhat kA anubhava ho gayA, usa vyakti meM phira moha nahIM Tika sakatA / usakA moha vilIna ho jAtA hai / 1 hama jo bhAvanA kA prayoga kara rahe haiM, maMtra kA prayoga kara rahe haiM, maMtra kA dhyAna kara rahe haiM, vaha isIlie kara rahe haiM ki hama apane mana ko arhat siddha, AcArya, upAdhyAya aura muni - ina pAMca parameSThiyoM se bhAvita kara leM, hamArA mana paMca parameSThImaya bana jaae| hamArA mana itanA bhAvita ho jAe, hamArI saMkalpazakti itanI dRr3ha aura vikasita ho jAe ki vizva kI koI bhI zakti hameM paMcaparameSThI se eka aNu bhI dUra na kara sake aura hama nirantara apane svarUpa kA -- arhatmaya svarUpa kA anubhava karate rheN| saMkalpazakti kA vikAsa atyanta Avazyaka hai| jaba taka yaha upalabdha nahIM hotA taba taka prekSA dhyAna ke avarodhoM ko samApta nahIM kiyA jA sakatA / zarIra- prekSA, zvAsa- prekSA, caitanya kendra - prekSA yA vicAra - prekSA- inako Apa sahaja-sarala na Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhyAtmika cikitsA [1] : 56 samajheM ki mana ko lagAyA aura saba kucha dIkhane laga gyaa| aisA nahIM hai| kaThina karma hai| abhyAsa-sApekSa hai| kitane avarodha Ate haiN| vyakti zarIra kI prekSA karane baiThatA hai aura bIca meM hI itane vikalpa uTha jAte haiM ki zarIra-prekSA kahIM raha jAtI hai aura mana vizva kI yAtrA karane nikala par3atA hai, oNphisa kI yA dukAna kI yAtrA karane ke lie prasthAna kara detA hai| jaba hama mana ko bhAvita karanA sIkha jAte haiM, saMkalpazakti dRr3ha ho jAtI hai taba ye yAtrAeM nahIM hotiiN| vikalpa aura vicAra ke paramANu hamAre mastiSka ke Asa-pAsa maMDarAte haiM, kintu hamArI AtmA bhAvita hai, mana bhAvita hai aura maMtra kI ArAdhanA se hamArI saMkalpazakti vikasita hai to ve paramANu bhItara praveza nahIM kara paaeNge| maMtra eka kavaca hai, pratirodhAtmaka zakti hai, eka sazakta durga hai| bAhara kA eka aNu bhI bhItara praveza nahIM pA sktaa| jisa vyakti ne AdhyAtmika maMtroM kI ArAdhanA ke dvArA apane mana ko bhAvita kara liyA, apane mastika ke cAroM ora eka majabUta kavaca banA liyA, usameM bure vicAra ke paramANu kabhI praveza nahIM kara paaeNge| ve paramANu AeMge, TakarAeMge, TakarA-TakarAkara lauTa jAeMge, bhItara nahIM jA sakeMge, kyoMki bhItara praveza karane kI kSamatA nahIM rhtii| ___ DaoNkTara do dizAoM meM kAma karatA hai| vaha bImArI ke kITANuoM ko naSTa karane kI davA detA hai aura sAtha-sAtha pratirodhAtmaka zakti ko bar3hAne kA bhI upAya karatA hai| jisa rogI kI pratirodhAtmaka zakti kama hotI hai, jisakA rajisTeMTa paoNvara kama hotA hai, usako dI jAne vAlI auSadhiyAM adhika lAbhaprada nahIM hotiiN| jaba zarIra meM bImAriyoM se lar3ane kI zakti nahIM hai taba davAI kyA karegI ? davAI kAma taba karatI hai, jaba zarIra usakA kAma kare, zarIra kI prakRti usakA sahayoga kre| jaba pratirodhAtmaka zakti vikasita hotI hai, bImArI se jUjhane kI kSamatA hotI hai, taba davAI kAma karatI hai| donoM sAtha-sAtha calane cAhie-bImArI ke kITANuoM kA nAza aura unase jUjhane kI pratirodhAtmaka zakti kA vikaas| maMtra ke dvArA donoM kAma hote haiM--(1) mana kI vikRti miTatI hai (2) pratirodhAtmaka zakti vikasita hotI hai| zakti itanI bar3ha jAtI hai ki bAhara ke AkramaNa kA bhaya nahIM rhtaa| UrjA kA vAtAvaraNa prabala bana jAtA hai| bAhara ke AghAta kama pahuMcate haiM yA pahuMcate hI nhiiN| jisa vyakti ne Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 : eso paMca NamokkAro namaskAra maMtra jaise mahAmaMtra se apane mana ko bhAvita kara liyA, maMtra kI hajAroM-lAkhoM AvRttiyAM kara mana ko zaktisaMpanna banA liyA, vaha vyakti apriya yA pratikUla ghaTanAoM ko draSTA banakara dekhatA hai, unako bhogatA nhiiN| una ghaTanAoM kA usake mana para koI asara nahIM hotaa| isa pratirodhAtmaka zakti ke nirmANa ke lie, mana ko bhAvita karane ke lie, eka sudRr3ha kavaca yA vajra-paMjara banAne ke lie bhAvanA kA prayoga bahuta jarUrI hai| bhAvanA kI bAta prekSA-dhyAna ke lie pratikUla nahIM hai, kintu usakA AdhArabhUta tattva hai| isa AdhAra ko majabUta kara lene para prekSA-dhyAna suvidhApUrvaka ho sakatA hai| avarodha samApta ho jAte haiN| cauthA tattva hai--anuprekssaa| hamAre mana para pratidina maila jamatA hai| vaha malina hotA hai| zarIra para jamane vAle maila ko sApha karane kA upAya manuSya pratipala karatA hai| vaha snAna karatA hai, maMjana karatA hai, aura-aura upAya bhI karatA hai| mana para bhI maila jamatA hai| manuSya isa maila ko haTAne ke lie nahIM soctaa| use yaha bhAna hI nahIM hai ki mana para bhI maila jamatA hai, mana bhI malina hotA hai| mana ko sApha karane ke lie use pAnI se nahalAne kI AvazyakatA nahIM hai, use sAbuna yA anya sAdhanoM se dhone kI AvazyakatA nahIM hai| kintu use sApha karane ke anya upAya haiN| jaba taka mana sApha nahIM hotA, taba taka dhyAna kI sthiti hI nahIM bntii| jaba mana kI malinatA miTa jAtI hai, sApha ho jAtI hai, taba dhyAna hone lagatA hai| jaba AdamI bImAra hotA hai taba chaTapaTAtA hai, pairoM ko pachAr3atA hai, hAthoM ko paTakatA hai| jaba AdamI sannipAta avasthA meM hotA hai, hisTIriyA se grasta hotA hai yA unmAda yA Aveza se bharatA hai taba usameM eka vizeSa zakti jAgatI hai| dasa AdamI bhI use thAma nahIM paate| isI prakAra jaba mana bImAra hotA hai, malina hotA hai, maila se grasta hotA hai taba chaTapaTAtA hai aura mana bhI apane hAtha-paira pachAr3ane laga jAtA hai| aisI sthiti meM mana ekAgra nahIM ho sktaa| ____ mana kA maila miTAnA bahuta jarUrI hai| use dhonA caahie| mana para mUrchA kA maila, moha kA maila, mamatva kA maila, rAga-dveSa kA maila, vAsanA kA maila, kaSAya kA maila, na jAne kitane maila haiN| isa sthiti meM prekSA vahAM taka pahuMca hI nahIM sktii| anuprekSA mana ko pavitra karane kA, mana para jame maila ko Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhyAtmika cikitsA [1] : 61 dhone kA anupama upAya hai / mana para maila taba jamatA hai jaba hama anitya ko nitya mAnakara calate haiN| saMyoga ko zAzvata aura vijAtIya ko sajAtIya mAnakara calate haiM / hama isa bAta ko siddhAnta se aura vyavahAra se bhI jAnate haiM ki padArtha anitya haiM, saMyoga anitya haiM / jo padArtha prApta hai, vaha avazya naSTa hotA hai / jo saMyoga milA hai, usakA nizcita hI viyoga hotA hai / padArtha anitya hai, padArtha kA saMyoga anitya hai aura padArtha vijAtIya hai / cetanA kA guNa-dharma padArtha se bhinna hai| hama ina saba tattvoM ko jAnate haiM, kintu padArtha ko nitya mAnakara vyavahAra karate haiM, padArtha ke saMyoga ko zAzvata mAnakara calate haiM aura padArtha ko sajAtIya mAnate haiM, apanA mAnate haiM / hama ise jAnate nahIM, kevala mAnate haiN| jAnane aura mAnane meM bahuta bar3A antara hai / jisa dina hama mAnane kI avasthA ko pAra kara jAnane kI sthiti meM pahuMca jAeMge taba hamAre lie padArtha padArtha mAtra hogA aura cetana cetana hogA / padArtha kA upayoga ho sakatA hai, padArtha kA saMyoga ho sakatA hai, kintu padArtha zAzvata nahIM ho sakatA, padArtha sajAtIya nahIM ho sakatA, apanA nahIM ho sakatA / azAzvata ko zAzvata mAnane kA Aropa, vijAtIya ko sajAtIya mAnane kA Aropa, kevala mAnane ke kAraNa hI hotA hai / yadi jAna liyA jAtA hai to sAre Aropa naSTa ho jAte haiN| jaba taka mana para moha yA mUrcchA kA maila jamA rahatA hai, taba taka vyakti saba kucha mAnatA calA jAtA hai, jAnatA kucha bhI nahIM hai| padArtha ke mUla svarUpa ko jAne binA use jAnA nahIM jA sktaa| manuSya nAma aura rUpa ke cakkara meM par3akara saba kucha mAnatA calA jA rahA hai aura yaha jhUThA daMbha bharatA hai ki vaha saba kucha jAnatA hai| hama vyaktiyoM ko nAma se jAnate haiM / hamane nAma kA eka caukhaTA banA rakhA hai| usa caukhaTe meM jo AkRti AtI hai, use hama amuka nAma se jAna lete haiN| nAma aura AkRti ko haTA do, phira hama kucha bhI nahIM jAna paate| hamArA bhrama mAnyatA ke AdhAra para pala rahA hai / gaharAI meM hama utarakara dekheM / sArA saMsAra mAnane kI kArA meM baMdI hai / jAnane kI bAta usase bahuta dUra hai| jisa dina prekSA dhyAna siddha hogA, maMtra kI ArAdhanA siddha hogI aura zaktikendra se jJAnakendra taka mana ko le jAne yA prANadhArA ko pravAhita karane kI sthiti banegI taba hama kaha sakeMge ki hama jAnate haiN| taba mAnane kI bAta chUTa Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 : eso paMca NamokkAro jaaegii| usa bhUmikA meM pahuMcakara hama kaha sakeMge ki hama jAnate haiM, mAnate nahIM / jaba jAnane kI bAta prApta ho jAegI taba zarIra bhI chUTa jaaegaa| zarIra ke chUTane para, zarIra para banI mamatva - granthi ke TUTane para mamatva TUTane lagegA / zarIra ke chUTane kA artha zarIra se alaga honA nahIM hai, kintu zarIra ke sAtha jo mamakAra hai, vaha chUTa jAegA, vaha DhIlA par3a jAegA / anuprekSA ke mAdhyama se bhrAntiyoM aura viparyayoM ko tor3A jA sakatA hai / anuprekSA ke dvArA mana para jame maila ko kATA jA sakatA hai| anuprekSA ke dvArA mAnane kI bhUmikA se uThakara jAnane kI bhUmikA taka pahuMcA jA sakatA hai / pAMcavAM tattva hai-- prekSA / jaba bhAvakriyA, kAyotsarga, bhAvanA aura anuprekSA -- ye cAroM AdhArabhUta tattva sadha jAte haiM taba prekSA kI sthiti majabUta bana jAtI hai| hamAre dekhane kI zakti kA vikAsa hotA hai / isase cetanA ko, jJAna ko aura darzana ko daur3ane ke lie, vikasita hone ke lie pUrA avakAza prApta ho jAtA hai / isa pUrI prakriyA ko samajha kara caleM, taba hama maMtra kI ArAdhanA kI upayogitA ko samajha skeNge| yaha pUrI prakriyA jaba jJAta nahIM hogI taba prekSA dhyAna ke saMdarbha meM maMtra kI ArAdhanA kA kyA upayoga hai, ise bhI hama samajha nahIM sakeMge / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. AdhyAtmika cikitsA [2] jisase hama svastha na hoM usa dharma ke prati hamArA AkarSaNa nahIM ho sktaa| anuloma-viloma prakriyA--svastha zarIra meM balavAn AtmA, yaha zarIra-cikitsA kA sUtra / AdhyAtmika svAsthya hone para zarIra svastha, yaha adhyAtma-cikitsA kA suutr|| adhyAtma-roga-AvaraNa, vikAra aura antraay| rugNa avasthA meM cetanA, Ananda aura zakti kA samanvita vikAsa nahIM ho sktaa| AdhyAtmika cikitsA-AvaraNa-prekSA, vikAra-anuprekSA aura antarAya bhaavnaa| usa dharma ke prati hamAre mana meM AkarSaNa nahIM ho sakatA jo hamAre vartamAna ko ujjvala nahIM banAtA, jo hamAre andhakAra ko dUra nahIM karatA, hamAre patha ko prazasta yA Alokita nahIM krtaa| eka yuga thA mAnyatA kA / usameM mAnyatA ke AdhAra para dharma calatA thaa| Aja vaijJAnika yuga hai| yaha tArkika aura bauddhika yuga hai| isameM mAnyatA ke AdhAra para dharma nahIM cala sktaa| isa yuga meM vahI dharma cala sakatA hai, jo prAyogika hai aura hamAre anubhava kA viSaya banatA hai, hamAre anubhavoM meM utaratA hai| jo anubhava meM nahIM utaratA, jisakA pariNAma hameM pratIta nahIM hotA, jisakA phala hameM upalabdha nahIM hotA, usa dharma ke prati, vaijJAnika dRSTi rakhane vAle vyakti kA AkarSaNa nahIM ho sktaa| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 : eso paMca NamokkAro hamane prekSA-dhyAna paddhati kA mArga cunA hai| isakA mUla kAraNa hai ki dharma prAyogika bane aura vyakti-vyakti ke anubhava meM utre| . vaha dharma tarka se haTakara, zabda aura buddhi se haTakara; anubhava ke dharAtala para A jaae| jo bAta anubhava ke dharAtala para A jAtI hai, use koI nahIM miTA sktaa| hajAra tarka sAmane A jAeM, kintu jisa vyakti ne jo anubhava prApta kara liyA, vaha tarka ko kabhI svIkAra nahIM krtaa| jaba svayaM kA anubhava nahIM hotA, apanI pUMjI nahIM hotI--sava kucha udhAra hI udhAra hotA hai, tava vyakti ko jidhara jhukAnA cAheM, jhukA sakate haiN| ___ hamane namaskAra mahAmaMtra kI ArAdhanA kI, abhyAsa kiyA aura aneka prayoga kie| yaha saba isalie kiyA ki usase hamArI vRttiyAM badaleM, hamArA svabhAva badale, padArtha ke prati hone vAlA AkarSaNa badale aura apanA astitva jo arhat hai, vaha prakaTa ho jaae| yahI hamArA uddezya hai| hama kisI dUsare arhat ko prakaTa karanA nahIM caahte| hama apane hI arhat ko apane dvArA prakaTa karanA cAhate haiN| hama svayaM satya ko khojeN| apane bhItara jo satya chipA hai use prakaTa kareM, prApta kreN| arhat kA dhyAna hama isalie karate haiM ki bhItara soyA hue arhat jAga jaae| arhat ke dhyAna se, arhat ke maMtra ke japa se arhat jAga sakatA hai, kintu jaba taka maMtroM kI bhAvanA avacetana mana taka nahIM pahuMca jAtI taba taka hamArA arhat kaise jAgegA ? yaha eka prazna hai| manovijJAna kA siddhAMta hai ki jo vAta avacetana mana taka nahIM pahuMca pAtI, vaha hameM prabhAvita nahIM kara sktii| jo saMkalpa kevala sthUla mana taka hI pahuMcatA hai, vaha saMkalpa TikatA nahIM, TUTa jAtA hai| sthUla mana kI zakti sImita hai| usake pAsa akSaya zakti kA khajAnA nahIM hai| isalie jo vAta kevala sthUla mana taka, cetana mana taka, bAharI mana taka hI pahuMcatI hai usa para jyAdA bharosA nahIM kiyA jA sktaa| avacetana mana bahuta zaktizAlI hotA hai| usa taka pahuMcA huA saMkalpa phaladAyI hotA hai| vaha TUTatA nhiiN| isIlie manovijJAna kI bhASA meM kahA jAtA hai ki bhAvanA avacetana mana taka pahuMcanI caahie| maMtrazAstra kI bhASA meM kahA jAtA hai ki bhAvanA prANa taka pahuMcanI caahie| jo maMtra zabda kI bhUmikA ko chor3akara bhItara gahare meM nahIM utaratA, manomaya nahIM banatA, usameM bahuta kSamatA nahIM bddh'tii| jaba taka maMtra mana kI Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhyAtmika cikitsA [2] : 65 bhUmikA ko pArakara prANamaya nahIM bana jAtA, prANa kI bhUmikA kA ArohaNa nahIM kara letA taba taka maMtra ke dvArA jo upalabdhi honI cAhie, vaha kabhI nahIM ho sakatI, cAhe hama usa maMtra kA japa varSoM taka karate raheM, kucha lAbha nahIM hogaa| isIlie yaha hameM samajha lenA hai ki hamArA maMtra zabda kI bhUmikA ko pAra kara mana kI bhUmikA meM jAe, mana kI bhUmikA ko pAra kara prANa kI bhUmikA meM jaae| isa saMdarbha meM hameM prANa kI dArzanika bhUmikA ko bhI samajha lenA caahie| hama zarIra-prekSA karate haiN| kucha loga kahate haiM--zarIra ko kyA dekheM ? kauna-sA bhagavAn yA paramAtmA yA iSTadeva hai jo hama ise dekheM ? aisA kahane vAle sacAI ko vismRta kara dete haiN| maiM pUchanA cAhatA hUM--hamArA caitanyamaya AtmA yA arhat kahAM hai ? isa zarIra ke bhItara hai yA anyatra ? ananta jJAnasampanna, ananta zaktisampanna, ananta Anandasampanna aura ananta cetanAsampanna jo AtmA hai, paramAtmA hai, vaha isI zarIra ke bhItara virAjamAna hai| AtmA kI zakti ko bAhara prakaTa karane vAlA karmazarIra kahAM hai ? vaha sUkSma zarIra bhI isI sthUla zarIra ke bhItara hai| karmazarIra AtmA se zakti upalabdha karatA hai| usa zakti ko bAhara pheMkane kA sabase bar3A mAdhyama hai taijasa shriir| vaha kahAM hai ? vaha bhI isI zarIra ke bhItara hai, bAhara nhiiN| taijasa zarIra ke dvArA sArI jIvana-yAtrA ko saMcAlita karane vAlI prANazakti kahAM hai ? vaha bhI isI zarIra ke bhItara hai| prANazakti se saMcAlita hone vAle pAMca indriya prANa, mana prANa, vacana prANa, kAyA prANa, zvAsocchvAsa prANa aura AyuSya prANa-ye dazoM prANa kahAM haiM ? ye bhI zarIra meM hI haiN| sava zarIra meM haiM, bAhara nhiiN| prANazaktiyAM isI zarIra meM, prANa kA srota isI zarIra meM, taijasa zarIra isI zarIra meM, karma zarIra isI zarIra meM aura parama prabhu AtmA bhI isI zarIra meN| kitanA mahattvapUrNa hai yaha zarIra / jaba saba kucha isake bhItara hai taba kyA sthUla zarIra ke daravAjoM ko khole binA, unameM praveza kie binA, kyA AtmA taka pahuMcA jA sakatA hai ? sIdhe AtmA taka pahuMcane kI bAta tathyapUrNa nahIM hai| kucheka zaktizAlI vyakti aise hote haiM jinhoMne aneka janmoM meM aneka prakAra kA tapa tapA hai, ve vyakti sIdhe AtmA taka pahuMca sakate haiN| sAdhAraNa vyakti sIdhA AtmA taka nahIM jA sktaa| ve vyakti apavAda mAtra hote haiN| unakA anusaraNa nahIM kiyA jA Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 : eso paMca NamokkAro sktaa| vaha sAmAnya mArga nahIM bana sktaa| sAmAnya mArga yahI hai ki sAdhaka sabase pahale sthUla zarIra kI upAsanA kare, use atyanta sUkSmatA se dekhe, samajhe / sthUla zarIra ke spaMdanoM ko tathA sUkSma-zarIra--karma zarIra ke spaMdanoM ko pakar3ane kI kSamatA vikasita kre| isa kSamatA kA vikAsa hue binA AdhyAtmika pragati nahIM ho sktii| kucha loga kahate haiM ki caitanya-kendroM para dhyAna prAraMbha se hI kyoM nahIM karAyA jAtA ? ve isa bAta se anabhijJa haiM ki jaba taka zvAsa se paricaya nahIM ho jAtA, dIrghazvAsa-prekSA nahIM sadha jAtI, zarIra-prekSA kA abhyAsa paripakva nahIM ho jAtA taba taka caitanya kendroM para dhyAna nahIM ho sktaa| vikAsa kramika hotA hai| hameM eka krama se hI abhyAsa karanA caahie| prayoga karAne vAle vyakti ko yaha jJAta honA cAhie ki prayoga karane vAle vyakti kI cetanA ko kaise dhIme-dhIme Age bar3hAyA jaae| jaba vaha sAdhaka Age kI bhUmikA taka abhyAsa kara letA hai taba koI kaThinAI nahIM hotii| evaresTa parvata kI coTI taka pahuMcane vAlA vyakti kramazaH ArohaNa karate-karate vahAM taka pahuMcatA hai| eka hI dina meM vahAM nahIM pahuMca jaataa| yadi yaha soce ki itanA laMbA samaya lagA, acchA hotA ki pahale hI dina yahAM pahuMca jAtA, to yaha asaMbhava kalpanA hogii| ArohaNa kA eka krama hotA hai| usa krama ko chor3akara hama chalAMga nahIM bhara skte| maMtra ke dvArA hone vAlI kSamatA kA vikAsa taba taka nahIM ho sakatA jaba taka zarIra aura zarIra ke bhItara hone vAle caitanya-kendroM ke spaMdanoM kA rahasya nahIM samajha liyA jaataa| namaskAra mahAmaMtra bahuta prazasta maMtra hai| usameM hama arhat ko namaskAra karate haiM, siddhoM ko namaskAra karate haiM; adhyAtma-yAtrA ke mahAn saMvAhaka AcArya ko namaskAra karate haiM, samUce zrutasAgara kA maMthana karane vAle upAdhyAya ko namaskAra karate haiM aura samUce loka meM vidyamAna adhyAtma sAdhakoM ko namaskAra karate haiM. ina sabako namaskAra karate haiN| hamArA dhyeya UMcA hai| hamArI padAvalI bahuta pavitra hai| hamArI bhAvanA bahuta acchI hai / bhautika upalabdhi kI koI kAmanA nahIM hai| kevala Atma-jAgaraNa kI hI bhAvanA hai| itanA hone para bhI jaba taka pUrI vidhi samajha meM nahIM AtI, caitanya-kendroM ke sAtha, prANazakti ke sAtha maMtra ko jor3ane kI kalA samajha meM Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhyAtmika cikitsA [2] : 67 nahIM AtI taba taka ArohaNa nahIM ho sakatA | pUrI vidhi jJAta hue binA saphalatA nahIM miltii| prAcIna samaya kI bAta hai| AcArya pAdalipta AkAza meM ur3ane kI zakti se saMpanna the| ve maMtra yA taMtra ke dvArA nahIM, kintu pairoM para rAsAyanika lepa kara AkAza meM ur3Ana bhara lete| bahuta lambI yAtrA kara lauttte| usa samaya ke prasiddha rasAyanazAstrI nAgArjuna ne yaha jAnA / unhoMne AcArya kA ziSyatva svIkAra kiyaa| jaba AcArya pAdalipta AkAza meM ur3akara pRthvI para lauTate taba nAgArjuna unakA pAda-prakSAlana karate aura usa lepa meM rahe dravyoM ko jAnane ke lie usa pAnI ko sUMghate aura AsvAdana lete| pratidina yaha krama calatA rhaa| ve svayaM bar3e vaijJAnika aura rasAyanazAstrI the| dhIre-dhIre ve usa lepa ke sAre padArthoM ko pahacAnane meM saphala ho ge| ve apane ghara ge| unhIM padArthoM se lepa taiyAra kara apane pairoM para lgaayaa| ve AkAza meM uchalane lge| jamIna para Ate aura phira AkAza meM uchlte| jaise murgA uchalatA hai vaise hI unakI ur3Ana hotii| ur3ane meM ve saphala nahIM ho ske| ve AcArya ke pAsa Ae aura lepa meM mizrita dravyoM kI jAnakArI dene kI prArthanA karane lge| AcArya pAdalipta ko sArI jAnakArI ho cukI thii| ziSya kI supAtratA dekhakara AcArya ne kahA-aura vastuoM ko to tumane pakar3a liyA, kintu ina vastuoM ke sAtha cAvala kA mAMr3a milAyA jAtA hai, use tuma nahIM pakar3a ske| tuma cAvala ke mAMr3a se lepa taiyAra kro| nAgArjuna ne vaisA hI kiyA aura ve isa lepa ke mAdhyama se AkAza kI laMbI yAtrA karane meM saphala ho ge| vidhi vidhi hotI hai| jaba taka pUrI vidhi jJAta nahIM hotI taba taka kucha nahIM ho sktaa| ___ kArya tIna prakAra ke hote haiM--akRta, avidhikRta aura vidhikRta / eka AdamI koI kAma karatA hI nhiiN| vaha kArya akRta hI rahatA hai| eka AdamI koI kArya karatA hai, kintu vidhipUrvaka nahIM krtaa| usase bhI jo upalabdha honA cAhie, vaha upalabdha nahIM hotaa| vaha avidhikRta kArya hai| eka AdamI koI kArya vidhipUrvaka karatA hai| vaha bahuta jaldI saphala ho jAtA hai| vaha vidhikRta kArya hai| hama yaha pratyakSa anubhava kara rahe haiM ki jo loga prekSA-dhyAna ko Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68. : eso paMca NamokkAro vidhipUrvaka kara rahe haiM, ve Age bar3ha rahe haiM, unheM kucha anubhava bhI hone lagA hai| hama 'Namo arahaMtANaM' kA dhyAna zveta varNa meM karate haiN| cAra-pAMca dinoM meM ye sAtoM akSara sapheda varNa meM camakate hue dIkhane laga jAte haiN| kucha vyaktiyoM ko aura adhika samaya lagatA hai| yaha sahI hai ki jo sAdhaka niraMtara tIna yA chaha mahIne taka yaha dhyAna vidhipUrvaka karatA hai, varNa usakI AMkhoM ke sAmane spaSTa ho jAte haiN| namaskAra mahAmaMtra ke pAMca pada haiM aura pAMcoM ke pAMca bhinna-bhinna varNa haiN| arhat kA varNa hai zveta, siddha kA varNa hai lAla, AcArya kA varNa hai nIlA, upAdhyAya kA varNa hai pIlA aura muni kA varNa hai kaalaa| namaskAra mahAmaMtra kI upAsanA karane vAlA sAdhaka 'Namo arahaMtANaM' ko zveta varNa meM, 'Namo siddhANaM' ko lAla varNa meM, 'Namo AyariyANaM' ko pIle varNa meM, 'Namo uvajjhAyANaM' ko nIle varNa meM aura 'Namo loe savva sAhUNaM' ko kAle varNa meM likheN| AMkheM banda kara una sabhI akSaroM ko pddh'eN| camakate hue raMgoM meM ye sAre varNa banda AMkhoM ke sAmane spaSTa ho jaaeNge| isa abhyAsa kI saMpUrti ke lie tIna yA chaha mahIne kA samaya apekSita hai| jisa vyakti kA mana saMvedanazIla hotA hai vaha jaldI pakar3a letA hai| jo vyakti kama saMvedanazIla hotA hai, use pakar3ane meM samaya laga sakatA hai| samaya kI laMbAI hone se yaha na samajhe ki kArya vidhipUrvaka nahIM ho rahA hai| hama vidhipUrvaka hI kara rahe haiM, parantu saphalatA kI prApti vyakti ke saMskAra-sApekSa aura samaya-sApekSa hotI hai| dasa dina ke zivira-kAla meM bhI kucha-kucha abhyAsa ho hI jAtA hai| sabakA apanA-apanA anubhava hotA hai| java anubhava hotA hai tava vyakti socatA hai.