Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ : : paNDita zrI dIpacandajI zAha kAsalIvAla viracita cidvilAsa 1 sampAdaka paNDita rAkeza kumAra jaina zAstrI, jainadarzanAcArya, ema. e. parAmarzadAtA a0 yazapAla jaina, ema. e. i! " prakAzaka sAhitya prakAzana evaM pracAra vibhAga zrI kundakunda kahAna digambara jaina tIrthasurakSA TrasTa, e-4, bApUnagara, jayapura 302015
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-sacI prakAzakIya 5 sampAdaka kI ora se vili maGgalAcaraNa 13 : prathama adhyAya dravya 14 se 16 dvitIya adhyAya guraNa 20 se 43 samyaktvaguNa 24 jJAnaguraga 27, jJAna ke sAta bheda 31 / varzanaguga 37, darzana ke sAta bheda 36 cAritraguNa 40 tatIya adhyAya paryAya 44 se 56 kAraNa-kArya sambandha 51, sat-utpAda aura asat-utpAda 57 rtha adhyAya sAmAnya-vizeSAtmaka vastu aura syAvAda 60 se 79 nayavivaraNa 62, saMgrahanaya 63, naigamanaya 63, dradhyAthikanaya 64, vyavahAranaya 66, vyavahAranaya ke sUcaka kucha udAharaNa 67, nizcayanaya 71, RjusUtranaya 77, zabdanaya 77, samabhirUnaya 77 evaMbhUtanayaH 78, paryAyAthikanaya 78, upasaMhAra 76 paMcama adhyAya AtmA kI ananta zaktiyoM 80 se 116 sukha yA Ananda 50 jIvanazakti yA jovatvazakti 81 prabhutvazakti 84, dravya kA prabhutva 84, guNa kA prabhutva 85, 'paryAya kA prabhatva 86, dhoyazakti (sAmAnyavIryazakti aura vizeSavIryazakti) 87
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ a t. LANCE" ( iv ). dravyavIryazakti 87, guNavIryazakti 61, paryAyavoryazakti 63, kSetra vIryazakti 65 kAlavIryazakti 16, tapavIryazakti 18, bhAvavIryazakti 66 guNa kI vizeSatA 101 pariNAmazakti 104 pradezatvazakti 106, dravya-muga-paryAya kA vilAsa 110 bhAvamAvazakti 111 kAraNa-kArya ke tIna bheda 112, cyavAraNakArya 113, guNakAraNakArya 113, paryAyakAraNakArya 114 SaSTha adhyAya paramAtmasvarUpa kI prApti ke upAya 117 se 135 samyaktva ke sar3asaTha bheda 117 zAtA ke vicAra 125 ananta saMsAra kaise miTe 128 mana kI pAMca bhUmikA 134 kSipta 134, vikSipta 134, mUDha 134, cittAnirodha evaM ekAgratA 134 ' saptama adhyAya samAdhi ke teraha bheda 13.6 se 156 samAdhi ke teraha bheda 140 (1) laya samAdhi 141, (2) prasaMjJAta samAdhi 142, (3) vitAnugata samAdhi 144, (4) vicArAnugata samAdhi 146. (5) aAnandAnugata samAdhi 148, (6) asmidAnugata samAdhi 146, (7) nivitarkAnugata samAdhi 151, (8) nirvicArAnugata samAdhi 151, (6) nirAnandAnugata samAdhi 152, (10) nirasmidAnagata samAdhi 153, (11) vivekakhyAti samAdhi 154, (12) dharmamegha samAvi 155, (13) asaMprajJAtasamAdhi 155 antima prazasti 156 . y - -..-...
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ - n.. .. DHAKA.XRAJ sampAdaka kI ora se granthakAra ke sambandha meM jaina adhyAtma ko agresita karane meM prAdhyAtmika vidvAna paNDita zrI dIpacandajI zAha kAsalovAla kA viziSTa sthAna hai| Apane adhyAtma se otaprota aneka racanAya likhI haiM, jinameM kucha gadya racanAye haiM aura kucha padya / gadya racanAoM meM civilAsa, anubhavaprakAza, AtmAvalokana, paramAtmapurANa mAdi pramustra haiN| padya racanAtroM meM jJAnadarpaNa svarUpAnanda, upadeza siddhAnta ratna Adi haiM / ina sabhI racanAoM meM granthakAra ne adhyAtma kI dhArA hI pravAhita kI hai| ApakI jAti khaNDelavAla evaM gotra kAsalIvAla thA / Apa sAMgAnera ke nivAsI the, bAda meM Apa jayapura kI rAjadhAnI Amera meM yA gae the| pAmera meM rahakara hI Apane granthoM kI racanA kI hai| Apake laukika jIvana kA isase adhika paricaya prApta nahIM ho sakA hai| aApake vyaktitva ke saMbaMdha meM paNDita zrI paramAnandajI jaina zAstrI ne mUla bhASA meM pUrvaprakAzita cizliAsa ke sampAdakIya meM likhA hai : "the adhyAtmazAstroM ke marmajJa vidvAna the, para-padArthoM se. udAsIna rahate the, ve anukUla-pratikUla pariNamana se citta meM harSa-viSAda nahIM karate the, hRdaya meM saMtoSa thA aura aMtaraMga kaSAyeM bhI kucha manda ho gayI thIM, adhyAtmarasa kI sudhAdhArA ke pravAha dvArA -
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ grantha ke sambandha meM ] nijAnandarasa kI anupama chaTA baha rahI thii| yaha sanna hote hue bhI unake hRdaya meM 'saMsArI jIvoM kI viparIta pariNati evaM viparIta abhiniveza kaise miTeM' - aisI karuNAbuddhi thI, jaisA ki unakI anya kRti 'bhAvadIpikA' patra 241 ke anta ke nimna vAkya se spaSTa hotA hai : 'jinasUtra ke artha anyathA karane lage, tAkari bhole jIva tinakI batAI pravRtti tAhI virSe pravartate bhaye / nAhIM hai satyasUtra kA jJAna jinako, tAkari mahaMta zAstrana kA jJAna, tinata agocara bhayA tAkari mUr3hatA prApta bhaye honazakti bhaye, satyavaktA sAMcA jinoktasUtra ke artha grahaNa karAbanehArA koI rahA nahIM, tAteM satya jinamata kA to prabhAva bhayA, taba dharma te parAnmukha bhaye / taba koIkoI gRhastha suddhi saMskRta prAkRta kA vettA bhayA, tAkari jinasUtrana ko avagAhA, taba aisA pratibhAsatA bhayA jo sUtra ke anusAra eka bhI zraddhAna-jJAna-pAcaraNana kI pravRtti na kareM haiM para bahuta kAla gayA mithyAzraddhAna-jJAna-pAcaraNa kI pravRttikoM, tAri atigAr3hatAne prApta bhaI, tAta mukhakari kahI mAne nahIM taba jIvanakA akalyANa hotA jAni karuNAbuddhikari dezabhASAvirSe zAstraracanA karI, taba keI subuddhIna ke sA~cA bodha bhayA, bahuri aba isa avasara viSa jJAna kI vA zakti kI aisI hInatA bhaI, jo bhASA zAstrana teM bhI jJAna kara sakeM nAhIM, tAtai tina mahaMta zAstraniteM prayojanabhUta vastu kAr3hi-kAr3hi choTe prakaraNa kari ekatra kIjiye hai, tAte aise avasara viauM samyakajJAna ke kAraNa bhASAzAstra hI haiN|' parantu phira bhI vaha parapadArthoM ke viparIta pariNamana se kabhI dilagIra prabhavA dukhI nahIM hote the; kintu yaha samajhakara saMtoSa dhAraNa kara lete the ki inakA pariNamana mere AdhIna nahIM, ye apane pariNamana ke Apa hI kartA-dhartA haiM, ataeva maiM inake pariNamana kA
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2] ' [ cidvilAsa kartA-dhartA nahIM huuN| jIva bhUla se paradravya evaM parapariNati ko apanA samajhane lagatA hai, jo duHkha kA mUla kAraNa hai|" pApake sAhityasujana kI bhASA vi0 saM0 1776 ke lagabhaga ko hindI gadya bhASA hai| isameM Dha DhArI tathA brajabhASA mizrita hai| Apa paNDita ToDaramala jI se pUrvavartI haiM, ataH zrApake bAda paNDita ToDaramalajI evaM paNDita jayacandajI chAbar3A kI bhASA meM kAphI parivartana evaM sudhAra huyA hai, phira bhI ApakI bhASA usasamaya bar3I hI lokapriya samajhI jAtI thI / jaba hama isakA adhyayana karate haiM to isakI sarasatA evaM saralatA kA pragaTa anubhava hotA hai / isa sandarbha meM cida bilAsa kA hI nimna aMza dRSTavya hai : "koI kahai saMsAra anaMta hai, kaise miTa ? tAkA samAdhAna:vAnare kA uramAra etA hI hai, mUThI na chor3eM hai| sUbe kA urajhAra etA hI hai, nalinI ko na chor3a hai| zvAna kA urajhA ra etA ho hai, jo bhUsaM hai / vibaka jevarI meM sAMpa mAna hai, so bhaya jaba tAI hI hai| muga bhAMDalI ke mAMhi jala mAni daura hai, ete hI duHkhI hai / aiseM prAtmA para kauM ApA mAne hai, etA hI saMsAra hai, na mAna mukta ho hai|'' grantha ke sambandha meM paNDita zrI dIpacandajI zAha ne 'cidvilAsa' nAmaka isa laghu grantha meM grantha ke nAma ke anusAra hI viSaya-pratipAdana kiyA hai| isameM caitanya paramAtmA ke ananta sAmrAjya kA nirUpaNa kiyA gayA hai / adhyAtmaruci sampanna mumukSu samAja ko yaha grantha vizeSa priya hai, kyoMki adhyAtma ke gUr3ha rahasyoM para isameM khalakara mImAMsA ko gaI hai. prAtmA ke vamana kA digdarzana karAyA gayA hai| ___L, isI pustaka ke pRSTha 128-126 para isakA anuvAdita maza dekheN|
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ grantha ke sambandha meM [ 3 isa sambandha meM granthakAra svayaM kahate haiM : so yA caracA svarUpa ko ruci pragaTa taba pAvai aru kreN| nija ghara kA nidhAna nija pArakhI hI prkhe|' isa grantha meM paramAtmA kA varNana kiyA, pIche paramAtmA pAyaye kA upAya dakhAyA / jo paramAtmA ko anubhava kiyo cAheM haiM te yA grantha kauM bAra-bAra vicAroM / * grantha meM granthakAra kI zailI maulika hai, ve viSayavastu kA pratipAdana isa DhaMga se karate haiM, mAnoM ve bAteM unake hRdaya ke jinameM aMtastala se bhA rahI hoM / kitane hI prakaraNa aise bhI haiM, pUrNa maulikatA hai, jinakA nirUpaNa anyatra dekhane meM nahIM bhAtA / jJAniyoM kA vyaktitva ho nirAlA hotA hai / granthakAra AgamapramANa ko to mAnate hI haiM; sAtha hI katipaya sthAnoM para svAnubhava se prabhAga karake bhI likhate haiN| ve mAtra zAstroM ko par3hapar3hakara hI nahIM likhate, balki kaI viSayoM ko svAnubhava dvArA pramANa karake bhI likhate haiM / jaise : 1 * "eka jJAna nRtya meM anaMta guNa kA ghATa (tamAzA) jAnive mai AyA hai, tAteM jJAnameM hai / anaMta guNa ke ghATa meM guNa eka-eka anaMta rUpa hoya apane hI lakSaNakoM lie haiM, yaha kalA hai, eka-eka kalA guNarUpa hoveteM anaMtarUpa ghare haiN| eka ekarUpa jihiM rUpa bhayA tinakI anaMta sattA hai, eka-eka sattA anaMta bhAvako ghara hai| ekaeka bhAva anaMtarasa hai, eka-eka rasa meM anaMta prabhAva hai / " yadyapi granthakAra ke viSayacayana meM samayasAra, pravacanasAra zrAdi zrImad kundakundAcArya dvArA racita granthoM kA spaSTa prabhAva 1. isI pustaka ke pRSTha 24 para isakA manuvAdita a Mza dekheM / 2. isa pustaka ke pRSTha 156 para isakA anuvAdita azA dekheM /
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 ] [ cidvilAsa lakSita hotA hai, jaise - zaktiyoM kI carcA para samayasAra kA evaM pradezatvazakti ke prakaraNa meM viSkambhakrama evaM pravAhakrama kI carcA para pravacanasAra kA prabhAva dikhAI detA hai; tathApi vizleSaNa meM Apane apanI maulikatA kI spaSTa chApa chor3I hai / granthakAra ne isa grantha meM pramukhataH dravya-guNa- paryAya kA jAla phailAyA hai| jahA~ dekho, vahA~ dravya-guNa-paryAya kI carcA kI gaI hai| dravya-guNa- paryAya kA pRthak pRthak nirUpaNa karane ke bAda bhI granthakAra kA mana nahIM bharA to ve zaktiyoM ke prakaraNa meM bhI dravya-guNa-paryAya kI carcA karane se nahIM cUke / jaise prabhutvazakti ke prakaraNa meM dravya ke prabhutva, guNa ke prabhutva tathA paryAya ke prabhutva kI carcA karate haiM; vIryazakti ke prakaraNa meM bhI dravyavIryazakti, guNaatara tathA paryAvIryazakti kI carcA kI gaI hai / isIprakAra pradezatvazakti ke nirUpaNa ke bAda dravya-guNa- paryAya kA vilAsa tathA bhAvabhAvazakti ke prakaraNa ke bAda kAraNa kArya ke prakaraNa meM dravyakAraNakArya, guNakAraNakArya tathA paryAyakAraNakArya aise tIna - bheda kiye gaye haiM / aisA pratIta hotA hai ki granthakAra yaha kahanA cAhate haiM ki vastu kA svarUpa zragAdha evaM gaMbhIra hai| usameM jitanA adhika gotA lagAveM, utanA adhika khajAnA usameM se pAyA jA sakatA hai| granthakAra ne jisa viSaya ko bhI saMgRhIta kiyA hai, usakA yacchI taraha se khola-kholakara nirUpaNa kiyA hai / mAno usa viSaya saMbaMdha meM uThanevAlI sabhI zaMkAyoM-pratizaMkAoM kA unheM pahale se hI AbhAsa ho gayA ho aura ve unakA nirAkaraNa karate jA rahe hoM / unhoMne katipaya Agama-mahAsAgara ke siddhAntoM ko bar3e hI sundara DhaMga se spaSTa kiyA hai / jaise :
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ grantha ke sambandha meM ] (1) jo eka ko jAnatA hai, vaha sabako jAnatA hai aura jo sabako jAnatA hai, vaha eka ko jAnatA hai| (pRSTha 32-33) (2) 'dravyAzrayA nirguNA guNAH' arthAt dravya ke prAzraya se guNa rahate haiM, lekina guNa ke Azraya se guNa nahIM rhte| . (pRSTha 17-18-22) isIprakAra anya aneka siddhAntoM kA isa laghu grantha meM vistAra se nirUpaNa kiyA gayA hai| pratyeka prakaraNa ko kahane kI unakI alaga paddhati hai / jaise :(1) saptabhaGgI kA nirUpaNa (pRSTha 22) (2) jJAna ke sAta bheda (pRSTha 31-36) (3) sAmAnya-vizeSarUpa vIryazakti meM vizeSavIryazakti ke sAta bheda (pRSTha 87-100) (4) samyaktva ke sar3asaTha bheda (pRSTha 117-125) (5) mana kI pAMca bhUmikA (pRSTha 134-135) (6) samAdhi ke teraha bheda (pRSTha 140-156) aApane samyaktva ko alaga guNa mAnA hai / ve kahate haiM ki samyaktva ke ananta prakAra haiM, yaha pradhAna guNa hai tathA sabhI guNoM meM samyakpanA isI guNa ke kAraNa AtA hai| . aisA pratIta hotA hai ki granthakAra zraddhAguNa ko hI samyaktva nAma se kahate haiM, kyoMki Apa svayaM likhate haiM : 'jahA~ samyak darzana prAva, tahA~ samyakta lenaa|| granthakAra kI sabase bar3I vizeSatA yaha hai ki Apane apane pratipAdana meM guNoM ke saMbaMdha meM eka vizeSa bAta kahI hai| yadyapi !. isI pustaka meM pRSTha 27 para isakA anuvAdita aMza dekheN|
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 ... - .. -... [ cidvilAsa Agama meM guNoM ko nirguNa mAnA hai| 'dravyAzrayA nirguNA gugAH' isa sUtra meM dravya koH to anantaguNarUpa svIkAra kiyA hai, lekina eka guNa ko anya guNasvarUpa svIkAra nahIM kiyA, tathApi granthakAra kahate haiM ki eka guNa meM anantagaNoM kA rUpa pAtA hai| isa saMbaMdha meM unakA kathana dRSTavya hai :____eka guNa meM saba guNa kA rUpa saMbhava / vastuvirSe anaMtaguNa haiM so eka-eka guNana meM saba guNa kA rUpa saMbhaSe haiM / kAheta ? jo sattA guNa hai to saba guNa haiM, tAteM sattAkari saba guNa ko siddhi bhaI / sUkSma guNa hai to saba guNa sUkSma haiM, to saba sAmAnya vizeSatA ko liye haiM / dravatvaguNa hai to dravya ko drau hai, vyApaM hai / aguslaghutva guNa hai to saba guNa agurulaghu haiM / abAdhita guNa hai to saba abAdhita guNa haiM / amUrtIka guNa hai to saba amUrtIka haiN| yA prakAra eka-eka guNa sabameM hai, sabakI siddhi kI kAraNa hai| eka-eka guNa meM dravya-guNaparyAya tInoM sAdhiye, eka guNa gyAna hai tAko jJAnarUpa tau dravya hai, gAko lakSaNa guNa, jAkI pariNati paryAya hai| prAkRti vyaMjana paryAya hai|" nayaprakaraNa meM bhI navInatA ke sAtha nirUpaNa kiyA gayA hai| sarvatra nizcaya-vyabahAranaya athavA dravyAthika-paryAyAthikanaya ko mUlanaya kahA jAtA hai tathA naigamanaya kA alaga se nirUpaNa kiyA jAtA hai, lekina isa grantha meM lekhaka ne una sabakA samanvaya karane kA prayatna kiyA hai / samanvaya karane ke prayAsa meM unhoMne ina sabakA apane maulika krama meM hI nirUpaNa kiyA hai| unake nirUpaNa kA krama nimna prakAra hai: 1. saMgrahanaya, 2. negamanaya, 3. dravyAthikanaya, 4. vyavahAranaya, 1. isI pustaka meM pRSTha 101 para isakA panuvAdita aMza dekheM / -- - - -