-are ! yaha mArga to bahuta acchA thaa| hamane itane dina taka dhyAna hI nahIM diyaa| namaskAra mahAmaMtra kI upAsanA vidhipUrvaka kI jaae| zabda se azabda taka, zabda se artha taka aura sva-svarataMtra ke spaMdanoM se prANa kI dhArA taka, prANa ke srota taka le jAyA jAe to maMtra kI zakti jAgRta hotI hai| mantrazakti ke jAgRta hone para yaha saMdeha nahIM rahatA ki isa dhyAna se parivartana ho rahA hai yA nahIM ? kucha prApta ho rahA hai yA nahIM ? zabda se azabda taka, zabda se prANa taka kaise le jAyA jAe-isa prakriyA kI carcA pahale hI ho cukI hai, phira bhI saMkSepa meM usakI carcA kara dUM / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhyAtmika cikitsA [2] : 66 caitanya kendroM kA rahasya samajhe binA zabda ko prANa taka nahIM le jAyA jA sktaa| jaba taka caitanya-kendra kA hameM paricaya nahIM hai, vahAM hone vAle spaMdanoM kA paricaya nahIM hai, vahAM hone vAlI sUkSma dhvani ke spaMdanoM se hama paricita nahIM haiM taba taka maMtra kI zabdAvalI ko Age nahIM bar3hAyA jA sktaa| sabase pahale mana ko zaktikendra para kendrita karanA hotA hai| vahAM hone vAle prAraMbhika spaMdanoM ko pakar3anA hotA hai| usake pazcAt suSumnA ke mArga se, sanADI se, zabdAvalI ko Upara kI ora le jAte haiN| Upara Ate hI vaha zabdAvalI kI bhUmikA badala jAtI hai, jaba vaha zabdAvalI darzana kendra meM pahuMcatI hai taba mana kI zabdAvalI bana jAtI hai| bhASA kI zabdAvalI pIche chUTa jAtI hai| phira 'Namo arahaMtANaM' kA pATha nahIM hotA, 'Namo arahaMtANaM' kA sAkSAt ho jAtA hai| aura jaba isa darzana-kendra se Age lalATa se jJAna kendra taka vaha artha aura Upara ArohaNa karatA hai taba svayaM arhat kA sAkSAt ho jAtA hai / arhat pada ke artha kI razmiyAM hamAre samUce zarIra meM phaila jAtI haiN| zabda 'azabda' bana jAtA hai| pada 'apada' bana jAtA hai| maMtra kA prayojana prakaTa ho jAtA hai| maMtra vIryavAn aura zaktizAlI bana jAtA hai| yaha sArA hotA hai jJAna-kendra meM pahuMcane pr| maMtra jaba taka vahAM nahIM pahuMcatA taba taka usase bahuta bar3I AzA nahIM kI jA sktii| isalie jaba taka hamArA saMkalpa avacetana mana taka nahIM pahuMca jAtA, avacetana mana kA saMkalpa nahIM bana jAtA taba taka vaha zaktizAlI nahIM bntaa| Aja ke parAmanovaijJAnika yA manovaijJAnika sajezana aura oNTosajezana ke dvArA cikitsA karate haiN| eka hai--dUsare vyakti ke dvArA dI jAne vAlI sUcanA aura dUsarI hai--sv-suucnaa| vyakti svayaM ko hI sUcanA detA hai| vyakti apane-Apa ko sUcanA detA hai-- 'maiM svastha ho rahA hUM, maiM svastha ho rahA huuN|' jaba yaha bAta avacetana mana taka pahuMca jAtI hai, vyakti svastha honA zurU ho jAtA hai / avacetana mana taka pahuMce hue sajezana bahuta lAbhaprada hote haiN| sthUla mana taka pahuMcane vAle sajezana thor3I-sI UrjA paidA karate haiM, jisase AdhA gilAsa pAnI bhI garama nahIM kiyA jA sktaa| bahuta bar3A pariNAma nahIM aataa| bahuta choTA pariNAma AtA hai| isIlie sujhAvoM ke prayoktA ko batAyA jAtA hai ki jaba nIMda A rahI ho taba sujhAva do, jisase avacetana mana sthUla mana kI bAta ko pakar3a le / jaba jAgate haiM Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 : eso paMca NamokkAro taba hamArA sthUla mana sakriya hotA hai, cetana mana sakriya hotA hai| jaba hama sote haiM taba hamArA antarmana sakriya ho jAtA hai, cetana mana so jAtA hai| jaba cetana mana se sujhAva ko avacetana mana pakar3a letA hai, antarmana pakar3a letA hai to vaha sujhAva bahuta zaktizAlI bana jAtA hai| vaha roma-roma meM vyApta ho jAtA hai| ___ yoga ke AcArya batalAte haiM ki koI bhAvanA yA saMkalpa karanA ho, apane Apako koI sujhAva denA ho to vaha pUraka ke samaya do| jaba zvAsa ko bhItara khIMco taba usake sAtha sujhAva ko jor3a do| jo sujhAva zvAsa ke sAtha bhItara jAtA hai, vaha antarmana meM vyApta ho jAtA hai| jo sujhAva recana ke samaya, zvAsa nikAlate samaya diyA jAtA hai, usakA koI vizeSa prayojana siddha nahIM hotaa| pUraka ke samaya sujhAva dekara, zvAsa kA saMyama yA kuMbhaka kara, usa para dhyAna kara liyA jAtA hai to vaha bAta bahuta gahare meM pahuMca jAtI hai| vaha avacetana mana taka pahuMca jAtI hai| taba hamArA saMkalpa bahuta zaktizAlI aura bhAvanA phalavatI ho jAtI hai| isalie yaha bAta bAra-bAra kahI jAtI hai ki jaba taka sAdhaka zarIra meM hone vAlI caitanya kI prakriyA ko, zarIra meM hone vAle spandanoM kI prakriyA ko nahIM samajhatA, taba taka kitane hI bar3e maMtra kI upAsanA kI jAe, usase vaha lAbha nahIM milatA, jitanA usase milanA caahie| namaskAra mahAmaMtra bahuta bar3I cikitsA paddhati hai| yaha cikitsA kI AdhyAtmika paddhati hai| isa saMdarbha meM eka prazna ubharatA hai--kyA bImArI bhI AdhyAtmika hotI hai, jisakI cikitsA ke lie AdhyAtmika cikitsA cAhie ? yaha tathya hai, AdhyAtmika roga hote haiM, bImAriyAM hotI haiN| unakI cikitsA ke lie namaskAra mahAmaMtra anupama cikitsA paddhati hai| ___ AdhyAtmika roga kauna-kauna-se haiM ? sUtrakRtAMga sUtra meM mahAvIra kI stuti ke prasaMga meM batAyA hai ki mahAvIra ne krodha, mAna, mAyA aura lobha-ina cAra AdhyAtmika doSoM ko samApta kara diyaa| ye cAroM AdhyAtmika roga haiN| jaba taka AdhyAtmika roga samApta nahIM hote taba taka zarIra kI bImAriyAM bhI kabhI samApta nahIM hotiiN| sabase pahale AdhyAtmika roga hotA hai, phira prANika roga hotA hai, phira mana kA roga hotA hai aura anta meM zarIra kA roga hotA hai| zarIra meM bImArI abhivyakta hotI hai| Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhyAtmika cikitsA [2] : 71 usakA utsa hai adhyAtma | pahale hI vaha antara meM janma le letI hai| phira vaha prANa meM AtI hai, phira mana meM aura anta meM sthUla zarIra meM prakaTa ho jAtI hai| zarIrazAstrI kA yaha mata rahegA ki sabase pahale zarIra ko svastha kro| zarIra svastha hogA to mana apane-Apa svastha ho jaaegaa| 'svastha zarIra meM balavAn AtmA kA nivAsa hotA hai--yaha prasiddha sUkta hai| hama ise hajAroM bAra doharA cuke haiN| adhyAtmazAstrI adhyAtma kI sAdhanA karane vAlA sAdhaka kahegA--'sabase pahale antara ke roga ko, adhyAtma kI bImArI ko mittaao| jaba taka adhyAtma kI bImArI nahIM miTegI taba taka prANa, mana aura zarIra kI bImAriyAM naSTa nahIM ho sakatI haiN|' ___ do paddhatiyAM haiM--eka hai phUla se jar3a taka pahuMcane kI aura dUsarI hai jar3a se phUla taka pahuMcane kii| yaha sacAI hai ki jaba mUla majabUta nahIM hotA, jar3a svastha nahIM hotI, mUla ko pUrI prANazakti nahIM milatI, taba na phUla hotA hai, na phala hotA hai aura na aura kucha hotA hai ! ___ eka bUr3hA per3a girane lgaa| vaha gir3agir3Akara bhUmi se bolA-'mAM ! tuma sabakI rakSA karatI ho, mujhe girane se bcaao|' bhUmi bolI- 'beTA ! aba maiM kyA karUM ? tumane apanI jar3eM khokhalI kara liiN| mere pAsa aba tumheM bacAne kA koI upAya nahIM hai|' per3a dharAzAyI ho gyaa| ___ jisakI jar3eM khokhalI ho jAtI haiM usase phUla, phala aura pattoM kI AzA nahIM kI jA sktii| jar3a ke mahattva ko samajheM, usa taka phuNce| maiM yaha kahanA nahIM cAhatA ki zarIra meM bImArI hotI hI nhiiN| kucha hotI haiN| kintu adhikAMza bImAriyAM AtmA se AtI haiM, prANa se AtI haiM, mana se AtI haiN| alsara eka bImArI hai| usakA mUla hai mana / vaha sabase pahale mana kI vikRti meM janma letI hai| homiyopaithI cikitsA paddhati sabhI bImAriyoM kA mUla mana ko mAnatI hai| Ayurveda aura elopaithI cikitsA paddhatiyAM bhI kucheka rogoM kA mUla mana ko mAnatI haiN| ati krodha aura ati Aveza meM AdamI mara jAtA hai, hArTa phela ho jAtA hai| yaha zArIrika asvasthatA ke kAraNa hone vAlA maraNa nahIM hai| yaha hai mana kI asAdhAraNa sthiti se ghaTita hone vAlA mrnn| tulasIdAsajI ke rAmacaritamAnasa meM eka prakaraNa hai, jisameM yaha batalAyA WW Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 : eso paMca NamokkAro gayA hai ki kisa prakAra mAnasika bImAriyAM zarIra meM prakaTa hotI haiN| unakI bhASA meM pitta hai--krodh| krodha AtA hai aura pitta kupita ho jAtA hai, bImArI ho jAtI hai| hama isa tathya ko vismRta na kareM ki bahuta sArI bImAriyoM kI jar3eM hamAre mana meM hotI haiM, usase bhI Age prANa meM hotI haiM aura usase bhI Age AvegoM meM hotI haiN| ___hamAre pAsa tIna sAdhana haiM--smRti, buddhi aura Avega (imoshn)| smRti kA stara bahuta UparI hai| usase gahare meM hai buddhi kA stara aura usase bhI gahare meM hai Avega kA stara | Avega itane gahare meM janmate haiM ki buddhi unase pare raha jAtI hai aura smRti usase aura pare raha jAtI hai| krama yaha hai --sabase pahale smRti, phira buddhi aura phira aaveg| jaba maiM karmazAstra kI bhASAvalI dekhatA hUM taba mujhe lagatA hai ki isa kathana meM bahuta bar3I sacAI prakaTa huI hai| jaba krodha, mAna, mAyA aura lobha hotA hai taba karma zarIra kA nirmANa hotA hai, taijasa zarIra banatA hai, sthUla zarIra banatA hai, prANazakti banatI hai, mana banatA hai, buddhi banatI hai, indriyAM banatI haiN| yadi ye cAra Avega samApta ho jAeM to kucha bhI nahIM bana sktaa| Avega bahuta gahare meM haiN| ye Avega AdhyAtmika bImAriyAM haiN| jaba taka ina AvegoM kI, kaSAyoM kI cikitsA nahIM kI jAtI, kaSAyoM kA zamana yA nAza nahIM kiyA jAtA taba taka na mana kI zAMti hI prApta ho sakatI hai aura na zarIra hI svastha ho sakatA hai| ___maiM ise kabhI asvIkAra nahIM karatA ki bAharI nimittoM se, kITANuoM se koI bImArI nahIM hotI, koI kaThinAI nahIM aatii| bAharI nimittoM se bhI roga hote haiM, kaThinAiyAM AtI haiN| AdamI calatA hai| Thokara lagatI hai| girate hI haDDI TUTa jAtI hai| yaha nimitta se utpanna bImArI hai| isI prakAra kITANuoM se bhI aneka roga utpanna hote haiN| hama yaha bhI svIkAra kareM ki adhyAtma meM aneka rogoM kA utsa hai| jaba taka maMtra adhyAtma taka nahIM pahuMcatA, AdhyAtmika cikitsA nahIM ho sktii| maMtra ko prANa ke stara taka aura Avega ke stara taka le jAnA hogaa| vahAM pahuMcakara maMtra una rogoM kI cikitsA kara degaa| roga miTa jaaeNge| bImArI bahuta gahare meM hai aura maMtra UparI stara para hai to kucha lAbha nahIM hogaa| roga taijasa zarIra aura Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhyAtmika cikitsA [2] : 73 karma zarIra me haiN| hama maMtra ko vahAM taka phuNcaaeN| maMtra kI zakti una sabhI rogoM ko bhasmasAta kara degii| phira hama yaha nahIM kaheMge ki maMtra ke dvArA kucha nahIM hotaa| yadi vidhipUrvaka maMtra-cikitsA paddhati kA prayoga kiyA jAe to koI kAraNa nahIM ki AdhyAtmika roga na mitteN| AdhyAtmika roga, AdhyAtmika cikitsA paddhati aura usa cikitsA paddhati se saMbaddha prayoga--ye sAre tathya java hameM prApta ho jAte haiM taba hameM dhIre-dhIre yaha anubhava hone lagatA hai ki kaSAya kama ho rahe haiM, krodha kama ho rahA hai, mAna kama ho rahA hai| jaba hama 'Namo' zabda kA uccAraNa karate haiM taba krodha kaise TikegA ? maMtra-zAstrIya dRSTi se 'Namo' zodhana-bIja hai| yaha zuddhi karatA hai| jo Avega Ate haiM, unheM dUra karatA hai, unakI zuddhi karatA hai| jaba zodhana-bIja kA hama abhyAsa karate haiM taba zuddhi kaise nahIM hogii| jaba 'Namo' pada kA uccAraNa karate haiM to pauSTikatA aura zAnti prApta kaise nahIM hogI ? vImArI miTa jAe, itanA hI paryApta nahIM hai| bImAra puSTa bhI honA caahie| bImArI miTa gaI aura zarIra yadi durvala hI rahA to kucha prayojana siddha nahIM ho sktaa| korI bImArI miTe aura kamajorI na miTe to bImArI phira A jAtI hai| DaoNkTara davA ke bAda TaoNnika bhI detA hai| 'Namo' davA bhI hai aura TaoNnika bhI hai| yaha AdhyAtmika bImArI ko miTAne ke sAtha-sAtha AtmA ko zaktizAlI bhI banAtA hai| AtmA meM itanA bala saMcita ho jAtA hai ki phira Avega aura kaSAya AtmA kI paridhi meM jAne kA sAhasa hI nahIM krte| __ adhyAtma cikitsA ke sUtroM aura pUrI prakriyA ko samajha lene ke pazcAt hama isa carcA ko bhI prastuta kareMge ki kisa prakAra isa mahAmaMtra ke dvArA mana aura zarIra kI bImAriyAM bhI miTa sakatI haiM ? unakA upacAra kaise kiyA jA sakatA hai ? adhyAtma kI tIna vImAriyAM haiM jo kaSAya ke dvArA prakaTa hotI haiM-- AvaraNa, vikAra aura antarAya (avarodha yA prtirodh)| ye tIna bImAriyAM hamAre bhItara haiN| ___ hama saba kucha jAnanA cAhate haiM, kintu AvaraNa kI bImArI itanI bar3I hai ki hama kucha bhI jAna nahIM paate| hama pavitra rahanA cAhate haiM kintu mUrchA aura vikRti kI itanI bar3I bImArI hai ki hamArA mana pavitra nahIM rhtaa| Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 : eso paMca NamokAro hama saba kucha nirvighnarUpa se sampanna karanA cAhate haiM, apanI zakti ke dvArA saba kucha siddha kara lenA cAhate haiM, kintu antarAya ke paramANu hamAre mArga meM itane avarodha paidA kara dete haiM ki hama kucha nahIM kara paate| AvaraNa, vikAra aura antarAya--ina tIna mahAn bImAriyoM kI cikitsA ke lie hamane tIna AlaMbana liye haiM--prekSA, anuprekSA aura maMtra kI aaraadhnaa| hama prekSA ke dvArA AvaraNa ko miTAte haiM, anuprekSA ke dvArA mUrchA, moha aura vikAra ko naSTa karate haiM aura maMtra kI ArAdhanA ke dvArA antarAya ko miTAte haiN| prazna hotA hai ki kyA prekSA ke dvArA ina tInoM kI cikitsA nahIM ho sakatI ? ho sakatI hai, kintu pUrI nahIM ho sakatI, adhUrI hotI hai| yahI bAta anuprekSA aura maMtra kI ArAdhanA ke lie hai| ye tInoM vizeSa paddhatiyAM haiM aura vizeSa rogoM ke lie haiM, jaise cikitsA ke kSetra meM jAne vAlA cikitsA-sambandhI sArA jJAna karatA hai kintu kisI eka viSaya meM niSNAtatA bhI prApta karatA hai| vaha sabhI rogoM kA cikitsaka hai, kintu eka vizeSa roga kI cikitsA kA vizeSajJa hai| yahI prekSA, anuprekSA aura maMtra-ArAdhanA ke lie lAgU hotA hai| ye adhyAtma kI pratyeka bImArI kI cikitsA meM kAma A sakate haiM, kintu vizeSa rogoM kI vizeSa cikitsA hai| karmazAstra ke anusAra pratyeka karma baMdha ke kAraNa alaga-alaga haiM, koI vyakti jJAna yA jJAnI puruSa kI avahelanA karatA hai to mukhyataH usake jJAnAvaraNa karma kA baMdha hotA hai| prazna ho sakatA hai ki kyA usake anya karma kA baMdha nahIM hotA ? anya karma bhI baMdhatA hai, kintu baMdha kA bahuta bar3A bhAga jJAna ke AvaraNa meM calA jAtA hai, dUsare karmoM ko thor3A-thor3A hissA milatA hai| jisa prakAra kA hamArA AcaraNa hotA hai usase sambaddha karma kA bar3A baMdha hotA hai aura thor3A-thor3A baMdha anya karmoM kA bhI hotA hai| use tor3ane ke lie bhI hameM isI prakriyA se gujaranA hogaa| jisa karma vizeSa ko hameM tor3anA hai, usa karma ko bAMdhane ke jo upAya haiM unake pratikUla upAyoM se hI hama use tor3a sakate haiN| antarAya ko tor3ane ke lie, zakti kA vikAsa karane ke lie, UrjA kA vikAsa karane ke lie, maMtra kI ArAdhanA bahuta upayogI hotI hai| isIlie hama bhAvanA, maMtra, anuprekSA aura prekSA--isa samanvita paddhati kA upayoga karate haiN| jo AdamI rugNa hotA hai, usakI cetanA, usakI svasthatA, usakI nirvikAratA, usakI zakti pUrA Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhyAtmika cikitsA [2] : 75 kAma nahIM krtii| hama isa prekSA-dhyAna kI paddhati, jisameM anuprekSA aura maMtra-ArAdhanA bhI sammilita hai, ke dvArA nirvikAratA, vItarAgatA Ananda aura zakti kA samanvita vikAsa karanA cAhate haiN| yahI hamArA pramukha uddezya hai| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. mAnasika svAsthya aura namaskAra mahAmaMtra hRdaya prANa kA kendra, gudA apAna kA kendra, nAbhi samAna kA kendra, kaMTa udAna kA kendra, vyAna sarva zarIragata-ye saba darzanakendra se paricAlita hote haiN| ina kendroM ko sakriya banAe rakhanA maMtra-cikitsA kA uddezya hai| zabda manobhAvoM kA vaahn| chaha caitanya kendroM meM usakI gati hotI hai| vaha apAna se prasphuTita hotI hai| * darzanakendra aura jyetikendra mAnasa japa ke uccAraNa ke udbhv-sthaan| do prakAra ke siddhAMta haiN| eka hai varjanA kA siddhAMta aura dUsarA hai sAdhanA kA siddhAnta / varjanA kA siddhAMta niSedhAtmaka hotA hai, negeTiva hotA hai| sAdhanA kA siddhAMta vidhAyaka hotA hai, kriyAtmaka hotA hai, paoNjiTiva hotA hai| varjanA kA siddhAMta mana ko kama pakar3atA hai| sAdhanA ke siddhAMta ke pIche eka prakriyA jur3I rahatI hai, eka abhyAsa-krama jur3A hotA hai| vaha mana ko pakar3atA hai| jaise-jaise krama Age bar3hatA hai, sAdhanA svayaM jIvana meM ghaTita hone lagatI hai| 'bure vicAra mata karo'--yaha varjanA kI bAta karane mAtra se koI vyakti bure vicAra bharanA chor3a detA hai, yaha saMbhAvanA karanA bahuta kaThina bAta hai| kintu eka prakriyA yA eka abhyAsa kA krama kisI vyakti ko de dene para vaha bure vicAra se chuTakArA pA sakatA hai| maMtra-sAdhanA kA eka upakrama hai| yaha sAdhanA kA siddhAMta hai, vikalpa hai| hamAre mana meM nAnA prakAra ke vikalpa uThate rahate haiM aura hama unase Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnasika svAsthya aura namaskAra mahAmaMtra : 77 prabhAvita bhI hote haiN| hamAre jIvana kA sArA taMtra prabhAvita hotA hai| jaba hama mana ko vikalpa de dete haiM, eka vizAla, udAtta aura pavitra maMtra de dete haiM, taba sAre vikalpa kSINa ho jAte haiM aura maMtra kA vikalpa puSTa hone lagatA hai| mAM bacce ko miTTI khAne se rokatI hai, baccA nahIM maantaa| mAM usake hAtha meM vaMzalocana de detI hai| baccA miTTI khAnA chor3a detA hai / yaha eka vikalpa hai| AcaraNa ke viSaya meM bhI yahI bAta hai| jaba taka koI pavitra, udAtta vikalpa prastuta nahIM kiyA jAtA taba taka pahale vAlA AcaraNa, pahale kI dhAraNA nahIM chUTa paatii| ___maMtra kI ArAdhanA ke dvArA, maMtra kI cikitsA ke dvArA mana ko svastha banAne kA pahalA upAya hai--mana ko sundara vikalpa denA, use eka vidhAyaka mArga de denA aura usase mana ke bhaTakAva ko sImita kara denaa| dasarA upAya hai-mana ko saMkleza se zUnya kara denaa| mana meM aneka saMkleza hote haiN| jaba saMkleza hote haiM taba saba satAte haiN| jaba mana kA saMkleza dUra ho jAtA hai taba usa vyakti ko koI nahIM staataa| naiva devA na gandharvA, na pizAcA na raaksssaaH| na cAnye svayamakliSTaM, upaklizyanti mAnavam / / ----- 'deva, gandharva, pizAca, rAkSasa yA aura koI bhI dUsare, usa vyakti ko nahIM satAte, jisakA mana svayaM kliSTa nahIM hotA, klezayukta nahIM hotaa| usI vyakti ko ve satAte haiM jisakA mana saMkleza se bharA hotA hai| AkAMkSA, mithyAdRSTikoNa, pramAda, kaSAya, mana kI caMcalatA, vANI kI caMcalatA aura zarIra kI caMcalatA--ye AMtarika saMkleza haiN| jaba ye saMkleza hote haiM, taba bAhara kA AkramaNa hotA hai| jaba mana meM koI saMkleza nahIM hotA, vyakti apane-Apa meM susthira hotA hai, vyakti niSkaSAya aura vItarAga hotA hai, apramatta aura jAgarUka hotA hai, usa vyakti para koI AkramaNa nahIM kara paataa| AgamoM meM bAra-bAra kahA gayA hai-'pramAda mata kro| pramatta mata bno|' isake aneka kAraNoM meM se eka kAraNa yaha hai ki jo pramAda karatA hai, use hI pretAtmAeM satAtI haiN| jo vyakti sadA apramatta rahatA hai, jAgarUka rahatA hai use koI nahIM satAtA | muni sudarzana bhagavAn pArzva kI paraMparA ke zaktisaMpanna muni the| eka Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 : eso paMca NamokkAro kApAlika apanI mahAzakti ke dvArA unheM bhasma kara denA cAhatA thaa| usane zakti kA prayoga kiyaa| muni sudarzana ko zakti kA bhAna ho gyaa| ve tatkAla kAyotsarga meM sthita ho ge| unhoMne apanI pavitra lezyAoM dvArA aura apanI jAgarUkatA ke dvArA apane AbhAmaMDala ko itanA zaktizAlI banA diyA ki vaha mahAzakti usa AbhA-valaya ko bhedakara muni sudarzana taka nahIM pahuMca skii| usane lauTakara prayoktA ko hI jalA ddaalaa| jaba apramAda aura vItarAgabhAva jAgRta hotA hai taba koI bhI usa vyakti ko satA nahIM sktaa| maMtra mana ke saMklezoM ko dUra karane kA bahuta bar3A mAdhyama hai| isIlie mAnasika svAsthya ke lie yaha cikitsA bana jAtA hai| jaba hama arhat kA dhyAna karate haiM taba mana ke saMkleza dUra hote haiN| jaba hama arhat ko apane meM anubhava karate haiM taba zarIra kA kaNa-kaNa vajramaya banane laga jAtA hai, eka vajramaya kavaca taiyAra ho jAtA hai| duryodhana gAMdhArI ke sAmane khar3A huaa| usane dekhA aura vajramaya bana gyaa| dUsare kI vedhaka dRSTi se prasphuTa hone vAlI tejolezyA ke dvArA jaba dUsare kA zarIra vajramaya bana jAtA hai taba zarIra ke kaNa-kaNa para dhyAna karane se vaha vajramaya kyoM nahIM banegA ? hama ati kalpanA na kareM ki 5-10 dinoM ke abhyAsa se yaha vaisA bana jaaegaa| kintu maMtra kA abhyAsa yadi vidhipUrvaka cale aura vaha laMbe samaya taka calatA rahe to yaha saMbhava hai ki zarIra kA kaNa-kaNa itanA sakriya aura jAgRta ho sakatA hai ki bAharI zakti phira use prabhAvita nahIM kara sktii| phira mana ke asvastha hone kI bAta hI samApta ho jAtI hai| ___ maMtra-sAdhanA meM prANa kA bahuta bar3A mahattva hai| jaba taka hama prANazakti ko nahIM samajhate taba taka maMtra kI vAstavikatA bhI hamArI samajha meM nahIM A sktii| hamArA samUcA jIvana-taMtra prANazakti ke dvArA saMcAlita hotA hai| taijasa zarIra prANazakti yA jaivika vidyut kA bar3A khajAnA hai| prANadhArA usa vidyut ko samUce zarIra meM phailAtI hai| prANadhArA taijasa zarIra se nikalatI hai| vaha prANadhArA dasa bhAgoM meM vibhakta hai| prANa eka hI hai| prANa do nahIM ho skte| kintu sthAna-bheda aura kArya-bheda ke AdhAra para eka hI prANa dasa bhAgoM meM baMTa jAtA hai| dasa sthAna haiM jahAM se prANa Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnasika svAsthya aura namaskAra mahAmaMtra : 76 bhinna-bhinna dizAoM meM jAtA hai| usake pAMca sthAna haiN| pAMca indriyAM--zrotra indriya, cakSu indriya, ghrANa indriya, rasa indriya aura sparzana indriy| dUsare pAMca sthAna haiM--mana, vacana, zarIra, zvAsa aura AyuSya (jIvanI shkti)| ye dasa sthAna haiM, dasa prANa haiN| taijasa zarIra se prabhAvita hone vAlI yaha prANadhArA zarIra ke ina dasa mUla sthAnoM ko sakriya banAtI hai, unheM paricAlita karatI hai| inake kArya bhinna-bhinna haiM aura sthAna bhinna-bhinna haiN| hama dasa prANa se inheM pahacAnate haiN| vAstava meM prANa eka hI hotA hai| Ayurveda meM prANa ko pAMca bhAgoM meM vibhakta kiyA hai--prANa, apAna, samAna, udAna aura vyaan| prANa kA mukhya sthAna hai hRdaya (Ananda kendr)| apAna kA mukhya sthAna hai gudA (zakti kendr)| samAna kA mukhya sthAna hai nAbhi (taijasa kendr)| udAna kA mukhya sthAna hai kaNTha (vizuddhi kendr)| vyAna samUce zarIra meM vyApta hai, kintu vaha paricAlita hotA hai darzanakendra ke dvaaraa| ___ zarIra ke sabhI mukhya kendra mastiSka meM haiN| ye sakriya hote haiM prANa ke dvaaraa| prANa sUrya kI USmA ko letA hai aura cakSu ko sakriya banAtA hai| samAna prANadhArA mana ko sakriya banAtI hai| apAna prANadhArA hamAre samUce zakti-taMtra ko sakriya banAtI hai| zakti kA mukhya sthAna hai--apAna kA sthAna, nAbhi se zakti kendra taka kA sthAna | vyAna prANa hamArI zrota-zakti ko sakriya banAtA hai| udAna prANa kaMTha se Upara kI sArI zakti ko sakriya karatA hai| namaskAra mahAmaMtra kI ArAdhanA jaba prANazakti ke sAtha jur3a jAtI hai taba hamArA mana itanA svastha hotA hai ki sAmAnyataH usa svAsthya kI parikalpanA bhI nahIM kI jA sktii| vaha mana svastha hotA hai, jisameM prasannatA kA ajasra srota phUTa par3atA hai, jisameM nirmamatva bhAva kA vikAsa hai, jisameM bure vicAra nahIM Ate, jisameM uttejanA nahIM AtI, jisako vAsanA nahIM staatii| maharSi caraka ne svAsthya ke lie kucha mAnadaMDa sthApita kie haiM, unameM jitendriyatA aura mana kI prasannatA ko bhI mAnA hai| zArIrika svAsthya ke kucha mAnadaMDa haiM aura ye do mAnadaMDa mAnasika svAsthya ke haiN| unhoneM kahA Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 : eso paMca NamokkAro samadoSaH samAgnizca, smdhaatumlkriyH| __ prasannAtmendriyamanAH, svastha ityabhidhIyate / / zArIrika dRSTi se svAsthya kA vicAra karane vAlA vyakti mAnasika svAsthya ko nakAra nahIM sktaa| jisakA mana svastha nahIM hotA usakA zarIra svastha nahIM ho sakatA / isIlie mAnasika svAsthya ke lakSaNoM ko zArIrika svAsthya ke sAtha jor3A hai| namaskAra mahAmaMtra kI ArAdhanA aneka rUpoM meM kI jAtI hai| usake pAMca pada aura paiMtIsa akSara haiN| isakI ArAdhanA bIjAkSaroM ke sAtha bhI kI jAtI hai aura binA bIjAkSaroM ke, kevala maMtrAkSaroM ke sAtha bhI kI jAtI hai| isakI ArAdhanA--'eso paMca NamokkAro, savvapAvappaNAsaNo maMgalANaM ca savesi, paDhamaM havai maMgalaM'--isa cUlikA pada ke sAtha bhI kI jAtI hai aura isa cUlikA pada ke binA bhI kI jAtI hai| namaskAra mahAmaMtra kI ArAdhanA pAMca padoM ke saMkSipta rUpa 'OM' meM bhI kI jAtI hai| OM meM pAMcoM pada sannihita haiN| arhat kA 'a', azarIrI (siddha) kA 'a', AcArya kA 'A', upAdhyAya kA 'u' aura muni kA 'm'--ina Adi akSaroM se OM niSpanna hotA hai| (a+a+a A+u o+m=om) OM pUrNa parameSThI kA vAcaka hai| mahAmaMtra kI ArAdhanA hIMkAra ke rUpa meM bhI kI jAtI hai| pAMcoM pada 'hrIMkAra' meM samA jAte haiN| mahAmaMtra kI ArAdhanA pAMca padoM ke Adi akSara ------a, si, A, u, sA, se niSpanna paMcAkSarI maMtra 'a si A u sA' ke rUpa meM bhI kI jAtI hai| yaha paMcAkSarI maMtra bahuta prabhAvazAlI hai| isa mahAmaMtra kI ArAdhanA 'ahaM' ke rUpa meM bhI kI jAtI hai| ___isa prakAra eka hI mahAmaMtra kI ArAdhanA bhinna-bhinna prayojanoM ke lie bhinna-bhinna rUpoM meM kI jAtI hai| OM Namo arahaMtANaM, OM Namo siddhANaM, OM hrIM Namo arahaMtANaM, OM hrIM Namo siddhANaM, Adi-Adi / ___ Aja hamAre sAmane prazna hai mana ke svAsthya kaa| mana kA svAsthya jur3A huA hai prANadhArA ke sAtha / (jaba prANa ko sakriya aura nirmala banAnA hai to namaskAra mahAmaMtra kI sAdhanA prANa ke pAMca bIjoM ke sAtha karanI hogii| prANadhArA ke pAMca bIja haiM-maiM paiM, 3, raiM, laiN| ina bIjAkSAroM ke sAtha mahAmaMtra kI ArAdhanA kI jAtI hai| maMtra ke tIna tattva haiM--zabda, saMkalpa aura saadhnaa| maMtra kA pahalA tattva Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnasika svAsthya aura namaskAra mahAmaMtra : 81 hai--zabda / zabda mana ke bhAvoM ko vahana karatA hai| mana ke bhAva zabda ke vAhana para car3hakara yAtrA karate haiN| koI vicAra-saMpreSaNa (TelIpethI) kA prayoga kare, koI sajezana yA oNTo sajezana kA prayoga kare, use sabase pahale dhvani kA, zabda kA sahArA lenA hI par3atA hai| vaha vyakti apane mana ke bhAvoM ko teja dhvani meM uccArita karatA hai| jora-jora se bolatA hai| dhvani kI taraMgeM teja gati se pravAhita hotI haiN| phira vaha uccAraNa ko madhyama karatA hai, dhIre-dhIre karatA hai, maMda kara detA hai| pahale hoMTha, dAMta, kaMTha sava adhika sakriya the, ve maMda ho jAte haiM, dhvani maMda ho jAtI hai| hoMTha taka AvAja pahuMcatI hai para bAhara nahIM nikltii| jora se bolanA yA maMda svara meM bolanA--donoM kaMTha ke prayatna haiN| ye svara-yaMtra ke prayala haiN| jahAM kaMTha kA prayatna hotA hai, vaha zaktizAlI to hotA hai kintu bahuta zaktizalI nahIM hotaa| usakA pariNAma AtA hai kintu vaha pariNAma nahIM AtA, jitanA hama maMtra se ummIda karate haiN| hama mAnate haiM ki maMtra se yaha ho sakatA hai, vaha ho sakatA hai| vaisA kaMTadhvani kA pariNAma nahIM AtA, taba nirAzA AtI hai aura maMtra ke prati saMzaya ho jAtA hai| maMtra kI vAstavika pariNati yA mUrdhanya pariNAma taba AtA hai jaba kaMTha kI kriyA samApta ho jAtI hai aura maMtra hamAre darzana-kendra meM pahuMca jAtA hai| yaha mAnasika kriyA hai| java maMtra kI mAnasika kriyA hotI hai, mAnasika japa hotA hai taba na kaMTha kI kriyA hotI hai, na jIbha hilatI hai, na hoMTha aura na dAMta hilate haiN| svara-taMtra kA koI prakaMpana nahIM hotaa| mana jyotikendra meM kendrita ho jAtA hai| jo vyakti maMtra kA mAnasika abhyAsa karanA cAheM, ve apanI AMkhoM kI kIkI ko thor3A Upara uThAe, bhRkuTi ko bhI Upara uThAyeM aura mana kI pUrI zakti ko jyotikendra, tilaka ke sthAna para kendrita kareM aura isI sthAna se maMtra kA japa cale / uccAraNa nahIM, kevala maMtra kA darzana, maMtra kA sAkSAtkAra, maMtra kA prtykssiikrnn| isa sthiti meM maMtra kI ArAdhanA se vaha saba kucha upalabdha hotA hai jo usakA vidhAna hai| maMtra isa bhUmikA taka pahuMcakara hI kRtakRtya hotA hai| yaha usake ArohaNa kI bhUmikA hai| ___ mAnasika japa kI bhUmikA upalabdha hue binA hama mana kI svasthatA kI bhI pUrI parikalpanA nahIM kara skte| mana kA svAsthya hamAre caitanyakendroM kI sakriyatA para nirbhara hai| jaba sAre caitanyakendra-zaktikendra, svAsthyakendra, Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 : eso paMca NamokkAro taijasakendra, Anandakendra, vizuddhikendra, prANakendra, darzanakendra aura jyotikendra- sakriya ho jAte haiM taba hamArI zakti kA srota phUTatA hai aura mana zaktizAlI bana jAtA hai| anyathA mana zaktizAlI nahIM bntaa| mana para nirantara AghAta aura pratighAta hote rahate haiM, sAmAjika, pArivArika aura rAjanItika vAtAvaraNa meM aisI ghaTanAeM ghaTita hotI rahatI haiM jinase mana Ahata hotA hai, pratihata hotA hai| itane AghAta-pratighAta ke bIca rahatA huA mana svastha kaise ho sakatA hai ? mana ko AghAtoM se bacAne para hI vaha zaktizAlI aura svastha raha sakatA hai| anyathA mAnasika svAsthya kI bAta korI kalpanAmAtra raha jAtI hai| ___ mana para hone vAle AghAtoM se bacane ke lie eka hI upAya hai ki sAdhaka apane caitanyakendroM ko sakriya kre| caitanyakendroM ko sakriya karane kI bhI prakriyA hai| taijasakendra para dhyAna kiyA, mana kA prakAza nAbhi se suSumnA taka, pRSThabhAga taka phailaayaa| isase mana kI ekAgratA sadhegI aura sArA taijasakendra sakriya ho jaayegaa| jahAM mana jAtA hai, vahAM prANa kA pravAha bhI jAtA hai| jisa sthAna para mana kendrita hotA hai, prANa usa ora daur3ane lagatA hai| jaba mana ko prANa kA pUrA siMcana milatA hai aura zarIra ke usa bhAga ke sAre avayavoM ko, aNuoM aura paramANuoM ko prANa aura mana -donoM kA siMcana milatA hai taba ve sAre sakriya ho jAte haiN| jo kaNa soye hue haiM, ve jAga jAte haiN| zakti bar3ha jAtI hai| yahAM hama ati kalpanA na kareM ki do-cAra-dasa dina meM caitanyakendroM para dhyAna karane se unakI sakriyatA bar3ha jaayegii| dasa dina meM kucha avazya hogA para itanA hI paryApta nahIM hai| koI vyakti darzanakendra para dhyAna karatA hai| use vahAM spandanoM kA spaSTa anubhava hotA hai, use vahAM prakAza dIkhane lagatA hai, taba mAnanA cAhie ki vaha kendra sakriya huA hai| kintu eka caitanyakendra ke sakriya hone para sAre caitanyakendra sakriya nahIM ho jaate| dUsare caitanyakendra niSkriya par3e rahate haiN| yaha kasauTI hai ki jahAM spaMdanoM kA anubhava ho, prakAza dIkhe, ve caitanyakendra sakriya haiN| jahAM kucha bhI anubhava nahIM hotA, ve caitanyakendra niSkriya haiN| jo sakriya haiM, unheM aura adhika sakriya banAnA aura jo niSkriya haiM, unheM sakriya banAnA, yaha maMtra-sAdhanA ke lie bahuta mahattvapUrNa bAta hai| maMtra ke Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnasika svAsthya aura namaskAra mahAmaMtra : 83 dvArA aisA kiyA jA sakatA hai| mana ke prakAza se una kendroM ko prakAzita kara aisA kiyA jA sakatA hai| jaba taka hamAre caitanyakendra sakriya nahIM hoMge, jaba taka hamArI zakti ke mUla srota yA prANadhArA ko svIkAra karane vAle kendra apanA kAma nahIM kareMge taba taka vidyut kA pUrA pravAha hameM upalabdha nahIM hogaa| aisI sthiti meM mana bhI zaktizAlI nahIM bnegaa| mana ko zaktizAlI banAne ke lie caitanyakendroM para dhyAna aura caitanyakendroM meM maMtra kI ArAdhanA--donoM bahuta mahattvapUrNa tathya haiN| apAna prANadhArA se vANI prasphuTita hotI hai athavA zaktikendra se vAk prasphuTita hotI hai| vaha dhvanita nahIM hotI; sunAI nahIM detI, uccarita nahIM hotI kintu usakA pahalA prasphuTana zaktikendra se hotA hai, apAna prANa kI maryAdA meM hotA hai| bIja aMkurita nahIM hotA, kintu usakA prasphuTana ho jAtA hai| maMtra kI upAsanA karane vAle vyakti sabase pahale apanA dhyAna kendrita karate haiM--zaktikendra para / ve apane mana kA niyojana zaktikendra para karate haiN| jaba zaktikendra se vAk kA, maMtroM ke zabdoM kA prasphuTana zurU hotA hai taba vaha ArohaNa karate-karate svAsthyakendra, taijasakendra, Anandakendra, prANakendra, darzanakendra aura jyotikendra taka pahuMcatA hai aura vizuddhikendra taka Ate-Ate zabda kI sImA samApta ho jAtI hai| Age vaha maMtra prANa kI sImA meM, mana kI sImA meM calA jAtA hai, sakriyatA utpanna karatA hai aura sAre taMtra ko zaktizAlI banA detA hai| ___ maMtra kA pahalA tattva hai--zabda aura zabda se azabda / zabda apane svarUpa ko chor3akara prANa meM vilIna ho jAtA hai, mana meM vilIna ho jAtA hai taba vaha azabda bana jAtA hai| maMtra kA dUsarA tattva hai--sNklp| maMtra-sAdhaka kI saMkalpa-zakti dRr3ha honI caahie| yadi saMkalpa-zakti zithila hai, durbala hai to maMtra kI upAsanA utanA phala nahIM de sakatI, jitane phala kI apekSA kI jAtI hai| maMtra sAdhaka meM vizvAsa kI dRr3hatA honI caahie| usakI zraddhA aura icchAzakti gaharI honI caahie| usakA Atma-vizvAsa jAgRta honA caahie| usameM yaha bhAvanA honI cAhie, Atma-vizvAsa honA cAhie ki jo kucha vaha kara rahA hai, avazya hI phaladAyI hogaa| vaha apane anuSThAna meM nizcita hI saphala hogaa| saphalatA meM kAla kI avadhi kA antara A sakatA hai| kisI ko Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 : eso paMca NamokkAro eka mahIne meM, kisI ko do-cAra mahInoM meM aura kisI ko varSa-bhara bAda hI saphalatA mile, kisI vyakti ko pUrI zakti ke sAtha maMtra kA anuSThAna karane para hI saphalatA milatI hai aura kisI ko kama zakti lagAne para bhI saphalatA mila jAtI hai| isake aneka kAraNa haiN| kintu pratyeka maMtra-sAdhaka meM yaha AtmavizvAsa aura saMkalpa honA hI cAhie ki maiM apane anuSThAna meM avazya hI saphala houuNgaa|' ___kucha vyakti aisA socate haiM ki yahAM mRga bahuta haiM, bIja kyoM boeM ? mRga khetI khA jaaeNge| yahAM cUhe bahuta haiM, bIja kyoM boeM ? cUhe khetI khA jaaeNge| cora bahuta haiM, dhana kyoM kamAeM ? cora corI kara le jaaeNge| jo vyakti ina vikalpoM aura saMdehoM ke vazavartI hokara khetI nahIM karate, vyApAra nahIM karate, ve kucha bhI upalabdha nahIM kara paate| unhoMne pahale se hI anupalabdhi kA mArga cuna rakhA hai| khetI karane vAlA pUre AtmavizvAsa ke sAtha khetI karatA hai ki anAja avazya hI hogaa| kabhI anAja na bhI ho, para usakA AtmavizvAsa yahI rahatA hai ki anAja hogaa| asaphalatA koI kaThinAI nahIM hai, kaThinAI hai AtmavizvAsa kA na honaa| asaphalatA sadA nahIM hotii| AtmavizvAsa hotA hai to asaphalatA saphalatA meM parivartita bhI ho sakatI hai | jo eka bAra asaphala rahatA hai vaha dUsarI bAra saphala bhI ho sakatA hai| kintu jo saMdeho ke jAla meM phaMsakara saphalatA kI ora kadama hI nahIM bar3hAtA, vaha jIvana meM kabhI saphala nahIM ho sktaa| saphalatA kI mUla kuMjI hai----AtmavizvAsa / jisa vyakti meM gaharA AtmavizvAsa hotA hai vaha vyakti apanI ArAdhAnA meM saphala ho jAtA hai| ___maMtra kA tIsarA tattva hai--saadhnaa| zabda bhI haiM, AtmavizvAsa bhI hai kintu sAdhanA ke abhAva meM maMtra phaladAyI nahIM ho sktaa| jaba taka maMtra-sAdhaka ArohaNa karate-karate maMtra ko prANamaya na banA de, taba taka vaha satata sAdhanA karatA rhe| vaha niraMtaratA ko na todd'e| jaba taka vaha himAlaya ke uccatama zikhara para na pahuMca jAe taba taka vaha ArohaNa ke krama ko na chor3e, usameM zithilatA na Ane de| mana zithila hote hI ArohaNa kA prayatna chUTa jAtA hai| taba saphala hone kI bAta hI prApta nahIM hotii| sAdhanA meM niraMtaratA aura dIrghakAlitA--donoM apekSita haiN| abhyAsa ko pratidina doharAnA caahie| Aja Apane UrjA kA eka vAtAvaraNa taiyAra kiyaa| Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnasika svAsthya aura namaskAra mahAmaMtra : 85 kala usa prayatna ko chor3a dete haiM to vaha UrjA kA vAyumaMDala svataH zithila ho jAtA hai| eka maMtra-sAdhaka tIsa dina taka maMtra kI ArAdhanA karatA hai aura ikatIsaveM dina vaha use chor3a detA hai aura phira battIsaveM dina use prAraMbha karatA hai to maMtra-zAstra kahatA hai ki usa sAdhaka kI maMtra-sAdhanA kA vaha pahalA dina hI mAnanA caahie| vahAM se phira gaNanA prAraMbha karanI caahie| tIsa dina kI sAdhanA smaapt| aba ikatIsavAM dina pahalA dina bana jAtA hai| isalie niraMtaratA honI caahie| eka dina bhI bIca meM na ttuutte| sAdhanA kA kAla dIrgha honA cAhie, laMbA honA cAhie, aisA nahIM ho ki kAla choTA ho| dIrghakAla kA artha hai jaba taka maMtra kA jAgaraNa na ho jAe, maMtra vIryavAn na bana jAe, mana caitanya na ho jAe, jo maMtra zabdamaya thA, vaha eka jyoti ke rUpa meM prakaTa na ho jAe, taba taka usakI sAdhanA calatI rhe| jaba taka jyotikendra meM maMtra prakAzamaya, jyotirmaya aura tejamaya na bana jAe taba taka sAdhanA honI cAhie, taba taka ArohaNa honA caahie| yahI hai diirghkaalitaa| __ jaba taka maMtra ke tInoM tattvoM-zabda, saMkalpazakti aura sAdhanA-kA samucita yoga nahIM hotA taba taka maMtrasAdhaka satya-saMkalpa nahIM hotaa| satya-saMkalpa kA artha hai--saMkalpa kI siddhi kara lenA, saMkalpa kA saphala ho jAnA; saMkalpa kA yathArtha bana jaanaa| kalpanA se saMkalpa aura saMkalpa se yathArtha / saMkalpa aura yathArtha kI dUrI samApta ho jaae| __jisa maMtra ke dvArA jo kArya saMbhava hotA hai, usakA saMkalpa kiyA aura kAlAntara meM vaha yathArtha banakara pratyakSa ho gayA--isa bhUmikA meM pahuMcakara hI maMtra-cikitsA ke dvArA mana kI bImAriyoM ko miTAyA jA sakatA hai| isa sthiti meM hI mana ke saMklezoM kI cikitsA kI jA sakatI hai, ve saMkleza miTa sakate haiN| mana taba pUrA svastha bana jAtA hai| jaba vyakti kA mana svastha hotA hai taba usameM dharma kA avataraNa hone lagatA hai| yaha sahaja hotA hai, vizeSa prayatna kI AvazyakatA nahIM hotii| usa samaya aisA lagatA hai ki kisI divya-zakti kA prakAza koI prasAda yA anugraha apane-Apa barasa rahA hai aura AtmA meM praveza kara rahA hai| ise hama kisI nAma se pukaareN| Izvara ke kartRtva meM vizvAsa karane vAlA mAna le ki Izvara kA prasAda barasa rahA hai, anugraha barasa rahA hai| apane Atma-kartRtva meM vizvAsa karane vAlA mAna Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 : eso paMca NamokkAro le ki AtmA kA jAgaraNa ho rahA hai, caitanyakendroM kI sArI zaktiyAM pUre zarIra meM avatarita ho rahI haiN| jaba mana svastha, cetanA jAgRta; AghAta aura pratighAta kA prabhAva samApta ho jAtA hai taba sAdhaka sabhI prakAra kI paristhitiyoM meM saMtulita rhegaa| paristhitiyoM kA prabhAva usa taka pahuMcegA hI nhiiN| samasyA apane sthAna para khar3I rahegI, vyakti kA sparza nahIM kara paaegii| usa vyakti ko yaha spaSTa darzana ho jAegA ki samasyA yaha hai aura samAdhAna yaha hai| samasyAoM se AkrAnta hone vAle vyakti, samasyAoM ke nIce daba jAne vAle vyakti, samasyAoM kA sahI samAdhAna nahIM pA skte| samasyAoM kA samAdhAna ve hI vyakti pA sakate haiM, jo samasyAoM ko tIsare vyakti ko bhAMti sAmane khar3A dekhate haiN| yaha rahA maiM, yaha hai merA mana aura yaha smsyaa| samasyAeM daravAje ke bAhara khar3I haiM, maiM bhItara huuN| inakA samAdhAna yaha hai| aise vyakti hI samasyAoM kA samAdhAna de sakate haiN| cora aura Dakaita ko ghara meM ghusane deM aura corI, DakaitI na ho yaha kaise saMbhava ho sakatA hai ? samasyAoM se mana AkrAnta ho aura vaha asvastha na ho, yaha kaise saMbhava ho sakatA hai ? hama samasyAoM se kaheM-'Ao, yaha rahA mana aura yaha rahI mana kI sArI saMpadA / tuma usa para chA jaao|' aisI nimaMtraNA meM samAdhAna kaise saMbhava ho sakatA hai ? samasyAoM kA samAdhAna tabhI saMbhava lagatA hai jaba hama unako mana ke bhItara praveza na karane deN| samasyA samasyA ke sthAna para khar3I rahe to samAdhAna prApta ho jAtA hai| samasyA samasyA ke sthAna para, mana mana ke sthAna para aura samAdhAna samAdhAna ke sthAna pr| yaha tabhI saMbhava hai jaba hamAre caitanyakendra jAgRta ho jAeM, sakriya ho jaaeN| prekSA-dhyAna ke dvArA yaha saMbhava hai| caitanyakendroM ko jAgRta kara hama mana para aisA kavaca taiyAra kara deM, jisase bAhara kA kucha bhI praveza na kara ske| Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. zArIrika svAsthya aura namaskAra mahAmaMtra * pIle raMga kA dhyAna mastiSka meN| buddhi kA vikAsa hotA hai| * sunahare raMga kA dhyAna Anandakendra meN| samasyA kA samAdhAna hotA hai| . raMga kI kamI kA prabhAva . nIle raMga kI kamI se krodha adhik| * lAla raMga kI kamI se Alasya adhik| hamArA yaha saMsAra rahasyoM se bharA par3A hai| isameM ananta rahasya chipe par3e haiN| ve hI vyakti kucha karane meM saphala ho sakate haiM jo rahasyoM kI khoja karate haiN| jina logoM ne rahasyoM ko khojA, una logoM ne saMsAra ko bahuta bar3I dena dI, saMsAra ko Age bar3hAyA, vikAsa krama kA ArohaNa kiyaa| Aja kA vijJAna isIlie saphala ho rahA hai ki vaha prakRti ke gUr3hatama rahasyoM kI khoja meM saMlagna hai| khoja ke dvAra baMda nahIM haiN| rahasyoM ko khojane ke naye-naye prayatna cala rahe haiN| adhyAtma ke AcAryoM ne bhI adhyAtma ke gUr3ha rahasyoM kA anusaMdhAna kiyA isIlie unhoMne aise nae-nae mArga sujhAe, jo sacamuca Azcaryacakita karane vAle haiN| kintu eka antara maiM dekhatA huuN| vaijJAnika anusaMdhAna Aja bhI cAlU haiM, kintu adhyAtma ke anusaMdhAna atIta ke garta meM chipa ge| anusaMdhAna kI pravRtti chUTa gii| daravAjA baMda ho gyaa| isalie jo naye tathya sAmane Ane cAhie the, ve baMda ho ge| jaba maiM vijJAna aura adhyAtma ko samAnAntara dRSTi se dekhatA hUM taba pAtA hUM ki Aja jo bahuta-sAre tathya khoje jA rahe haiM, ve adhyAtma ke AcAryoM ne pahale Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 : eso paMca NamokkAro hI khoja liye the| eka choTI-sI carcA kruuN| jaina AgamoM meM 28 labdhiyoM kI carcA hai| unameM eka hai--sNbhinnsrotolbdhi| jisa vyakti ko vaha labdhi upalabdha ho jAtI hai, vaha vyakti kisI bhI indriya se kisI bhI indriya kA kAma le sakatA hai| AMkha se dekha sakatA hai, AMkha se suna sakatA hai, AMkha se ghrANa-vodha kara sakatA hai| isI prakAra ye sAre kAma kAna yA jIbha se kara sakatA hai| eka indriya kA saMvedana dUsarI indriya kA saMvedana pakar3a sakatA hai| abhI-abhI maiMne par3hA hai ki AsTreliyA ke eka vaijJAnika DaoN0 berI ricarDasana ne eka elekTronika yaMtra kA AviSkAra kiyA hai, jisase baharA vyakti tvacA se suna sakatA hai| yaha saMbhinnasrotolabdhi kA eka udAharaNa hai| isa labdhi kI jo prAcIna vyAkhyA thI, vaha kevala granthoM taka hI sImita raha gaI thI, hamAre anubhava se pare ho gaI thI, usakA vyAkhyA-sUtra hameM vaijJAnika stara para Aja upalabdha ho gyaa| vaijJAnikoM ne isa naye yaMtra kI upayogitA ke viSaya meM kahA ki isa yaMtra kA vikAsa hone para duniyA meM koI baharA nahIM rhegaa| jaise-jaise vizva ke rahasyoM meM hama gaharI DubakiyAM lete haiM, vaise-vaise naye-naye rahasya hamAre sAmane udghATita hote haiM aura prakRti ke, paudgalika jagat ke sAre niyama hamArI jJAna kI sImA meM A jAte haiN| __eka prazna hai ki namaskAra mahAmaMtra kI ArAdhanA ke sAtha varNoM kA samAyojana kyoM ? raMga kA isake sAtha kyA sambandha hai ? pAMca padoM ke kramazaH pAMca varNa haiM-zveta, lAla, pIlA, nIlA yA harA aura kastUrI jaisA kaalaa| eka-eka pada kA eka-eka rNg| yaha kyoM ? __ pahale yaha carcA kara cuke haiM ki namaskAra mahAmaMtra kI ArAdhanA aneka rUpoM meM kI jAtI hai| usakI ArAdhanA kevala pAMca padoM ke rUpa meM bhI kI jAtI hai, bIjAkSaroM ke sAtha bhI kI jAtI hai; eka-eka pada kI eka-eka caitanya-kendra meM bhI upAsanA kI jAtI hai aura raMgoM ke sAtha bhI kI jAtI adhyAtma sAdhanA kA uddezya hai----aatm-jaagrnn| Atma jAgaraNa kA artha hai-caitanya kA jAgaraNa, Ananda kA jAgaraNa, zakti kA jAgaraNa, apane paramAtma svarUpa kA jAgaraNa, arhat svarUpa kA jaagrnn| AtmA kA jAgaraNa--yaha bahuta vyApaka zabda hai| isakI aneka zAkhAeM haiN| aneka Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrika svAsthya aura namaskAra mahAmaMtra : 86 stara haiN| AdamI davA letA hai zarIra ko svastha rakhane ke lie| yaha samagra dRSTikoNa hai| kintu jaba ghuTane meM darda hotA hai to usa darda kI davA letA hai, jaba dAMta meM darda hotA hai to dAMta ke darda kI davA letA hai| isI prakAra kamara, kAna, AMkha ke darda meM bhinna-bhinna davAiyAM letA hai| ina rogoM ke AdhAra para inake vizeSajJa cikitsaka bhI bana ge| kAna ke darda kA vizeSajJa, dAMta ke darda kA vizeSajJa, haDDI kA vizeSajJa Adi-Adi / ThIka isI dRSTikoNa se hama namaskAra mahAmaMtra kI upAsanA ko dekheN| namaskAra mahAmaMtra kI sAdhanA kA samagra dRSTikoNa hai--AtmA kA jaagrnn| kintu isa jAgaraNa kI prakriyA ke sAtha-sAtha sAdhaka ko yaha dekhanA hogA ki vaha kisa bImArI se adhika grasta hai-krodha kI bImArI, abhimAna yA lobha kI bImArI, bhaya yA hInabhAvanA kI bImArI, kSobha yA cintA kI bImArI ? jo bImArI jyAdA satAtI hai use pahale miTAnA hai| yaha saca hai ki sAdhanA kA mUla lakSya hai..-AtmA kA jAgaraNa, pUrI cetanA ko jagAnA, zakti ke srotoM ko jAgRta karanA, Ananda ke mahAsAgara kA avagAhana krnaa| kintu pahale yaha bhI jAnanA jarUrI ho jAtA hai ki kauna-sA AdhyAtmika doSa adhika satA rahA hai aura use samApta karane kA rAstA kyA hai ? jaba yaha bAta mana meM upajatI hai taba paddhati kA prazna sAmane AtA hai|| ___ eka bAta hai ki mahAmaMtra kI ArAdhanA se nirjarA hotI hai, karma-kSaya hotA hai, AtmA kI vizuddhi hotI hai| isa bAta ko mAnakara Apa jaba cAheM, taba isakA jApa kareM, jahAM cAheM vahAM isakI mAlA phereM, jisa dizA meM cAheM usa dizA meM muMha kara ise jpeN| sote-jAgate, uThate-baiThate, calate-phirate -jaba bhI yAda Ae taba isakA smaraNa kareM: jApa kareM, dhyAna kareM, koI ar3acana nahIM hai| kintu jaba Apa kisI eka roga-vizeSa ko hI miTAnA cAhate haiM to vizeSa paddhati kA hI anusaraNa karanA hogaa| yadi Apa bhaya kI bImArI miTAnA cAhate haiM to namaskAra mahAmaMtra kI eka vizeSa paddhati kA prayoga karanA hogA aura yadi Apa cintA yA kSobha kI cikitsA namaskAra mahAmaMtra dvArA karanA cAheMge to dUsarI paddhati kA AlaMbana lenA hogaa| eka hI paddhati se saba roga nahIM miTAe jA skte| pratyeka roga ke lie namaskAra mahAmaMtra kI eka vizeSa prakAra kI sAdhanA karanI hogI, vizeSa prakAra ke dhvani-taraMga aura prakaMpana paidA karane hoMge, jisase ki usa roga kI Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 : eso paMca NamokkAro gAMTha khule aura usa para aisA tIvra prahAra ho ki vaha gAMTha samApta hI ho jaae| yaha smRti meM rahe ki jitanI bImAriyAM, utane hI ilaaj| ___maMtravid AcAryoM ne namaskAra mahAmaMtra ke sAtha raMgoM kA samAyojana kiyaa| maMtra ke gUr3hatama rahasyoM ko jAnane vAle AcAryoM ne una rahasyoM ke AdhAra para, eka-eka pada ke lie eka-eka raMga kI samAyojanA kii| hamArA sArA jagata paudagalika hai, bhautika hai| hamArA zarIra bhI paudgalika hai| pudgala ke cAra lakSaNa haiM-varNa, gaMdha, rasa aura sparza / sArA bhU-valaya, sArA mUrta saMsAra varNa, gaMdha, rasa aura sparza ke prakaMpanoM se prakaMpita hai| varNa (raMga) se hamAre zarIra kA bahuta nikaTa kA saMbaMdha hai| varNa se hamAre mana kA, AvegoM kA, kaSAyoM kA bahuta bar3A saMbaMdha hai| zArIrika svAsthya aura asvAsthya, mana kA svAsthya aura asvAsthya, AvegoM kI kamI aura vRddhi--ye saba ina rahasyoM para nirbhara haiM ki hama kisa prakAra ke raMgoM kA samAyojana karate haiM aura kisa prakAra ke raMgoM se hama alagAva yA saMzleSa karate haiN| nIlA raMga zarIra meM kama hotA hai taba krodha adhika AtA hai| nIle raMga kI pUrti ho jAne para gussA kama ho jAtA hai| zveta raMga kI kamI hotI hai taba asvAsthya bar3hatA hai| lAla raMga kI kamI hone para Alasya aura jar3atA panapatI hai| pIle raMga kI kamI hone para jJAna-taMta niSkriya bana jAte haiN| kAle raMga kI kamI hone para pratirodha kI zakti kama ho jAtI hai| maMtrazAstra kahatA hai-jaba jJAna-taMtu niSkriya ho jAeM taba jJAnakendra meM dasa miTa taka pIle raMga kA dhyAna kreN| jJAna-taMtu sakriya ho jaaeNge| vyakti bahuta bar3I samasyA meM ulajhA huA hai, samAdhAna prApta nahIM ho rahA hai to vaha Anandakendra (hRdaya) meM dasa minaTa taka pIle raMga, sunahale raMga kA dhyAna kre| samAdhAna sAmane dIkhane lgegaa| raMgoM ke sAtha manuSya ke mana kA, manuSya ke zarIra kA jitanA gaharA saMbaMdha hai, use jaba taka hama jAna nahIM lete taba taka namaskAra mahAmaMtra kI raMgoM ke sAtha sAdhanA karane kI bAta hamArI samajha meM nahIM A sktii| hama jJAnakendra para 'Namo arahaMtANaM' kA dhyAna zveta varNa ke sAtha karate haiN| zveta varNa hamArI Antarika zaktiyoM ko jAgRta karane vAlA hotA hai| hamAre mastiSka meM gre raMga, dhUsara raMga kA eka drava padArtha hai| vaha samUce jJAna kA saMvAhaka hai| pRSTharajju meM bhI vaha padArtha hai| mastiSka meM arhat kA dhUsara raMga Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrika svAsthya aura namaskAra mahAmaMtra : 1 ke sAtha, zveta varNa ke sAtha dhyAna karate haiN| isase jJAna kI soyI huI zaktiyAM jAgRta hotI haiM, cetanA kA jAgaraNa hotA hai| isIlie isa pada kI ArAdhanA ke sAtha jJAnakendra aura sapheda varNa kI samAyojanA kI gaI hai| maMtrazAstra kA yaha abhimata hai ki svAsthya ke lie koI bhI dhyAna karanA cAhe to use zveta varNa kA dhyAna karanA caahie| zveta varNa svAsthyadAyaka hotA hai, svAsthya kA pratIka hotA hai| patA nahIM, homiyopaithI vAloM ne sapheda goliyoM kA cunAva kyoM kiyA ? unakI sArI cIjeM sapheda haiN| saMbhava hai unhoMne socA ho ki davA roga-nivAraNa meM kAma karegI, sAtha-sAtha sapheda varNa bhI usakA sahayoga kregaa| ___Namo siddhANaM' kA dhyAna darzanakendra meM rakta varNa ke sAtha kiyA jAtA hai| bAlasUrya jaisA lAla varNa / darzanakendra bahuta hI mahattvapUrNa caitanyakendra hai| lAlavarNa hamArI Antarika dRSTi ko jAgRta karane vAlA hai| tRtIya netra, picyUTarI glaiNDa aura usake srAvoM ko niyaMtrita karane ke lie lAla raMga bahuta hI mahattvapUrNa hai| lAla raMga isa granthi ko sakriya banAtA hai| isa raMga kI yaha vizeSatA hai ki vaha sakriyatA paidA karatA hai| kabhI sustI yA Alasya kA anubhava ho, jar3atA A jAe to darzanakendra meM dasa minaTa taka lAla raMga kA dhyAna kreN| aisA anubhava hogA ki sphUrti A gaI hai| maiM koI raMga-cikitsA kI bAta nahIM kara rahA huuN| maiM maMtrazAstra ke AcAryoM dvArA pratipAdita raMga-vijJAna kI bAta kaha rahA huuN| unhoMne vibhinna raMgoM ke AdhAra para vibhinna caitanyakendroM ko jAgRta karane aura vibhinna prayojanoM kI siddhi kI bAta kahI hai| Atma-sAkSAtkAra, antardRSTi kA vikAsa, atIndriya cetanA kA vikAsa--yaha darzanakendra se hotA hai| 'Namo siddhANaM' maMtra, lAlavarNa aura darzanakendra - ina tInoM kA samAyojana hamArI AMtarika dRSTi ko jAgRta karane kA anupama sAdhana hai| yaha eka mArga hai| kisako kaba siddhi hotI hai, yaha usake prayatna kI saghanatA para nirbhara karatA hai| itanA nizcita hai ki yaha mArga vahAM pahuMcAtA hai| Namo AyariyANaM' maMtra-pada hai| isakA raMga pIlA hai| yaha raMga hamAre mana ko sakriya banAtA hai| isakA sthAna hai 'vishuddhikendr'| yaha sthAna 'caMdramA' kA hai| hamAre zarIra meM pUrA sauramaMDala hai, sUraja hai, cAMda hai, buddha hai, rAhu hai, maMgala hai| sAre graha haiN| hastarekhA vizeSajJa hAtha kI rekhAoM ke AdhAra Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 : eso paMca NamokkAro para nau grahoM kA jJAna kara lete haiN| lalATa-vizeSajJa lalATa para khiMcane vAlI rekhAoM ke AdhAra para aura yoga ke AcArya caitanya kendroM ke AdhAra para nau grahoM kA jJAna kara lete haiN| nau graha hamAre zarIra meM haiN| taijasakendra sUrya kA sthAna hai | vizuddhikendra candramA kA sthAna hai| jyotiSI candramA ke mAdhyama se vyakti ke mana kI sthiti ko par3hatA hai| candramA aura mana kA saMbaMdha hai| jaisI sthiti candramA kI hotI hai vaisI sthiti mana kI hotI hai| mana kA sthAna candramA kA sthAna hai| 'Namo AyariyANaM' kA dhyAna vizuddhikendra para pIle raMga ke sAtha kiyA jAtA hai| yaha caitanyakendra hamArI bhAvanAoM kA niyAmaka hai, hamAre mana kA niyAmaka hai| taijasakendra vRttiyoM ko ubhAratA hai aura vizuddhikendra una para niyaMtraNa karatA hai| zarIrazAstrI mAnate haiM ki thAirAiDa glaiNDa vRttiyoM para niyaMtraNa karane vAlI granthi hai| isase Avega bhI niyaMtrita hote haiN| isa granthi kA sthAna hai kNtth| raMga ke sAtha isa kendra para 'AcArya' kA dhyAna karane para hamArI vRttiyAM zAMta hotI haiM, ve pavitratA kI dizA meM sakriya banatI haiN| vizuddhikendra pavitratA kI saMvRddhi karane vAlA kendra hai| yahAM mana pavitra hotA hai, nirmala hotA hai| ___Namo uvajjhAyANaM'--yaha maMtrapada hai| isakA raMga hai niilaa| isakA sthAna hai aanndkendr| nIlA raMga zAMti dene vAlA hotA hai| yaha raMga samAdhi, ekAgratA paidA karatA hai aura kaSAyoM ko zAMta karatA hai| nIlA raMga Atma-sAkSAtkAra meM sahAyaka hotA hai| ___ 'Namo loe savvasAhUNaM'- yaha maMtra-pada hai| isakA raMga hai-kaalaa| isakA sthAna hai shktikendr| zaktikendra yA pairoM ke sthAna para kAle varNa ke sAtha isa maMtra-pada kI ArAdhanA kI jAtI hai| kAlA varNa avazoSaka hotA hai| kAlA chAtA kyoM rakhate haiM ? sardI meM kAle-nIle raMga ke kapar3e kyoM pahane jAte haiM ? nyAyAlayoM meM vakIla aura nyAyAdhIza kAlA koTa kyoM pahanate haiM ? yaha saba isalie ki kAlA raMga avazoSaka hotA hai| vaha bAhara ke prabhAva ko bhItara nahIM jAne detaa| kAlA varNa bahuta mahattvapUrNa varNa hai| namaskAra mahAmaMtra ke pAMca padoM ke sAtha pAMca varNoM kA cunAva bahuta mahattvapUrNa hai, gUr3ha hai, rahasyamaya hai| maiMne kevala dizA-saMketa mAtra kiyA hai| yaha isalie kiyA hai ki hamArA yaha saMsAra paudgalika hai--varNamaya, gaMdhamaya, rasamaya aura sparzamaya hai| hama varNa, gaMdha, rasa aura sparza kA AlaMbana leN| Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zArIrika svAsthya aura namaskAra mahAmaMtra : 63 pAMca indriyAM haiM aura pAMca unake viSaya haiN| unakA AlaMbana leN| hama indriyoM kI sUkSma zaktiyoM se paricita nahIM haiM, unakI sthUla zaktiyoM se paricita haiN| yadi unakI sUkSma zaktiyoM se paricita honA cAheM to hameM una para prayoga karanA hogaa| hamane pudgala ke guNoM kA sthUla rUpa dekhA hai, jAnA hai| yadi hameM sUkSma jagat kI yAtrA karanI hai to unake sUkSma rUpa ko bhI samajhanA hogA, usakI sAdhanA karanI hogii| ___ maharSi pataMjali ne viSayavatI sAdhanA kA sundara vivaraNa diyA hai| mana ko sthira rakhane ke lie isakA AlaMbana liyA jAtA hai| isase indriyoM kI zakti vikasita hotI hai| isase choTe-moTe sAkSAtkAra hote haiN| java taka sAdhanA karane vAle vyakti meM, dhyAna karane vAle vyakti meM apanA anubhava nahIM jAgatA, taba taka vaha sAdhanA ke lie samarpita nahIM ho sktaa| sAdhanA ke lie vahI vyakti samarpita ho sakatA hai, jise apanA anubhava ho jaae| apanA anubhava hue binA sAdhanA kA mArga prazasta nahIM hotaa| jihvA eka indriya hai aura usakA viSaya hai rs| usa rasa ko bhI dhyAna kA viSaya bnaaeN| jihvAgra para dhyAna kreN| isase rasa-cetanA, rasa-saMvedanA jAgRta ho jaaegii| phira jihvAgra para dhyAna karate hI jo cAheMge, usa rasa kA svAda Ane lgegaa| pAMca minaTa ke dhyAna se aisI sthiti nahIM bana sktii| jo vyakti isa saMvedanA ko prApta karanA cAhe, vaha pahale tele kI tapasyA kare aura usa tapasyA meM tIna dina taka jihvAgra para dhyAna kre| avazya hI usakI rasa-saMvedanA jAga jaaegii| jihvA ke madhyabhAga meM sparza kA saMvedana jAgatA hai| AMkha para dhyAna kareM, AMkha kA saMvedana jAga jaaegaa| samaya kucha laMbA honA caahie| aMdhere meM bhI dIkhane laga jaaegaa| ghoratama aMdhakAra meM bhI use vaisA hI dikhAI degA jaisA prakAza meM dIkhatA hai| kAna kA saMvedana jagAne para dUra kI bAteM sunAI dene laga jAtI haiN| prazna hotA hai-do Ane ke kele ko khAkara kele kA svAda jAnA jA sakatA hai to phira tIna dina kA upavAsa aura nirantara jihvA ke agrabhAga para dhyAna karane kA kaSTa kyoM karanA cAhie ? yaha prazna aneka bAra AtA hai| vaha saMvedana buddhigamya hotA hai, anubhavagamya nahIM hotaa| sAdhaka ko buddhi kI sImA ko tor3akara anubhava kI sImA para AnA par3atA hai| hama jAnate haiM ki padArtha se sukha milatA hai, vastu ko khAne se sukha milatA hai| Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 : eso paMca NamokkAro jisa vyakti ne jihvAgra ke saMvedana ko jAgRta kara liyA, usa vyakti kA yaha bhrama TUTa jAegA ki padArtha se sukha milatA hai| vaha anubhava karegA ki padArtha meM hI nahIM hamAre bhItara se bhI sukha hai| taba khoja kA rAstA Age bar3ha jAegA ki jIbha ko bhI chor3o, bhItara caitanya hai, usake sparza se na jAne kitanA sukha milatA hai| sArI dizA badala jAegI, dRSTikoNa badala jAegA aura calane kA rAstA badala jaaegaa| jaba dRSTikoNa badala jAtA hai taba dizA badala jAtI hai| vyakti kI sArI dizAeM bAhara kI ora haiN| vaha bAhara kI ora daur3a rahA hai| jaba hama bhItara kI dizA ko udghATita kara leM aura eka nizcita sImA meM usakA prayoga kareM to patA calegA ki jahAM khoja rahe the, vahAM bahuta thor3A thA aura jahAM nahIM khojA thA vahAM bahuta jyAdA hai| kintu na jAne manuSya kA kaisA svabhAva hai ki vaha thor3e ke lie bahuta gaMvA detA hai| vaha choTI bAta ke lie bar3I bAta ko bhulA detA hai| kyoMki choTI tatkAla sAmane A jAtI hai aura bar3I ke lie bar3A prayatna karanA hotA hai| bahuta sAre loga tAtkAlikatA meM vizvAsa karate haiM, ve dIrghakAlika nIti se nahIM socate / ve nahIM jAnate ki tAtkAlika nIti kitanI khataranAka hotI hai| kisI ko dhokhA dekara vyakti eka bAra lAbha uThA sakatA hai kintu sadA ke lie vaha ghATe meM raha jAtA hai| vyApAra ke kSetra meM jina logoM ne bahuta bar3I pragati kI, ve dIrghakAlika nIti ke AdhAra para cale / unhoMne sadA yaha socA, hameM lAbha ho yA na ho, grAhaka kA vizvAsa nahIM khonA hai| use sadA bar3hAte hI rahanA hai| grAhaka kA vizvAsa banA rahegA to Aja nahIM kala lAbha prApta hotA hI rhegaa| vizvAsa ko samApta kara eka bAra lAbha uThAyA jA sakatA hai, kintu sadA ke lie hone vAle lAbha se vaMcita rahanA par3atA hai| jo loga dIrghakAlIna lAbha kI nIti kA Azraya lekara calate haiM, ve sadA lAbha meM rahate haiN| ve sadA vikAsa karate rahate haiN| ____ hama bhI sinemA dekhakara tanAva miTAne kI bAta na soceN| usase tAtkAlika manoraMjana ho sakatA hai, kintu tanAva miTa nahIM sktaa| nayA tanAva aura utpanna ho jAtA hai| adhyAtma ke prayogoM meM samaya laMbA laga sakatA hai kintu jo lAbha hotA hai, vaha sthAyI hotA hai| yaha lambI dizA hai| yaha laMbA yAtrA-patha hai| yaha yAtrA jaldI samApta nahIM hotii| kintu lAbha avazya hotA hai| yadi sAdhanA karane vAloM meM vizvAsa kI eka kiraNa jAga Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmaMtra : niSpattiyAM kasauTiyAM : 65 jAe tA nizcita hA va itanA lAbha prApta karaga ka padAtha sa milana vAlA lAbha usake sAmane nagaNya hogA, tuccha hogaa| namaskAra mahAmaMtra kI ArAdhanA meM tIna dizAeM udghATita haiM--varNa kI dizA, akSaroM kI dizA aura caitanyakendroM kI dizA / inakA prayoga kreN| adhyAtma kI sAdhanA karane vAlA vyakti sadA jAgarUka rhe| usake mana meM apanI AMtarika bImAriyoM ko miTAne kI tIvra AkAMkSA honI caahie| vImArI uThate hI yadi ilAja ho jAtA hai to vaha sahajatayA miTa jAtI hai| yadi usake ilAja meM vilaMba hotA hai to vaha bhayaMkara rUpa dhAraNa kara letI hai| adhyAtma sAdhaka kA mana itanA jAgarUka aura saMvedanazIla honA cAhie ki vaha pratyeka AMtarika bImArI ko pakar3a sake, anubhava kara sake, use miTAne ke lie nAnA dizAoM ko khoja ske| una dizAoM kI khoja meM namaskAra mahAmaMtra apane nAnArUpoM meM bahuta upayogI ho sakatA hai| usa upayogitA ko hama samajheM aura usase lAbha utthaaeN| Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10. mahAmaMtra : niSpattiyAM-kasauTiyAM * dhyeya ke prati AkarSaNa hone para vikalpa svayaM zAnta / ahaM arhat meM aura mamatva samatva meM badala jAtA hai| maMtrasiddhi ke lakSaNa1. Antarika zakti kA vikaas| 2. citta kI prasannatA, tuSTi / 3. jyotidrshn| 4. prakAzamaya shriir| 5. Ananda ashru| 6. pulkn| 7. icchAzakti kA vikaas| 8. paudgalika padArthoM kI anukUla maMtra kA AmnAya-maMtra kI zakti meM vizvAsa / * dhyeya ke sAtha taadaatmy| jIvana kI sArI niSpattiyAM sAdhanA ke prAraMbha-bindu se calatI haiN| sAdhanA kA eka AraMbha-bindu hotA hai| vahAM se hama calanA zurU karate haiN| jaba pahalA caraNa uThatA hai taba niSpatti kI AzA nahIM kI jA sktii| pahalA caraNa uThate hI koI niSpatti kI AzA kare to usase bar3hakara nAsamajhI nahIM hogii| pahale caraNa meM hama dhyeya kI dizA meM caleM kintu niSpatti kA bhAva na laaeN| hamArA AtmavizvAsa itanA prabala ho ki jisa Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmaMtra : miApattiyAM kasauTiyAM : 67 dizA meM hamane kadama bar3hAyA hai usa dizA meM hama Age bar3hate jAeMge aura eka dina gantavya taka pahuMca jaaeNge| jisa dhyeya kI prApti ke lie hamane sAdhanA prAraMbha kI hai, vaha dhyeya upalabdha ho jaaegaa| dhyeya aura dhyAna ke bIca kI koI dUrI nahIM rhegii| itanA dRr3ha vizvAsa jaba vyakti kI cetanA meM jAga jAtA hai taba ye zaktiyAM nizcita hI use prApta ho jAtI haiM, pariNAma usake pairoM meM luTane lagatA hai aura vaha vyakti svayaM pariNAmamaya bana jAtA cAvala kaccA hai| AMca para car3hAyA / . pakane lgaa| ThIka samaya huA aura vaha siddha ho gyaa| jitane bhI khAne ke padArtha haiM, pakane para saba siddha hote haiN| dhyAna bhI siddha hotA hai aura maMtra kI ArAdhanA bhI siddha hotI hai, sAdhanA carama bindu taka pahuMcatI hai, taba nizcita hI siddhi hotI hai| kintu sAdhanA aura siddhi ke bIca kI jo dUrI hai, use bahuta samajhadArI ke sAtha sampanna karanA caahie| madhyAvadhi kI yaha yAtrA bahuta soca-samajhakara honI caahie| yaha yAtrA kA viveka niSpatti ko upalabdha karAne vAlA viveka hai| yadi yAtrA kA viveka ThIka nahIM hotA hai to niSpatti kabhI nahIM ho sktii| yAtrA yadi nizcita dizA meM calatI hai to niSpatti nizcita hI hotI hai| isameM avizvAsa karane kI koI bAta nahIM hai| ___ maMtra kI ArAdhanA kI aneka niSpattiyAM haiN| ve niSpattiyAM AMtarika bhI haiM aura vAhya bhI haiN| mAnasika bhI haiM aura zArIrika bhI haiN| maMtra kI ArAdhanA se java maMtra siddha hone lagatA hai taba kucha niSpattiyAM hamAre sAmane prakaTa hotI haiN| pahalI niSpatti hai-mana kI prsnntaa| jaise-jaise maMtra siddha hone lagatA hai, mana meM prasannatA Ane lagatI hai| harSa nahIM, prsnntaa| harSa aura prasannatA meM bahuta bar3A antara hai| kisI priya vastu kI upalabdhi hotI hai tava vyakti ko harSa hotA hai| jahAM harSa hotA hai vahAM zoka bhI avazya hogaa| donoM sAtha-sAtha calate haiN| yaha na mAneM ki harSa to ho aura zoka na ho| yaha bhI nahIM ho sakatA ki zoka ho aura harSa na ho| kabhI harSa hogA to kabhI zoka bhI hogA aura kabhI zoka hogA to kabhI harSa bhI hogaa| harSa aura zoka eka dvandva hai| maMtra kI ArAdhanA ke dvArA jo prApta hotA hai vaha hai citta kI prasannatA, mana kI nirmltaa| prasannatA hamAre antaHkaraNa kI nirmalatA hai| isameM maila kA avakAza hI nahIM rhtaa| na harSa kA maila hotA Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 : eso paMca NamokkAro hai aura na zoka kA maila hotA hai| koI maila nahIM rhtaa| sAre maila dhula jAte haiN| na rAga kA maila aura na dveSa kA maila / mana bilakula nirmala aura prasanna / ____ mahAmaMtra kI ArAdhanA kI pahalI niSpatti yA pahalA pariNAma hai--mana kI prasannatA, citta kI nirmltaa| ___ isakA dUsarA pariNAma hai--citta kI santuSTi / vinA kisI upalabdhi ke bhI mana saMtuSTa ho jAtA hai| jo saMtoSa padArtha kI upalabdhi ke pazcAt hotA hai, kucha milane para hotA hai, vaha vAstava meM saMtoSa nahIM hotA, vaha eka vAsanA kI tRptimAtra hotA hai| tRpti ke sAtha atRpti jur3I hotI hai| jahAM tRpti hogI, vahAM kucha samaya ke bAda atRpti bhI hogii| pAnI piiyaa| pyAsa bujha gii| eka ghaMTA bItA, do ghaMTe bIte, phira pyAsa laga jaaegii| tRpti ke sAtha atRpti jur3I hI rahatI hai| kiMtu toSa ke sAtha, saMtoSa ke sAtha kucha bhI jur3A nahIM rhtaa| padArtha kI upalabdhi ke binA bhI mana saMtoSa se itanA bhara jAtA hai ki sArI cAha miTa jAtI hai, kucha bhI nahIM caahie| mAnasika toSa maMtra kI dUsarI niSpatti hai| isI prakAra maMtra kI ArAdhanA se smRtizakti kA vikAsa hotA hai, vauddhika zaktiyoM kA vikAsa hotA hai aura anubhava kI cetanA jAgatI hai| ye mAnasika niSpattiyAM haiM jo pratyakSa anubhava meM AtI haiN| maMtra kI ArAdhanA kA zarIra para bhI prabhAva hotA hai| maMtra kI ArAdhanA jaise-jaise vikasita hone lagatI hai, anAyAsa hI vyakti kI AMkhoM meM AMsU uchala par3ate haiN| zarIra romAMcita ho jAtA hai| kaMTha gadgada ho jAtA hai| vANI bhArI-sI ho jAtI hai| ye zArIrika lakSaNa prakaTa hone lagate haiN| vAsthya kA bhI parivartana hotA hai| . japa karane vAlA yA maMtra kI ArAdhanA karane vAlA vyakti kSaya, aruci agni kI maMdatA Adi-Adi bImAriyoM para niyaMtraNa pA letA hai| bImAriyAM samApta ho jAtI haiN| ___ eka bAta maiM spaSTa kara denA cAhatA hUM ki jahAM mAnasika upalabdhiyoM kA prazna