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ grantha ke sambandha meM ] J 5. nizntrayanaya 6 RjusUtranaya, 7 zabdanaya, 6. evaMbhUtanaya, 10. paryAyArthikanaya / aisA krama rakhane ke pIche kyA kAraNa ho sakatA hai - isakA vicAra kareM to jJAta hotA hai ki granthakAra ne 'sthUlatA se sUkSmatA kI ora' isa siddhAnta kA pAlana karate hue yaha krama rakhA hai| isa. saMbaMdha meM naya prakaraNa ke anta meM ve svayaM likhate haiM : [ 7 samabhinaya, "ina nayana (nayoM) meM pUrva-pUrva viruddha mahAviSaya uttara-uttara sUkSmArUparUpa anukUla viSaya kahiye / " 1 nayaprakaraNa kI unakI maulika vizeSatAoM ko nimna bindunoM se spaSTataH samajha sakate haiM : '-- (1) sarvatra saMgamanaya ke bAda saMgrahanaya kA nirUpaNa kiyA jAtA hai; jabaki granthakAra ne pahale saMgrahanaya kA, bAda meM naigamanaya. kA nirUpaNa kiyA hai| (2) naigamanaya ke bheda - prabheda bhI vicitratA sahita haiM, jo ki mUlataH paThanIya haiM | ( 3 ) sarvatra dravyAdhina ke daza bhedoM kA nirUpaNa jIva ko mukhyatA se kiyA jAtA hai, jabaki isa grantha meM unheM pudgala kI mukhyatA se nirUpita kiyA hai / ( 4 ) granthakAra ne nizcaya vyavahAravAle vyavahAranaya evaM naigamAdi nayoM meM AnevAle vyavahAranaya donoM kA sammilita nirUpaNa kiyA hai| sAtha hI vyavahAranaya kA nirUpaNa aneka udAharaNoM ke mAdhyama se kiyA hai / 1. isI pustaka meM pRSTha 71 para isakA anuvAdita aMza dekheM | > -
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ civilAsa (5) nizcayanaya kA nirUpaNa teraha prakAra se kiyA gayA hai, jo mUlata: paThanIya hai|| granthakAra kI zailI hai ki jaba bhI kisI viSaya kA nirUpaNa karate haiM, usakI mahimA avazya karate haiM - isase usa viSaya ke sabadha meM jijJAsAbhAva utpanna hotA hai / jaise -- guNoM ke prakaraNa meM ve pratyeka guNa ko pradhAna kahate haiM / udAharaNArtha :-- (1) vastu kA nizcayarUpa anubhava rUpa samyaktva hai, vahI pradhAna hai| . (2) darzanaguNa pradhAna guNa hai / (3) cAritra dvanya kA sarvasvaguNa hai / - sabhI guNoM ko pradhAna kyoM vAhA jAtA hai - isakA samAdhAna bhI unhoMne svayaM hI kiyA hai / ve kahate hai : guNa anaMta haiM, sAmAnya vivakSA maiM anaMta hI pradhAna hai| vizeSa vivakSA meM jo guNa pradhAna kIjiye so mukhya hai, aura guNa haiM / yAta mukhyatA-gauNatA bheda, vidhi-niSedha bheda jAniye / " sarvatra SaDguNI vRddhi hAni ke svarUpa ko kevalIgamya kahA jAtA hai, lekina SaDguNI vRddhi hAni kA svarUpa kyA hai, aisI zaMkA hone para samAdhAna karate hue granthakAra karate haiM:- gasiddha bhagavAna haiM tina virSe SaTguNI vRddhi-hAni kA svarUpa kahiye hai" bAda meM unhoMne SaDguNI vRddhi-hAni kA svarUpa vistAra se likhA hai, jo mUlataH paThanIya haiN| Apake vizleSaNa meM jaina adhyAtma aura jaina nyAya - donoM kA 1. isI pustaka meM pRSTha 27 para isakA anuvAdita aMza dekheM / 2. isI pustaka meM pRSTha 37 para isakA anuvAdita maza dekheM / 3. isI pustaka meM pRSTha 42 para isakA anuvAdita praza dekheN| 4. isI pustaka meM gRSTha 20 para isakA anuvAdita prshdekheN|
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ grantha ke sambandha meM ] [ 6 saMgama parilakSita hotA hai| jaise prAdhyAtmika carcA karate hue unhoMne praSTasahasrI evaM prAptamImAMsA ke uddharaNa bhI prastuta kiye haiN| grantha meM samAgata katipaya mahattvapUrNa vAkya-upavAkya nimnaprakAra haiN| yadyapi inakA pUrNataH grAnanda pUre prasaMga ke sAtha par3ane para hI pAyegA, phira bhI kiJcit rasAsvAda karAne kI dRSTi se unheM grantha kI mUla bhASA meM hI avikalarUpa se de rahe haiM :-. . (1) yaha dravya kA satsvabhAva anAdinidhana hai, dravya-guNa / anvayazaktikauM liyeM haiM, so pA~va kramavartI soM vyApta hunA bhI dravyAthikAnaya kari apane vastu satkari jaisA hai taisA upaja hai / paryAya kI apekSA kari upajanA aisA hai, para anvayI zakti meM jaMsA kA tasA hai to bhI lyAyA hai / paryAya zakti meM asat-utpAda.batAyA hai. (so) paryAya aura aura upajeM haiN| tAteM kahA hai, para anvayo zaktisauM vyApta hai| paryAyAthikAnayakari hai| (2) paryAya dravyako kAraNa, dravya paryAyako kAraNa, yaha tau kAraNarUpa hai| para paryAya kA kArya paryAyahItara, hai| dravya kA kArya dravya holaba hai| (3) jase eka nara ke aneka aMga haiM, eka aMga meM nara nAhI, sana aMgarUpa nara hai| taiseM drakSyarUpa, guNarUpa, paryAyarUpa jIva nAhI, jIvavastu dravya-guNa-paryAya kA ekatva hai, eka aMga meM jIna hoya tI jJAnajIva, darzanajIva, anaMtaguNa yoM anaMtajIva hoya, tAteM anaMtaguNa kAja joSavastu hai|' (4) dravyakari guNa-paryAya haiM, guNa-paryAyakari dravya hai, dravya guNI hai, guNa guNa hai, guNIta guNa kI siddhi hai, guNata guNI kI siddhi hai| 1. isI pustaka meM pRSTha 57 para isakA anuvAdita aMza dekheN| 2. isI pustaka meM pRSTha 58 para isakA anuvAdita ma za dekheM / 3. isI pustaka meM pRSTha 82 para isakA anavAcita maza dekheN| 4. isI pustaka meM pRSTha 54 para isakA anuvAdita aza dekheN|
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.] [ civilAsa : / (5) yA prakAra kari ityAdi anaMta mahimA vastu kI hai, so kahA~ lauM kahai, tAte saMta haiM, je svarUpa anu bhau (bhava) amRta rasa pIya amara ho| . (6.) "samyaktastrarUpa anubhau sakala nijadharmamUla zivamUla cha, yo bhAvai mUla samyakta jinadharma kalpataruko cha / " (7) "ye ju haiM SaT dravya tinameM cetana rAjA hai, tina pAMca meM to tuma mata aTakI, tumhArI mahimA bahuta U~cI hai|" anta meM granthakAra kI nimnokta bhAvanA ke sAtha virAma letA hU~ : ___ "isa grantha meM paramAtmA kA varNana kiyA, poche paramAtmA pAyave kA upAya dikhaayaa| jo paramAtmA ko anubhava kiyo cAhai haiM, te yA grantha kauM bAra-bAra vicArauM / isa saMskaraNa ke sambandha meM hamAre prakAzana vibhAga kI yaha rIti-nIti hai ki kisI bhI pustaka kA prakAzana taba hI karAyA jAya, jabaki use kama se kama eka bAra prAdyopAnta par3ha liyA jAya / usameM prakAzana kI dRSTi se yadi kisI prakAra ke sudhAra kI guMjAiza pratIta ho to usameM prakAzana samiti se anumati lekara sudhAra kiyA jAtA hai aura taba ho usakA prakAzana kiyA jAtA hai| isa civilAsa ke prakAzana kI bAta bhI. jaba pAI, to mujhe AdaraNIya zrI nemIcandajo pATanI ne ise prakAzana kI dRSTi se par3hane ke lie kahA / maiMne ise par3hA bhI, lekina mujhe santoSa nahIM - - - 1. isI pustaka meM pRSTha 116 para isakA anuvAdita praNa dekheN| 2. isI pustaka meM pRSTha 121 para isakA anuvAdita prapA dekheN| 3. isI pustaka meM pRSTha 131 para isakA anuvAdita praza dekheN| 4. isI pustaka meM gRSTa 156 para isakA manuvAdita aMza dekheN|
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa saMskaraNa ke sambandha meM ] [ 11 huA to maiM aura va0 yazapAlajI ne lagabhaga 50-60 pRSThoM ko sAyasAtha par3hA / hama donoM ne yaha anubhava kiyA ki isake anuvAda ko kucha sudhArA jAya / isIprakAra sampAdana kI dRSTi se bhI isameM kucha parivartana karane kI aAvazyaktA mahasUsa huI / hamane kyA-kyA kiyA hai, isakI vizeSa jAnakArI to pApako isa saMskaraNa evaM pUrvaprakAzita saskaraNa ke tulanAtmaka adhyayana karane para hI jJAta hogI, phira bhI hamane kyA-kyA kiyA hai, usakI saMkSipta jAnakArI yahA~ de rahe haiM : pustaka kI mUla prati meM to kahIM koI pairAgrApha prAdi ke dvArA vibhAjana nahIM hai / yahAM taka ki adhyAyoM kA vibhAjana bhI nahIM kiyA gayA hai / ataH samajhane meM sugamatA ho- isa dRSTi se choTechoTe pairAgrApha banAye haiN| pUrva meM isakA anuvAda paNDita zrI gopIlAlajI zAstrI ne kiyA thA, lekina jaba isa anavAda ko mUla prati ke prAdhAra para parimArjita kiyA gayA to itanA adhika parivartana ho gayA ki mAno nayA hI anuvAda ho gayA ho / ata: isakI nayI presakaoNpI tayAra kI gaI; usa presakaoNpI ko bhI maiMne punaH par3hA, isake AdhAra para hI isa saMskaraNa ko prakAzita kiyA gayA hai| madhyAyoM kA vibhAjana bhI naye sire se kiyA hai / jahA~ pUrva sampAdita kRti meM 30 adhyAyoM meM vibhAjana thA, vahIM isa saMskaraNa meM kevala sAta adhyAya banAye gaye haiN| ___ ye adhyAya mukhya-mukhya prakaraNa kI dRSTi se banAye gae haiM, jaise dravya, gaNa, paryAya Adi / anya prakaraNoM ko inake antargata hone se pRthak adhyAya nahIM mAnA gayA hai| jaise jJAnaguNa, cAritragaNa prAdi guNoM ke bheda hone se unheM guNa nAmaka prakaraNa meM hI rakhA gayA hai isIprakAra zaktiyoM ke prakaraNa meM bhI pratyeka zakti ke alaga-alaga adhyAya mAne gaye the| jabaki unheM isa saMskaraNa meM 'mAtmA kI
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 ] cidvilAsa ananta zaktiyA~ nAmaka paMcama adhyAya meM gRhIta kiyA hai / isIprakAra anyatra samajhanA cAhiye / granthakAra ne katipaya sthAnoM para anya granthoM ke uddharaNa bhI diye haiM, jo saMskRta bhASA meM hone se saMskRta meM zranabhijJa samAja ko saralatA se samajha meM nahIM lA pAte; prataH unakA sAmAnyArtha bhI sAtha-sAtha de diyA gayA hai / pratyeka pradhyAya ke anta meM bace hue sthAna meM granthakAra ke anya granthoM ke kucha uddharaNa die gaye haiN| jaise :- pRSTha 16 para anubhavaprakAza kA; pRSTha 43, 56 evaM 1947 para zrAtmAvalokana ke; pRSTha 70 para upadeza siddhAnta ratna kA tathA pRSTha 116 para jJAnadarpaNa kA uddharaNa diyA gayA hai| isaprakAra hama dekhate haiM ki paNDita dIpacandajI sAhaba ne bar3I hI adhikArapUrva zailI meM varNana kiyA hai| zrAtmA ke guNoM, zrAtmA kI zaktiyoM, AtmA kI mahimA Adi ke saMbaMdha meM pragaTa honevAle unake hRdayodgAra isa bAta ke dyotaka hai ki ve eka AtmAnubhavI sagRhastha the / yaha grantha pratyeka svAdhyAyapremI ko avazya par3hanA cAhiye / itanA hI nahIM, balki gA~va-gA~va meM calanevAlI danika zAstra sabhAyoM meM bhI isakA svAdhyAya honA cAhiye / sabhI jIva isa laghu grantha ke mAdhyama se apane AtmakalyANa kA patha agrasara kareM - yahI bhAvanA hai / - rAkeza kumAra jaina zAstrI, jainadarzanAcArya, ema e. 000000
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5-25 paNDita zrI vIpacandajI zAha phAsalIvAlakRta cidvilAsa maMgalAcaraNa avicala jJAna prakAzamaya, guga ananta ke thAna / dhyAna dharata ziSa pAie, parama siddha bhagavAna / / isa maMgalAcaraNa kA tAtparya yaha huA ki jo ananta citzakti se maMDita haiM - aise paramasiddha paramezvara ko namaskAra karake meM yaha cidvilAsa nAmaka grantha likha rahA huuN|
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - -- - - - n ed kAma dravya prathama hI vastu meM dravya, guNa aura paryAya kA nirNaya kiyA jAtA hai; usa meM dravya kA svarUpa 'dravyaM sat lakSaNam'- aisA jinAgama meM kahA gayA hai / zaMkA :- he prabho ! 'guNasamudAyo pradhyam' - aisA zrI jinendradeva kA vacana hai, jisake anusAra eka sattAmAtra meM anantaguNoM kI siddhi nahIM hotI / 'guraNaparyayabad dravyam' - aisA guNasamudAya ke kahane se siddha nahIM hotaa| 'dravyatvayogAd dravyam' -- yaha bhI dravya kA vizeSaNa kareM, taba bhI kahate haiM ki yadi drabya svataHsiddha hai to ye vizeSaNa jhUThe hue; kyoMki dravya inake AdhIna nahIM hai / samAdhAna :- he ziSya ! vastu se mukhya-gauNa ko vivakSA kareM, taba sattA kI mukhyatA karake dravya ko sattAlakSaNa kahA jAyagA; kyoMki sattA kA lakSaNa 'hai' arthAt 'honA hai| ataH 'hai' lakSaNa meM guNasamudAya, guNa-paryAya bhaura dravyatva -- ye saba antargabhita ho jAte haiM; ataH dravya ko sattAlakSaNa kahA jAtA hai| isaprakAra kahe jAne meM koI doSa nahIM, birodha bhI nahIM / - - - -
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - -..-... - dravya ] [12 'guNasamudAya' ke kahane meM agurulaghutvaguNa pAyA aura agurulaghutvaguNa ke kathana se SaDgurago vRddhi-hAni nAmaka paryAya pAI; ataH guNasamudAya se paryAya kI siddhi hotI hai / dravyatvaguNa bhI guNoM ke antargata AtA hai, ataH 'guNasamudAyo dravyam' yaha lakSaNa bhI vivakSA se pramANa hai / ___'guNaparyayavad dravyam'- isa lakSaNa meM sattA, sarva guNa aura paryAyeM A jAtI haiM ; ataH dravya ko guNaparyAyavAn kahanA bhI vicakSA se pramANa hai| ___ 'dravyatvayogAd dravyam'- yaha lakSaNa bhI pramANa hai, kyoMki guNaparyAyoM ke dravita hue binA dravya nahIM ho sakatA; ataH dravaNA dravyatvaguNa se hai / dravya dravita hone se guNaparyAya ko vyApta karake prakaTa karatA hai, ataH guraNa-paryAya kA prakaTa honA dravyatvaguNa se hai; ataH dravyatva ko vivakSA se "dravyatvayogAd dravyam'- yaha lakSaNa bhI pramANa hai| 'svataHsiddha dravyam'- yaha lakSaNa bhI pramANa hai, kyoMki ye cAroM dravya ke svata: svabhAva haiN| dravya apane svabhAvarUpa svataH parigamana karatA hai, ataH use svataHsiddha kahA jAtA hai| dravya guraNa-paryAyoM ko dravita karatA hai tathA guNa-paryAya, dravya ko dravitta karate haiM, tabhI dravya ko 'dravya' nAma milatA hai|