hai, maiM apane anubhava ke bala para kaha sakatA hUM ki ye upalabdhiyAM hotI haiM, kiMtu jahAM taka zArIrika upalabdhiyoM kA prazna hai, maiMne isa dizA meM abhI taka koI prayoga nahIM kiyA hai isalie maiM apane anubhava ke AdhAra Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmaMtra : niSpattiyAM-kasauTiyAM : 66 para yaha nahIM kaha sakatA ki aisA hotA hI hai| kiMtu siddhAMtataH aisA lagatA hai ki yaha hotA hai, isameM koI saMdeha nahIM hai| jo bAta apane anubhava meM AtI hai, jisakA svayaM anubhava hotA hai, usake viSaya meM pUre AtmavizvAsa ke sAtha kucha bhI kahane meM koI kaThinAI nahIM hotI, kiMtu jisakA vyakti svayaM prayoga nahIM kara letA, usake viSaya meM balapUrvaka kucha kahanA dUsare ko bhulAve meM DAlane jaisA hai| yaha ucita nahIM hotaa| yaha saca hai ki maMtra kI ArAdhanA se aisA hotA hai kiMtu maiM Apako yaha nahIM kaha sakatA ki yaha merA apanA anubhava hai| maMtra kI ArAdhanA jaise-jaise Age bar3hatI hai| saMkalpa-zakti kA vikAsa hotA calA jAtA hai| isase icchAzakti bahuta vikasita hotI hai, prabala hotI hai| isase eka prakAra kA kavaca hamAre cAroM ora bana jAtA hai| taba bAhara kA AkramaNa, bAhara kA saMkramaNa, bAhara kA kuprabhAva usa kavaca ko bhedakara vyakti kI cetanA taka nahIM pahuMca paataa| vaha bAhara hI raha jAtA hai| saMkalpazakti aura prANa-zakti kA vikAsa hotA hai| AbhAmaMDala, lezyAoM kA gherA aura eka vicitra prakAra kA orA--ye sAre hamAre zarIra ke AsapAsa, cAroM ora eka valayAkAra meM bana jAte haiN| saMkalpa-zakti kA bahuta bar3A mahattva hai| sAdhanA kI yaha dhurI hai| cAhe Apa prekSA kA abhyAsa kareM, dIrghazvAsa kA abhyAsa kareM, zarIra-prekSA yA caitanya-kendra-prekSA kA abhyAsa kareM, lezyAoM kA dhyAna kareM yA aura kucha bhI prayoga kareM, pratyeka prayoga kI pRSThabhUmi meM jisa sAmagrI kI jarUrata hai, usa sAmagrI kA sabase mahattvapUrNa upakaraNa hai----saMkalpa-zakti, icchaa-shkti| jaba taka saMkalpa-zakti kA vikAsa nahIM hotA taba taka prekSA-dhyAna ke agrima abhyAsa meM Ane vAle avarodhoM ko nahIM miTAyA jA sakatA, Ane vAlI bAdhAoM aura vighnoM kA nirAkaraNa nahIM kiyA jA sktaa| eka vighna AtA hai aura ghaTane Tika jAte haiN| eka bAdhA AtI hai aura vyakti calate-calate ruka jAtA hai| eka bAdhA AtI hai aura sAdhanA kI dizA hI badala jAtI hai| yaha dizA kA parivartana, gati kA parivartana, sthiti kA parivartana bAdhAoM ke kAraNa hotA hai| isalie sAdhanA karane vAle vyakti ko pahale yaha socanA cAhie ki bAdhAoM kA nivAraNa kaise kiyA jaae| jaba taka sAdhaka bAdhAoM ke nivAraNa kA upAya sAtha lekara nahIM calatA taba taka Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 : eso paMca NamokkAro vaha ThIka nahIM cala paataa| bAdhAoM ke nivAraNa kA upAya hamAre hAtha meM honA caahie| bAdhAeM AMtarika bhI haiM aura bAhya bhI haiN| bhItara se--mana se Ane vAlI bAdhAeM bhI haiM aura vAtAvaraNa se Ane vAlI bAdhAeM bhI haiN| donoM bAdhAoM ke bIca se vyakti ko gujaranA hotA hai| isake lie pUrI taiyArI aura sAmagrI caahie| usa sajA kA sabase pahalA bhAga hai--saMkalpa-zakti kA vikAsa, icchA-zakti kA vikaas| eka ziSya ne apane guru se pUchA- 'gurudeva ! sAmane itanI bar3I caTTAna hai| kyA isa para bhI kisI kA zAsana hai ?' guru ne kahA-'hAM, hai|' 'kisakA zAsana hai ?' 'lohe kaa| hathaur3A yA chenI jaba isa para lagatI hai taba cUra-cUra ho jAtI hai|' 'lohe para kisakA zAsana hai ?' 'ziSya ! lohe para Aga kA zAsana hai| kitanA bhI lohA ho, Aga use pighAla detI hai|' 'gurudeva ! Aga itanI zaktizAlI hai, usa para kisakA zAsana hai ?' 'ziSya ! Aga para pAnI kA zAsana hai|' 'gurudeva ! pAnI para kisakA zAsana hai ?' 'ziSya ! pAnI para vAyu kA zAsana hai|' 'gurudeva ! vAyu para kisakA zAsana hai ?' 'ziSya ! vAyu para saMkalpa-zakti kA zAsana hai| jisakI saMkalpa-zakti balavAn hotI hai, vaha vAyu ko vaza meM kara letA hai| sAmAnyataH vyakti eka minaTa meM 15-17 zvAsa letA hai| dIrghazvAsa ke abhyAsa meM, saMkalpa-zakti ke sahAre vaha eka minaTa meM cAra, do yA eka zvAsa bhI lene laga jAtA hai| saMkalpa-zakti ke dvArA vAyu para niyaMtraNa ho jAtA hai| saMkalpa-zakti ke prayoga se zvAsa ko bAhara yA bhItara roka sakate haiN| bAhara kA zvAsa bAhara aura bhItara kA zvAsa bhItara hI ruka jAtA hai| vAyu para saMkalpa-zakti kA niyaMtraNa hotA hai| jisa vyakti / saMkalpa-zakti kA vikAsa kara liyA, saMkalpa-zakti kI sAdhanA kara lI, pa Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmaMtra : niSpattiyAM-kasauTiyAM : 101 vyakti ne samUce bhUtala para, vizva kI sArI racanA para apanA niyaMtraNa pA liyaa| jisane saMkalpa-zakti kA vikAsa nahIM kiyA, usane kucha bhI nahIM kiyaa| vaha calatA hai to lar3akhar3AtA hai, baiThatA hai to susta banakara baiThatA hai aura khar3A hotA hai to lar3akhar3AtA-sA hI khar3A hotA hai| vyakti koI bhI kAma kare, saMkalpa-zakti ke abhAva meM vaha kArya kA prAraMbha ruAMse kI sthiti meM hI karatA hai aura kArya kI saMpannatA bhI ruAMse kI sthiti meM karatA hai| rote-rote hI zurU karatA hai aura rote-rote hI pUrA karatA hai| jisa vyakti kI saMkalpa-zakti dRr3ha ho jAtI hai vaha duniyA se ajeya vana jAtA hai, cAhe phira vaha kucha bhI na kre| jisake pAsa saMkalpa-zakti nahIM hotI, usake pAsa saba kucha hone para bhI vaha apane-Apako dIna, hIna anubhava karatA haiN| isa AMtarika dInatA ko, mana se utpanna hone vAlI dInatA ko miTAne kA yadi koI upAya hai to vaha hai sNklp-shkti| kucheka vyakti hInabhAvanA se itane grasta hote haiM ki ve hara bAta meM hInatA kA hI anubhava karate haiN| ve pratyeka kArya ko nirAzA ke vAtAvaraNa meM hI prAraMbha karate haiN| calate samaya socate haiM-cala to rahe haiM, ghara surakSita pahuMceMge yA nahIM ? bAjAra meM jA rahe haiM, durghaTanA se baceMge yA nahIM ? nirAzA hI niraashaa| eka vyakti ne mujhe batAyA-maiM rAta ko jaba sotA hUM to yaha AzaMkA banI kI banI rahatI hai ki kahIM kamare kI chata nahIM TUTa jaae| jaba maiM pula se gujaratA hUM to ciMtA rahatI hai ki pula na TUTa jaae| bhaya hI bhy| AzaMkA hI aashNkaa| nirAzA hI niraashaa| yaha saba mana kI durbalatA ke kAraNa hotA hai| mana itanA durbala bana jAtA hai ki vyakti cAroM ora se bhaya, nirAzA aura AzaMkA se grasta ho jAtA hai| cAroM ora se nirAzA barasane lagatI hai| yaha saba kucha hotA hai saMkalpa-zakti ke abhAva meN| jisakI saMkalpa-zakti dRr3ha hotI hai, vaha TUTate hue puloM para se bhI haMsate-haMsate gujara jAtA hai aura kabhI-kabhI TUTane vAlA pula bhI saMkalpa-zakti se saMpanna vyakti ke calane para kSaNa-bhara ke lie TUTane se ruka jAtA hai| saMkalpa-zakti ke dvArA aise paramANuoM kA saMkramaNa hotA hai ki hone vAlI durghaTanA bhI Tala jAtI hai| maMtra kI sAdhanA kA bahuta bar3A pariNAma, upalabdhi yA niSpatti hai--saMkalpa-zakti kA vikaas| isake sAtha hama prANa ko bhI smjheN| Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 : eso paMca NamokkAro hamAre zarIra meM sabase adhika sakriyatA paidA karane vAlA hai--taijasa zarIra, vidyut shriir| jaba taka hamArA yaha taijasa zarIra zaktizAlI nahIM hotA taba taka koI bhI prANa zaktizAlI nahIM hotaa| prANa dasa haiM--pAMca indriyoM ke pAMca prANa, mana prANa, vacana prANa, zarIra prANa, zvAsa prANa aura AyuSya prANa / ye dasoM prANa taijasa kI zakti ke binA niSprANa ho jAte haiN| sAre camatkAra vidyut se niSpanna hote haiN| vartamAna ke vijJAna ne jo bhI vikAsa kiyA hai, vaha sArA vidyut kA RNI hai| sArA vikAsa UrjA ke AdhAra para huA hai| Aja yadi vidyut na ho to sArA vijJAna hI samApta ho jaae| hamArA zarIra sadA se vaijJAnika hai| isa zarIra meM vaijJAnika yuga anAdikAla se cala rahA hai| Aja ke vaijJAnika yuga kI Ayu 400, 500 varSoM kI hai, kintu manuSya ke zarIra meM vaijJAnika yuga kI Ayu ananta kAla kI hai| ___hamAre zarIra kI pratyeka kozikA vidyut paidA karatI hai| hamArA mastiSka dhArAvAhI vidyut paidA karatA hai| hamAre zarIra kA kaNa-kaNa sAMgharSaNika vidyut utpanna karatA hai| isa samUce vidyut kA jenareTara hai --taijasa zarIra / yaha zarIra jaba zaktizAlI hotA hai taba saba ThIka calatA hai aura yaha zarIra jaba maMda ho jAtA hai taba saba kucha gar3abar3A jAtA hai| maMtra kI ArAdhanA ke dvArA taijasa zarIra ko sakriya banAyA jAtA hai| maMtra kI ArAdhanA kA sabase pahalA prabhAva par3atA hai taijasa zarIra para / jaba taka taijasa zarIra taka maMtra nahIM pahuMcatA taba taka maMtra saphala bhI nahIM hotaa| vaha mAtra zabda kA punarAvartana banakara raha jAtA hai| ___ maMtra kI saphalatA kA sUtra hai-zabda ko Age pahuMcAte-pahuMcAte sthUla zarIra kI sImAoM ko pAra kara, taijasa zarIra kI sImA meM pahuMcA denA / - jaba maMtra taijasa zarIra taka pahuMca jAtA hai taba vahAM usakI zakti bar3ha jAtI hai| phira taijasa zarIra se jo prANadhArA nikalatI hai usase maMtra zaktizAlI bana jAtA hai| isa sthiti meM zarIra kI zakti bar3ha jAtI hai, mana kI zakti bar3ha jAtI hai aura saMkalpa kI zakti bar3ha jAtI hai| mana kI sArI kriyAoM kI zakti bar3ha jAtI hai| yaha sArA kA sArA ArAdhanA ke dvArA saMbhava ho sakatA hai| kevala sAmagrI se kucha nahIM hotaa| saphalatA ke lie abhyAsa apekSita hotA hai| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmaMtra : niSpattiyAM-kasauTiyAM : 103 Apa yaha na soceM ki maMtra ke viSaya meM sunane, jAnane mAtra se niSpattiyAM mila jaaeNgii| AkAza kI ora dekhA aura niSpattiyAM barasa jaaeNgii| aisA kabhI saMbhava nahIM hai| abhyAsa aura sAdhanA jarUrI hai| sAdhanA ke binA yaha saMbhava nahIM hai| sAmagrI hone para bhI jaba sAdhanA yA abhyAsa nahIM kiyA jAtA taba kaccI sAmagrI se kucha nahIM bntaa| kaccI sAmagrI ko pakkI banAnA caahie| kacce mAla ko pakkA banAnA hotA hai| jaba taka kaccI sAmagrI paka nahIM jAtI, taba taka vaha sAmagrI kucha bhI kAma kI nahIM rhtii| vaha kevala par3I rahane yogya hotI hai| usakA koI bhI upayoga nahIM ho sktaa| bahina ke ghara vivAha thaa| bhAI gyaa| use kapar3e dene the| usane socA, kauna jhaMjhaTa kare ? vaha ruI ke thAla bharakara le gyaa| bahina ne thAla dekhe| Azcaryacakita mudrA meM pUchA-'bhAI ! yaha kyA ? yaha kaisA majAka !' bhAI ne kahA- 'bahina ! tU nahIM smjhtii| sAre kapar3e ruI se hI to banate haiN| maiMne mUla samagrI dI hai|' bhojana kA samaya huaa| sAre bhojana karane baitthe| sabhI ke thAnoM meM miThAI Adi khAdya sAmagrI thii| bhAI ke thAla meM kevala gehUM the| bhAI ne dekhaa| vaha bolA-- 'bahina ! yaha kyA ? kyA kevala gehUM khAe jAte haiM ?' bahina bolI-'bhAI ! sArI sAmagrI gehUM se hI to banatI hai| maiMne mUla sAmagrI parosI hai|' bhAI samajha gayA / kevala kaccI sAmagrI upayogI nahIM hotii| pakane para hI vaha upayogI hotI hai| ___ isI prakAra maMtra kI sArI sAmagrI hai, kiMtu yadi maMtra kI ArAdhanA yA abhyAsa nahIM kiyA jAtA hai to sAmagrI kevala sAmagrI hI banI raha jAtI hai| usase koI niSpatti nahIM hotii| kucha bhI upalabdha nahIM hotaa| sAdhanA bahuta jarUrI hai| sAdhanA ke bAda siddhi kI AzA kI jA sakatI hai, kiMtu binA sAdhanA ke siddhi kI kAmanA karanA nirarthaka hai| maMtra svayaM zaktizAlI hotA hai| usakA varNa-vinyAsa, akSara-saMracanA zaktizAlI hotI hai| eka-eka akSara itanA zaktizAlI hotA hai ki jisakI koI kalpanA nahIM kI jA sktii| Apa ise darzana kI gaharAiyoM meM jAkara smjheN| varNamAlA kA pratyeka akSara 'a', 'A' Adi ananta Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 : eso paMca NamokkAro paryAyoM se yukta hotA hai| pratyeka akSara ke ananta paryAya haiN| ananta avasthAeM ghaTita hotI haiN| hama unakI kalpanA bhI nahIM kara sakate / akSara arthAt akSaraNazIla / usakA kabhI kSaraNa nahIM hotaa| akSara tIna haiMparamAtmA akSara hai, AtmA akSara hai aura varNamAlA kA varNa akSara hai| inakA kabhI kSaraNa nahIM hotaa| ___ akSara kI ananta paryAya haiN| yaha bAta sAmAnyataH samajha meM nahIM aatii| eka choTA-sA baccA bhI 'a', 'A' 'ka', 'kha' raTa letA hai| isase bhASA kA vikAsa hotA hai| bhASA ke dvArA vicAroM kA vinimaya hotA hai| itanI bAta to samajha meM A jAtI hai, kintu eka-eka akSara ke ananta paryAya haiM, usakI ananta zakti hai, yaha bAta samajha meM nahIM aatii| eka AcArya ne isa tathya ko samajhAne ke lie eka grantha kA nirmANa kiyaa| usakA nAma hai--'assttlkssii'| usameM ATha akSaroM kA prayoga hai--'rAjA no dadate saukhym| AcArya ne isa pada ke ATha lAkha artha kie haiN| unhoMne likhA hai-'mere jaisA alpajJAnI vyakti isake ATha lAkha artha kara sakA hai| koI siddha jJAnI isake ananta artha kara sakatA hai|' yaha eka choTA-sA udAharaNa hai| isase hama akSara kI ananta kSamatA ko samajha sakate haiN| maMtra choTA hotA hai, para usameM ananta zakti hotI hai| baragada kA bIja bahuta choTA hotA hai| prAraMbha meM koI yaha kalpanA nahIM kara sakatA ki itanA choTA bIja itanA bar3A vaTavRkSa bana jAegA, jisakI chAMha meM saikar3oM ghor3e bAMdhe jA sakate haiN| itane bar3e-bar3e baragada ke per3a bhArata meM maujUda haiN| Apa svayaM isakA anubhava kreN| 'raM', 'raM' ko leN| inakA uccAraNa kreN| mAtra uccAraNa, mAtra dhvani / inake sAtha maMtra kI bhAvanA na bhI jor3eM, isake sAtha antardhvani ko na bhI jor3eM, ekAgratA ko bhI jor3eM, kevala raM, raM, raM kI dhvani karate jaaeN| kucha hI samaya ke bAda Apa anubhava karane lageMge ki Apake zarIra meM USmA bar3ha rahI hai, tApa bar3ha rahA hai| zarIra jalane lagA hai| dhyAna-kAla meM kaI prakAra ke anubhava hote haiN| kisI sAdhaka ko sUrya kA pratibimba dIkhane lagatA hai to kisI ko candramA kA pUrNa bimba dRggocara hotA hai| kisI ko atyadhika garmI kA anubhava hotA hai to kisI ko Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmaMtra : niSpattiyAM-kasauTiyAM : 105 atyadhika zIta kA anubhava hotA hai| aura bhI aneka prakAra ke anubhava hote haiN| ye sAre anubhava saMkalpazakti, varNazakti yA prekSAzakti ke pariNAma haiN| ye anubhava bahuta bar3e anubhava nahIM haiN| ye pariNAma prAraMbhika haiN| ye bahuta bar3I upalabdhiyAM nahIM haiN| jaba hamane yaha mAna liyA ki hamAre sthUla zarIra ke bhItara taijasa zarIra baiThA hai, teja kA puMja vidyamAna hai, usake jAgaraNa se yadi kucha prakAza mila jAe to kauna-sI bar3I bAta hai ? koI bar3I bAta nahIM hai| yaha jo nahIM dIkhatI hai, vaha bar3I bAta hai| jo dIkhatI hai vaha bar3I bAta nahIM hai| jaba hama bAhara hI bAhara dekhate haiM, mana ko bhItara le jAte hI nahIM, mana ko daur3Ate hI rahate haiM, kabhI rokate nahIM, taba kucha bhI dikhAI nahIM detaa| jaba hama mana kI dizA ko mor3a dete haiM, vAhara se bhItara le jAte haiM, usakI daur3a ko samApta kara use eka khUTe-se bAMdha dete haiM, taba vaha prakAza dIkhanA sAmAnya ho jAtA hai / yadyapi yaha sAmAnya-sI bAta hai, phira bhI isakA apanA mahattva hai, kyoMki isase AdamI kA dRSTikoNa badala jAtA hai| AdamI kI zraddhA gAr3ha ho jAtI hai, AsthA dRr3ha ho jAtI hai| jaba taka apanA koI anubhava nahI hotA taba taka AdamI ko lagatA hai ki usakI sAdhanA phala nahIM lA rahI hai| anubhava choTA ho yA bar3A, vaha bahuta kAma kA hotA hai| __jIvana kI dizA kA parivartana aura dRSTikoNa kA parivartana---yaha prekSAdhyAna kA prayojana hai| prekSA-dhyAna se yaha ghaTita hotA hai| maMtra kI ArAdhanA bhI prekSA-dhyAna kA hI eka aMga hai| prekSA-dhyAna kI pUrI prakriyA dRSTikoNa badalane kI prakriyA hai| jaba dRSTi badala jAtI hai tava jIvana kI dizA apane-Apa badala jAtI hai, kucha bhI upadeza kI jarUrata nahIM hotii| maiMne yaha anubhava kiyA hai ki sAdhanA se sacamuca vyakti badala jAtA hai| yaha badalAva ghaTita hotA hai Antarika parivartana se / vyakti anubhava ke kSaNa meM jAga jAtA hai| anubhava ke Age tarka calatA nhiiN| vyakti kitanA hI par3hA-likhA yA tArkika ho, jaba vaha eka anubhava kI sthiti se gujara jAtA hai, taba usake sAre tarka nirasta ho jAte haiN| anubhava ko use svIkAra karanA hI par3atA hai| tarka usa anubhava ko nahIM kATa skte| eka vyakti tarka ko sahArA banAkara claa| sAdhanA kA krama calatA rhaa| do-cAra dina use kucha bhI hAtha nahIM lgaa| eka dina dhyAna-kAla meM Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 : eso paMca NamokkAro akasmAt koI anubhava jAgA aura usakI tArkika dRSTi samApta ho gii| vaha badala gyaa| cetanA ke cAra stara haiM : 1. indriya-cetanA kA stara / 2. mAnasa-cetanA kA str| 3. bauddhika-cetanA kA stara / 4. anubhava-cetanA kA stara / indriya-cetanA ke stara se Upara hai mAnasa-cetanA kA stara aura usase Upara hai bauddhika-cetanA kA stara aura usase bhI Upara hai anubhava-cetanA kA str| yaha pradhAna hai| . indriya-cetanA sAmAjika saMparkoM se vikasita hotI hai| mAnasa kI cetanA sAmAjika saMparkoM aura zikSA ke vAtAvaraNa meM saMpanna hotI hai| bauddhika cetanA sAmAjika samparkoM aura vizeSa adhyayana --cintana-manana ke dvArA vikasita hotI hai| kintu anubhava kI cetanA eka mAtra dizA badalane se hI vikasita hotI hai| jaba taka mana kI dizA ko mor3akara bAhara se bhItara kI ora nahIM kiyA jAtA, taba taka anubhava kI cetanA vikasita nahIM hotI, phira cAhe vyakti par3hA-likhA ho yA anapar3ha, ucca stara para jIne vAlA ho yA sAmAnya stara pr| aise vyakti ko anubhava nahIM ho sktaa| jaba taka anubhava nahIM hotA, taba taka vyakti yaha nahIM kaha sakatA ki yaha merA anubhava hai| maiMne ise sAkSAt kiyA hai| usakA apanA kucha bhI nahIM hotaa| vaha kevala udhAra lI huI bAtoM ko doharAtA jAtA hai, udhAra detA jAtA hai aura vaha udhAra vAlI bAta Age calate-calate itanI dUra calI jAtI hai ki mUla kA kahIM patA nahIM lgtaa| hama saba isa sthiti meM jI rahe haiN| eka vyakti kisI se zAstra udhAra letA hai aura dUsaroM ko bAMTa detA hai| yaha krama calatA rahatA hai| yaha krama itanA dUra calA jAtA hai ki yaha socane kA maukA hI nahIM milatA ki mUla kyA hai ? Aja ke yuga kI sabase bar3I mAMga yA jarUrata yaha hai ki mUla pUMjI para hamArA dhyAna kendrita ho, anubhava para hamArA dhyAna kendrita ho| hama mahAvIra ko isalie tIrthaMkara mAnate haiM ki unhoMne anubhava kiyA, sAkSAtkAra kiyA aura phira Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmaMtra : niSpattiyAM-kasauTiyAM : 107 logoM ko btaayaa| jitane avatAra, AcArya, tapasvI aura sAdhaka hue haiM, unakI vANI ko loga isalie zirodhArya karate haiM ki unhoMne satya kA pahale sAkSAtkAra kiyA, anubhava kiyA aura phira logoM ko btaayaa| kintu Aja loga udhAra lI huI bAtoM ke AdhAra para apanI yAtrA ko calA rahe haiN| jIvana-yAtrA ko hI nahIM, ve dharma kI yAtrA ko bhI udhAra ke bala para hI calA rahe haiN| yaha eka AzcaryakArI bAta hai| ___ sAdhanA karane vAle loga isa bhrAMti se nikalakara satya ke sAkSAtkAra kI ora calane kA saMkalpa lekara calate haiN| ve mUla pUMjI ko khojane ke lie prayatna karate haiN| kevala udhAra se kAma calAne meM unheM saMtoSa nahIM hotaa| ve mUla ko pAne lie prayatna karate haiN| daravAjA khulatA hai aura gati prAraMbha ho jAtI hai| kintu pahuMcanA bahuta dUra hai| eka caraNa Age bar3hane-mAtra se lakSya kI prApti nahIM ho jaatii| jaba caraNa nirantara calate haiM taba lakSya nikaTa A jAtA hai| maiMne pahale kahA thA ki 'Namo arahaMtANaM' ke akSara-akSara kA dhyAna kreN| dhIre-dhIre camakate hue zveta varNa ke akSara sAkSAt ho jaaeNge| isake lie nirantara abhyAsa karanA hogaa| abhyAsa-kAla tIna mahIne kA bhI ho sakatA haiM aura chaha mahIne kA bhI ho sakatA hai aura bhI adhika ho sakatA hai| dhIre-dhIre usakI niSpatti sAmane Ane lgegii| utAvalI na kreN| utAvalApana sAdhanA kA vighna hai| dhairya apekSita hotA hai| Aja ke yuga kI sabase bar3I bImArI hai---utAvalApana / Aja ke AdamI meM dhairya nahIM hai| vaha bImAra hotA hai prAtaHkAla aura svastha ho jAnA cAhatA hai zAma tk| pratyeka kSetra meM yaha utAvalApana hai| yuga ne vikAsa kiyA hai| yuga kI raphtAra bar3hI hai| aisI sthiti meM AdamI intajAra karatA rahe, yaha saMbhava nahIM hai| pahale ke jamAne meM AdamI ghara se nikalatA aura do-tIna mahInoM ke bAda kalakattA pahuMca jaataa| Aja kA AdamI kalakattA jAne ke lie do-tIna mahIne to kyA, do-tIna dina kI bhI pratIkSA nahIM kara sktaa| vaha do-tIna ghaMToM meM hI vahAM pahuMca jAnA cAhatA hai aura Aja pahuMca bhI jAtA hai| bAta bahuta spaSTa kara denA cAhatA hUM ki prekSA-dhyAna kI sAdhanA meM, maMtra kI ArAdhanA meM hama vartamAna yuga ke isa prabhAva ko, utAvalepana ko, adhairya ko, kAma meM na leN| yaha zAzvata satya Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 : eso paMca NamokkAro hai| zAzvata ke sAtha koI samajhautA nahIM ho sakatA, koI parivartana nahIM ho sktaa| sAdhaka dhairya rakheM, pratIkSA kareM, utAvale na hoN| jo lakSya cunA hai, jIvana kA dhyeya banAyA hai, usa para pUre Atma-vizvAsa ke sAtha caleM, dhairya se calate jAeM, zakti kA vikAsa kreN| aisI sthiti meM nizcita hI eka dina lakSya taka pahuMca jaaeNge| Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11. om abhivyakti ke do sAdhana-akSarazruta aura anakSarazruta / zabda jJAna kA vaahk| zabda kA prakAza DAlane vAle do zAstra-zabdazAstra aura maMtrazAstra / maMtrazAstra ke anusAra zabda kI tIna avasthAeM-saMjalpa, antarjalpa aura jnyaanaatmk| akSara ke tIna prkaar| so'haM kA mhttv| om kI niSpannatA ke vividha dRSTikoNa / om ekAkSarI mNtr| isake jApa se hone vAlA laabh| maMtra-jApa meM uccAraNa kA mahattva / oMkAra ke sAtha raMgoM kA yog| * * oMkAraM biMdusaMyuktaM, nityaM dhyAyanti yoginH| kAmadaM mokSadaM caiva, oMkArAya namo nmH|| hama saba do prakAra ke jagat meM jIte haiN| eka hamArA AdhyAtmika jagat hai, AMtarika jagat hai aura dUsarA bAhya jagat / antarjagat meM hama akele hote haiM aura bAhya jagata meM hamArA samAja hotA hai| hamArA jJAna kA jIvana antara jagat hai| vaha sadA bhItara rahatA hai, kabhI bAhara nahIM aataa| yadi manuSya korA jJAnI hI hotA to vaha nitAMta akelA hotaa| vaha