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16] [ mivilAsa dravyArthiva naya kI apekSA se dravya vizeSaga hai, usake aneka bheda haiM :- abheda dravyAthikanaya dravya ko apane svabhAva se abhedarUpa dilAtA hai| bhedakalpanA ko apekSA se azuddha dravyAthikanaya dravya ko bhedarUpa dikhAtA hai / zuddha dravyApika.naya dravya ko zuddha dikhAtA hai / anvaya dravyAthikamama dravya ko gagaNAdisvabhAvarUpa pradarzita karatA hai / sattAsApekSa dravya sattArUpa kahalAtA hai| anantajJAnasApekSa dravya jJAnarUpa kahalAtA hai| darzanasApekSa dravya darzanarUpa kahalAtA hai| anantagugAsApekSa dravya anantaguNarUpa kahalAtA hai / isIprakAra dravya ke aura bhI aneka vizeSaNa haiM, jinheM dravya meM naya aura pramANa ke dvArA siddha kiyA jA sakatA hai| zaMkA :-he prabho ! yadi guraNa-paryAya kA pUja dravya hai to guNa ke lakSaNa dvArA guNa ko jAnA aura paryAya ke lakSaNa dvArA paryAya ko jAnA, phira dravya to koI vastu nahIM rhii| isaprakAra gayA aura paryAya hI kahe gaye / jisa prakAra AkAzakusuma kathanamAtra hai, usIprakAra dravya kA svarUpa bhI kathanamAtra huA / isa dravya kA svarUpa to guraNa' aura paryAya hI haiM, aura kucha nahIM; ataH guNa aura paryAya hI haiM, dravya nahIM ? samAdhAna :- jo svabhAva hai, vaha svabhAvavAna se utpanna hai / yadi svabhAvavAna na ho to svabhAva bhI nahIM ho sktaa| jisaprakAra agni na ho to uSNasvabhAva bhI nahIM
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ vanya ] ho sakatA aura yadi suvarNa na ho to pIta, cikkaNa, bhArI Adi svabhAva bhI nahIM ho sakate / ataH gugA aura paryAya dravya ke prAzraya se rahate haiN| tattvArthasUtra meM kahA hai - 'dra zriyA nirguNA gussA :' arthAt dravya ke Azraya se guraga rahate haiM, lekina gugA ke Azraya se guruga nahIM rahate / isakA dRSTAnta diyA jAtA hai : jaise eka golo bIsa prauSadhiyoM se banAI gaI hai, ve bIsoM auSadhiyA~ golI ke pAzraya se raha rahI haiM / bIsoM auSadhiyoM kA ekarasa golI nAma se kahA jAtA hai / yadyapi golI meM bIsoM hI pauSadhiyAM alaga-alaga svAda ko dhAraNa karatI haiN| tathApi yadi golI ke bhAva (svarUpa) ko dekhA jAve to jJAta hogA ki usa golI se kisI auSadhi kA rasa alaga nahIM hai / una bIsoM meM se pratyeka rasa golI ke bhAva (svabhAva) meM sthita hai, una bIsoM auSadhiyoM ke rasoM kA jo eka pujja hai, usI kA nAma golI hai / aisA kathana karane se yadyapi bhedavikalpa-sA pAtA hai, parantu eka hI samaya bIsoM auSadhiyoM ke rasoM kA bhAva (svabhAva) hI eka golI hai| usIprakAra alaga-alaga pratyeka gagA apane-apane svabhAva ko lie rahatA hai / kisI bhI guNa kA bhAva kisI bhI dUsare gugga ke bhAva se nahIM miltaa| jaise jJAna kA bhAva darzana se nahIM milatA
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18] [vidhisAsa aura darzana kA bhAva jJAna se nahIM milatA; isIprakAra : anantaguNa haiM, phira bhI koI guraNa kisI dUsare guraNa se nahIM milatA / sabhI guNoM kA ekAntabhAva (ekarUpabhAva, tAdAtmyabhAva) cetanA kA puJja dravya hai| yadi guNI ke binA guNa mAtra ko mAnA jAve to mAkAsa ke bhI phUla hone lageMge / gurapI ke binA guNa kaise ho sakate haiM ? arthAt nahIM ho sakate / jJAna ko eka guNa mAnA gayA hai, lekina yadi dravya ke binA jJAna ko hI bastu mAna liyA jAve, taba to jJAna vastu kahalAne lagegA aura isaprakAra ananta guraNa ananta vastueM kahalAne lageMgI, jo siddhAnta ke viparIta hogA; kyoMki aisA hai nahIM / sabhI guNoM kI AdhArabhUta jo eka vastu hai, usI ko dravya kahate haiM / / zaMkA :- yaha dravya vastu hai yA vastu kI avasthA hai ? samAdhAna :- sAmAnya aura vizeSa kA jo ekarUpabhAva (tAdAtmyabhAva) hai, vahI vastu kA svarUpa hai| dravIbhUta guNa ke kAraNa hI dravya ko 'dravya' nAma milatA haiM, ataH vastu kI avasthA dravyatva ke dvArA dravya rUpa huI hai| ataH vaha vastu hI hai| vizeSaNa ke kAraNa hI vizeSa saMjJA hotI hai / syAdvAda meM virodha nahIM hotA / vastu kI siddhi ... nayasApekSa hai| kahA bhI hai :
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya ] [ 16. "mithyAsamaho mithyA cet na mithyaMkarantatA'sti naH / nirapekSA nayA mithyA sApekSA vastu te'rthakRt // 1 sAmAnyArtha :- mithyArUpa ekAnto kA samUha mithyA hai, vaha mithyA-ekAntasA hamAre (syAdvAdiyoM ke) yahAM nahIM haiM; kyoMki nirapekSanaya mithyA haiM, ve samyaka nahIM haiM; kintu jo sApekSanaya haiM, ve hI samyaka haiM aura bastu kI siddhi ke ke lie arthakriyAkArI haiN|" ataH dravya kA yaha kathana siddha hunaa| isake pazcAt guragAdhikAra meM guraNa kA kathana kiyA jaavegaa| 1. thIsamantabhadrAcArya, : devAgamastotra, kArikA 108 2. yadyapi yaha sAmAnyArtha malagrantha meM nahI hai, tathApi vArikA kA sAmAnya zAna karAne hetu diyA gayA hai / prazna :-svarUpa anubhava kA vilAsa kisaprakAra kara? uttara :- nirantara apane svarUpa kI bhAvanA meM magna rahe, upayogadvAra meM darzana-jJAna cetanAprakAza ko dRr3hatA se bhAye / cipariNati se svarUparasa hotA hai / dravya-guNa-paryAya kA yathArtha anubhava karanA hI anubhava hai| anubhava se paJca paramagurU hue va hoMge- yaha anubhava kA hI prasAda hai| arihanta aura siddha bhI anubhava kA prAcaraNa karate haiM / anubhava meM ananta guNoM kA sampUrNa rasa pA jAtA hai / __~.. pati dIpacandajI zAha anubhavaprakAza, pRSTha 3
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ h ri ....... guraga 'dravyaM dravyAta guNyante, te guNA uccante / ' arthAt jo dravya ko dUsare dravyoM se pRthaka batAte haiM, unheM garaNa kahate haiM / guraNoM ke dvArA dravyoM kI pathakatA kA jJAna hotA hai 1 jaise cetanAguNa ke dvArA jIva jAne jAte haiN| astitvaguraNa eka aisA guNa hai, jo sAdhAraNa guNa hone se saba meM pAyA jAtA hai| mahAsattA kI vivakSA se avAntara sattAya hotI haiM, parantu ve saba apane-apane astitva sahita hai| inameM eka svarUpasatA bhI hai, jisake tIna prakAra haiM:dravyasattA, guNasattA aura paryAyasattA / inameM se 'dravya hai --- yaha dravyasattA kahalAtI hai| dravya kA kathana pahale kiyA jA cukA hai| 'guNa hai'-- yaha guNasattA kahalAtI hai| guNa ananta haiM aura sAmAnyavivakSA se ananta hI prathAna haiN| vizeSavivakSA se jisa guNa ko pradhAnatA dI jAve, vaha mukhya hai|
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ guraNa ] [ 21 aura zeSa gauga haiM / ata: mukhyatA-gauNatAbheda ko vidhiniSedha bheda? samajhanA cAhiya / sAmAnya aura vizeSa kI vivakSA se sabhI kI siddhi hotI hai / naya-vivakSA aura pramANa-vivakSA kA nAma yukti hai| yukti pradhAna hai. kyoMki yukti se vastu kI siddhi hotI hai / yahI bAta nayacakra meM kahI gaI hai :-.. "taccAragosaekAle samayaM bujhehi jutsimaggeNa / raNo prArA haraNasamaye 1ccakkho praraNa havo jamA // 2 sAmAnyArtha :- tattva ke anveSaNa ke kAla meM samaya arthAt zuddhAtmA ko yuktimArga se arthAt naya-pramANa dvArA prathama jAnanA cAhiye, kintu ArAdhanA ke samaya meM yukti kI AvazyakatA nahIM hotI; kyoMki yahA~ to zuddhAtmA kA pratyakSa anubhava hai|" ataH naya aura pramAraNa kA nAma yukti hai - aisA samajhanA cAhie / __ gaNasattA meM ananta bheda hai, ataH guraNa ke bhI ananta bheda haiM / eka sUkSmaguNa kI ananta paryAyeM hotI haiM / jJAna sUkSma hai, darzana sUkSma hai aura isIprakAra sabhI guNoM ko aise hI sUkSma jAnanA / sUkSma kI paryAyeM bhI sUkSma haiM / sUkSma 5., jisa dharma kI masyatA kI jAya, usakI vidhi evaM jina dharmoM kI gogatA kI Ava, unakA niSedha (gauNarUpa se) samajhanA cAhiye / 2. dravyasvabhAvaprakAzakana yacaka gAthA, 26 3. 'pramAzAnayAtmako yukti :'- aisA prAstra kAvacana hai|
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - -- 22 ] [ cidavilAsa guNa ko 'sUkSma jJAna paryAya' jJAyakatArUpa anantazaktimaya nRtya karato hai / eka jJAna ke nRtya meM ananta guNoM kA ghATa jAnane meM AyA hai, ataH vaha jJAna meM hai| ananta guNoM ke ghATa meM eka-eka guNa anantarUpa hokara bhI apane-apane lakSaNa sahita hai--yaha kalA hai aura pratyeka kalA guNarUpa hone se anantarUpa ko dhAraNa karatI hai / pratyeka rUpa jinajina rUpa meM hotA hai, unako ananta sattAe~ haiM aura pratyeka sattA ananta rasa aura eka-eka rasa meM ananta prabhAva haiN| isaprakAra anaMtaparyanta aise hI bheda samajhanA cAhiye / eka-eka guNa ke sAtha dUsare guNoM ko jor3ane para 'anaMta saptabhaGga' siddha hote haiM, isakA kathana karate haiM : sattAguNa jJAnaguNa rUpa hai yA nahIM ? yadi sattAgaraNa ko jJAnagaNarUpa mAnA jAve to dravyAzrayA niguNA gaNAH " - isa sUtra meM jo eka guraNa meM dUsare guNa ke rahane kA niSedha kiyA gayA hai, vaha asatya ho jAvegA / aura yadi sattAgamA ko jAna gaNarUpa ma mAnA jAve, to vaha jar3a ho jAye / ataH saptabhaGga siddha kiye jAte haiM / (1) kevala caitanya kA astitva hai; jaba aisA kathana kiyA jAtA hai, taba sanAguraNa 'jJAnarUpa' hai| (2) jaba sattA ko kevala sattAla kSaNa se sApekSa aura anya guNa nirapekSa liyA jAya, taba sattAguNa 'jJAnarUpa nahIM hai|
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNa ] [ 23 (3) donoM vivakSAmoM se kathana karane para sattAguNa 'jJAnarUpa bhI hai aura nahIM bhI hai' ! (4) sattAgaraNa kI ananta mahimA vacana ke agocara hai, ataH 'pravaktavya' hai| (5) sattAguNa ko 'jJAnagaNarUpa hai'- aisA kahane para 'jJAnarUpa nahIM hai'- aise niSadha kA abhAva hotA hai, ataH sattA 'jJAnarUpa to hai, phira bhI avaktavya hai| (6) sattAgaraNa ko 'jJAnarUpa nahIM hai'- aisA kahane se 'jJAnarUpa hai'- aise vidhi kA prabhAva hotA hai, prataH sattAgamA 'jJAnarUpa nahIM hai, phira bhI pravaktavya hai| (7) sattAguraNa 'jJAnagaraNa bhI hai aura nahIM bhI hai',- ye donoM vivakSAyeM eka hI sAtha nahIM kahIM jA sakatIM, ataH sattAgaraNa 'jJAnarUpa bhI hai, jJAnarUpa nahIM bhI hai, phira bhI pravaktavya hai| isa prakAra caitanya meM sattAgA aura jJAnagarA ke sAta bhaGga siddha kiye gaye haiN| isIprakAra caitanya meM sattAguNa aura darzana ke bhI sAta bhaGga si karanA cAhie / isIprakAra vIrya gugA ke sAtha, prameyatvagaga ke sAtha aura aise hI cetanA kI apekSA karake anantagaNoM aura sattA meM sAta-sAta bhaGga siddha karane cAhiye / taba ananta saptabhaGgI siddha ho jaavegii| pazcAt sattAgaNa ke sthAna para 'vastutvaguNa' ko liyA
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 ] [ cidvilAsa jAve, to usase bhI sattAguraga kI bhAMti anantabAra saptabhaGga siddha hoNge| isIprakAra vastutvaguNa kI taraha eka-eka guNa ke sAtha anantabAra pRthak-pRthak saptabhaGga siddha karane cAhiye aura isoprakAra anantaguraga ko saptabhaGgI siddha ko jAtI hai / jaba sattA ke sthAna para anya guNoM ko rakheMge, taba kevala eka cetanA kI vivakSA se ananta bhaGga siddha hoMge, aura jaba aise hI cetanA kI bhA~ti eka-eka guNa ko vivakSA karake bhaGga siddha kareMge, taba saba guNa paryanta anantAnanta bhaGga eka-eka guNa ke sAtha siddha hoMge / ataH yaha carcA svarUpa kI ruci prakaTa hone para hI hotI hai aura kI jAtI hai / nija ghara kA nidhAna nijapArakhI ho parakhatA hai / samyaktvaguraNa - jIva meM ananta guNa haiM, unameM samyaktva, darzana, jJAna, caritra aura sukha ye vizeSarUpa haiM, pradhAna haiM / samyaktva kA artha hai - vastu kA yathAvat nizcaya honA, usake ananta prakAra haiM / 1. yahA~ samyaktva ke darzana apekSA do bheda, jJAna apekSA do bheda aura cAritra apekSA do bheda - isaprakAra chaha bheda samajhAye haiM aura isIprakAra ananta guNoM kI apekSA se samyaktva ke pranansa bheda hote haiM, ataH yahA~ samprakva ko anata prakAra kA kahA hai aisA samajhanA / -
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 25 samyaktvaguNa ] ___ jo dekhanemAtra pariNamana hai, use nirvikalpa samyagdarzana kahate haiN| tathA jo svajJeya ke bhedoM ko pRthakapRthak aura parajJeya ke bhedoM ko pRthaka-pRthak dekhatA hai, use savikalpa samyagdarzana kahate haiN| jo jAnanemAtra pariNamana hai, use nirvikalpa samyagjJAna kahate haiM, tathA jo svajJeya bhedoM ko pRthak-pRthaka aura parajJeya bhedoM ko pRthaka-pRthak jAnatA hai, use savikarUpa samyagjJAna kahate hai| jo prAcaraNamAtra pariNamana hai, use nirvikalpa samyakacaritra kahate haiM aura jo svajJa ya kA prAcaraNa aura parajJa ya ke tyAga kA prAcaraNa hai, use savikalpa samyakcAritra kahate haiM / isaprakAra samyaktva ke bahuta bheda haiM / / zaMkA :- samyaktva upayoga hai yA nahIM ? yadi upayoga hai to usake jo bAraha bheda kiye gaye haiM-pATha jJAna ke aura cAra darzana ke, unameM samyaktva ko bhI sammilita kyoM nahIM kiyA gayA ? aura yadi vaha upayoga nahIM hai to usameM pradhAna (pradhAnatA) kaise sambhava hogI ? samAdhAna :-- yaha samyaktvaguNa hai, vaha pradhAnaguNa hai, kyoMki sabhI guragoM meM samyakpanA isI guraNa ke kAraNa hai / sabhI guNoM kA astitva isI guNa ke kAraNa hai; kyoMki sabhI guNoM kA nizcaya yathAvasthitabhAva ke dvArA hai /
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ HTT . [civilAsa nizcaya kA nAma samyaktva hai, usameM vyavahAra, bheda yA vikalpa nahIM, azuddhatA bhI nahIM / samyaktva to nijaanubhavasvarUpa hai / jJAna kA jo jAnanemAtra pariNamana huA, vaha samyaktva nirvikalpa jJAna 1 (nirvikalpa samyagjJAna) hai, tathA 'jJAna jJeya ko jAnatA hai' - aisA kathana asadbhUta upacarita naba (upacarita-asadbhUtavyabahAranaya) ke dvArA hotA hai| jo darzana dekhanemAtra parigamA, use nivikalpa samyagdarzana kahate haiM / svajJaya ko pRthak dekhatA hai aura parajJa ya ko pRthaka dekhatA hai-aisA kathana bheda vyavahAra dvArA kiyA jAtA hai / darzana asadbhUta-upacaritanaya (upacaritaasadbhUtavyavahAranaya) ke dvArA para ko dekhatA hai / / ataH jJAna aura darzana nivikalparUpa samyak huye aura yaha samyakpanA unameM samyaktvaguNa ke dvArA hI hai / isIprakAra ananta guNoM meM jo samyakpanA huA, vaha samyaktvaguNa kI pradhAnatA se hI humA hai| yadyapi anAdi se yaha jIva zuddhadravyAthikanaya se kevalajJAna prAdi ananta guNoM ko dhAraNa kiye huye hai| tathApi jabataka samyaktva prakaTa nahIM hotA, tabataka azuddha rahatA hai / kAlalabdhi ko prApta karake jaba samyaktva prakaTa humA, taba samyaktva kI zuddhatA se ve sabhI guNa vimala (zuddha) hue | ataH sarvaprathama samyaktvaguga nirmala humA, pazcAt anya guNa nirmala hue| ..