sAmAjika Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 : eso paMca NamokkAro kabhI nahIM bntaa| hamArA sAmAjika jIvana banatA hai bhASA ke dvArA, zabda ke dvaaraa| jJAna aura bhASA kA jaba se yoga huA hai taba se manuSya bAhya jagat meM AyA aura usane apanA vistAra kiyaa| zabda ne manuSya ko vistAra diyA, bAhya jagat kA nirmANa kiyA aura eka dvaita paidA kiyaa| manuSya do jagat meM jIne vAlA prANI bana gyaa| jJAna apane-Apa meM sthApya hotA hai| usake dvArA kisI ko bhI abhivyakti nahIM dI jA sktii| kevala jAnA jA sakatA hai, para apanA jAnA huA dUsare taka nahIM pahuMcAyA jA sktaa| jJAna jaba dUsare taka nahIM pahuMcatA taba samAja nahIM bntaa| samAja kA mUla AdhAra hai abhivyakti, jJAna kA vinimaya, pratyeka ke jJAna kA pratyeka taka phuNcnaa|| abhivyakti ke do sAdhana haiN| zAstrIya zabdAvalI meM unheM akSarazruta aura anakSarazruta kahA jAtA hai| hama apane jJAna ko dUsaroM taka pahuMcAte haiM yA to akSara ke dvArA yA anakSara ke dvArA-saMketa ke dvaaraa| aMgulI kA eka iMgita kiyA jAtA hai aura dUsarA vyakti mana ke bhAva ko jAna letA hai| tarjanI hilatI hai aura sAmane vAlA vyakti tarjanA kA anubhava kara letA hai| aMgUThA hilatA hai aura sAmane vAlA vyakti apane prati kie jAne vAle vyaMgya kA anubhava kara letA hai| hamAre zarIra aura avayavoM ke iMgita apanA artha samajhA dete haiN| phira bhI vaha anakSara zruta itanA kama artha samajhA pAtA hai ki usase hamArA pUrA vyavahAra nahIM calatA, bahuta thor3A vyavahAra calatA hai| yadi yaha anakSara zruta hI hotA, yadi saMketoM ke mAdhyama se hI manuSya apane mana kI bhAvanAoM ko vyakta kara pAtA to vaha Aja ke vikAsa bindu taka kabhI nahIM pahuMca paataa| vikAsa kA bar3A srota hai--akSarazruta / Aja jitanA vikAsa huA hai, usakA mAdhyama hai akSara, zabda yA bhaassaa| bhASA ke dvArA apane mana kI bAta ko vyakta karane meM sahaja suvidhA hotI hai aura manuSya apanI sArI bhAvanA ko dUsaroM taka pahuMcA detA hai, dUsaroM ko samajhA detA hai| jJAna aura vijJAna kA samUcA vikAsa, saMskRti kA samUcA vikAsa, mAnava jAti kA samUcA vikAsa bhASA ke mAdhyama se huA hai| isakI dArzanika prakriyA ko bhI samajha leN| hamAre bhItara cetanA hai| vaha apane-Apa meM sakriya rahatI hai| bAhya vastu ke lie niSkriya bhI rahatI hai| cetanA kI sattA eka labdhi hai, eka upalabdhi hai| vahI cetanA jaba bAhya jagat ko Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ om : 111 jAnane ke lie sakriya hotI hai taba upayoga bana jAtI hai| jJAna kI do avasthAeM haiN| eka avasthA hai usakA anAvRta honA aura dUsarI avasthA hai jJeya ko jAnane meM sakriya honaa| ye donoM avasthAeM antarjagat kI avasthAeM haiN| ye bAhya jagat meM kabhI prakaTa nahIM hotiiN| ye amUrta haiN| inakA svarUpa hamAre sAmane nahIM aataa| koI bhI vyakti kisI dUsare vyakti ke jJAna ko kabhI samajha nahIM pAtA, kabhI pakar3a nahIM paataa| antar jagat aura bAhya jagat ke madhya meM tIna setu haiM--zarIra, vANI aura mana / ye antar jagat ke prakAra ko bAhya jagat taka pahuMcAte haiN| amUrta jaba mUrta ke sAtha jur3atA hai, taba vaha zruta banatA hai| zAstra, Agama yA vAGmaya banatA hai| mana, mana se Age vAk aura vAk se Age kAya--ina tInoM ke karma jar3e hue haiN| mana meM koI vicAra paidA huA aura vaha vAka meM utarA, vAGmaya banA, vANI meM aayaa| use vANI meM Ane ke lie kAyA ke taMtra ne usakA pUrA sahayoga kiyaa| uccAraNa ke sthAna, jinase zabda uccarita hote haiM, sakriya bane aura mana kA bhAva prakaTa ho gyaa| jo agamya thA vaha gamya bana gayA, jo antarjagat meM thA vaha bAhyajagat meM A gyaa| __maiMne mana meM socA-mujhe vahAM jAnA hai| kintu jaba maiMne bhASA ke dvArA prakaTa kara diyA ki mujhe vahAM jAnA hai, taba vaha antarjagat kI ghaTanA nahIM rahI, vaha bAhya jagat kI ghaTanA ho gii| mana kI agamya vAta dUsaroM ke lie gamya bana gii| ___zabda kI zakti ke dvArA hamArA jJAna bAhya jagat meM avatarita hotA hai| yadi zabda kA vAhana na mile to jJAna bhI kabhI bhI bAhya jagat meM apane astitva ko prakaTa nahIM kara paataa| yaha hai jJAna aura zabda kA saMbaMdha / zabda para zabdazAstriyoM ne kAphI vimarza kiyA hai| dUsarI ora maMtrazAstriyoM ne bhI kAphI vimarza kiyA hai| zabda para do zAstra prakAza DAlate haiM--zabdazAstra aura maMtrazAstra / jJAna bhItara hotA hai| vaha zabda ke mAdhyama se bAhara AtA hai| jJAna bhItara pahuMcatA hai taba bhI zabda ke mAdhyama se pahuMcatA hai| dUsarA vyakti mujhe kucha batAtA hai, jise maiM nahIM jaantaa| vaha bAta mujhe zabda ke mAdhyama se upalabdha huii| zabda ne bhItara kI yAtrA zurU kI aura vaha mere jJAna ke sAtha jur3a gyaa| jJAna kA sparza kara apane artha ko vahAM taka pahuMcA diyaa| yaha prakriyA hai jJAna kI bAhara se bhItara taka Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 : eso paMca NamokkAro pahuMcane kii| mere bhItara kA jJAna bhI isa prakriyA se dUsare taka pahuMcatA hai| merA jJAna mere bhItara rahatA hai aura dUsare kA jJAna dUsare ke bhItara rahatA hai, kintu zabda ke mAdhyama se hama jJAna kA vinimaya kara dete haiM, eka-dUsare ke jJAna ko apanA banA lete haiN| yaha hamArA jJAna-mImAMsA aura zabdazAstrIya mImAMsA kA pakSa hai| isakA dUsarA pakSa sAdhanA kA hai, maMtrazAstra kA hai| maMtrazAstra ke anusAra zabda kI pahalI avasthA hai--saMjalpa, jo teja svara meM bolA jAtA hai| yaha bhASyAvasthA ---bolI jAne vAlI avasthA hai| dUsarI avasthA hai--antarjalpa, jaba zabda bAhara sunAI nahIM detA athavA uccarita nahIM hotA taba antarjalpa hotA hai| tIsarI avasthA jJAnAtmaka hai| vahAM antarjalpa bhI samApta ho jAtA hai, bhASA jJAna ke rUpa meM zeSa raha jAtI hai| maMtrazAstra meM vAk ko baikharI, vAk-prayoga (vacanayoga) ko madhyamA aura jJAnAvaraNa ke vilaya yA jJAna ke upayoga ko pazyaMtI kahA jAtA hai| vaha jJAna jaba labdhi meM calA jAtA hai, jJAna kI sahaja kSamatA meM badala jAtA hai taba vaha parAvAka bana jAtA hai| jJAna kI yaha sArI yAtrA akSara ke dvArA hotI hai| akSara kA kabhI kSaraNa nahIM hotaa| pratyeka manovijJAnI vyakti meM akSara kA bodha hotA hai| sote-jAgate vaha jJAna avyakta yA vyakta rUpa meM upasthita rahatA hai| akSara tIna prakAra ke hote haiM1. saMjJA akSara-akSara kI AkRti / 2. vyaMjana akSara-akSara kA uccaarnn| 3. labdhi akSara-akSara kA jnyaan| jJAnAtmaka kSamatA vAlA akSara labdhi akSara hotA hai| vyaMjana akSara vAk ke rUpa meM prakaTa hotA hai| apane vAcya artha ko bAhya jagat meM prakaTa karatA hai| saMjJA akSara eka nizcita AkAra kA hotA hai, jo lipi meM prayukta hotA hai| lipi kA bhI bar3A mahattva hai| hama jitanI bhI rekhAeM khIMcate haiM una rekhAoM kA bar3A mahattva hotA hai| choTI-sI rekhA khIMcate haiM aura usameM eka vizeSa prakAra kI kSamatA A jAtI hai| AkAra aura mudrA kA bhI mUlya kama nahIM hai| AdamI siMhAsana kI mudrA meM baiThatA hai| eka AkAra banatA hai aura ThIka pirAmiDa kA AkAra bana jAtA hai| pirAmiDa ke AkAra meM kosmika re ko pakar3ane kI kSamatA A jAtI hai| hama usa duniyA meM jIte haiM jahAM Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ om : 113 samUce sauramaMDala ke vikiraNa hama taka pahuMcate haiN| vibhinna mudrAoM aura vibhinna AkRtiyoM meM vibhinna saura vikiraNoM ko grahaNa karane kI kSamatA hotI hai| jaba hama siddhAsana kI mudrA meM hote haiM to eka viziSTa prakAra ke vikiraNoM ko grahaNa karate haiN| jaba hama 'a' kA lipi-vinyAsa karate haiM, 'a' ko likhate haiM taba 'a' akSara likhate hI usake mAdhyama se viziSTa prakAra ke vikiraNoM ko grahaNa karane laga jAte haiN| jaba 'u' kA lipi-vinyAsa karate haiM taba dUsare prakAra ke vikiraNoM ko grahaNa karane laga jAte haiN| isa paristhiti ke saMdarbha meM, vAk aura artha ke saMdarbha meM, jJAna aura zabda ke saMdarbha meM jaba hama 'om' para vicAra karate haiM to lagatA hai ki yaha zabda apane Apa meM bahuta mUlyavAn hai| zabda kI mUlyavattA para hamane do dRSTiyoM se vicAra kiyA hai| eka hai-zabda kI prANazakti kI samayojanA, prANazakti ke sAtha hone vAlA zabda kA saMbaMdha aura dUsarI hai--bhAvanAtmaka vizeSatA, usake pIche hamArI kyA bhAvanA jur3I hotI hai| pahalA prazna hai prANavattA kaa| hama jo kucha kara rahe haiM, vaha sArA kA sArA kArya prANazakti ke dvArA kara rahe haiN| taijasa zarIra ke mAdhyama se prANa kI dhArA niHsRta hotI hai| vaha hamAre samUce jIvana-taMtra ko saMcAlita karatI hai| prANa kI dhArA yA vidyut kI dhArA jitanI balavatI hotI hai utanI hI hamArI kSamatAeM bar3ha jAtI haiN| hama nirantara zvAsa lete haiN| zvAsa prANa kA IMdhana hai| usake dvArA prajvalita hotA hai| hama nirantara zvAsa lete haiM, isIlie hamArA taMtra nirantara gatizIla rahatA hai| yogazAstrIya gaNanA ke anusAra eka vyakti eka dina meM ikkIsa hajAra chaha sau zvAsa-prazvAsa letA hai| jaba vaha zvAsa letA hai taba eka prakAra kI dhvani hotI hai| zvAsa chor3atA hai taba bhI dhvani hotI hai| zvAsa chor3ate samaya 'ha' kI aura lete samaya 'sa' kI dhvani hotI hai| ina sahaja donoM dhvaniyoM ke AdhAra para 'so'haM' kA vikAsa huaa| ise 'ajapAjapa kahA jAtA hai| ise japane kI jarUrata nhiiN| yaha binA jape japa ho jAtA hai, isalie isakA nAma 'ajapA' hai| zivasvarodaya meM 'hakAra' ko zivarUpa aura 'sakAra' ko zaktirUpa mAnA gayA hai| haThayoga meM 'hakAra' sUrya yA dakSiNa svara kA pratinidhitva karatA hai aura 'sakAra' candra yA bAyeM svara kA pratinidhitva karatA hai| ina donoM kA sAmya hone para paramAtmabhAva kA vikAsa hotA hai| taMtrazAstra ke anusAra pUrNa varNamAlA Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 : eso paMca NamokkAro oMkAra se utpanna hotI hai| isIlie use 'mAtRkAsU' kahA jAtA hai| ___'so'haM' kA mahattva apanI dhvanigata vizeSatA ke kAraNa hai| prANazakti ke sAtha usakA svAbhAvika saMbaMdha hai, isalie usakA mahattva hai| usake sAtha bhAvanA kA saMbaMdha bhI jur3A huA hai| 'so'haM' kA artha hotA hai-maiM vaha huuN| jo paramAtmA hai vaha maiM huuN| isa bhAvanAtmaka saMbaMdha ke kAraNa 'so'haM' eka bahuta zaktizAlI maMtra bana gyaa| dhvanigata vizeSatA aura bhAvanAtmaka saMvedanA ke kAraNa isakA sthAna mahAmaMtroM kI koTi meM prasthApita hai| _ 'so'haM' meM thor3A-sA parivartana huaa| 'sAkAra' ko haTAyA, 'hakAra' ko haTAyA aura 'om' bana gyaa| 'so'haM' kA parivartita rUpa hai 'om', jo bhASAzAstrIya dRSTi aura dhvani vizleSaNa ke anusAra 'so'haM' ke bahuta nikaTa hai| 'sa' aura 'ha' cale jAte haiM aura zeSa 'om' raha jAtA hai| 'om' hamArI prANagata dhvani hai| prANa ke sAtha sahaja uccarita hone vAlI dhvani hai | isalie isakA bahuta mUlya hai| 'om' kA paryAya zabda hai 'prnnv'| maharSi pataMjali ne ise puruSa kA vAcaka batalAyA hai| 'praNava' prANa ko dene vAlA hotA hai| vaha hamArI prANazakti ko jAgRta karatA hai| 'oMkAra' hamArI prANazakti ko prajvalita karane vAlA hai, isalie usakA bahuta mUlya hai| vaijJAnika yuga meM jitanA UrjA kA mUlya hai utanA hI hamArI AMtarika zakti ke vikAsa meM, jIvanataMtra ke paricAlana meM isakA mUlya hai| isa prAkRtika mUlya ke sAtha sAdhanA kI paraMparAoM ne bhAvanAtmaka mUlya kA bhI yoga kiyA hai| vaidika paraMparA meM 'a, u, m,'---ina tIna akSaroM ke yoga se om zabda niSpanna hotA hai| 'a' brahmA, 'u' viSNu aura 'ma' maheza-ye tInoM zaktiyAM isake sAtha jur3I huI haiN| vaidika paraMparA kA anuyAyI 'oMkAra' kA japa karate samaya apanI prAkRtika prANazakti kA upayoga karatA hai aura sAtha-sAtha apane meM brahmA, viSNu aura maheza kI zakti kA anubhava karatA hai| eka ora usakI prANazakti jAgRta hotI hai to dUsarI ora usakI AMtarika zaktiyAM bhI saMvedanazIlatA ke kAraNa prakaTa hotI haiN| __ jaina paraMparA meM 'om' paMca parameSThI ke pAMca varSoM se niSpanna hotA hai| arhat, azarIra, AcArya, upAdhyAya aura muni-ina pAMca parameSThiyoM ke Adi akSaroM kA yoga karane para 'om' banatA hai ---a+a+A+u+m=om / pUrA namaskAra mahAmaMtra oMkAra meM garbhita hai| eka jaina vyakti 'oMkAra' kA Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ om : 115 japa karate samaya prANazakti se lAbhAnvita hotA hI hai aura sAtha-sAtha paMca parameSThI se apanI tanmayatA kA anubhava karatA hai, apane zarIra ke kaNa-kaNa meM parameSThI paMcaka kI avasthAoM kA anubhava karatA hai| yaha tAdAtmya hotA hai taba AMtarika zaktiyAM usI rUpa meM vikasita hone lagatI haiN| jahAM taka prANazakti kA saMbaMdha hai, donoM paraMparAoM meM koI antara nahIM AtA, kyoMki vaha zarIra ke sAtha jur3I huI ghaTanA hai| jahAM bhAvanAtmaka zakti kA prazna hai vahAM apanI-apanI bhAvanA ke anusAra parivartana ghaTita hone lagatA hai| jaina AcAryoM ne 'om' kI niSpatti kA eka dUsarA rUpa bhI prastuta kiyA hai| a--jJAna, u -darzana aura m--cAritra kA pratIka hai| ina tIna varSoM se niSpanna (a+u+m) oMkAra triratna kA pratIka hai| oMkAra kI upAsanA karane vAlA mokSamArga kI upAsanA karatA hai, jJAna, darzana aura cAritra--tInoM kI upAsanA karatA hai| yaha bhAvanAtmaka saMbaMdha hai| isa prakAra 'om' samUcI varNamAlA aura mAMtrika akSaroM meM eka mUrdhanya akSara bana gyaa| zabda uccAraNa kA eka bahuta bar3A vijJAna hai| maMtrazAstra ne usa para bahuta prakAza DAlA hai| oMkAra ke uccAraNa se jame hue mala dhula jAte haiN| sAdhanA kA prayojana hotA hai mana ko nirmala karanA, mana para pratidina jamane vAle mailoM ko dUra krnaa| jaba maila dUra hote haiM taba Antarika vyaktitva badalatA hai, nADI-saMsthAna nirmala hotA hai| yaha cetanA kI sakriyatA kyA camaDI meM hai ? nhiiN| haDDiyoM meM hai ? nhiiN| mAMsa meM hai ? nhiiN| vaha nAr3I-saMsthAna meM hai| jisakA nAr3I-saMsthAna jitanA nirmala hotA hai vaha utanA hI jJAnavAn aura kriyA meM sakSama hotA hai| nAr3I-saMsthAna meM prANadhArA ke tIna mukhya srota haiN| yoga kI bhASA meM inheM ir3A, piMgalA aura suSumnA kahA jAtA hai| hamArI cetanA ke Urdhvagamana meM, antazcetanA ke vikAsa meM suSumnA kA bar3A yoga hai| hamArI jJAna kI zakti aura karma kI zakti suSumnA se vikIrNa hokara bAhara phailatI hai| jaba prANa kA pravAha ir3A aura piMgalA ke mArgoM se haTakara suSumnA meM praveza karatA hai taba hamArI atIndriya zaktiyAM jAgRta hotI haiM, cetanA kA Urdhvagamana hotA hai, vAsanAeM kama hotI haiM, kAmanAeM kama hotI haiM, rAsAyanika parivartana ghaTita ho jAtA hai, granthiyoM ke srAva badala jAte haiM, vyaktitva kA rUpAntaraNa ho jAtA hai| jisa vyakti se hama acche AcaraNa Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 : eso paMca NamokkAro kI AzA nahIM kara sakate, vaha vyakti suSumnA yA madhyamArga meM prANadhArA pravAhita hone para apane-Apa acchA AcaraNa karane laga jAtA hai| kisI upadeza kI jarUrata nahIM, kisI ko samajhAne kI jarUrata nhiiN| suSumnA ke jAgaraNa dvArA AcaraNa kI zuddhi apane-Apa ho jAtI hai aura usake jAgaraNa meM oMkAra ke japa kA bahuta bar3A yoga ho sakatA hai| oMkAra kA japa tInoM sthitiyoM meM calatA hai--vAka ke rUpa meM, vAk se antarjalpa ke rUpa meM aura suSumnA meM praveza kara jJAna ke rUpa meN| jaba hamArI cetanA prANadhArA ke sAtha pravAhita hone laga jAtI hai usa sthiti meM vyaktitva meM sahaja hI parivartana ghaTita hotA hai, jisakI hama pahale kalpanA bhI nahIM kara skte| ___ zabda kI zakti kama nahIM hotii| usakI dhvani-taraMgeM baMda par3e daravAjoM ko khola detI haiM, ajJAta jJAta ho jAtA hai, zaktihInatA zaktisrota meM badala jAtI hai, duHkha sukha meM badala jAtA hai| bhagavAn mahAvIra ne gautama gaNadhara ko 'uppanne i vA vigame i vA dhuve i vA'-isa tripadI kA maMtra diyA / isake mAdhyama se unakI antazcetanA jAga utthii| unhoMne samUce zruta kA avagAhana kara liyaa| jJAna ke saba dvAra khula ge| zabda meM utara sakane vAlA jJAna unase ajJAta nahIM rhaa| ve zrRta ke pAragAmI bana ge| cilAtIputra bahuta bar3A cora thaa| usane eka kanyA kI hatyA kara ddaalii| hAtha meM usakA sira hai aura talavAra khUna se sanI huI hai| jaMgala meM daur3A jA rahA hai| pulisa pIchA kara rahI hai| usane dekhA, eka sAdhu dhyAna-mudrA meM khar3A hai| sAdhu ke pAsa jAkara bolA--kucha btaao| sAdhu ne kevala tIna zabda uccArita kie---upasama, saMvega, sNvr| ina tIna zabdoM kA uccAraNa huA aura cilAtIputra ekadama badala gyaa| vaha cora se sAdhu bana gyaa| maMtra-zakti ke dvArA usakA rUpa hI badala gyaa| maMtra ke dvArA prakaTa hone vAlI UrjA se vyakti meM jo rUpAntaraNa hotA hai, vaha hama jAnate haiM aura mAnate bhI haiN| hamArI kaThinAI yaha hai ki hama mAnate jyAdA haiM, jAnate kama haiN| oMkAra kA japa karane vAle bhI oMkAra ko mAnate jyAdA haiM, jAnate kama haiN| dUsare maMtroM kA japa karane vAloM kI bhI yahI dazA hai| isIlie hameM zabda kI zakti meM, maMtra-zakti meM vizvAsa kama hai| kevala mAnane se kAma nahIM calegA, kucha jaaneN| eka maMtra ke sAtha bahuta bAteM jur3I huI hotI haiN| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ om : 117 una sabako jAnanA jarUrI hotA hai| oMkAra ekAkSarI maMtra hai| yaha kAmanA kI pUrti karane vAlA aura mokSa dene vAlA--donoM hai| isase prANazakti kA vikAsa hotA hai, isalie kAmanA pUrI hotI hai| isase citta nirmala hotA hai, isalie yaha mokSa dene vAlA hai| hama kisI maMtra kI vizeSatA se prabhAvita hokara usakA japa zurU kara dete haiN| kintu samagra jAnakArI ke abhAva meM pUrA lAbha nahIM uThA paate| maMtra ke japa kA pahalA tattva hai-uccAraNa kaise kareM ? jaba taka uccAraNa kI bAta samajha meM nahIM AtI taba taka usase jo honA cAhie, vaha nahIM hotaa| zabda-zAstra ke anusAra uccAraNa ke ATha sthAna haiM--vakSa, kaMTha, sira, jihvAmUla, dAMta, nAsikA, oSTha aura tAlu / kintu yaha bAta bahuta sthUla jagat kI bAta hai| isase pahale vaha uccAraNa na jAne kitanI avasthAoM ko pAra kara jAtA hai| usakA prAraMbha mUlAdhAra yA zaktikendra se hotA hai| phira vaha taijasa-kendra, Ananda-kendra aura vizuddhi-kendra ko pAra kara tAlu ke pAsa AtA hai aura darzana-kendra-bhRkuTi ke madhya taka pahuMca jAtA hai| usa sthiti meM usakI tejasvitA prakaTa hotI hai| uccAraNa ke bAre meM samyagjJAna nahIM hotA hai to japa se jisa lAbha kI AzA kI jAtI hai, vaha ghaTita nahIM hotaa| maMtra-zAstra vatalAte haiM--bhASya-japa se jo lAbha hotA hai usase hajAra gunA lAbha antar japa se hotA hai aura antar japa se jo lAbha hotA hai, usase hajAra gunA lAbha mAnasika japa se hotA hai| lAbha kI dUsarI sthiti hai bhAvanA kA niyojana / japa ke sAtha hamArA bhAvAtmaka niyojana kaisA hai ? yadi hama kevala zabda ke sAtha caleM, artha kI bhAvanA na kareM to jo lAbha milanA cAhie, vaha nahIM miltaa| japa kI yAtrA zabda se zarU hotI hai| phira zabda chaTa jAtA hai, kevala artha zeSa raha jAtA hai| hama zrotR bhAvanA ko chor3akara ArthI bhAvanA taka pahuMca jAte haiM--jJAnAtmaka sthiti meM pahuMca jAte haiN| usa samaya maMtra caitanya hotA hai--maMtra kA jAgaraNa hotA hai, usakI tejasvitA prakaTa hotI hai| ___ oMkAra ke sAtha raMgoM kA samAyojana karane se usakA japa aura zaktizAlI ho jAtA hai| zAMti, puSTi aura mokSa ke lie yadi oMkAra kA japa karanA hai to zvetaraMga ke oMkAra kA japa kiyA jAtA hai| vibhinna caitanya-kendroM ko jAgRta karane ke lie vibhinna raMgoM ke oMkAra kA japa Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 : eso paMca NamokkAro karanA hotA hai| jJAna-tantuoM ko sakriya banAne ke lie pIle raMga ke oMkAra kA japa karanA hotA hai aura UrjA kI vRddhi ke lie lAla raMga ke oMkAra kA japa karanA hotA hai| japa ke sAre pahaluoM kI samajhakara yadi hama usakA prayoga kareM to oMkAra eka zaktizAlI sAdhana hai--AtmAbhivyakti kA, mana ko nirmala karane kA tathA aneka labdhiyoM aura siddhiyoM ko prApta karane kaa| Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jijJAsitam Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jijJAsitam : 121 prazna-OM ke sthAna para aham ko mahattva dene kA mUla kAraNa kyA hai? uttara---OM kA mahattva bhI kama nahIM hai aura arha kA mahattva bhI kama nahIM hai| donoM kA apanA mahattva hai| hamArA saMsAra sApekSatA kA saMsAra hai| yahAM kisI eka kA asIma mahattva nahIM hotaa| prANazakti ko jAgRta karane ke lie arha kA jitanA mahattva hai utanA OM kA nahIM hai| jaina paramparA meM paMca parameSThI kI ArAdhanA OM ke rUpa meM kI jAtI hai aura namaskAra maMtra ke rUpa meM bhI kI jAtI hai, isakI upAsanA nAnA rUpoM meM kI jA sakatI hai| kintu inakA alaga-alaga upayoga hai| bhinna-bhinna zaktiyoM ko jAgRta karane ke lie bhinna-bhinna rUpoM meM paMca parameSThI kI ArAdhanA karanI hotI hai| prANazakti ko jAgRta karane ke lie 'arha' kA bahuta upayoga hai| haM, hum, hrIM, hUM-inakA bahuta bar3A mahattva hai| prANazakti ke jAgaraNa ke lie arha kA cunAva bahuta mahattvapUrNa hai| prazna-hama zarIra kA AlaMbana nahIM lete, use dekhate haiN| kyA yaha sahI uttara--AlaMbana lenA aura dekhanA-donoM eka bAta hai| AlaMbana kI bhASA meM kaheM to AlaMbana hai aura dekhane kI bhASA meM kaheM to dekhanA hai| maMtra kA AlaMbana kahAM lete haiM, use dekhate haiN| maMtra ke uccAraNa kI bAta to bahuta sthUla hai| use bhI hameM dekhanA hai|| yaha to jaba hama prayoga kareMge tava pUrA samajha meM A jaaegaa| zarIra meM prakaMpana ho rahe haiN| sAmAnyataH Apako kucha bhI patA nahIM clegaa| nAr3I para hAtha rakhate hI prakaMpana mahasUsa hone lageMge zvAsa cala rahA hai| nAka para aMgulI rakhane se usakA AbhAsa hone laga jAtA hai| hamAre bhItara aneka prakAra kI dhvaniyAM ho rahI haiM, kintu hameM unakA patA hI nahIM hai| hama dhvaniyoM ko suna sakate haiM yadi hamArI prANazakti vikasita hotI hai| yadi hamArI ekAgratA vikasita ho aura hama zarIra meM hone vAlI, vizeSataH suSumnA meM hone vAlI dhvani ko suna sakeM, to hameM jJAta Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 : eso paMca NamokkAro hogA ki kitanI vicitra dhvaniyAM ho rahI haiN| bhItara dhvaniyAM hI