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ sa.naguNa ] [27 siddha bhagavAna ke bho sarvaprathama samyaktvaguNa hI kahA hai, ataH samyaktvagaNa pradhAna hai| . upadhAma darzana aura jJAnasvarUpa hai / jahA~ samyagdarzana' kahA jAya, vahA~ samyaktva kA grahaNa karanA aura jahA~ sirpha 'darzana' hI kahA jAya, vahA~ dekhanerUpa (sAmAnya avalokanarUpa) darzana grahaNa karanA / vastu kA nizcayarUpa: anubhavarUpa samyaktva hai, vahI pradhAna hai| jJAnagaraNa jAnapanerUpa jJAna nirvikalpa hai, vaha svajJeya ko jAnatA hai / yadi jJAna parajJeya ko nizcaya se jAne to vaha jar3a ho jAya arthAt 'para' meM tAdAtmyavRtti sambandha hokara eka ho jAya / ataH jJAna para ko nizcaya se to nahIM jAnatA, upacAra se jAnatA hai / zaMkA :- yadi jJAna 'para' ko upacAra se jAnatA hai to sarvajJatA kaise siddha hogI ? kyoMki upacAramAtra jhUTha hai, ataH sarvajJatA jhUThI hokara kaise siddha ho sakegI? samAdhAna :- jaise hama darpaNa meM ghaTa-paTa dekhate haiM / yahA~ jo dekhanA hai, vaha upacAra se dekhanA (darzana) nahIM hai / jJeya pratyakSa dikhate haiM, ve to asatya nahIM haiM; parantu 1. isa adhyAya ke prAramma meM svaya lekhaka ne nirvikalpa samyagdarzana aura savikalpa samyagdarzana kI carcA kI hai, jabaki vahA~ samyagdarzana se tAtparya sampamatva se na hokara sAmAnya-pravasokana lakSaNavAle darzana se hai|
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 20] [ vivilAsa vizeSatA yaha hai ki upayogarUpa jJAna meM sva- paraprakAzaka zakti hai, sAtha hI usameM aisA prakhaNDa prakAza hai, jo apane svarUpa ke prakAzana meM nizcala vyApya vyApakabhAva se lIna rahatA hai| jJAna meM para kA prakAzana to hai, parantu vyApakarUpa ekatA nahIM; ataH 'upacAra' saMjJA hai, lekina vastu kI zakti upacarita nahIM hotI / isI kA vizeSa varNana Age karate haiM / kucha mithyAvAdI aisA mAnate haiM ki jJAna meM jo zeya kA jAnapanA hai, vahI usakI prazuddhatA hai / tathA usa zeya kA jAnapanA jaba miDheMgA, taba jJAna kI azuddhatA miTegI ! yaha mAnyatA ucita nahIM, kyoMki jJAna meM aisI sva-paraprakAzakatA apane sahaja svabhAva se hai, vaha azuddhabhAva nahIM hai / arUpI AtmapradezoM meM prakAzamAna loka aura aloka ke AkArarUpa hokara upayoga mecaka ( anekAkAra) huA hai / mahI kahA hai : "nIrUpAtmapradeza prakAzamAna lokAlokA kAra mecakopayoga lakSaNA svacchatvazaktiH, 1 sAmAnyArtha :- amUrtika AtmA ke pradezoM meM prakAzamAna loka - aloka ke AkArarUpa mecaka upayoga jisakA lakSaNa hai, vaha svacchatva sakti hai / " 1. samayasAra gariziSTa 11vIM svaccha zakti
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ [| 26 zAna guNa ] jisaprakAra darpaNa meM ghaTa-paTa dikhAI deM to darpaNa nirmala hai, aura na dikhAI deM to vaha malina hai| usIprakAra jisa jJAna meM sakala jJeya pratibhAsita hote haiM, vaha nirmala hai aura jisameM pratibhAsita nahIM hote, vaha malina hai / sAna apane dravyapradezoM kI apekSA jJeya meM praveza nahIM karatA, tanmaya nahIM hotA | yadi tanmaya ho to jJeya kA AkAra naSTa hone para jJAna bhI naSTa ho jAye ? ataH dravya kI apekSA jJeyavyApakatA nahIM hai / jJAna kI eka 'sva-paraprakAzaka' nAmaka aisI zakti hai ki usa zakti ko paryAya dvArA vaha jJeya ko jAnatA hai / zaMkA :- jJAnamAtra Atmavastu kA svarUpa hai - isake sambandha meM cAra prazna utpanna hote haiM / prathama prazna yaha hai ki jJAna jJeya ke Azrita hai yA apane Azrita ? dvitIya prazna yaha hai ki jJAna eka hai yA aneka ? tRtIya prazna yaha hai ki jJAna astirUpa hai yA nAstirUpa ? caturtha prazna yaha hai ki jJAna nitya hai yA anitya ? samAdhAna :- (1) jitanI bhI vastueM haiM, ve sabhI dravya-paryAyarUpa haiN| ataH jJAna bhI dravyaparyAyarUpa hai / dravyarUpa nirvikalpa jJAnamAtra bastu hai, tathA paryAya mAtra svajJeya tathA parajJeya ko jAnatI hai / jJAna kI paryAya jJeya kI paryAya ke AkAravAlI hone se jJAna jJeya ke prAkAravAlA hai tathA vastumAtra apane AkAravAlo hai|
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ cidavilAsa paryAyamAtra ke kathana se jJAna 'aneka' hai aura 30 ] ( 2 ) vastumA 'eka' hai / ( 3 ) paryAyamAtra kI apekSA se jJAna 'nAstirUpa' hai, aura vastumAtra 'astirUpa' hai / ( 4 ) jJAna paryAyamAtra kI apekSA se 'anitya' hai aura vastumAtra 'nitya' hai / / aisA samAdhAna karanA 'syAdvAda' hai, vastu kA svarupa aisA hI hai / jJAnavastu apane astitva kI prapekSA cAra bheda sahita hai / jJAnamAtra jIva svadravya kI apekSA astirUpa hai, svakSetra kI apekSA astirUpa hai, svakAla kI apekSA astirUpa hai aura svabhAva kI apekSA astirUpa hai| isI prakAra vaha paradravya kI apekSA nAstirUpa hai, parakSetra kI apekSA nAstirUpa hai, parakAla kI apekSA nAstirUpa hai aura parabhAva kI apekSA nAstirUpa hai| jJAna ke dravya, kSetra, kAla aura bhAva, jJeya meM nahIM aura jJeya ke jJAna meM nahIM / apane nijalakSaNa kI apekSA se evaM anya guNa lakSaNa kI nirapekSatA se jJAna kI saMjJA, saMkhyA, lakSaraNa aura prayojanatA jJAna meM hai; anya ( guNa ) meM nahIM hai tathA anya gurapa kI saMjJA, saMkhyA, lakSaNa aura prayojanatA anya guraNa meM hai, jJAna meM nahIM hai /
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ . zAna ke sAta bheda ] [ 31 jJAna ke sAta bheda usa jJAna ke vizeSa bheda likhe jA rahe haiM, kyoMki vizeSajJAna se vizeSasukha prApta hotA hai| jJAna aura Ananda kI samIpatA hai, isIlie jJAna ke sAta bheda kahe jA rahe haiM / be bheda isaprakAra haiM : (1) nAma (2) lakSaNa (3) kSetra (4) kAla (5) saMkhyA (6) sthAnasvarUpa tathA (7) phala / (1) nAma :- jJAna kA nAma jJAna kyoM hai ? 'jAnAtIti jJAnam, jJAyate anena vA iti jJAnam / ' jo jAnatA hai, vaha jJAna hai athavA jisake dvArA jAnA jAve, vaha jJAna hai, isIlie jJAna kA nAma 'jJAna' hai / jJAna dvArA jIva jAnatA hai| lakSaNa :- jJAna kA lakSaNa sAmAnya kI apekSA se nirvikalpa hai / vahI sva-paraprakAzaka hai| vizeSa kathana isa prakAra hai ki yadi jJAna ko kevala svasaMvedaka hI mAnA jAve, to mahAdUSaNa ho jaavegaa| svapada kI sthApanA para ko sthApanA se hI hotI hai, para kI sthApanA kI apekSA niSedha kara dene para sva kI sthApanA bhI siddha nahIM ho sakatI / ataH jJAna kI sva-paraprakAzaka zakti mAnane se saba siddhi hotI hai / isameM dhokhA yA sandeha nahIM hai| zaMkA :- jJAna ananta muragoM ko jAnatA hai, ata: eka 'darzana' ko bhI jAnatA hai / ataeva darzanamAtra ko
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 ] [ cidvilAsa jAnane ke kAraNa ekadeza jJAna hai yA sarvadeza jJAna hai ? yadi sarvadeza kahA jAya to vaha (jJAna) darzana ko hI na jAne aura yadi sabhI guNoM ko jAne to baha ekadeza hI na sambhave / tathA jJAna ke ekadeza hone kI kalpanA nahIM kI jA sakatI hai, kyoMki vaha kevalajJAna meM sambhava nahIM / samAdhAna :- darzana meM sarvadarzI zakti hai, usako jAnate hI sabako jAnA gayA - eka to yaha nyAya hai / yugapat (eka sAtha) saba guNoM ko jAne, usameM darzana bhI jAnA gayA / yugapat ke jAnane meM vikalpa nahIM / eka hI guNa ko nirAvaraNa jAnane se sabhI guNoM ko nirAvaraNa jaane| jaise eka AtmA ke asaMkhya pradeza, pratyeka pradeza meM ananta guNa aura pratyeka guNa meM asaMkhya pradeza - so eka pradeza nirAvaraNa hote hI sabhI pradeza nirAvaraNa ho jAte haiM / jo eka ko jAnatA hai, vaha sabako jAnatA hai aura jo sabako jAnatA hai, vaha eka ko jAnatA hai -- aisA Agama meM kahA gayA hai / nirAbaraNa eka darzana ke jAnane meM sarvadeza jJAna siddha hotA hai| 1. mUla bhASA meM chapI prati meM yahA~ ekadeza ke sthAna para sarvadeza zabda kA prayoga hai, parantu anuvAdita prati meM ephadeza zabda kA prayoga hai aura bahI sahI pratIta hotA hai| - sampAdaka
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAna ke sAta bheda ] zaMkA :- darzana nirAkAra hai. usake jAnane se jJAna bhI nirAkAra hogA? samAdhAna :- darzana guNa kA dekhanAmAtra lakSaNa hai aura vaha sarvazitva zakti sahita hai - yahI darzana kI vizeSatA hai, jise jJAna jAnatA hai| dUsarI vizeSatA yaha hai ki jJAna kI sabaMjJatva zakti se sabako jAnane meM darzana bhI A jAtA hai / yahA~ bahuta se guNoM kA jAnapanA mukhya huA, jinake antargata darzana bhI zrA jAtA hai, parantu jJAna usarUpa nahIM ho jAtA / yugapat jAnane kI zakti jJAna kI hai, ataH use judA vizeSaNa samajhanA cAhiye / jaise kisI puruSa ne aisA rasa cakhA, jisameM pAMca rasa mile hue haiN| taba yaha nahIM kahA jA sakatA ki usa puruSa ne madhura rasa cakhA hai, vaise hI yaha samajhanA cAhiye ki 'darzana' ananta guNoM ke antargata prA jAtA hai| akele 'darzana' kI kalpanA nahIM kI jA sakatI - aisA jAnanA cAhiye / jJAna apanI sattA kI apekSA sattArUpa hai, apane sUkSmatva kI apekSA sUkSmarUpa hai, apane vIrya kI apekSA ananta balarUpa hai, apane pragurulaghutva kI apekSA pragurulaghurUpa hai| isIprakAra ananta guNoM ke lakSaNa jJAna meM ghaTita hote haiN| jJAna trikAlavartI sarva ko eka samaya meM yugapat (eka sAtha) jAnatA hai !
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 ] [ nidvilAsa Arun zaMkA :-- prAtmA ko usake bhaviSya kAla ke pratyeka samaya meM pariNAmoM dvArA jo sukha honA hai, vaha to jJAna meM Akara pahale hI pratibhAsita ho jAtA hai, parantu navInanavIna, samaya-samaya kA jo svasaMvedana pariNati kA sukha kahA gayA hai, vaha kaisA hai ? samAdhAna :- jJAnabhAva meM pratibhAsita jo bhaviSyakAla meM honevAle pariNAma haiM, ve jaba vyakta hoMge taba sukharUpa hoMge / yahA~ pariNAma vyakta huaA, usase sukha hai| cUMki pariNAma eka samaya taka hI rahate haiM, ataH unase honevAlA sukha bhI samayamAtra kA hotA hai| jJAna kA sukha yugapat hotA hai aura pariNAmoM kA sukha samayamAtra kA hai arthAt samaya-samaya ke pariNAma jaba Ate hai, taba sukha vyakta hotA hai / bhaviSyakAla ke pariNAma jJAna meM Ae, parantu vyakta hue nahIM, ataH pariNAma kA sukha kramavartI hai aura vaha to pratyeka samaya meM navIna-navIna hotA hai / jJAnopayoga yagapata hai, vaha upayoga apane-apane lakSaNasahita hai / ataH pariNAma kA sukha navIna hai aura jJAna kA sukha yugapat hai / jJAna ko zakti anvaya aura yugapata hai, usa paryAya kI vyatirekazakti (vyaktatA) vyApakarUpa hokara anvayarUpa ho jAtI hai / jJAna kI zakti anvaya aura yugapat hai, lekina jisa samaya vaha pariNAmadvAra meM AtI hai, usasamaya use 'pariNamita huA jJAna' kahate haiM / athavA jaba jJAna jJAna
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAna ke sAta bheda ] [ 35 rUpa pariNamana karatA hai, taba vyatirekazaktirUpa jJAna hotA hai / anvaya aura vyatireka paraspara anyonyarUpa hote haiM, ataH paramalakSaNa vedakatA meM hai aura vedakatA pariNAma se hai / tathA dravyatvagaNa ke prabhAva se pariNAma dravya-guNAkAra hotA hai aura dravya guNa-paryAyAkAra hotA hai| isaprakAra jJAna ke bahuta bheda siddha hote haiM / jJAna kA lakSaNa 'jAnapanA' hai - yaha nizcita huyA / isakA vistAra aura bhI aneka prakAra se kiyA gayA hai / (3) kSetra :- bhedavivakSA se jJAna ke asaMkhyAta pradeza kahe gae haiM aura abhedavivakSA se jJAnarUpa vastu kA sattvakSetra jAnanemAtra hai / (4) kAla :- jJAna kI jitanI maryAdA hai, utanA hI jJAna kA kAla hai| (5) saMkhyA :- jJAnamAtra vastu sAmAnya hai, ataH eka hai| paryAya kI apekSA ananta hai / zakti kI apekSA bhI ananta hai / bhedakalpanA meM jJAna jaba darzana ko jAnatA hai, taba vaha darzana kA jJAna - aisA nAma pAtA hai aura jaba vaha sattA ko jAnatA hai, taba vaha sattA kA jJAna - aisA nAma pAtA hai| isaprakAra kalpanA karane para jJAna ke bhedoM kI saMkhyA hai / nirvikalpa avasthA meM jJAna eka hai / yadi saMkhyA 1. manvaya vyatirekarUpa hotA hai aura vyatireka anyayarUpa hotA hai /
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 ] [ civilAsa kA vicAra pradezoM ko apekSA kiyA jAya to jJAna ke asaMkhyAta pradeza haiN| (6) sthAnasvarUpa :- jJAnamAtra vastu kA sthAnaka jJAnamAtra vastu meM hai, ataH jJAnamAtra vastu jJAnasvarUpa apane sthAnaka meM hai - yahI jJAna kA sthAnasvarUpa kahA jAtA hai / jJAna jaba darzana ko jAnatA hai, taba darzana ke jAnane kA khyAnasvarUpa darzana kA jJAna hai- yaha bhedakalpanA utpanna hotI hai, ise jJAtA mAtra jAnatA hai| (7) phala :- jJAna kA phala jJAna hI hai, kyoMki eka vastu kA phala anya vasturUpa nahIM ho sakatA; vastu apane lakSaNa ko nahIM tyAgatI aura eka gaNa meM dUsarA guNa praveza nahIM karatA / ataH nirvikalpa nijalakSaNa jJAna hI jJAna kA phala hai / cUMki jJAna apane ko svayaM saMpradAna karatA hai, ataH usakA phala svabhAvaprakAza hai| dUsarI apekSA se jJAna kA phala sukha kahA jAtA hai| bArahaveM gaNasthAna meM moha calA jAtA hai, parantu anantasukha nAma to ananta jJAna (kevalajJAna) hone para terahaveM guNasthAna meM hI prApta hotA hai| ataH jJAna ke sAtha jo AnaMda hai, vahI jJAna kA phala hai / 'nAsti jJAnasamaM sukham'- aisA bhI kahA gayA hai| uparokta ye sAta bheda 'darzana' meM bhI lagA sakate haiM, 'vIrya' meM bhI ghaTita kie jA sakate haiM aura isIprakAra
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ darzanaguNa ] | 37 ananta guraNoM meM bhI sAtoM bheda ghaTita kie jA sakate haiM / yahAM sirpha jJAna ke hI bheda saMkSepa se kahe gae haiM / darzanaguNa jo dekhatA hai, vaha 'darzana' hai athavA jisake dvArA jIva dekhatA hai, vaha 'darzana' hai / darzanazakti nirAkAra upayogasvarUpa hai / 'nirAkAraM darzanaM sAkAraM jJAnam' - aisA kathana jinAgama meM zrAyA hai / yadi darzana na ho to vastu adRzya ho jAvegI aura taba kisI bhI vastu kA jJAna nahIM hogA, taba jJeya kA prabhAva ho jAyegA, prataH darzanaguNa pradhAna guraNa hai / 'sAmAnyaM darzanaM vizeSaM jJAnam' - aisA bhI kathana haiM / kucha vaktAoM (vAdiyoM) ne siddhastotra kI TokA kI hai, unhoMne tathA kucha anya vaktAoM ne yaha kahA hai ki 'sAmAnya' zabda kA artha 'AtmA' hai| AtmA kA avalokana kare, vaha darzana hai aura svapara kA avalokana kare, vaha jJAna hai - aisA kahane se eka ho guNa sthApita hotA hai, kyoMki jisa darzana ne zrAtmA kA avalokana kiyA, usI darzana ne para kA avalokana kiyaa| isaprakAra yadi eka hI guNa siddha hogA to do prAvaraNa siddha nahIM ho sakeMge / jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa- ina do AvaraNoM ke kSaya hone se
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ namala 38 ] [ghi vizvAsa / do ho guNa siddha bhagavAna ke pragaTa hote haiM / isa kathana meM koI sandeha nahIM / tathA aAtmA kA avalokana ho darzana yadi kahA Ave to sarvadarzitva zakti kA prabhAva ho jaavegaa| "vizvavizvasAmAnyabhAvaparigatAtmadarzanamayI sarvazitvazaktiH" sAmAnyArtha : - samasta vizva ke sAmAnyabhAva ko dekhanerUpa se pariNamita -aise AtmadarzanamayI sarvazitvasakti hai|" aisA siddhAMta kA vacana samayasAra zAstra kI AtmakhyAti TokA meM 47 zaktiyoM ke varNana meM sarvazitva zakti ke viSaya meM AyA hai| zaMkA :-- darzana ko nirAkAra to kahA hai, lekina sarvadazitva zakti se samasta jJeyoM ko dekhane se vaha nirAkAra nahIM rhaa| samAdhAna :- gommaTasAra zAstra meM kahA hai :"bhAvAraNaM sAmaNNavisesayAraNaM sarUyameta jaM / vaNNarAhIsagaharaNaM jIvega ya saNaM hodi // 483 // sAmAnyavizeSAtmakapadArthAnAM yat svarUpamA vikalparahitaM yathA bhavati tathA jIvena saha svaparAvabhAsanaM darzana bhavati / dRzyante anena darzanamAtraM vA darzanam / " sAmAnya vizeSamaya samasta padArthoM kA svarUpamAtra vikalparahita jIvasahita sva-para ke pravabhAsana ko darzana kahA gayA hai| /
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ -. varzanaguNa ] 36 ] -.... .-1 .. isa kathana meM donoM siddha hue| vikalparahita svarUpamAtra ke grahaNa meM to darzana 'nirAkAra' siddha huA aura samasta padArthoM ke grahaNa meM 'sarvadarzI siddha humA; ataH yaha kathana pramANa hai| isa kathana meM yaha vivakSA lenI ki jo apanA svarUpamAtra hai, vahI sva hai, vahI sAmAnya huA, ata: usI ko grahaNa karanA tathA jo guraNa-paryAya Adi bheda haiM, unake darzana kI apekSA para kahanA, kyoMki nivikalpa svarUpa ke atirikta jo bhI dUsarA bheda hogA, vahI para hai, vahI vizeSa humA / yaha sAmAnya vizeSa sarva padArthoM meM hai| tadAtmaka arthAt sAmAnyavizeSAtmaka vastu ke nirvikalpa svarUpamAtra .. kA jo avabhAsana hai, usI ko darzana kahate haiM / darzana ke sAta bheda darzana ke bhI sAta bheda haiM, unakA kathana karate haiM : - (1) darzana kA nAma darzana isalie hai, kyoMki vaha dekhatA hai| (2) darzana kA lakSaNa dekhanA mAtra hai / (3) darzana kA kSetra asaMkhyAta pradeza hai / (4) darzana kI sthiti ko darzana kA kAla kahate haiN| (5) vastu eka tathA zakti aura paryAyeM aneka haiM - yahI darzana ko saMkhyA hai /
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 1 [cidvilAsa (6) vastu apane sthAna meM apane svarUpa ko dhAraNa karatI hai - yahI darzana kA sthAnasvarUpa hai / (7) darzana kA phala prAnanda hai tathA vastubhAva ke dvArA isa darzana kA jo zuddha prakAza hai, vahI phala hai / isa prakAra aneka vivakSAyeM haiM aura ve sabhI vivakSA se pramANa haiM / isaprakAra darzana kA saMkSepamAtra kathana kiyA gayA hai / cAritraguraNa cAritra prAcaraNa kA nAma hai / jo prAcaraNa kare yA jisake dvArA AvaraNa kiyA jAve, use cAritra kahate haiM / cAritrarUpa pariNAma dvArA vastu kA AcaraNa kiyA jAtA hai, ataH vahI AcaraNa cAritra hai athavA caraNamAtra (pAcaraNamAtra) kA nAma hI cAritra hai| yaha nirvikalpa hai, vaha nijAcaraNa ho hai / para kA tyAga bhI cAritra kA bheda hai / dravya meM sthiratA, vithAma aura AcaraNa 'dravyAcaraNa' kahalAtA hai / guNa meM sthiratA, vizrAma aura prAcaraNa 'guNAcaraNa' kahalAtA haiM - isa kI vizeSatA yaha hai ki sattAgaNa meM pariNAma kI sthiratA hI sattA kA cAritra (sattAcaraNa) hai| zaMkA :- sthira kA artha avinAzI hai tathA pariNAmoM
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAritraguNa ] [ 41 kI pravRtti jo svarUpa meM prAtI hai, vaha cAritra hai, lekina pariNAma samayasthAyI (asthira) hai, ataH usase cAritra kaise siddha hogA? samAdhAna : - jJAna-darzanasvarUpa meM jo sthirarUpa se sthiti hotI hai, vahI 'cAritra' hai / cAritra pariNAma kI pravRtti svarUpa meM hote hI jJAna aura darzana kI sthiti bhI svarUpa meM hotI hai, taba use svarUpa kA lAbha hotA hai, phira vahI pariNAma vastu meM lIna ho jAtA hai, vahI uttara pariNAma kA kAraNa hai / pariNAma vastu ke dravya aura guNa kA AsvAda lekara vastu meM hI lIna ho jAtA hai pora taba usase hI vastu kA sarvasva prakaTa hotA hai| vyApakatA ke kAraNa vastu ke sarvasva kI mUlasthiti kA nivAsa vastu hai, baha bho pariNAma kI lInatA meM jAnA jAtA hai| ataH jJAna aura darzana kI zuddhatA pariNAmoM kI zuddhatA se hai / jaise abhavya ke darzana aura jJAna nizcayaSTi se siddha ke samAna haiM, parantu usake pariNAma kabhI sulaTate nahIM haiM, ataH usake darzana aura jJAna sadA azuddha rahe pAte haiN| bhavya ke pariNAma zuddha ho sakate haiM, ataH usake darzana aura jJAna bhI zuddha ho sakate haiM - isa nyAya se pariNAmoM ko nijavRtti (svasanmukhatA) hone para jo svabhAvaguNarUpa vastu meM upayoga kI sthiratA hotI hai, usI kA nAma cAritra hai| pariNAma dravya ko dravita karatA hai, kyoMki pariNAma
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 42 ] [pidavilAsa - - -- meM dravatvazakti hai, ataH vaha dravya ko dravita karatA hai| dravya meM dravyatvazakti ke kAraNa vaha guNa-paryAya ko dravita karatA hai / guNa meM dravatvazakti hai, jisase vaha dravya-paryAya ko dravita karatA hai / yaha dravyatvazakti dravya-guNa-paryAya tInoM meM hai / jaba pariNAma gaNa meM dravita hokara vyApta hotA hai, taba guNa ke dvArA pariNati hotI hai, taba guNa ke apane lakSaNa kA prakAza hotA hai / jaba dravyarUpa pariNati huI, taba dravyalakSaNa pragaTa huaa| ataH pariNAmoM ke binA dravatA nahIM aura dravita hue binA vyApakatA nahIM, isalie vyApakatA ke binA dravya kA praveza gaNa-paryAyoM meM nahIM hotA; ataH anyonya siddhi bhI nahIM ho skegii| anyonya siddhi ke nimitta (kAraNa) hone se pariNAma ho sarvasva haiM, kyoMki prAtmA meM jJAna-darzana kI sthiti pariNAma ke kAraNa hotI hai| ataH pariNAma ho cAritra hai|| vizrAmasvarUpa meM jo vedakatA hotI hai, vaha vizrAmarUpa cAritra' hai / guNa vastu ko prAcaraNa (pariNamana) karake pragaTa karatA hai, ataH vaha 'pAcaraNarUpa cAritra' hai / cAritra dravya kA sarvasvaguNa hai / ___ sattA ke ananta bheda haiM, ananta guNoM ke ananta sattva hue / jaise jJAnasattva, darzanasattva / isaprakAra ananta guNoM
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAritraguNa ] ke sattva jaano| una anaMta sattvoM kA AcaraNa, vizrAma aura sthiratAbhAva cAritra ne kiyA / __ zaMkA :- jJAna kA 'cAritra' (pAcaraNa) ekadeza hai yA sarvadeza ? samAdhAna :- jJAna eka guNa hai, parantu jJAna meM samasta guNa jAne jAte haiM / jJAna meM sarvajJa-jJAnazakti hai, ataH jJAna ke AcaraNa se sabakA AcaraNa hai / jJAna ke vedana meM sabhI guNoM kA vedana hotA hai, yaha 'jJAna vizrAma' humA / jJAna kI sthiratA hone para saba gaNoM kI sthiratA jJAna kI sthiratA meM samAviSTa ho jAto hai, ataH jJAna kA cAritra sarvadeza siddha hugrA / isoprakAra darzana kA cAritra aura aise hI samasta guNoM ke cAritra samajhanA cAhie / hU~ caitana hU~ jJAna hU~ darzana sukha bhogatA / hU~ parahanta siddha mahAn hU~ hU~hI hU~ ko poSasA // maiM cetana hU~, maiM jJAna hU~, maiM darzana hU~, maiM sukha kA bhoktA huuN| maiM prahanta - siddha mahAna hU~, maiM hI maiM kA poSaka huuN| paNDita dopadhanda zAha : prAtmAvalokana, pRSTha 152
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ I ; ! 3. paryAya jJAna kA lakSaNa 'jAnapanA' hai| jJAna jAnapanerUpa pariNamana karatA hai / zaMkA :- jJAna kI siddhi jAnapane se hai yA pariNamana se ? samAdhAna :- jAnapane ke binA to jJAna kA abhAva hotA hai / 'jAnapanA' guNa hai aura 'pariNamana' paryAya hai / paryAya ke binA guNa nahIM hotA aura guNa ke binA paryAya nahIM hotI / paryAya ke kAraNa guNa hai, paryAya aura guNa kA pravinAbhAvI sambandha hai / zaMkA :- paryAya kramavartI hai aura guNa ataH kramavartI paryAya se sahabhAvI guNa kI sakatI hai ? sahabhAvI haiM. siddhi kaise ho - hI hotI hai guNa kI siddhi samAdhAna :- guNa kI siddhi paryAya se yahI spaSTa karate haiM / jisaprakAra agurulaghu paryAya ke binA nahIM hotI, usoprakAra meM samajhanA caahie| agurulaghu guNa kA vikAra ( vizeSa saba guNoM ke viSaya
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ paryAya ! kArya) SaDguNI bRddhi-hAni hai, yadi SaDguNI vRddhi hAni na ho to agurulaghu guNa bhI nahIM hogA / sUkSmaguNa kI paryAya na ho to sUkSmaguNa bhI nahIM hogA / sUkSmaguNa kI paryAya jJAnasUkSma aura darzanasUkSma haiM / ataH 'paryAya' sAdhaka (sAdhana) hai aura 'gaNa' siddhi (sAdhya) hai / zaMkA :- SaDguNI bRddhi hAni kA svarUpa kyA hai ? samAdhAna :- siddha bhagavAna ko dRSTAnta banAkara SaDguNI vRddhi-hAni kA svarUpa kahate haiN| jaise siddha paramezvara apane zuddha sattAsvarUpa meM paripAmana karate haiM - aisA kahA hai| vahA~ ananta guNoM meM eka 'sattAguNa' bhI hai / isaprakAra anantaguNoM kA anantavAMbhAga sattAguNa humA, usake pariNamana ko vRddhi 'anantabhAgavRddhi' hai / bhagavAna meM asaMkhya guNa kI vivakSA se jaba yaha kahA jAtA hai ki bhagavAna dravyatva guNarUpa pariNamana karate haiM, vahA~ dravyatvaguNa asaMkhya guNoM meM se eka guNa hone ke kAraNa asaMkhyAtavA~ bhAga huA, usa pariNamana kI vRddhi 'prasaMkhyAtabhAgavRddhi' hai / siddha ke ATha guNa kI vivakSA se jaba yaha kahA jAtA hai ki siddha samyaktvarUpa pariNamana karate haiM, taba ATha guNoM meM se eka gaNa hone ke kAraNa saMkhyAtavAM (pAThavA~) bhAga huA, usa pariNamana kI vRddhi 'saMkhyAtabhAgavRddhi' hai| siddha AThoM guNarUpa pariNamana karate haiM, taba ATha guNoM