dhvaniyAM ho rahI haiM, prakaMpana hI prakaMpana hai| sArA AkAza dhvaniyoM se bharA par3A hai| unheM pakar3ane kA sAdhana caahie| darzana kI zakti ke dvArA, jJAna kI zakti ke dvArA, hamAre zarIra meM hone vAlI dhvaniyoM ko sunanA tathA prANazakti yA zabda kA usake sAtha anubhava karanA--yaha hai maMtra kI sAdhanA / AlaMbana aura dekhane meM koI antara nahIM hai prazna--viziSTa upalabdhi sAdhanA ke vikAsa ke dvArA kI jA sakatI hai yA visphoTa ke dvArA ? uttara-vikAsa aura visphoTa meM koI antara nahIM hai| vikAsa kA artha hai--khulanA, caur3A honA / phUla vikasita hotA hai arthAt khula jAtA hai / visphoTa kA artha hai--jo zakti ekatrita par3I hai, usakA khula jaanaa| binA visphoTa hue vikAsa nahIM hotaa| saMskRta koza meM vikAsa aura visphoTa paryAyavAcI mAne gae haiN| phUla kA visphuTana honA hI vikasana honA hai| visphoTa hue binA vikAsa nahIM hotaa| Aja sAmAjika aura Arthika pariveza meM krAMti kI bAta calatI hai| samAja kA vikAsa tabhI hotA hai jaba kucha naye-naye visphoTa hote rahate haiN| cAhe cintana kA visphoTa ho aura cAhe karma kA visphoTa ho| visphoTa kA agalA caraNa hai--vikAsa / cAhe hama donoM ko eka mAna leM yA eka ko kArya aura eka ko kAraNa mAna leN| visphoTa kAraNa hai aura vikAsa kArya / vikAsa ke lie visphoTa atyanta Avazyaka hai| prazna- kyA maMtra kI ArAdhanA sAhasa ko bar3hAne meM sahAyaka hotI hai ? uttara--hAM, maMtra sAhasa bar3hAne kA mAdhyama hai| maiM ise spaSTa kruuN| hama sAhasa kI kitanI hI guNagAthA gAeM, bAteM kareM, jaba UrjA kamajora hai to sAhasa AegA kaise ? jaba taka taijasa zarIra, vidyut zarIra zaktizAlI nahIM hotA taba taka sAhasa kI bAta vyartha hai| jaba taka bijalI kA karaMTa tAroM meM pUrNa rUpa se pravAhita nahIM hotA taba taka balba nahIM jala sktaa| yadi vaha kucha jalegA bhI to usakA prakAza bahuta maMda hogaa| sAhasa ke lie jitanI UrjA cAhie, vaha yadi prApta hotI hai to sAhasa jAga jAegA, anyathA hama sAhasa ke hajAroM gIta gAeM; bAra-bAra kahate raheM ki sAhasa rakho, Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jijJAsitam : 123 sAhasa rakho, kucha bhI honA nahIM hai| peTa kI agni yadi maMda hai to pauSTika bhojana pacegA nahIM, vikAra bddh'aaegaa| agni yadi teja hotI hai to saba kucha khAyA-pIyA bhasma ho jAtA hai| maMtra se UrjA bar3hatI hai| jaba UrjA bar3hatI hai taba sAhasa bhI jAga uThatA hai| prazna--kyA UrjA ghaTatI-bar3hatI rahatI hai yA samAna rahatI hai ? UrjA ke ghaTane-bar3hane ke kAraNa kyA haiM ? ___uttara-UrjA samAna nahIM rhtii| vaha kabhI ghaTatI hai aura kabhI bar3hatI hai| vaha Antarika kAraNoM se bhI ghaTatI-bar3hatI rahatI hai aura bAharI kAraNoM se bhI ghaTatI-bar3hatI hai| upayukta nimitta milate haiM to vaha bar3ha jAtI hai| dina meM jo UrjA hotI hai, vaha rAta meM nahIM hotii| sUrya ke Atapa meM jo UrjA sakriya hotI hai, vaha rAta meM sakriya nahIM hotii| eka prazna AyA ki jainoM meM rAtri-bhojana kA jo niSedha hai usake pIche vaijJAnika dRSTi kyA hai ? maiMne kahA--jaina AcAryoM ne kahA hai ki rAta ko hamArA taijasakendra, agni kA taMtra sikur3a jAtA hai, usakI zakti kSINa ho jAtI hai, isalie rAta ko khAyA gayA bhojana ucita rUpa meM nahIM pctaa| apacA huA bhojana vikRtiyAM paidA karatA hai| bahuta vaijJAnika bAta hai| vAyu kA darda bhI dina meM kama mahasUsa hotA hai, rAta meM usakI ugratA bar3ha jAtI hai| sUrya kI kiraNoM se jo paramANu zarIra ko milate haiM, ve zakti paidA karate haiM, pIr3A kama anubhUta hotI hai| jaise hI rAta AtI hai; zakti prApta honA baMda ho jAtA hai| pIr3A ubhara AtI hai| kucheka bAharI nimittoM se UrjA ghaTatI bhI hai aura bar3hatI bhI hai| UrjA ke ghaTAva-bar3hAva ke Antarika kAraNa bhI haiN| jaba mana meM bure vicAra Ate haiM taba UrjA ghaTa jAtI hai, hamArA AbhAmaMDala (orA) malina ho jAtA hai| jaba vicAra pavitra hote haiM taba UrjA bar3hatI hai, AbhAmaMDala pavitra ho jAtA hai| acche vicAroM aura bhAvanAoM ke sAtha taijasa zarIra kI sakriyatA bar3hatI hai aura vaha adhika zakti paidA karatA hai, zaktizAlI ho jAtA hai| maMtra kI ArAdhanA pavitra upakrama hai isase pavitra vicAra Ate haiM, pavitra bhAvanA AtI hai| ina pavitra vicAroM se UrjA bar3hatI hai| prazna--jaba indriyAM vaza meM nahIM hotI hai, taba saMkalpa-zakti kA vikAsa ho sakatA hai ? jaba saMkalpa-zakti kA vikAsa hotA hai taba kyA indriya aura Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 : eso paMca NamokkAro citta kI ekAgratA kI bAta sadha sakatI hai ? uttara--bahuta Ter3hA prazna hai| eka baccA pahale dina calanA zurU karatA hai| hama nizcita mAnate haiM ki jaba taka pairoM meM vaha zakti nahIM hotI, vaha nahIM cala sakegA aura yaha bhI mAnate haiM ki jaba taka vaha nahIM calegA, usake pairoM meM zakti nahIM aaegii| donoM bAteM sAtha-sAtha haiN| isakA eka hI upAya hai ki baccA lar3akhar3AtA hai to use aMgulI kA sahArA dekara claaeN| lar3akhar3Ane deM, koI nirAzA kI bAta nahIM hai| prAraMbha meM ise nahIM rokA jA sktaa| dhIre-dhIre baccA calanA sIkha jaaegaa| pairoM meM zakti kA saMcAra ho jaaegaa| isI prakAra dhyAna kA abhyAsa kareM, saMkalpa-vikalpa aaeNge| Ane deM, koI cintA na kareM, kintu saMkalpa ko dRr3ha banAe rakheM, 'mujhe dhyAna karanA hI hai|' thor3A lar3akhar3AeMge to saMkalpa bhI bddh'egaa| jaba saMkalpa bar3hegA to zakti bhI bddh'egii| eka bindu aisA AegA ki saMkalpa bahuta dRr3ha ho jAegA, indriyoM kI tAkata bhI bar3ha jAegI, kintu hama una para saMkalpazakti se niyantraNa pA leMge, unako jIta leNge| lar3akhar3AnA aura calanA--donoM meM samajhautA ho / DareM nahIM, nirAza na hoN| bIca meM samajhautA na todd'eN| vijaya hamArI hogii| yuddha kI pUrI taiyArI hone para yadi samajhautA tor3A jAtA hai to koI bAta nahIM, anyathA hAra nizcita hai| isI raNa-nIti para hama cleN| abhI samajhautA karake caleM aura jaba yaha lage ki yuddha kI pUrI taiyArI ho gaI hai tava raNabherI bajA deM, phira koI cintA nahIM hai| prazna-zarIra aura mana kI bImArI se hama paricita haiM, kintu prANa kI vImArI kyA hotI hai ? ___uttara--hamAre zarIra meM jaba vidyut kA saMtulana bigar3a jAtA hai taba aneka bImAriyAM utpanna hotI haiN| megneTa therApI aura ekyUpaMkcara therApI---ina donoM meM mukhyataH isI viSaya para dhyAna diyA gayA hai| bImAriyAM vidyut ke asaMtulana se paidA hotI haiN| megneTa therApI meM cumbaka kA prayoga isIlie kiyA jAtA hai ki asta-vyasta vidyut punaH sthAna para A jaae| vidyut kA saMtulana sthApita hote hI bImArI samApta ho jAtI hai| ekyUpaMkcara meM sUiyoM kA prayoga karate haiM aura unake mAdhyama se vidyut ko saMtulita kiyA jAtA hai| taijasa zarIra ke stara para jo bImAriyAM prakaTa hotI haiM, ve hamAre zarIra kI prANazakti yA vidyut zakti ko asta-vyasta kara detI Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jijJAsitam : 125 haiN| inakI cikitsA vidyut ke saMtulana se kI jAtI hai| prazna--jisa dhyAna meM Apa mahAmaMtra kA prayoga karate haiM vaha to kevala dhvani kI taraMga mAtra hI hai| aisI dhvani-taraMga eka, do, tIna--isa zabdAvalI se bhI paidA kI jA sakatI hai| pariNAma bhI vahI AtA hai jo maMtradhvani se AtA hai| phira hama kisI bhI zabda ko mahAmaMtra kyoM nahIM mAneM ? uttara-maMtra jaba zabda se azabda taka pahuMcatA hai taba usameM zakti paidA hotI hai| eka, do, tIna jaba taka zabda haiM taba taka zakti zUnya haiN| ina aMkoM ke uccAraNa se bhI kucha pariNAma AtA hai, kintu vaha maMtra se hone vAle pariNAma ke samakSa nagaNya hai| maMtra kA jo pariNAma AtA hai vaha isa uccAraNa se pare jaba maMtra manomaya bhUmikA meM calA jAtA hai, mAnasika uccAraNa bana jAtA hai aura usase bhI Age prANa ke stara para pahuMcatA hai, prANamaya banatA hai, taba AtA hai| vahAM pahuMcane para usameM asIma zakti paidA hotI hai| yadi maiM kevala yaha pratipAdana karatA ki maMtra-zabda ke uccAraNa mAtra se saba kucha hotA hai to vaha pratipAdana nissAra hotA / prazna --maMtra zabdAtmaka hotA hai| zabda kI taraMgoM se maMtra kA lAbha mila jAtA hai yA usakI artha-cintA bhI Avazyaka hai ? uttara-maMtra ke zarIra se hama yAtrA prAraMbha karate haiM aura maMtra kI AtmA taka pahuMca jAte haiN| maMtra kA zarIra hai zabda aura maMtra kI AtmA hai artha / hama kevala maMtra ke zarIra-zabda ko hI maMtra na mAna leN| usakI jo AtmA hai. usakI jo arthAtmA hai use bhI hameM samajhanA hai| maMtra-zAstra meM kevala zabda ko maMtra nahIM mAnA hai| maMtra taba hotA hai jaba vaha arthAtmA se jur3A hotA hai| maMtra kI sAdhanA karane vAle vyakti ko cAhie ki vaha pahale maMtra ke zarIra--zabda kA sparza kare aura phira usake mAdhyama se usakI AtmA-artha taka phuNce| ye donoM maMtra kI sImA meM Ate haiN| bhale hama agale caraNa ko prekSA mAna leM, kintu maMtra kA jo pUrA nyAsa hai, phailAva hai, vaha zabda se azabda taka kA hai| zabda eka sAdhana hai| zabda kI dhvani-taraMgeM prakaMpana paidA karatI haiN| kintu jo pariNAma honA cAhie, vaha nahIM hotaa| eka bAra kisI vyakti ne vivekAnanda se kahA-'maMtra, bekAra hai| zabdoM meM zakti hI kyA hai ?' vivekAnanda ne kahA- 'bar3e bevakUpha ho, mUrkha ho|' itanA sunate hI vaha Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 : eso paMca NamokkAro vyakti tamatamA utthaa| usane kahA---'svAmIjI ! Apa itane mahAn saMta hokara aise zabdoM kA prayoga karate haiM?' vivekAnanda bole---'abhI to tuma kaha rahe the ki zabda meM kyA par3A hai| zabda kA koI pariNAma nahIM hotaa|' usane svIkAra kara liyA ki zabda kA pariNAma hotA hai| prazna--AtmA zuddha caitanya hai| usameM se itanI vikRtiyAM kaise nikalatI ___ uttara--baccA jaba janma letA hai taba bilkula sApha hotA hai| kintu jaba vaha ghara ke vAtAvaraNa meM rahatA hai, gAlI denA sIkha jAtA hai, gussA karanA sIkha jAtA hai| saba kucha sIkha jAtA hai| hamArA saMsAra paramANuoM se AkrAnta hai| usa paramANumaya saMsAra meM rahane vAlA AtmA bhI vizaddha kaise raha pAtA hai ? mizraNa se sArI azuddhi AtI hai| isIlie maMtra-sAdhanA dvArA hama aisA kavaca taiyAra karate haiM ki bAhara kA koI prabhAva hI na ho| AtmA taba apane zuddha rUpa meM apane-Apa rhegii| prazna-Apane batAyA ki namaskAra mahAmaMtra kI ArAdhanA aneka rUpoM meM kI jAtI hai| jaise--arham, om, asiAusA Adi / eka maMtra-sAdhaka ko kyA ina sabameM eka hI zabdAvalI kA cayana karanA cAhie ? usako kisa vidhi-vidhAna kA pAlana karanA par3atA hai ? ____ uttara---mahAmaMtra kI upAsanA vibhinna rUpoM meM kI jAtI hai, kintu inakA cunAva isa AdhAra para kiyA jAtA hai ki maMtrasAdhaka ke sAmane prazna kyA hai ? maMtra sAdhanA kA usakA lakSya kyA hai ? use nizcaya karanA par3egA ki vaha mana kI kisa zakti ko jagAnA cAhatA hai ? usake AdhAra para hI mahAmaMtra ke vibhinna rUpoM kA cunAva hogaa| ___ yadi koI sAdhaka tIna caitanyakendroM ko jAgRta karanA cAhatA hai to use mahAmaMtra ke 'om' rUpa kI sAdhanA karanI hogii| vaha cAhatA hai ki usakA darzanakendra, jJAnakendra aura Anandakendra--tInoM kendra jAgRta hoM to use 'om' kA tIna raMgoM ke sAtha una kendroM meM dhyAna karanA hogA--- darzanakendra para lAla, jJAnakendra para zveta aura Anandakendra para piilaa| tInoM kendra sakriya ho jaaeNge| koI sAdhaka kevala darzanakendra aura jyotikendra ko jAgRta karanA cAhatA hai to use mahAmaMtra ke 'hrIM' rUpa kI ArAdhanA karanI hogii| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jijJAsitam : 127 isI prakAra bhinna-bhinna prayojanoM ke lie usake bhinna-bhinna rUpoM kI upAsanA vihita hai| hameM cunAva karanA hotA hai ki hama kisa caitanyakendra ko jAgRta karanA cAhate haiM aura usake dvArA mana kI kisa prakAra kI zakti ko prApta karanA cAhate haiN| yaha sArA kisI mArga-darzaka se jAnA jA sakatA hai| dUsarA prazna hai vidhi-vidhAna kA / jo maMtra kI ArAdhanA karanA cAheM ve sabase pahale kisI guru se maMtra kI dIkSA leN| nizcita dizA kI ora muMha kara nizcita sthAna aura nizcita samaya meM ArAdhanA karanI caahie| pratidina eka hI dizA, eka hI sthAna aura eka hI samaya / jisa sthAna para ArAdhanA kI jAtI hai vahAM dUsaroM kA praveza niSiddha honA caahie| ArAdhanA ke samaya dUsarA koI vyakti vahAM upasthita nahIM honA caahie| aura bhI aneka vidhi-vidhAna haiN| kucha to sabhI maMtroM ke lie sAmAnya vidhAna haiM aura kucha vizeSa maMtroM ke lie vizeSa vidhAna haiN| ___ sAmAnyataH pratyeka vyakti ko, nIMda khulate hI, sAta-ATha bAra namaskAra maMtra kA jApa karanA cAhie, phira apanI vizeSa ArAdhanA ke samaya vizeSa prakAra se jApa karanA caahie| yaha bahuta mahattvapUrNa viSaya hai| isakI laMbI carcA abhI nahIM kI jaaegii| saMkSipta carcA se sAdhaka ko dizA nirdeza mila jAegA / prazna--namaskAra mahAmaMtra kI ArAdhanA kA lakSya kyA honA cAhie ? Akhira hama isase kyA pAnA cAhate haiM ? uttara--hamArA lakSya honA cAhie--mana kI zaktiyoM kA vikAsa, AtmA kA jAgaraNa, apanI AtmA meM arhata aura siddhasvarUpa ko prakaTa krnaa| dhArmika vyaktiyoM kA yahI lakSya honA caahie| anyAnya vyakti dUsare aihika lAbha ke lie bhI isa mahAmaMtra kI ArAdhanA karate haiN| yaha vyakti ke AkarSaNa aura paristhiti para nirbhara karatA hai| hamArI prekSA-dhyAna paddhati kA mUla lakSya hai-AdhyAtmika bImAriyoM ko samApta krnaa| tIna bImAriyAM haiM-AvaraNa, vikAra aura antraay| AvaraNa ko dUra karane ke lie bhI zakti cAhie, vikAra ko miTAne ke lie bhI zakti cAhie aura antarAya se chuTakArA pAne ke lie bhI zakti caahie| zakti ke binA kucha bhI nahIM hotaa| maMtra kI ArAdhanA se zakti jAgRta hotI hai| antarAya ko bahuta kSINa kiyA jA sakatA hai| antarAya karma ko kSINa Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 : eso paMca NamokkAro karanA, Antarika Atmika zaktiyoM ko jagAnA hI hamArA lakSya hai| prazna-jisa prakAra Apane raMgoM kI carcA kI, usI prakAra saMsthAnoM kI bhI carcA ho to maMtra-japa meM gati ho sakatI hai| maMtroM kI AkRtiyoM ke bAre kucha spaSTa kreN| uttara---pudgala ke cAra guNa haiM-varNa, gaMdha, rasa aura sprsh| usI prakAra usakA eka lakSaNa hai--saMsthAna / AkAra-racanA kA bhI bahuta bar3A mahattva hotA hai| usameM AkarSaNa kI kSamatA paidA ho jAtI hai| isI AdhAra para maMtroM kA vikAsa huaa| maMtroM ke saMsthAna kaheM yA yaMtra--donoM kI eka hI bAta hai ! maMtra aura yaMtra--donoM kI vicitra zaktiyAM haiN| bhayaMkara pIliyA roga jo davAiyoM se nahIM miTatA, vaha 'yaMtra' se miTa jAtA hai| prazna hotA hai ki yaMtra to kevala rekhAoM ke DhAMce mAtra haiN| unase kyA ho sakatA hai ? rekhAoM meM itanI bar3I zakti kahAM se A jAtI hai ? Aja yaha prazna anuttarita nahIM rahA hai| Aja ke vaijJAnikoM ne jaba pirAmiDoM para khoja kI to vicitra tathya sAmane aae| aisI bAteM sAmane AIM ki Apa unakI kalpanA taka nahIM kara skte| Aja pAzcAtya dezoM meM inakA bahuta pracalana ho rahA hai| dUdha, dahI, phala rakhane ke lie pirAmiDoM ke AkAra ke bartana kAma meM liye jAte haiN| aspatAle pirAmiDoM ke AkAra meM banI haiM, jinake pariNAma bahuta acche Ae haiN| mana kI ekAgratA kI vRddhi ke lie ye pirAmiDa bahuta upayogI siddha hue haiN| pirAmiDoM meM rakhA huA pAnI auSadhi ke rUpa meM kAma A rahA hai| usase aneka roga miTate haiN| saura parivAra se jo vikiraNa Ate haiM unako grahaNa karane meM ye pirAmiDa upayogI haiN| ina pirAmiDoM kI vyAkhyA ne yaMtroM kI prAcIna vyAkhyA ko punaH ujjIvita kara diyaa| AkRtiyoM meM kitanI zakti hotI hai--yaha Aja rahasya nahIM rahA / hara pudgala pudgala kA AkarSaNa karatA hai| hara paramANu paramANu kA AkarSaNa karatA hai| amuka racanA amuka prakAra ke paramANuoM ko AkRSTa karatI hai| sabhI AkRtiyAM eka hI prakAra ke paramANuoM kA AkarSaNa nahIM krtiiN| vibhinna prakAra ke AkAra vibhinna prakAra ke paramANuoM ko grahaNa karate haiN| isa siddhAnta ke AdhAra para yaMtroM ke vibhinna nyAsoM kA vikAsa pratIta hotA hai| namaskAra mahAmaMtra ke sAtha-sAtha vibhinna maMtroM kA vikAsa huaa| vaise hI Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jijJAsitam : 126 vibhinna yaMtroM kA bhI vikAsa huaa| kintu prastuta prasaMga hI itanA adhika laMbA ho gayA ki maiM ina yaMtroM ke viSaya meM kucha nahIM kaha sakA / namaskAra mahAmaMtra kI vyAkhyA jisa prakAra vibhinna maMtroM ke sAtha kI jAtI hai, vaise hI vibhinna yaMtroM ke sAtha bhI kI jAtI hai| maiM isa viSaya meM aura kabhI prakAza ddaaluuNgaa| prazna--namaskAra mahAmaMtra kA dhyAna yadi jJAnakendra meM zveta varNa ke sAtha kiyA jAe to kaisI AkRti hogI ? . ___ uttara--jJAnakendra meM puruSa kI AkRti kA dhyAna karanA caahie| mastiSka meM sphaTikamaya, nirmala aura svaccha puruSAkAra kI kalpanA kI jaae| kalpanA itanI pravala ho ki vaha sapheda mUrti sAkSAt dIkhane lge| varNa ke sAtha usa puruSAkRti kI kalpanA ko puSTa karanA caitanya jAgaraNa kI prakriyA hai| AMkha se dekhanA eka bAta hai aura kalpanA kA citra banAkara mAnasika AMkha se dekhanA dUsarI bAta hai| kalpanA kA citra banAnA, saMkalpa ko puSTa karanA aura yathArtha taka le jAnA--isa sUtra ko hama yAda rakheM--kalpanA, saMkalpa, aura yathArtha / prazna--kyA dhyAna aura bhakti meM bheda hai ? uttara-dhyAna aura bhakti meM bheda bhI hai aura abheda bhI hai| yadi bhakti ko kevala upAsanA kA rUpa mAnA jAe, stuti karanA, bhajana karanA, nAma japanA mAtra mAnA jAe to vaha dhyAna se sarvathA bhinna hai| bhakti ko yadi AdhyAtmika rUpa meM mAnA jAe to vaha dhyAna se abhinna hai| AcArya zaMkara ne "viveka cUr3AmaNi' nAmaka grantha meM bhakti kI bahuta sundara vyAkhyA prastuta kI hai 'svasvarUpAnusandhAnaM, bhaktirityabhidhIyate / ' -~-apane svarUpa kA anusaMdhAna karanA bhakti hai| isa dRSTi se bhakti aura dhyAna abhinna aMga bana jAte haiN| prazna-mana ko adhika samaya taka saMvedanazIla kaise banAyA jA sakatA uttara--jaise kama samaya taka use saMvedanazIla banAyA jA sakatA hai vaise hI use adhika samaya taka saMvedanazIla banAyA jA sakatA hai| kama yA adhika samaya kI bAta 'AMca' para nirbhara karatI hai| cAhe koI cAvala Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 : eso paMca NamokkAro pakAe yA sone ko pighAle--donoM meM AMca Avazyaka hotI hai| kevala AMca kI tIvratA yA maMdatA, kAla kI hrasvatA yA dIrghatA kA antara AtA hai| kisake lie kitanI AMca cAhie, yaha jAnanA Avazyaka hai| prazna-kAyotsarga aura dhyAna meM kyA antara hai? kyA kAyotsarga dhyAna meM parivartita ho sakatA hai ? uttara-kAyotsarga dhyAna kI pRSThabhUmi hai| binA kAyotsarga sadhe, dhyAna saphala nahIM ho sktaa| dhyAna ke lie kAyotsarga anivArya hai| jaba taka Asana sthira nahIM, vANI kA visarjana nahIM, mana kA zithilIkaraNa nahIM, zvAsa zAMta nahIM, taba taka dhyAna kI sthiti nahIM bntii| kAyotsarga dhyAna kA pahalA caraNa hai| use kAyika dhyAna bhI kahA jAtA hai| jaba kAyika dhyAna sadha jAtA hai, vAcika dhyAna (mauna) sadha jAtA hai, taba mAnasika dhyAna apane-Apa sadha jAtA hai| prazna--kyA sammohana (hipnoTijma) kAyotsarga kA hI eka aMga hai ? uttr-nhiiN| sammohana bhinna vastu hai aura kAyotsarga bhinna vastu hai| sammohana camatkAra hai| usase vyakti ko mUr3ha banAyA jA sakatA hai| mUlataH sammohana karane vAle vyakti kI zaktiyAM bahuta kSINa ho jAtI haiN| jisa vyaktiM para sammohana kA prayoga kiyA jAtA hai, usakI zaktiyAM bahuta kSINa hotI haiN| antataH kuztI karanevAle vyakti kI-sI sthiti bana jAtI hai| malla pahale bahuta balavAn hote haiM, kintu pacAsa ko pAra kara jAne para zaktihIna ho jAte haiN| sammohana kI bhI yahI sthiti hai| yaha bahuta upayogI prakriyA nahIM hai| Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 133 namaskAra mahAmantra ke vibhAga, pada, samasyAeM tathA akSara-pramANa pada adhyayana | pada-krama | sampadAeM | akSara guru pramANa | q w q q q q w q Namo arahaMtANaM Namo siddhANaM Namo AyariyANaM Namo uvajjhAyANaM Namo loe savvasAhUNaM eso paMca NamokAro, savva pAvappaNAsaNo maMgalANaM ca savvesi paDhama havai maMgalaM Gm x 0 0 0 In A GK & www q 9 erg gunu w w w q q 909w1991 H q w 68 761 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 : eso paMca NamokkAro namaskAra mantra ke varNa aura tatva varNa tattva varNa AkAza pRthvI va AkAza | Namo vAyu agni AkAza jjhA vAyu AkAza jala pRthvI-jala yA vAyu AkAza | Namo AkAza pRthvI AkAza jala pRthvI-jala AkAza lo vAyu jala AkAza S. 08 jala jala AkAza AkAza vAyu vAyu AkAza vAyu AkAza namaskAra mahAmaMtra : abhyAsa paddhatiyAM Namo arahaMtANaM jJAna-kendra meM mana kA kendrIkaraNa aura zveta varNa / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 135 pahalA caraNa akSara-dhyAna / AkAza meM zvAsa dvArA zveta varNa vAlA 'Na' likheM aura use sAkSAt dekhane kA abhyAsa kreN| isI prakAra 'mo', 'a', 'ra', 'haM', 'tA', 'NaM',-eka-eka varNa ko likheM aura use sAkSAt karane kA abhyAsa kreN| dUsarA caraNa pada-dhyAna / Namo arahaMtANaM'--isa pUre pada kA dhyAna kreN| AkAza meM zvAsa dvArA likhe hue isa pUre pada ko sAkSAt dekhane kA abhyAsa kreN| tIsarA caraNa pada ke artha kA dhyaan| Namo arahaMtANaM'- isa saptAkSarI maMtra kA artha hai-arhat ko namaskAra | ananta jJAna, ananta darzana, ananta Ananda aura ananta zakti se sampanna AtmA kA nAma 'arhat' hai| jJAnakendra meM sphaTika jaisI nirmala aura zveta puruSAkRti ke rUpa meM arhat kA dhyAna kreN| pahale usa AkRti kI kalpanA kareM, phira usake sAkSAtkAra kA abhyAsa kreN| cauthA caraNa apane arhatsvarUpa kA dhyAna / apane zarIra ke kaNa-kaNa meM arhat (sphaTika jaisI nirmala aura zveta puruSAkRti) ke sAkSAtkAra kA abhyAsa kareM aura ananta catuSTayI ke vikAsa kA anubhava kreN| Namo siddhANaM darzana kendra meM mana kA kendrIkaraNa aura bAla-sUrya jaisA aruNa varNa / pahalA caraNa akSara-dhyAna / AkAza meM zvAsa dvArA lAla varNa vAlA 'Na' likheM aura use 1. akSara camakate raMga vAleM hoM tathA ve kama se kama do-tIna phuTa taka hoN| unameM prakAza kI