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ civilAsa ke pariNamana kI vRddhi 'saMkhyAtagaNIvRddhi' hai / siddha asaMkhya guNarUpa pariNamana karate haiM, taba asaMkhyAta guNoM ke pariNa mana kI vRddhi 'asaMkhyAtaguNIvRddhi hai| siddha anantaguNarUpa pariNamana karate haiM, taba anantaguNoM ke pariNa mana kI vRddhi 'anantaguNIvRddhi' hai| isaprakAra jaba isa chaha prakAra kI vRddhi ke kAraNa pariNAma vastu meM lIna ho jAte haiM, taba chaha prakAra kI 'hAni' kahalAtI hai aura jaba yaha vRddhi-hAni hotI hai, tabhI agurulaghu guNa rahatA hai / isa agurulaghu guNa se vastu kI siddhi hotI hai| isalie 'guNa' kI siddhi 'guNaparyAya' se hotI hai 'dravya' kI siddhi 'dravyaparyAya' se hotI hai aura 'paryAya' kI siddhi 'dravya aura gusarA' se hotI hai| 'dravyaparyAya' kI siddhi 'dravya' se hoto haiM aura 'guNaparyAya' kI siddhi guNa se hotI hai / dravya se hI paryAya utpanna hotI hai, dravya na ho to pariNAma utpanna na ho, kyoMki dravya pariNamana kiye binA dravyarUpa kase ho sakatA hai ? ataH dravya se 'paryAya' ko siddhi hotI hai| jJAna guNa na ho to jAnapane rUpa pariNamana kaise ho sakatA hai ? guNa ke dvAra se pariNati hotI hai / jaise dvAra na ho to dvAra meM praveza kaise ho sakatA hai ? isIprakAra yadi 'guNa' na ho to 'guNapariNamana' bhI nahIM ho sakatA / sUkSmaguNa na ho to sUkSmaguNa kI paryAya kahAM se ho sakatI
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ paryAya ] [ 47 hai ? isIprakAra sabhI guNoM ke viSaya meM jAnanA cAhie / 'guNapariNati' guNamaya hotI hai / : zaMkA pariNati ke guNa ke dvArA utpanna hotI hai, yaha guNa kI hai yA dravya kI ? yadi guNa kI hai to guNa ananta haiM, ataH pariNati bhI ananta honI cAhie aura yadi dravya kI hai to use 'guNapariNati' kyoM kahate haiM ? - samAdhAna:- pariNamanazakti dravya meM hai aura dravya guNa kA puJja hai, vaha apane guNarUpa svayameva pariNamana karatA hai, ataH guNamaya pariNamate hue dravya ko 'guNa-paryAya' kahate haiM, isaliye yaha to kahA jA sakatA hai ki jo dravya kI pariNati hai, vahI guNa kI bhI pariNati hai, parantu yaha pari manazakti dravya se utpanna hotI hai, guNa se nahIM / isakA pramANa tattvArtha sUtra meM diyA hai - " dravyAzrayA nirguNA guNA: " dravya ke Azraya se guNa haiM, guNa ke zrAzraya se guNa nahIM / guNaparyayavad dravyam " - yaha bhI kahA hai tathA paryAyavanta dravya ko hI kahA hai guNa ko nahIM / f zaMkA :- yahA~ koI prazna karatA hai ki sUkSmaguNa kI paryAya jJAnasUkSma hai; isIprakAra sabhI guNasUkSma haiM, parantu guNoM meM yaha sUkSmatA sUkSmaguNa kI hai athavA dravya kI hai ? yadi dravya kI hai to sUkSmaguNa kI ananta paryAyeM kyoM kahI
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ ...----.-... 48 ] [cidvilAsa gaI hai ? aura yadi mUkSmaNa ko haiM to use dravya ko pariNati kyoM kahA hai ? samAdhAna :- sUkSmaguNa ke kAraNa dravya sUkSma hai tathA dravya ananta guNoM kA puJja hai, ataH dravya sUkSma hone se sabhI guNa sUkSma siddha hote haiN| parantu yaha jo pariNamanazakti hai, vaha dravya meM hai, jisase dravya guNalakSaNarUpa pariNamana karatA hai| zaMkA :- yahA~ punaH prazna hai ki dravya kA svabhAva kramAkramarUpa kaise kahA gayA hai ? samAdhAna :- krama ke do bheda kiye gaye haiM :-- (1) pravAhama aura (2) viSkambhakama / jaise anAdi se kAla kA samayapravAha calA A rahA hai, vaise hI dravya meM samaya-samaya utpanna hone vAle pariNAmoM kA pravAha calA A rahA hai - isI ko 'pravAhakrama' kahate haiM / yaha 'prabAhakrama' dravya ke pariNAma meM hai - aisA siddhAnta pravacanasAra se jAnanA cAhiye / .. 'viSkambhakrama' guNa kA hai, guNA caur3AI rUpa haiM aura pradeza bho caur3AI rUpa haiM / pradezoM ko kramazaH ginane para ve asaMkhya haiN| pradezo kA yaha vistAra krama guNa meM hai, ataH isI ko 'viSkambhakama' kahate haiM / athavA guNoM ko kama se kahA jAve 1. pravacanasAra gAthA 16 kI pramatacandrAcArya kRta TIkA
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ garyAya ] to darzana, jJAna ityAdi vistAra ko dhAraNa karate haiM; ataH isakAraNA bhI 'viSkambhakrama' kahate haiM / yahA~ pravAhakrama dravya ke pariNAma meM hai, vaha ( pravAha krama ) guraNa meM nahIM; ataeva vaha guNapariNati kA pravAha nahIM hai| guNa se to vistArakrama hI kahA gayA hai / dravya kI jo pariNati hai, vaha saba guraNa meM haiM / AtmA jJAnarUpa pariNamana karatA hai aura jJAna jAnanerUpa pariNamana karatA hai - isaprakAra lakSya - lakSaNa ke bheda se pariNAmabheda hai / parantu yaha to nahIM mAnA jA sakatA / kijJAna kI pariNati pRthak hai, aura zrAtmA kI pariNati pRthak hai, kyoMki aisA mAnane se to sattva pRthak ho jAvegA / sattva ke pRthak ho jAne se vastu pRthaka-pRthak aneka avasthA dhAraNa karake pravartana karane lageMgo; jisase viparyaya hogA, vastu kA abhAva ho jAvegA / zaMkA :- dravya aura guraNa kI pariNati pRthak-pRthak mAnane meM kyA doSa haiM ? AtmA aura guNa kI abhedapariNati hai - aisA mAnane para yaha kahanA vyartha hogA ki 'jJAna' jAnanerUpa pariNamana karatA hai aura 'darzana' dekhanerUpa pariNamana karatA hai, kyoMki prabheda meM bheda utpanna nahIM hotA ? [ to samAdhAna :- dravya meM pariNAmoM kI vRtti utpanna hotI hai / dravya ananta guNoM kA puJja hai / ataH yaha
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 ] [ civilAsa kaha sakate haiM ki pariNAmoM ko vRtti guNa se bhI utpanna hotI hai, kyoMki dravya aura guNa ke sattva pRthak-pRthaka nahIM, balki eka haiM ! guNa dravyamaya parigamita hone se guNamaya pariNAma hai / isaprakAra vastu kA pariNAma nirvikalpa hai| AtmA jJAnarUpa pariNamana karatA hai to pariNAma jAnane rUpa hotA hai, ataH aisI vivakSA jAnanI cAhiye ki jJAna jAnanerUpa pariNamana karatA hai| __zaMkA :- 'pariNAma' ko vastu kA sarvasva kyoM kahA gayA hai ? samAdhAna :- pariNAma se vastu kA anvaya svabhAva pAyA jAtA hai / yadi na ho to dravya anvayI na ho / ananta guNoM ke pariNamana binA dravya nahIM ho sakatA / isalie vastu kA sarvasvarUpa jo pariNAma hai, usase vastu kA vedana karanA vedakatA hai / gaNa ke pariNAma se guraNa ke asvAda kA lAbha hotA hai| dravya ke pariNAma se dravya ke AsvAda kA lAbha hotA hai / zaMkA :- pahale jo lakSya aura lakSaNa kA bheda batAyA gayA hai, usakA kAraNa kyA hai ? 1 vaha vAkya mUlamantha meM isaprakAra hai - 'yAta bastuvedaka meM sarvasva pariNAma so vedakatA hai|'
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAraNa-kArya sambandha ] samAdhAna :-'lakSaNa' ke binA 'lakSya', yaha nAma prApta nahIM hotA - aisA to hai; parantu paramArtha se abhedanizcaya meM - nirvikalpa vastu meM dvaita kI kalpanA kA vikalpa kaise saMbhava haiM ? eka abhedavastu meM saba (guragoM) kI siddhi hai / jaise candra aura candrikA (prakAza) eka hI haiN| sAmAnyarUpa se vastu nirvikalpa hai, vizeSarUpa se jaba ziSya ko samajhAte haiM, taba jyoM-jyoM ziSya guru dvArA samajhAye jAne para guraNa kA svarUpa jAna-jAnakara vizeSabhedI (bhedavijJAnI) hotA jAtA hai, tyoM-tyoM usa ziSya ko prAnanda kI taraMgeM uThatI haiM aura vaha usIsamaya vastu kA nirvikalpa prAsvAda karatA hai / isakAraNa se guNa-guNI kA vicAra karanA yogya hai / isaprakAra guraga kA vizeSa kathana kiyA - isa guNa ke pariNAmarUpa utpAda-vyaya ke dvArA hI vastu kI siddhi hotI hai| kAraNa-kArya sambandha prathama hI saba siddhAntoM kA mUla yahI hai ki vastu kA kAraNa-kArya jAna liyA jAya / jitane bhI jIva saMsAra se pAra hue haiM, ve sabhI paramAtmA kA kAraNa kArya jAnajAnakara ho pAra hue haiM /
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ / [ 52 cidavilAsa ] tInoM kAloM meM jIva jisa paramAtmA kA dhyAna karake mukta hue haiM, usa paramAtmadazA kA kAraNa-kArya jisa jIva ne nahIM jAnA to usane kyA jAnA ? arthAt kucha nahIM jAnA, ataH kAraNa kArya jAnanA hI cAhie / kAraNa kArya kA svarUpa kyA hai, vaha kahate haiM :"puvaparikhAmajuta kAraNabhASeNa ghaTTade dadhvaM / usarapariNAma judaM taM ghiya phajjaM vayaM haveriNayamA // "1 isa gAthA meM yaha batAyA gayA hai ki 'pUrvapariNAmayukta dravya' kAraNa bhAvarUpa pariNamita huA hai aura 'uttarapariraNAmayukta dravya' kAryabhAvarUpa pariNamita huA hai, kyoMki uttara-pariNAma kA kAraNa pUrva-pariNAma hai arthAta pUrvapariNAma kA vyaya uttara-pariNAma ke utpAda kA kAraNa hai / jaise miTTI ke piNDa kA vyaya ghaTarUpa kArya kA kAraNa zaMkA :- uttarapariNAma ke utpAda meM kyA kArya hotA hai ? samAdhAna :- svarUpalAbha lakSaNasahita utpAda hai, svabhAvapracyavana lakSaesahita vyaya hai; ataH yaha niHsaMdeha jAno ki svarUpalAbharUpa kArya hai| yaha svarUpalAmarUpa kArya pratyeka samaya paramAtmA meM ho rahA hai, ataH santa 1 kArtikeyAnuprekSA gAthA 222 evaM 230
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAraNa-kArya sambandha ] [ 53 puruSa aise kAraNa kArya ko pariNAma ke dvArA jAneM; kyoMki kAraNa-kArya 'pariNAma' se hI hote haiM / vastu ke upAdAna ke do bheda haiM, aSTasahasrI meM bhI kahA hai : "tyatAtyaktAtmarUpaM yat pUrvApUrveNa vartate / / kAlatrayepi tadravyamupAdAnamiti smRtam // 1 // yatsvarUpaM tyajasyeva yanna tyajati sardayA / tannopAdAnamarthasya kSaNika zAzvataM yathA // 2 // " artha :- dravya kA jo tyaktasvabhAva (paryAya rUpa) hai, vaha pariNAmarUpa haiM aura vaha vyatirekasvabhAva hai; tathA jo pratyaktasvabhAva hai, vaha guNa rUpa hai aura vaha anvayasvabhAva hai| dravya meM guNa to pahale se hI vidyamAna haiM, ve hI kAyama rahate haiM aura pariNAma apUrva-apUrva hote rahate haiN| ye garaNa aura pariNAma dravya ke upAdAna haiN| dravya pariNAma ko tyAgatA hai, parantu guNa ko sarvathA nahIM tyAgatA / ataH pariNAma 'kSaNika-upAdAna' hai aura guNa 'zAzvata upAdAna' hai| isaprakAra vastu upAdAna se siddha hai| zaMkA :- utpAda Adi jIvAdi dravyoM se bhedasvarUpa siddha hote haiM yA abhedasvarUpa ? yadi abhedasvarUpa siddha 1 aSTasahasrI zloka 58 kI TIkA
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 ] [ cibikAsa hote haiM to jIvAdi ko trilakSaNapanA (utpAda vyaya-dhrauvyapanA) na bana sakegA aura yadi bhedasvarUpa siddha hote haiM to sattAbheda hone se aneka sattAoM kA prasaMga prApta hogA, taba viparItatA hogI? samAdhAna :- lakSaNa kI apekSA se to utpAda Adi aura jIvAdi dravyoM meM bheda hai, parantu sattA kI apekSA bheda nahIM; ataH sattA se 'abheda' aura saMjJA Adi kI apekSA 'bheda' samajhanA caahiye| vastu kI siddhi utpAda-vyaya-dhrauvya - ina tInoM se hotI haiN| prAptamImAMsA meM bhI kahA hai : -- ghaTamauli suvarNArtho nAzotpAdasthitidhvayam / zoka-pramoda-mAdhyasthaM jano yAti sahetukam // 56 // payovrato na dayatti na payo'tti dadhivataH / agorasavato nobhe tasmAt tattvaM trayAtmakam / / 60 // sAmAnyArtha :-- sone ke ghaTa, sone ke mukuTa aura kevala' sone kA icchuka manuSya kramazaH ghaTa ke nAza hone para zoka ko, mukuTa ke utpAda hone para harSa ko tathA donoM avasthAoM meM sone kI sthiti barAbara banI rahane se mAdhyasthyabhAva ko prApta hote haiM tathA yaha saba sahetuka hai| __ jaise kisI puruSa ne dUdha kA vrata liyA ho ki 'maiM dUdha hI piU~gA', vaha dahI kA bhojana nahIM krtaa| jisanedahI
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ ! kAraNa-kArya sambandha ] [ 55 kA vrata liyA ho ki meM dahI kA bhojana hI karUMgA, vaha dUdha kA bhojana nahIM karatA aura jisane pragorasa kA vrata liyA ho ki 'maiM gorasa nahIM lUMgA', vaha gorasa (dUdha, dahI prAdi) kA bhojana nahIM karatA hai / isaprakAra tattva tInoM ko dhAraNa kiye haiM / dUdha gorasa kI paryAya hai aura dahI bhI usI kI paryAya hai / eka paryAyamAtra ke grahaNa karane se hI gorasa kI siddhi nahIM ho sakatI, kyoMki usameM sabhI gorasa kA grahaNa nahIM ho sakatA / vaise hI kevala 'utpAda' se athavA kevala 'vyaya' se athavA kevala 'dhrauvya' se vastu kI siddhi nahIM ho sakatI, usakI siddhi to tInoM se hI hotI hai / jaise koI pA~ca varNoM vAlA citra hai, usake eka hI vara ke grahaNa (jAna) se samUce citra kA grahaNa nahIM ho sakatA / vaise hI vastu tInoM (utpAda, vyaya aura dhauvya ) bhayo hai, unameM se kisI eka ke hI grahaNa se vastu kA grahaNa nahIM ho sakatA / yadi vastu ko kevala dhruva hI mAnA jAve to do doSa Ate haiM / eka doSa yaha hai ki ghrauvya kA hI nAza ho jAvegA / tathA utpAda aura vyaya ke binA vaha arthakriyAkArI nahIM ho sakegA aura arthakriyA ke binA vastu kI siddhi nahIM ho sakegI tathA SaDguNI vRddhi hAni nahIM ho
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 [ cidavilAsa sakegI aura vastu agurulaghurUpa na ho sakegI / ataH vastu kabhI halkI hone lagegI aura kabhI bhArI, taba vaha jar3a ho jAvegI / ataH usameM (jIvadravya yA vastu meM) cidmavatA nahIM raha sakegI / tathA dUsarA doSa yaha hai ki paryAya kSaNavartI hokara bho nitya hone lagegI, taba adhra va paryAya bhI dhruva hogii| yadi vastu meM kevala utpAda hI mAnA jAve to bhI do doSa laga ge / eka doSa to yaha hai ki utpAda ke kAraNarUpa vyaya kA abhAva ho jAvegA evaM vyaya kA abhAva hone se utpAda kA bhI abhAva ho jaavegaa| tathA dUsarA doSa yaha hai ki asat kA bho utpAda hone lagegA, taba AkAza ke phUla ko bhI utpatti dekhI jAyagI; parantu yaha kalpanA jhUThI hai| isItaraha vastu meM kevala vyaya hI mAnA jAve to bhI do doSa hoMge / eka to yaha hai ki vinAza (vyaya) jisakA kAraNa hai - aise utpAda kA bhI prabhAva ho jAvegA, taba utpAda kA abhAva hone se vinAza bhI nahIM ho sakegA; kyoMki kAraNa binA kArya nahIM ho sakatA / tathA dusarA doSa yaha hai ki sat kA uccheda (vinAza) ho jAyagA / taba sat kA uccheda hone se jJAna Adi cetanA kA bhI nAza ho jAyagA / ataH yaha siddha huprA ki vastu vilakSaNa hI hai|