kiraNeM phUTa rahI hoM, ve jyotirmaya hoN| pratyeka akSara para kama se kama eka minaTa taka dhyAna kreN| tIna yA chaha mAsa meM akSara kA sAkSAtkAra ho jAtA hai| kisI-kisI sAdhaka ko pahale bhI ho jAtA hai| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 : eso paMca NamokkAro sAkSAt dekhane kA abhyAsa kreN| isI prakAra 'mo', 'si', 'ddhA, 'NaM'--eka-eka varNa likheM aura use sAkSAt karane kA abhyAsa kreN| dUsarA caraNa pada-dhyAna / 'Namo siddhANaM'-isa pUre pada kA dhyAna kreN| AkAza meM zvAsa ke dvArA likhe gae isa pada ko sAkSAta dekhane kA abhyAsa kreN| tIsarA caraNa pada ke artha kA dhyAna | 'Namo siddhANaM'--isa paMcAkSarI maMtra kA artha hai--siddha ko namaskAra / siddha AtmA kA dhyAna darzana-kendra meM bAla-sUrya ke rUpa meM kareM; bAla-sUrya ke sAkSAtkAra kA abhyAsa kreN| siddha AtmA kA dhyAna zarad pUrNimA ke candramA ke rUpa meM kreN| candramA ke sAkSAtkAra kA abhyAsa kreN| cauthA caraNa apane siddhasvarUpa kA dhyAna kreN| zarIra ke kaNa-kaNa meM bAla-sUrya jaisI prakAza-jyoti kA anubhava kareM phira candramA jaisI nirmala jyoti kA anubhava kreN| Namo AyariyANaM vizuddhi kendra meM mana kA kendrIkaraNa aura dIpazikhA jaisA pIta varNa / pahalA caraNa akSara-dhyAna / AkAza meM zvAsa dvArA pIta varNamAlA 'Na' likheM aura use sAkSAt dekhane kA abhyAsa kreN| isI prakAra 'mo', 'A', 'ya', 'ri', 'yA', 'NaM',--eka-eka varNa likheM aura use sAkSAt karane kA abhyAsa kreN| dUsarA caraNa pada-dhyAna / 'Namo ArayariyANaM'--isa pUre pada kA dhyAna kreN| AkAza meM zvAsa dvArA likhe gae isa pUre pada ko sAkSAt dekhane kA abhyAsa kreN| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 137 tIsarA caraNa pada ke artha kA dhyAna / 'Namo AyariyANaM'--isa saptAkSarI maMtra kA artha ___ AcArya ko namaskAra / AcArya kA dhyAna svayaMprakAzI aura dUsaroM ko prakAzita karanevAlI pIlI dIpazikhA ke rUpa meM kareM, dIpazikhA ke sAkSAtkAra kA abhyAsa kreN| cauthA caraNa apane AcAryasvarUpa kA dhyAna kreN| zarIra ke kaNa-kaNa meM svayaM prakAzI aura dUsaroM ko prakAzita karane vAlI pIlI dIpazikhA kA anubhava kreN| ___ Namo uvajjhAyANaM Ananda-kendra meM mana kA kendrIkaraNa aura nirabhra AkAza jaisA nIla vrnn| pahalA caraNa akssr-dhyaan| AkAza meM dhyAna dvArA nIla varNa vAlA 'Na' likheM aura use sAkSAt karane kA abhyAsa kreN| isI prakAra 'mo', 'u', 'va', 'jjhA', 'yA' 'NaM'-eka-eka varNa likheM aura use sAkSAt karane kA abhyAsa kreN| dUsarA caraNa pada-dhyAna / 'Namo uvajjhAyANaM'--isa pUre pada kA dhyAna kreN| AkAza meM zvAsa dvArA likhe gae isa pUre pada ko sAkSAt dekhane kA abhyAsa kreN| tIsarA caraNa pada ke artha kA dhyAna / 'Namo uvajjhAyANaM'-isa saptAkSarI maMtra kA artha hai-upAdhyAya ko namaskAra / upAdhyAya kA dhyAna nIle AkAza ke rUpa meM kreN| nIle AkAza ke sAkSAtkAra kA abhyAsa kreN| Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 : eso paMca NamokkAro cauthA caraNa apane upAdhyAyasvarUpa kA dhyAna kreN| zarIra ke kaNa-kaNa meM nIle AkAza (mahAzUnya) kA anubhava kreN| Namo loe sabasAhUNaM zakti kendra meM mana kA kendrIkaraNa aura kastUrI jaisA zyAma varNa / pahalA caraNa akSara-dhyAna / AkAza meM zvAsa dvArA zyAma varNavAlA 'Na' likheM aura use sAkSAt karane kA abhyAsa kreN| isI prakAra 'mo', 'lo', 'e', 'sa' 'vva' 'sA' 'hU', 'NaM'-eka-eka varNa likheM aura use sAkSAt karane kA abhyAsa kreN| dUsarA caraNa pada-dhyAna / 'Namo loe savvasAhUNaM'--isa pUre pada kA dhyAna kreN| AkAza meM zvAsa dvArA likhe gaye isa pUre pada ko sAkSAt dekhane kA abhyAsa kreN| tIsarA caraNa pada ke artha kA dhyAna / 'Namo loe savvasAhUNaM'--isa navAkSarI maMtra kA artha hai--loka ke samasta sAdhuoM ko namaskAra / sAdhu kA dhyAna zyAma-biMdu ke rUpa meM kreN| ___ zyAmabiMdu ke sAkSAtkAra kA abhyAsa kreN| cauthA caraNa apane sAdhu svarUpa kA dhyAna kreN| zarIra ke kaNa-kaNa meM zyAmabiMdu kA anubhava kreN| dUsarA prakAra muni kA dhyAna zakti kendra ke sthAna para 'pAdapITha' para bhI kiyA jAtA hai| zeSa saba pUrvavat / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 136 prayojana 1. Namo arahaMtANaM-AvaraNa-mUrchA aura antarAya ko kSINa-upazAMta karane ke lie| 2. Namo siddhANaM--zAzvata Ananda kI anubhUti ke lie| 3. Namo AyariyANaM-bauddhika cetanA kI sakriyatA ke lie| 4. Namo uvajjhAyANaM-mAnasika zAMti aura samasyA samAdhAna ke lie| 5. Namo loe savvasAhUNaM-kAmavAsanA ko kSINa-upazAMta karane ke lie| nava-pada-dhyAna 1. aSTa dala kamala / karNikA meM 'Namo arahaMtANaM ' / zeSa cAra dizAoM kI cAra pakhur3iyoM meM cAra pada (Namo siddhANaM, Namo AyariyANaM Namo uvajjhAyANaM, Namo loe savvasAhUNaM) sthApita kreN| cAra vidizAoM kI paMkhur3iyoM para cAra pata (eso paMca NamokkAro, savva pAvanappaNAsaNo, maMgalANaM ca savvesiM, paDhamaM havai maMgalaM) sthApita kreN| ___ athavA vidizA vAlI paMkhur3iyoM meM----Namo daMsaNasma, Namo NANassa, Namo carittassa, Namo tavassa -ina cAra padoM ko sthApita kreN| 'OM' ke binA nau padoM kA smaraNa karanA caahie| athavA cAra dala vAle kamala ke bIca 'Namo arahaMtANaM' tathA cAra daloM meM zeSa cAra padoM kA smaraNa karanA caahie| ise 'aparAjita maMtra' kahA jAtA hai| phala-pApa kA kssy| 2.0 Namo arahaMtANaM jJAnakendra meM 0 Namo siddhANaM lalATa meM 0 Namo AyariyANaM dAeM kAna me 0 Namo uvajjhAyANaM grIvA aura sira ke sandhi bhAga meM 0 Namo loe savvasAhUNaM bAeM kAna ke piiche| Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 : eso paMca NamokkAro eso paMca NamokkAro savva pAvappaNAsaNo dakSiNa dizA se prArambha kara cAroM maMgalANaM ca savvesi pada cAroM vidizAoM meN| paDhamaM havai mNglN| isakA padamAvarta jApa arthAt padya ke Avartana kI taraha jApa kreN| phala-karmakSaya, mana-sthairya / 3. vItarAga puruSa kI puruSAkRti para nau padoM kA dhyAna1. bAyeM paira ke aMgUThe para Namo arahaMtANaM 2. dAyeM paira ke aMgUThe para Namo siddhANaM 3. bAyeM ghuTane para Namo AyariyANa 4. dAyeM ghuTane para Namo uvajjhAyANaM 5. bAyeM hAtha para Namo loe savvasAhUNaM 6. dAyeM hAtha para eso paMca NamokAro 7. bAyeM kaMdhe para savva pAvappaNAsaNo 8. dAyeM kaMdhe para maMgalANaM ca savvesi 6. zikhA para paDhama havai maMgalaM 10. lalATa para Namo arahaMtANaM 11. kaNTha para Namo siddhANaM 12. vakSasthala para Namo AyariyANaM 13. nAbhi para Namo uvajjhAyANaM 14. aMjali meM Namo loe savvasAhUNaM 15. bAyeM paira ke aMgUThe para eso paMca NamokAro 16. dAyeM paira ke aMgaThe para savva pAvappaNAsaNo 17. bAyeM ghuTane para maMgalANaM ca savvesiM 18. dAyeM ghuTane para paDhamaM havai maMgalaM 16. bAyeM hAtha para Namo arahatANa 20. dAyeM hAtha para Namo siddhAMNaM 21. bAyeM kaMdhe para Namo AyariyANaM 22. dAyeM kaMdhe para Namo uvajjhAyANaM 23. zikhA para Namo loe savvasAhUNaM Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 141 24. lalATa para eso paMca NamokkAro 25. kaNTha para savva pAvappaNAsaNo 26 vakSasthala para maMgalANaM ca savvesiM 27. nAbhi para paDhamaM havai maMgalaM 4. aSTadala vAle kamala kI kalpanA kara karNikA meM prathama pada (Namo arahaMtANaM) tathA zeSa ATha pada yathAsthAna rakhakara navakAra maMtra kA jApa karanA caahie| puruSAkAra kI kalpanA kara bAyeM paira ke aMgUThe para eka kamala kI kalpanA karanI cAhie jisameM nau pada yathAsthAna ullikhita hoN| dusarA kamala dAyeM paira ke aMgUThe para sthApita karanA caahie| isa prakAra hRdaya taka 12 sthAna hote haiM, bAraha kamaloM kI sthApanA hotI hai| nau bAra jApa karane se 6412=108 navakAra maMtra kI eka mAlA sampanna hogii| 5. do kAna, do AMkheM, nAka ke do chidra aura eka muMha-ina sAta chidroM ko sAta aMgaliyoM se DhaMkakara 'Namo arahaMtANaM' kA jApa kreN| isase divyanAda, divya ghaNTArava, divya saMgIta, divyarUpa, divya gaMdha, divya rasa kA anubhava hotA hai| 6. pAMca padoM ko pAMca indriyoM se yukta karanA1. Namo arahaMtANaM kAnoM se arhat kI dhvani ko sunane kA abhyaas| divya zravaNa kI zakti kA vikaas| 2. Namo siddhANaM siddha Atma-saundarya se paripUrNa hai| unheM AMkhoM kA viSa bnaaeN| darzana-zakti kA vikaas| 3. Namo AyariyANaM AcArya ke paMcAcAra se pavitra deha se sugaMdha phailatI hai| nAka kA viSaya banAeM, divya-surabhi kA vikaas| 4. Namo uvajjhAyANaM svAdhyAya kA rasa amRta hai| upAdhyAya isake pratIka haiN| svAdendriya kA viSaya bnaaeN| Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 : eso paMca NamokkAro 5. Namo loe savvasAhUNaM sparza kA prtiik| bhAva-sparza kA anubhava karane se dravya-sparza kI lAlasA TUTa jAtI 7. zarIra meM mukhya sthAna hai--hRdaya / isase caudara rajju vAle loka se saMbaMdha sthApita kiyA jA sakatA hai| hRdaya-kamala ATha paMkhur3iyoM vAlA hai, ve paMkhur3iyAM auMdhI haiN| isIlie buddhi kI gati nIce kI ora hai| navakAra maMtra ke padoM ko hRdaya-kamala para sthApita kara, jApa karane se ve UrdhvamukhI ho jAtI haiN| 0 jApa meM raMga kA bhI mahattva hotA hai| zveta raMga AtmA ko ujjvala banAtA hai, mokSa-pada ko prApta karAtA hai| 8. pahalA pada- samavasaraNa meM sarvajJa kI vaannii| dUsarA pada . siddhazilA ke Anandamaya ekAnta meN| tIsarA pada paMcAcAra kI sugandha se surabhita nandana vana meN| cauthA pada brahmANDa ke vijJAna ke sUkSya siddhAntoM ke samudra meN| pAMcavAM pada pAMca mahAvratoM ke Antarika sAmarthya ke mahAmeru pr| akSaramaya dhyAna pada akSara saMkhyA varNa Namo arahaMtANaM zveta Namo siddhANaM rakta Namo AyariyANaM pIta Namo uvajjhAyANaM Namo loe savvasAhUNaM zyAma eso paMca NamokAro savva pAvappaNAsaNo zveta maMgalANaM ca savvesiM paDhamaM havai maMgalaM (zveta gAya ke dUdha jaisaa| rakta pravAla jaisA svarNa jaisA 9 9 nIla 9 w zveta s is s us pIta Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 143 nIla priyaMgu jaisaa| zyAma aJjana jaisA / ) varNa-yukta akSara kA cintana kreN| vaha kama se kama do-tIna phuTa bar3A ho| mana ko sthira kreN| mana kI AMkha se dekheN| mana zAMta aura svastha hogA to akSara kI AkRti spaSTa dikhane lagegI; anyathA akSara kA raMga aura AkRti badala jaaegii| pratyeka akSara para 20-30 sekaNDa, phira bar3hAte jaaeN| eka ke bAda dUsare akSara ko smRti-paTala para lAne kI kuzalatA prApta kreN| yaha nirantara abhyAsa se sadha skegii| niraMtara abhyAsa karane se pratyeka akSara kI sundara AkRti pratyakSa hone lgegii| mana vahAM sthira hogaa| phira dhIre-dhIre akSara me se kiraNeM phUTane lageMgI aura sAre akSara jyotirmaya bana jaaeNge| prayukta vidhi rAtri kA cauthA prhr| sAdhaka parvata ke zikhara para sthita hai| ananta nIlA aakaash| zveta varNa vAlA 'Na' ubhara rahA hai| bahuta lmbaa-caudd'aa| phira kramazaH--'mo a ra haM tA NaM'-akSara zveta varNa meM isI pramANa meM eka-eka kara ubhara rahe haiN| aruNodaya ho gayA hai| bAla-sUrya ke varNa vAle pAMcoM akSara'Namo siddhANaM'--ubhara rahe haiN| * sUryodaya ho cukA hai| sUrya AkAza ke madhya meM sthita hai| madhyAhna kI velA hai| pIta varNa meM 'Na mo A ya ri yA NaM'--ye sAta akSara ubhara rahe haiN| pratyeka kA pratyakSIkaraNa / sAyaMkAla kA samaya A gayA hai| aMdhakAra prasRta ho rahA hai| nIla varNa meM 'Na mo u va jjhA yA NaM'-kA cintana kiyA jaae| rAtri bIta rahI hai| madhyarAtri kA smy| zyAma varNa meM..'Na mo lo e sa vva sA hU NaM' kA cintana kiyA jaae| Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 : eso paMca NamokkAro samaya mahAmaMtra ke dhyAnA 35-40 minaTa kA dhyAna zveta va isameM eka AvRtti meM 35-40 mintt| tatpazcAt-'eso paMca... maMgalaM-ina taiMtIsa akSaroM kA dhyAna zveta varNa meM karanA caahie| isa dhyAna meM bhI 35-40 minaTa lgeNge| isa prakAra eka bAra namaskAra mahAmaMtra ke dhyAna meM 70-80 minaTa lgeNge| 10. aSTadala vAle kamala kI hRdaya meM kalpanA kreN| . prathama pada 'Namo arahaMtANaM' ko karNikA meM sthApita kreN|| tatpazcAt cAra padoM ko cAra dizAvartI-daloM para sthApita kareM tathA 'eso paMca.....'-ina cAra padoM ko cAra vidizAoM vAle daloM para sthApita kreN| Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 145 11. hAtha se mAlA phernaa| dAyeM hAtha se nandyAvarta kI paddhati se 12 bAra, bAyeM hAtha se zaMkhAvarta kI paddhati se 6 bAra, kula 12x6=108 baar| bAyeM hAtha+zaMkhAvarta 7 8 6 10 tarjanI, madhyamA, anAmikA, kaniSTha dAyeM hAtha+nandyAvarta | 4 5 12 | 27 611 kAniSThA, anAmikA, madhyamA, tarjanI rakSA kavaca dUsare ke zarIra meM apane zarIra ko sthApita karanA-vahAM sthApita apane mastaka, mukha, kaMTha, hRdaya aura caraNa-sthAnoM meM kramazaH arahaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura muni padoM kA nyAsa krnaa| isase rakSA hotI hai| hRdaya meM cAra dala vAle kamala kI kalpanA kreN| kramazaH 'Namo siddhANaM'---aise pAMca varNavAle mantra kA dhyAna kreN| phl-krm-kssy| Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 : eso paMca NamokkAro OM namaH siddhaM OM-bhrU yugma para na-nAsAgra para maH-oSTha yUgala para si-karNapAlI para ddhaM--grIvA para aGgAyAsa OM Namo arahaMtANaM-zirorakSA / OM Namo siddhaannN-mukhrkssaa| OM Namo AyariyANaM--dakSiNa-hasta rkssaa| OM Namo uvajjhAyANaM-vAma-hasta rkssaa| OM Namo loe savvasAhUNaM--kavaca / OM Namo arahaMtANaM (dhyAna-prakriyA) ____ mukha meM candra-maNDala ke AkAra vAle aSTadala kamala kI kalpanA kreN| pratyeka dala para eka-eka akSara kA nyAsa kareM--- OM Na mo a ra haM tA NaM / 'svarNagaurI svarodbhUtAM, kezarAlIM tataH smaret / karNikAM ca sUdhAbIjaM, vrajantu bhuvi bhUSitam / / ' dAha-zAMti OM namo OM aha~ asi A u sA 'namo arahatANaM namaH'-hRdaya-kamala meM 108 bAra japane se upavAsa kA phala / isa maMtra se pAnI ko maMtrita kara agni yA dAvAnala ke Age usa pAnI kI rekhA khIMcane se dAha-zAMti / rakSA maMtra OM Namo arahaMtANaM-nAbhi / OM Namo siddhANaM-- hRdaya / Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 147 OM NamA AyArayANa-kaNTha / OM Namo uvajjhAyANaM-mukha OM Namo loe savvasAhUNaM-mastaka sarvAMgeSu mAM rakSa-rakSa hili-hili mAtaMginI svaahaa| jo sAdhaka dUrazravaNa Adi labdhiyoM ko prApta karanA cAhatA hai, vaha saptAkSarI maMtra 'Namo arahaMtANaM' ko sAta mukha chidroM meM sthApita kare* do kAna--Na mo * nathune-ara * do AMkheM--haM tA * eka mukhnnN| isa maMtra-jApa se cakSu Adi kI sImA se bAhara vAle rUpa bhI pratyakSa hote haiN| Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 : eso paMca NamokkAro zarIra kendra aura namaskAra mahAmaMtra : 1 aMtara AtmAmAM siddhacakranI mAMDaNI namo uvanyAyANaM ..... - - - - -namesikhANaM - .....namo loesavamAhaNaM -~-namo AyariyAla -namo daMsaNassa ----namo NANassa -----namo carittassa 4- - namo tavamsa (17 - T-.-namo arihaMtAgaM 1. Namo arahaMtANaM-donoM caraNa 6. Namo daMsaNassa--kaMTha 2. Namo siddhANaM-kapAla 7. Namo NANassa-hRdaya-kamala 3. Namo AyariyANaM-nAsikA 8. Namo carittassa-udara-kamala 4. Namo uvajjhAyANaM-dAyIM AMkha 6. Namo tavassa-nAbhi-kamala 5. Namo loe savvasAhUNaM-bAyIM AMkha (paMcaparameSThI maMtrarAja grantha se sAbhAra) Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 146 zarIra kendra aura namaskAra mahAmaMtra : 2 - - - (eso paMcanamukAro sabvapAvapaNAsa bhaMgalANa va savyasi paTama hayA maMgalaM tritayabhedanA abheda mAre dhyAna . . . . . . . namo miTANa ......namo arihaMtANa .. namo AyariyANaM -- namo loemabbamAhUNa namo pravanmAyoNa.. 1. Namo arahaMtANaM.-mukha 4. namo uvajjhAyANaM-dAyAM hAtha 2. Namo siddhANaM-kapAla 5. Namo loe savvasAhUNaM-bAyAM hAtha 2. Namo AyariyANaM-kaMTha 6. eso paMca NamokkAro-pITha (paMcaparameSThI maMtrarAja graMtha se sAbhAra) Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 : eso paMca NamokkAro krodha-vijaya nAbhikamale krodhanivAraNArthaM caturjJAnena catuHzaraNapUrvakaM paramapadadhyAnam / nANeNa cattAri sara sAraNa pavajjAmi kohavAgatya ca apaccaravANi paccaravANi maraNaM pavagjAmi aNaMtANubaMdhi kA saMjalaNa / kAhavAraNatyA majatANubaMdhita __ aNaMtANubadhi saNiNa cattAri saraNa Jounseenah apaccaravANi sajalaNa Namo arihaMtANaM svikAravAdhika paccakravANi nANeNa cattAni saraNa Jallesthane MIND saMjalaNa kohavAraNatyaM pAnA saraNaM pavajjAmi saMjalaNa Bishunk paJcakavANi apaccaravANi aNaMtANubaMdhi Inden HALAa LAPAN sir (paMcaparameSThI maMtrarAja graMtha se sAbhAra) Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 151 mAna-vijaya hRdayakamale mAnanivAraNArthaM caturjJAnena catuHzaraNapUrvakaM paramapadadhyAnam / nANeNa cattAri saraNa Na pabannAmi mAnavAla mAnavAraNatyaM carA / apaccarakANi aNaMtApubaMdhi raNaM pavanjAmi paccakavANi saMjalaNa mAnavAraNa _In aNatANuSAla apaMtANubaMdhi Jabeetan anANeNa cattAri saraNa Namo apaJcamavANi apaccaka arihaMtANa paccamavANi nANeNa pattAri saraNaM saMjalaNa Bapu In mAnavAraNatthaM co saMjalaNa bharaNaM pavajjAmi paccakavANi apaccaravANi aNaMtANubaMdhi I nden Lachinese - (paMcaparameSThI maMtrarAja grantha se sAbhAra) tional Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 : eso paMca NamokkAro mAyA-vijaya kaNThakamale mAyAnivAraNArthaM caturjJAnena catuHzaraNapUrvakaM paramapadadhyAnam / - nANaNa mAhira maraNa pakanyAma mAyAvAraNa kasaraNa pavanjAmi apaccamAni aNaMtANubaMdhi ____ kA saMjalaNa tyAvaraNa arNatApura Jourcken aNaMtANubaMdhi jalaNa stha canANeNa AR Namo arihaMtANaM apaccaravANi pathya Ladiane paccarasvANi nANa cattArita 2) saMjalaNa bhab mAkavaraNatya Befaula saMjalaNa nArisaraNa pabannAmi paccaramaNi apaccaravANi aNaMtANubaMdhi Senter R ames RANDIRE (paMcaparameSThI maMtrarAja grantha se sAbhAra) Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 153 lobha-vijaya tAlukamale lobhanivAraNArthaM caturjJAnena catuHzaraNapUrvakaM paramapadadhyAnam / nANeNa yattAri sara bharaNa pavajjAmi / | lAhavAraNa A apaccakravANi paccasvANi saMjalaNa visaraNaM pavanjAmi aNaMtANubaMdhi ___ lAhavAraNatya ra agaMtANuvaMzi aNaMtANubaMdhi nANa pattAri saraNa Kisedkar Namo apacyavANi saMjalaNa adhyakAkA arihaMtA padhyAvANi nANeNa pattArisaraNa tallentante saMjalaNa lohavAraNatya ghaTanA Rupaulate vA saMjalaNa sAraNaM pavajjAmi paccaravANi apaccasvANi aNaMtAgubaMdhi imagn labi Realese (paMcaparameSThI maMtrarAja grantha se sAbhAra) Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 : eso paMca NamokkAro F pUrva OM - pazcima tA asiAusA-garbhita-maMtra dala vAle hRdaya-kamala meM jyotirmaya 'a si A u sA' kA pradakSiNA meM dhyAna karanA / 1. a-nAbhi si-mastaka A--kaNTha uhRdaya sA-~~-mukha si a. sA / A. (pAMca akSaroM ke jApa se--mukti) a--bandImokSa, si--zAntikarma, A-janavazIkaraNa, u-karmamokSa, sA -tAntrika SaT karma meM siddhi / 2. OM asiAusA namaH / 3. OM hrIM zrIM aha~ asiAusA namaH / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 155 4. OM hrIM hrIM hU~ : asiAusA namaH 5. OM arha a zi a u sA nmH| (eka lAkha japa) 6. OM aiM hrIM zrIM klIM OM a si A u sA nmH| [yaha tribhuvanasvAminI vidyA hai| eka lAkha japa / sarvasiddhi / ] 7. OM hrIM aha~ a si A u sA klIM namaH / [viSanAzaka] 8. OM hUM OM hrIM aha~ aiM zrIM a si A u sA namaH / (vAda vijaya) 6. zarIra-rakSaNa ke lie-'a' mastaka meM, 'si'--mukha meM, 'A'--kaMTha meM, 'u'- hRdaya meM, 'sA' --caraNa meM sthApita kreN| aha~ kA dhyAna 1. aha~ arahaMta kI sAkSAt sarvavarNamayI mUrti hai| isa aha~ kA sampUrNa merudaNDa (merudaNDagata suSumnA) meM dhyAna karanevAle AcArya samasta zrutArtha ke pravaktA hote haiN| 2. nAbhigata suvarNakamala ke madhya meM 'arha' kI kalpanA kreN| phira vaha 'aha~ AkAza meM sabhI dizAoM meM saMcaraNa kara rahA hai, aisA cintana kreN| jisakA mana isa dhyAna meM lIna ho jAtA hai vaha sAdhaka svapna meM bhI aha~ ke atirikta aura kucha nahIM dekhtaa| OM pAMca (arahaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya, sAdhu,) padoM se niSpanna hai| saMskRta ke solaha akSara --- 'arhat-siddhAcAryopAdhyAya-sarvasAdhubhyo namaH' se niSpanna hai| inako solaha paMkhur3iyoM vAle hRtkamala meM sthApita kreN| bIca kI karNikA meM 'siddha' kI sthApanA kreN| niSpatti--1. do sau bAra dhyAna karane se eka upavAsa kA phala / 2. 'arahaMtasiddha'- ina chaha akSaroM kA tIna sau bAra jApa karane se eka upavAsa kA phl| 3. 'arahaMta'-cAra sau bAra jApa karane se eka upavAsa kA phala / 4. [arha ('rha) kA avagraha 'a' rUpa] 'a' kuNDalinI svarUpa hai| nAbhikamala meM 'a' kA pAMca sau bAra dhyAna karane se eka upavAsa kA phl| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 : eso paMca NamokkAro dhyAna-vighna ke rakSaNa aSTa dala kamala kI madhya karNikA meM sUrya ke tejasvarUpa ko sthApita kreN| 'OM namo arahaMtANaM'-isa mantra ko pUrva Adi cAroM dizAoM tathA vidizAoM meM AThoM daloM para sthApita kreN| isakA pratyeka dizA-vidizA meM eka-eka dina meM gyAraha sau bAra jApa kreN| * dhyAna meM Ane vAle sAre vighna zAnta hoNge| noTa-ihalaukika siddhi ke lie isa mantra kA OM pUrvaka dhyAna / AdhyAtmika siddhi ke lie 'OM' ke binA dhyAna / n Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya mahAprajJa kI pramukha kRtiyAM mana ke jIte jIta * AbhA maNDala *kisane kahA mana caMcala hai *jaina yoga cetanA kA UvArohaNa * ekalA calo re * merI dRSTi : merI sRSTi * apane ghara meM * eso paMca NamokkAro * maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA * samasyA ko dekhanA sIkheM nayA mAnava : nayA vizva bhikSu vicAra darzana .ahem * maiM : merA mana : merI zAnti *samaya ke hastAkSara * AmaMtraNa Arogya ko * mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya *ghaTa-ghaTa dIpa jale * ahiMsA tatva darzana * ahiMsA aura zAnti karmavAda *saMbhava hai samAdhAna * manana aura mUlyAMkana * jaina darzana aura anekAnta .zakti kI sAdhanA *dharma ke sUtra * jaina darzana : manana aura mImAMsA Adi-Adi Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eso paMca NamokkAro AcArya mahAprajJa