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ sat-utpAda aura prasat-utpAda ] [ 57 'sat-utpAda' aura 'asat-utpAda' aba dravya ke 'sat-utpAda' aura 'asat-utpAda' ko :ikhAte haiM :-- dravya kA yaha satsvabhAva anAdinidhana hai / drabya aura guNa anvayazakti sahita haiM, ataH ve kramavartI paryAya meM vyApta hokara bhI dravyAthikanaya se apane vastu ke satpane se jaise haiM, vaise hI utpanna hote haiM / paryAya kI apekSA se nayA utpanna hone kA vidhAna hai, parantu anvayazakti meM (dravya ) jaisA hai, vaise hI rahatA hai, to bhI do nayoM ke dvArA do prakAra ke utpAda kA kathana kiyA hai| paryAyazakti meM 'asat-utpAda' batAyA hai, kyoMki paryAya nayI-nayI utpanna hotI rahatI haiM, isalie anvaya zakti se vyApta hone para bhI paryAyAthikanaya se paryAya meM 'asat utpAda' batAyA hai| zaMkA :- kyA jJeya kA jJAna meM binAza yA utpAda hotA hai ? yadi utpAda hotA hai to vaha 'asat-utpAda' hai, kyoMki pahale jJaya jJAna meM nahIM pAyA thA / ataH jJaya ke jJAna meM utpanna hone se utpAda kahA gayA hai yA nayI jJAnaparyAya kI apekSA utpAda kahA gayA hai ? samAdhAna :- dravya kI apekSA se 'sat-utpAda' hai aura paryAya kI apekSA 'asat-utpAda' hai / jJa ya-jJAyaka sambandha
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 ] [ cidavilAsa upacAra se hai, upacAra se jaya jJAna meM aura jJAnajJeya meM hai / ataH vastutva (dranya) kI dRSTi se 'sat-utpAda' hai aura paryAya kI dRSTi se 'asat-utpAda hai| zaMkA :- paryAya ke binA dravya nahIM, ataH paryAya se dravya kI siddhi hotI hai / jabaki paryAya se 'asat-utpAda' hai, isalie 'asala-utpAda' se 'sata-utpAda' siddha huyA / tathA cUMki dravya se paryAya (utpanna) hoto hai, ataH 'sat utpAda se 'asat-utpAda' humA / phira yaha kyoM kahA jAtA hai ki paryAya kI apekSA 'asata-utpAda' aura dravya kI apekSA 'sat-utpAda' hotA hai ? samAdhAna :-- paryAya dravya kI kAraNa hai aura dravya paryAya kA kAraNa hai - yaha to kAraNa kI bAta huI; parantu paryAya kA kArya paryAya se hI hotA hai aura dravya kA kArya dravya se hI hotA hai / ataH paryAya kI apekSA 'asat utpAda' kArya hotA aura dravya kI apekSA 'sat-utpAda' kArya hotA hai / yaha jo kAraNa-kArya kA bheda hai, use vivekI hI jAnatA hai / jaba paryAyarUpI taraMga dravyarUpI samudra se uThatI hai, taba vive ko jIva aAnanda kI keli (krIr3A) meM magna humA vartatA hai / pariNAma ko pravRtti se hI dravya-guNa kI pravRtti 1 pravacanasAra gAthA 111
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ sat-utpAda aura prasat-utpAda ] hai, vastu kI sthiratA hai, vizrAma hai, pAcaraNa hai, vedakatA hai, sukha kA pAsvAda hai, utpAda-vyaya haiM aura SaDgaNI vRddhi hAni hai / bastu ke guNoM kA prakAza pragaTa pariNAma hI karatA hai| vivekI jIva ko guNa-guNI kA vilAsa-rasa nirvikalpadazA meM AyA hai / pratyeka vastu ananta guNa kA puJja hai, bastu meM guNa rahate haiM; ataH jaba pariNAma nijavastu kA bedana karatA hai, taba vastu ke ananta guNoM kA bhI vedana hotA hai| isa prakAra vaha guNa aura guNI donoM kA vedana karatA hai / jIvavastu kasI hai ? ___ jIvavastu kI 'cetanAbhAvapuJja'- itano hI siddhi hai| hai hai tathA yadi koI ajJAna, mithyAtva, avirati, zubha, azubha. bhoga, rAga, dveSa, moha Adi cidvikAra vo hI jIvavasturUpa pratIti hai karegA to vikAra se jIva vastu kI siddha nahIM hai; vaha to cetana hai kA kalaMkabhAva hai| jIva vastu kI 'mUla cetanAmAtra -- itanI hI siddhi hai| tathA samyaktva honA, ekAgratA honA, yathAkhyAta honA, antarAtmA honA,siddha bhAva honA, kevalajJAna honA, kevaladarzana honA ityAdi bhAvoM ke hone ko koI jIvavastu jAnegA to are ! ve pragaTa hone ke bhAva to sarva cetanA kI avasthA hai| -paMDita zrI dopacanda zAha : AtmAvalokana, pRSTha 66
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ . ka sAmAnya vizeSAtmaka vastu aura syAdvAda va sAmAnya vizeSa kA svarUpa likhate haiM :sAmAnya meM vizeSa hai aura vizeSa meM sAmAnya hai / kahA bhI hai : "nivizeSaM hi sAmAnyaM bhavet kharaviSAyavat / sAmAnyarahitatvAcca vizeSaM tadvadeva hi // sAmAnyArtha :- vAstava meM vizeSa rahita sAmAnya aura sAmAnya rahita vizeSa gadhe ke sIMga ke samAna hai / 'vastu' - aisA kahanA vastu kA sAmAnyakathana hai aura 'sAmAnyavizeSAtmakaM vastu' - yaha vastu kA vizeSakathana hai / 'asti iti sat' - yaha sAmAnyasat kA kathana hai, aura nAsti iti asat' arthAt para kI apekSA prabhAvarUpa sat - yaha vizeSasat hai / dekhanemAtra darzana hai - yaha 'sAmAnyadarzana' hai aura jo sva-para sakala jJeya ko dekhe - vaha 'vizeSadarzana' hai / jAnanemAtra jJAna hai - yaha 'sAmAnyajJAna' hai aura jo sva-para
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnya-vizeSAtmaka vastu bhaura syAdvAda! sakalajJaya ko jAne - vaha 'vizeSajJAna' hai / isIprakAra sabhI guNoM meM sAmAnya aura vizeSa haiM / sAmAnya aura vizeSa ke dvArA vastu pragaTa hotI hai| vahI kahate haiM :- yadi vastu meM sirpha sAmAnya hI kahA jAve to vizeSa ke binA vastu kA guNa nahIM jAnA jA sakatA aura guraNa ke binA vastu nahIM jAnI jA sktii| ataH sAmAnya ko vizeSa prakaTa karatA hai aura yadi sAmAnya na ho to vizeSa kaise utpanna ho ? ataH vizeSa ko sAmAnya prakaTa karatA hai / isaprakAra vastu sAmAnya-vizeSamaya siddha hotI hai| zaMkA :- sAmAnya anvayazakti ko kahate haiM aura vizeSa vyatireka zakti ko kahate hai - yaha kaise siddha hotA hai / samAdhAna :- anvayazakti yugapat sadA apane svabhAvarUpa rahatI hai, isameM koI vizeSa nahIM / apane svabhAva ke bhAva meM jo dazA hai; vaha vahI hai, nirvikalpa hai, abAdhita hai / vyatireka paryAya naye-naye rUpa dhAraNa karatI hai, ataH vaha vizeSa hai / isaprakAra ye vastu kI lakSazaNakti ke 'sAmAnya-vizeSa haiM / sabhI gaNoM ke sAmAnya aura vizeSa isameM antargabhita hote haiM, yaho vastu kA sarvasva hai| sajJA prAdi ke bheda se isake bahuta bheda haiN|
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 62 ] [ cidavilAsa isaprakAra artha kA vicAra karane para anvaya-vyatireka meM saba A jAte haiM / ananta garA aura dravya 'anvaya' meM prA jAte haiM aura paryAyeM 'vyatireka' meM A jAtI haiM / isaprakAra anvaya aura vyatireka meM jaba dravya, guNa aura paryAya prA jAte haiM, to usameM saba A jAte haiN| ataH syAdvAda kI siddhi sAmAnya-vizeSa ke binA nahIM ho sakatI hai| yadi vastu ko abhedasvarUpa ho mAnA jAve to bheda ke binA guNa kI siddhi nahIM ho sakegI aura guNa ke binA guNI kI siddhi kauna kara sakatA hai arthAt koI nahIM kara sakatA; ataeva bheda aura abheda donoM ko mAnane se hI vastu kI siddhi hotI hai| vastu kI 'pravaktavyatA' meM usakA kucha bhI kathana kiyA nahIM jA sakatA, vaha vacana se agocara hai| vaha jJAnagamya hokara prakaTa hotI hai| aisI sAmAnya vizeSarUpa vastu meM ananta naya siddha hote haiM / nayavivaraNa yahA~ anantanayoM kA saMkSepa meM varNana karate hai :-- jJAnasAmAnya ke grAhaka naya se jJAna ko sAmAnyarUpa kahA jAtA hai aura jJAnavizeSa ke grAhaka naya se jJAna ko
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMgrahanaya evaM nagamanaya ] vizeSarUpa kahA jAtA hai / isIprakAra anantaguraNoM meM ananta sAmAnya-vizeSa nayoM ke dvArA bhI sAmAnya aura vizeSa donoM bheda siddha karanA cAhie / paryAyasAmAnya ke grAhaka naya se guraNaparyAya, dravyaparyAya, arthaparyAya, vyaJjanaparyAya, tathA eka guNa kI anaMta vizeSaparyAoM sabhI ko grahaNa karanA cAhiye / saMgrahanaya sAmAnya saMgrahanaya se saba dravya paraspara aviruddha kahe jAte haiM aura vizeSa saMgrahanaya se saba jIvadravya paraspara aviruddha kahe jAte haiN| naigamanaya naigamanaya tIna prakAra kA hai :- bhUtanagama, bhAvinaigama, aura vartamAnanagama / Aja dopamAlikA ke dina bhagavAna mahAvIra kA mokSa humA - yaha bhUtanagama kA udAharaNa hai bhAvi tIrthaMkara ko vartamAna ke rUpa meM mAnanA / bhAvinegama kA udAharaNa hai / tathA 'prodanaM pacyate' arthAt bhAta paka rahA hai - aisA kahanA vartamAnanaigama kA udAharaNa hai / naigamanaya do prakAra kA bhI hotA hai :- dravyanagama aura paryAyanagama / dravyanagama ke do bheda haiM :- zuddhadravyanagama aura azuddha dravyanagama /
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 ] [ civilAsa zuddha dravyanegama ke cAra bheda haiM :- zuddha dravyaRjusUtra, zuddhadravyazabda, zuddhadravyasamabhirUr3ha aura zuddhadravya-evaMbhUta / tathA azuddhadravyanagama ke bhI cAra bheda haiM :-- azuddhadravyaRjurUtra, azuddhadravyazabda, azuddhadravyasamabhirUr3ha aura azuddhadravyaevaMbhUta / isaprakAra dravyanagama ke ATha bheda hai| paryAyanagama ke tIna bheda haiM:-- arthaparyAyanaigama, vyaJjanaparyAyanaigama aura arthavyaJjanaparyAyanaMgama / arthaparyAyanagama ke tIna bheda haiM :- jJAnArthaparyAyanagama, jJayArthaparyAyanaigama aura jJAnajJa yArthaparyAyanaMgama / vyaJjanaparyAyanaigama ke chaha bheda haiM :- zabdravyaJjanaparyAyanaMgama, samabhirUDhavyaJjanaparyAyanagama, evaMbhUtavyaJjanaparyAyanegama, zabda-samabhirUr3havyaJjanaparyAyanagama, zabda-evaMbhUtavyajanaparyAyanaigama aura samabhirUr3ha-evaMbhUtavyaJjanaparyAyanaigama / artha-vyaJjanaparyAyanaMgama tIna prakAra kA hai :- zabda-arthavya jamaparyAyanaigama, samabhirUr3ha-arthavyaJjanaparyAyanaigama aura evaMbhUta-arthavyamjanaparyAyanaMgama / dravyAthika naya 1. dvayaNuka Adi nirapekSa zuddhadravyArthikanaya se pudgala 1. yahA~ dravyAthikanaya ko pudgaladravya para ghaTita kiyA hai, jabaki anyatra zAstroM meM jIva para ghaTAyA gayA hai /
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyAthikanaya ] [ 65 ke eka skaMdhameM jitane bhI paramANu haiM, ve sabhI avibhAgI paramANu kI bhAMti zuddha haiN| 2. utpAda-vyaya ko gauNatA karake sattAgrAhaka zuddhadravyAthikanaya se skaMdha meM jitane bhI paramANu haiM, sabhI nitya haiN| 3. bhedakalpanAnirapekSa zuddhadravyAthikanaya se skaMdha ke sabhI paramANu apane-apane guNa-paryAya se prabheda haiM / ___4. dvayaka prAdi sApekSa azuddhadravyAthikanaya se skaMdha pAdi ko azuddhapudgaladravya kahate haiN| 5. sattA ko gauraNa karake utpAda-vyayagrAhaka azuddhadravyAthikanaya se skaMdha ke sabhI paramANu anitya haiN| 6. bhedakalpanA sApekSa azuddha dravyAthikanaya se guNI se guNa kA bheda karate haiN| 7. svadravyAdicatuSTayagrAhaka dravyAthikanaya se pudgaladravya astirUpa hai| 8. paradravyAdicatuSTayagrAhaka dravyAdhikanaya se pudgaladravya nAstirUpa hai| 6. anvayadravyAthikanaya se pudgala dravya guraNa-paryAyasvabhAvasahita hai| 10. paramabhAvagrAhaka dravyAthikanaya se pudgaladravya mUttika evaM jar3asvabhAvavAlA hai|
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 ] [ civilAsa vyavahAranaya' paryAyArthikanaya ke aneka bhedoM tathA guNa ke bhedoM se vyavahAranaya kA varNana karate haiM : sAmAnyasaMgrahabhedaka vyavahAranaya se dravya ke jIva aura jIva bheda kiye jAte haiM / vizeSasaMgrahabhedaka vyavahAranaya se jIva (dravya) ke saMsArI zraura mukta aise bheda hote haiM / zuddhasaMdbhUta vyavahAranaya se zuddhaguNa aura zuddhaguraNI kA bheda kiyA jAtA hai aura azuddhasadbhUta vyavahAranaya se mati zrAdi guNoM ko jIva kA kahA jAtA hai| isaprakAra vyavahAra ke aneka bheda haiM 1 - vyavahAra ke dvArA parararitirUpa jo rAga, dveSa, moha, krodha, mAna, mAyA, lobha Adi saba avalambana hai; ve sabhI 1. AtmAvalokana meM bhI isakA varNana kiyA gayA hai, usameM nimna gAthA se isakA prAraMbha kiyA gayA hai. -- jAya bhAvanA sabve, sabve bheya kararaNA ca joga khirAhi / sahAva vokavaNA vyavahAraM jilabhari // 10 // taM nAma pAte haiM / jitane bhI paryAya ke bhAva hote haiM. ve sarva vyavahAra nAma pAte haiM / jitane bhI eka ke aneka bheda kiye jAte hai, ve sarva vyavahAra baMdha aura mokSa bhI vyavahAra nAma pAtA hai| saMkSepa meM jitane bhI svabhAva se anya bhAva haiM, ve sarva vyavahAra nAma pAte haiM - aisA vyavahAra kA kathana jinendra bhagavAna ne kahA hai /
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyavahAranaya ] heya arthAta tyAgane yogya haiM / saMsArI jIvoM ko eka caitanya AtmasvarUpa meM avalambana karanA cAhiye / svarUpa sarvathA upAdeya arthAt grahaNa karane yogya hai / tathA vairAgyatArUpa saMvara ekadeza upAdeya hai / isaprakAra jo upadeza vyavahAra haiM; use heya-upAdeyarUpa jAnanA cAhiye / paryAyabheda karane ko vyavahAra kahate haiM / sva (apane) meM svabhAva-svabhAvo bheda kahanA zuddhabyabahAra hai aura svabhAva se anyathA kahanA prazaddhavyavahAra hai / vyavahAranaya ke sUcaka kucha udAharaNa AkAza meM samasta dravya rahate haiM / jIva aura pudgala kI gati meM dharmAstikAya kA sahakAra hotA hai aura sthiti meM adharmAstikAya kA sahakAra hotA hai| sabhI dravyoM ke pariNAmoM ke pariNamana meM kAla kI vartanA kA sahakAra hotA hai / pudgalAdi kI gati ke dvArA kAladravya kA parimANa utpanna hotA hai / jJAna meM jJaya aura jJa ya meM jJAna hotA hai / jJAna-darzana kI eka-eka zakti eka-eka sva-para jJayabheda ko jAnatI hai / isIprakAra sampUrNa bhAvoM aura dravyoM kA paraspara milApa hotA hai| isIprakAra paryAya ke bhAva aura vikAra utpanna hue, svabhAva kA nAza humA / punaH svabhAva utpanna hokara vikAra
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 ] [ cidavilAsa naSTa huA | jIva utpanna huA, jIva marA / pudgala skaMdharUpa huA yA karmarUpa huna yA avibhAgI paramANu huA / saMsArapariNati naSTa huI, siddhapariNati utpanna huI / zrAvaraNa (jJAnAvaraNI aura darzanAvaraNI) moha ( mohanIya ) aura antarAya karma hI kI rukAvaTa naSTa huI tathA pranantajJAna, ananta darzana, ananta cAritra aura ananta vIrya pragaTa huA / mithyAtva gayA aura samyaktva huA / azuddhatA gaI, zuddhatA huI / pudgala ke dvArA jIva ba~dhA, jIva kA nimitta pAkara pudgala karmarUpa hue / jIva ne karmoM kA nAza kiyaa| yaha vinaSTa huA, yaha utpanna huA - isa prakAra utpanna honevAle aura vinaSTa hone vAle bhAva paryAya hI ke hone se sabhI vyavahAra nAma pAte haiM / eka AkAza ke loka aura aloka - aise bheda karanA / kAla kI vartanA ke atIta, anAgata aura vartamAna evaM anya bheda karanA / eka hI vastu ke dravya, guNa aura paryAya ke dvArA bheda karanA eka jIvavastu ke bahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmA - aise bheda karanA / eka dravyasamUha ko zrasaMkhyAta bhedoM ke dvArA tathA ananta pradezoM ke dvArA bheda karanA / eka dravya kI eka paryAya ko ananta pariNAmoM kI apekSA se bheda karanA / eka dravyasamUha ko prasaMkhyAtaveM bhAga
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyavahAranaya ke sUcaka kucha udAharaNa ] [ 66 ananya-pradezoM ke dvArA hI bheda karanA / eka dravya yA eka vastu kI vidhi kI apekSA asti tathA pravidhi kI apekSA nAsti krnaa| eka hI vastu ke dravya, sattva, paryAyo, anvayI, artha, nitya ityAdi nAma bheda karanA / eka hI jIva ke prAtmA, paramAtmA, jJAnI, samyaktvI, cAritrI, sukha, vIryadhArI, darzanI, cidAnanda, caitanya, siddha, cit, darzana, jJAna, cAritra, kevalI, sarvajJa, sarvadarzI, matijJAnI aura zra tajJAnI Adi ke dvArA bheda krnaa| jJAna ke jodhaka jJapti prAdi nAmabheda karanA / samyaktva ke Astikya, zraddhAna, niyata, pratIti, tat, etat Adi nAmabheda karanA / cAritra ke prAcaraNa, vizrAma, samAdhi, saMyama, samaya, ekAntamagna, sthagita, anubhavana, pravartana Adi nAmabheda karanA / sukha ke Ananda, rasasvAda, bhogatRpti, saMtoSa Adi nAmabheda karanA / vorya ke bala, zakti, upAdAna, teja aura proja Adi nAmabheda karanA / azuddha ke vikAra, vibhAva, prazuddha, samala, parabhAva, saMsAra, Asrava, raMjakabhAva, kSaNabhaMga aura bhrama Adi nAmabheda karanA / isIprakAra anya eka-eka ke nAmamAtra se bheda karanA / eka jJAna ke mati, zruta, avadhi, manaHparyaya aura kevalajJAna paryAya ke dvArA bheda krnaa| isItaraha jJAna,
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 ] [ cidavilAsa darzana, cAritra Adi pratyeka ke kucha jaghanya - utkRSTa pariNati ke dvArA bheda karanA / eka hI vastu ke nizcaya aura vyavahAra kI pariNati se bheda karanA / ye sabhI bhedabhAvoM se vyavahAra pariNati bheda karanA / isIprakAra pratyeka ke bhI bheda kiye jA sakate hai aura ye sabhI bhedabhAva vyavahAranAma pAte haiM / + guNa ba~dhA, guNamokSa huprA, dravya ba~dhA, dravyamokSa huA isaprakAra sampUrNa bhAvoM ko bhI vyavahAra kahA jAtA hai / cirakAlIna vibhAvoM ke vaza svabhAva ko chor3a kara dravya, guNa aura paryAya sabhI ko anyabhAvarUpa kahanA / jaise jJAno ko prajJAno, samyaktvo ko mithyAtvI svasamayo ko parasamayI aura sukhI ko duHkhI kahanA / isIprakAra ananta jJAna, darzana, cAritra, sukha aura vIrya ko bhI anya bhAvarUpa kahA jA sakatA hai| jJAna ko prajJAna, samyaktva ko midhyAtva, sthira ko capala, sukha ko duHkha, upAdeya ko heya, amUttikako mUrtika, paramazuddha ko azuddha, ekapradezI pudgala ko bahupradezI, pudgala ko karmatva, eka cetanarUpa jIva ko mArgaNA aura gaNasthAna Adi jitanI bhI pariNatiyA~ haiM, una sabake dvArA nirUpita karanA vyavahAra hai / tathA eka hI jIva ko puNya, pApa, Asrava, saMvara, -
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayanapa ] [ 71 nirjarA, baMdha aura mokSa kI pariNatiyoM ke dvArA nirUpita karanA vyavahAra hai| jitane bhI vacanapiMDa dvArA kathana haiM, ve saba vyavahAra nAma ko prApta hote haiN| aise-aise AtmA se jo anya haiM, ve sarva vyavahAra nAma ko prApta hote haiM / eka sAmAnya se - saMkSepa meM vyavahAra kA itanA artha jAnanA / ___itanA hI vyavahAra jAnanA ki jisa bhAva kA vastu se avyApakarUpa sambandha hai, vastu ke sAtha vyApya-vyApaka ekameka sambandha nahIM hai; vaha vyavahAranAma ko prApta hotA hai - aisA vyavahArabhAva kA kathana dvAdazAMga meM pracalita hai, ataH jAnanA caahiye| isaprakAra vyavahAra kA svarUpa kahA / nizcayanaya "jesiM guNAga pacayaM riNayasahAyaM ca prameyabhAvaM ca / baccapariNamaNAdhoraNaM, taM picchayaM bhariNayaM vavahAreNa / / yeSAM guNAnAM pracarma, nijapAvaM ca prabhedabhAvaM ca / dravyapariNamanAyonaM' tannizcayaM bhagitaM vyavahAreNa // yeSAM guNAnAM pracayam ekasamUhaM taM nizcayam / punaH yeSAM dravya-gaNa- paryAyANAM nijasvabhAvaM nijajAtisvarUpaM taM nizcayam / punaH yeSAM dravyaguNAnAM muragazaktiparyAyANAM yaM abhedabhAva ekaprakAzaM tannizcayam / punaH yeSAM dravyAraNAM,
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 ] [ cidvilAsa ye dravyapariNAmAdhInaM tasya dravyasya pariNAma prAzrayaM bhAvaM, taM nizcayam / etAdRzA nizcayaM vyavahAreNa vacanadvAreNa bhaNitaM varNitam / " jina nija ananta gaNoM kA jo paraspara eka hI samahapuJja hai, use nizcaya kA svarUpa jAnanA cAhiye / eka nijadravya ke ananta guNa-paryAya ho kA jo kevala nijajAtisvarUpa hai, use bho nizcaya kA rUpa jAnanA cAhiye / eka nijadravya ke ananta guNoM ko hI eka kahanA / guNoM kI ananta zakti-paryAyoM kA eka hI svarUpa ke dvArA jo bhAva pragaTa hotA hai, use bhI nizcaya jAnanA cAhiye / aura jisa dravya ke pariNAmoM ke pariNamana ke AdhIna dravya ke bhAva kA usa ho dravya ke pariNAmarUpa pariNamanA anya pariNAma rUpa na pariNamanA, use bhI nizcaya jAnanA cAhiye / isa prakAra aise-aise bhAvoM ko vacanoM ke dvArA vyavahAra se nizcayasaMjJA kahI hai / bhAvArtha :- (1) he saMta ! vaha jo nija-nija ananta guNoM ke milane se eka piNDabhAva hai, eka sambandha hai, use hI guNoM kA puJja kahate hai, usI gUNapuJja ko 'vastu' aisA nAma kahA hai / yaha jo vastutva hai. vaha guNoM ke puDaja ke atirikta aura kyA ho sakatA hai ? arthAt isa guNapuja ko ho vastu kahate haiN| ata: isa vastu ko nizcayasaMjJA jAnanI caahiye|
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ - [ 75 nizcaya naya ] (2) jisa-jisa svarUpa ko dhAraNa utpanna hue haiM, ve saba apane-apane rUpa ko .. guNa kA anya guraga se judA rUpa apane meM anAda... rahatA hai| aise pRthakarUpa ko hI 'nijajAti' kahata haiM / jo svayameva anAdinidhana hai, vaha rUpa kisI anyarUpa se nahIM milatA aura jo rUpa hai, vahI guNa hai aura jo guNa hai, vahI svarUpa hai - aisA tAdAtmyalakSaNa sambandha hai / yadi koI usa rUpa ko nAsti (niSedha) kA cintavana kare to guNa kI hI nAsti kA cintavana kregaa| ataH jo Apa hI prAparUpa hai, usa rUpa ko nijajAti svabhAvarUpa kahate haiM, isaprakAra nijarUpa kI nizcayasaMjJA kahI hai| (3) punaH ananta-guNoM kA eka purajabhAva dekhanA cAhiye aura pRthak-pRthaka nahIM dekhanA cAhiye / punaH ananta zaktivAna jo eka guNa hai, usa eka guNa ko hI dekhanA cAhiye, una pRthaka-pRthak zaktiyoM ko nahIM dekhanA cAhiye, jaghanya-utkRSTa bhedoM ko bhI nahIM dekhanA cAhiye / usa eka zakti ko ho dekhanA cAhiye - aisA jo abhedadarzana yA eka hI rUpa kA darzana hai, usa abhedadarzana ko bhI nizcayasaMjJA hai| (4) he santa ! guNoM ke puJja meM koI guNa to nahIM hai - yaha to niHsandeha isoprakAra hai, parantu usa bhAva ke
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10.-..-- 74 ] [cidvilAsa .... .. .- . --.:.- tIna guNa (aMza)haiM - dravya, guNa, aura paryAya / vaha bhAva guNoM kA pariNAma dhAraNa kara pariNamatA hai. vaha bhAva ina guNa ke pariNAma se pRthak nahIM hai / vaha uso bhAvarUpa pariNamana karatA hai, ataH anyatra vaha kahAM prApta hogA ? jaise pudgala vastu meM skaMdha-karma-vikAra kisI guNa se to nahIM haiM, parantu usa pudgala vastu ke pariNAma usa skaMdha-karma-vikAra bhAva ke rUpa meM pariNamana karate haiM / anya dravya ke pariNAma isa karma-vikAra bhAva ko dhAraNa karake pariNamana nahIM karate / eka pudgala hI svAMga dhAraNa karake pravartana karatA hai, isameM sandeha nahIM / punaH isa jIvavastu ke raMjaka pariNAma saMkoca, vistAra, ajJAna, mithyAdarzana, avirati Adi cetanavikArarUpa hokara pariNamana karate haiN| isaprakAra yaha cetana kA vikArabhAva usa cetanadravya ke riNAma hI meM prApta hotA hai, kabhI acetana dravya ke ke pariNAma meM dikhAI nahIM detA, yaha niHsaMdeha hai / ataH vikArabhAva apane-apane hI dravya ke pariNAma meM hotA hai, apane-apane dravya ke pariNAma ke Azraya se hI vaha vikAra pAyA jAtA hai; ata: ise bhI nizcaya nAma prApta hotA hai| - -- -
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ -- ... nizcayanaya ] . . .-.-. . . mUla gAthA meM pAye 'ca' zabda se dUsare bhI nizcayabhAva jAnane cAhiye : (5) jitanI nijavastu kI parimiti (kSetra ko maryAdA) hotI hai, utanI parimiti meM hI dravya, guNa aura paryAya vyApya-vyApaka hokara apanI-apanI sattA meM anAdiananta hI rahate haiM - yaha bhI nizcaya kahA jAtA hai| (6) jo bhAva jisa bhAva kA pratipakSI yA bairI hai, vaha usI se baira karatA hai, anyabhAva se nahIM karatA - yaha bhI nizcaya hai| (7) jisa kAla meM jaiso honahAra hotI hai, usa kAla meM vaisA hI hotA hai - yaha bhI nizcaya hai| (8) jisa-jisa bhAva kI jaisI-jaisI rIti ke dvArA pravartanA honevAlI ho, ve vaisI-vaisI rIti prApta karake hI pariNamate haiM - yaha bho nizcaya hai / (8) ekamAtra svayaM kA jo svadravya hai, u kA nAma bhI nizcaya hai| (10) jo eka hone se eka hai / jaba ekarUpa guNa ko mukhyatA hotI hai, taba anya sabhI jo ananta nijaguNarUpa hai, ve saba eka guNarUpa ke bhAva hote haiN| bhAvArtha isa prakAra hai ki varNana karane ke lie to eka pRthaka guNarUpa lekara kathana karate haiM; parantu vaha eka guNarUpa ho saba kA
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 ] [ cidvibhAsa rasa hai / jo yaha mAnate haiM ki vaha ekarUpa hI hai, anyarUpa nahIM to anartha utpanna hogaa| jaise eka jJAnaguNa hai, usa jJAna meM anya guNa nahIM - aisA jisa puruSa ne mAnA, usane jJAna ko cetana rahita evaM astitva, vastutva, jIvatva aura amUrtatva prAdi saba guNoM se rahita mAnA, yaha to mAnA hI; parantu aisI hAlata meM vaha jJAnaguNa bhI kaise rahegA, kyoM kara rahegA ? arthAt vaha jJAnarUpa bhI nahIM raha sakatA / isase yahAM yaha bAta siddha huI ki jo eka-eka guNa kA rUpa hai, vaha sarvasvarasa hai| isaprakAra sarvasvarasa ko bhI nizcaya kahA jAtA hai| (11) koI dravya kisI dravya se nahIM milatA, koI guraNa kisI guraga se nahIM milatA, koI paryAyazakti kisI paryAyazakti se nahIM milatI - aise jo amilabhAva hai, use bhI nizcaya kahA jAtA hai / nizcaya kA sAmAnya artha saMkSepa meM itanA hI jAnanA cAhie ki nija vastu kA jo bhAva vyApya-vyApaka ekameka sambandharUpa hotA hai, vahI nizcaya hai| (12) kartA bheda, karmabheda aura kriyAbheda - ina tIna bhedoM meM eka hI svabhAva dekhane meM AtA hai| ye tInoM bheda eka ho bhAva se utpanna hue haiM, ataH aisA eka bhAva bhI nizcaya kahA jAtA hai /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayavivaraNa ] [77 (13) svabhAva gupta hai tathA pragada pariNamana karatA hai, usakI nAsti nahIM hai -- aisA jo astitvabhAva hai, vaha bhI nizcaya hai| isaprakAra aise-aise bhAvoM ko hI nizcayasaMjJA jAnanI cAhie - aisA jinAgama meM kahA gayA hai / RjusUtranaya pratyeka samaya meM jo pariNati ho rahI hai, use 'sUkSma RjusUtra' kahate haiM / tathA jo bahuta kAla ko maryAdA sahita pariNati hotI hai arthAt jo sthUla paryAya hai, use 'sthUlaRjusUtra' kahate haiM / zabdanaya jo doSa rahita zabda kA zuddha kathana kiyA jAtA hai, use 'zabdana ya' kahate haiM / jitane zabda haiM, utane hI naya haiM / samabhirahanaya aneka arthoM meM jo eka artha mukhyatA ko prApta hotA hai, use 'samabhirUr3a' kahate haiM / jaise 'go' zabda ke aneka artha haiM, phira bhI vaha 'gAya' ke artha meM hI samabhirUr3ha hai / 1. maiyA bhagavatIdAsa kRta 'anekArthaM nAmamAlA' meM nimna dohe dvArA mo zabda ke aneka artha batAye haiM : go para go tara go visA, go phiranA prAkAsa / go indrI jala chanda puni, go ThAnI jana bhAsa // 5 //
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 ] [cidavilAsa usa samamirUr3ha ke aneka bheda haiN| jaise sAdirUr3ha, anAdirUr3ha, sArthikarUr3ha, prArthika rUr3a, bhedarUr3ha, abhedarUr3ha,' vidhirUDha, pratiSedharUDha ityAdi / evaMbhUtanaya ___ jaisA padArtha ho, vaisA hI usakA nirUpaNa karanA 'evaMbhUtanaya' hai / jaise - indatIti indraH, na zakraH / (arthAt devarAja jaba paramaizvarya meM magna hogA, taba use indra hI kahA jAvegA, zakra nhiiN|) paryAyAthikanaya 1. anAdinityaparyAyAthika, jaise nitya meru Adi / 2. sAdinityaparyAyAthika, jaise siddhaparyAya / / 3 sattA ko gauNa karake utpAda aura vyaya ko grahaNa karanevAle svabhAva se utpanna honevAlA zuddhaparyAyArthika, jaise pratyeka samaya meM paryAya vinaSTa hotI haiN| 4. sattAsApekSa svabhAva anitya prazuddhaparyAyAthika, jaise eka hI samaya meM paryAya trayAtmaka hai| 5. karmoM kI upAdhi se nirapekSa svabhAvavAlA nityazuddhadravya-paryAyAthika, jaise siddhoM kI paryAyoM ke samAna saMsAriyoM kI paryAya bhI zuddha haiM / 6. karmoM kI upAdhi se sApekSa haiM svabhAva jisakA aisA
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ nazviraNa kA upasaMhAra ] [ 76 nitya prazaddha paryAyAthika, jaise saMsAriyoM kI utpatti aura maraNa hote haiM / isaprakAra paryAyAthika ke 6 bheda haiN| upasaMhAra ye naya pUrva-pUrva, viruddha, mahAviSayavAle aura uttarauttara sUkSma, alpa, anukUla viSayavAle hote haiM / teIjJAnayanta jIva (sarvayA) karama ke udai keu deva parajAya pAveM, bhoga ke vilAsa jahAM karata anUpa haiM / mahA puNya udai keu nara parajAya lahaiM, ati paradhAna bar3e hoi jaga bhUpa haiM / / keu gati hIna pAya dukhI bhaye Dolata haiM, rAga-doSa dhAri padeM bhavakUpa haiN| puNya-pApa bhAva yaha heya kari jAnata haiM. teI jJAnavanta jIva pAvai nijarUpa haiM // 4 / / (dohA) pratula avidyA vasi parai, dharai na prAtamajJAna / paraparaNati meM pagi rahai, kaise ha niravAna / / 5 / / - paMDita zrI dIpacanda zAha : upadezasiddhAnta ratna chanda 4 va 5 W wwwwwYW.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAtmA kI ananta zaktiyA~ nayoM aura pramANoM ke dvArA yuktipUrvaka mokSa kA sAdhana hotA hai| jisase ananta guNa zuddha hote haiM / sukha yA mAnanda ananta guNoM kI usa zuddhatA kA phala sukha hai / jisakA varNana karate haiM : bastu ke dekhane-jAnanerUpa pariNamana se jo sukha yA Ananda hotA hai| vaha anupama, abAdhita, akhaNDita, anAkula aura svAdhIna hotA hai / yaha dravya-guNa-paryAya sabhI kA sarvasva hai / jaise saba udyama phala ke binA vyartha hotA hai aura phala ke sAtha kAryakArI hotA hai, vaise ho sukha kAryakArI vastu hai / isaprakAra sukha kA varNana pUrNa huaa| 1. samayasAra ke pariziSTa meM prAcArya amRtacandradeva ne 47 zaktiyoM kA nirUpaNa kiyA hai / yahIM unake AdhAra para samI kA to nahIM, lekina kucha zaktiyoM kA vistAra se nirUpaNa kiyA gayA hai / prAdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajI svAmI ne una 47 gAktiyoM para adhyAtma rasa se protaprota pravacana bhI kiye haiM, jo Tepa pravacanoM meM upalabdha haiM / tathA una Tepa pravacanoM ke AdhAra para likhita 'pravacana ratnAkara' ke nAma se prakAzita lalAnoM meM bhI zIghra hI upalabdha ho skeNge| -sampAvaka
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvanazakti yA jIvazvazakti ] jIvanazakti yA jIvatvazakti yaha zrAtmA anAdinidhana hai aura ananta guNa yukta hai, usake eka-eka guNa meM ananta zakti hai / prathama jIvanazakti hai / AtmA ko kAraNabhUta caitanyamAtra bhAva ko dhAraNa karanevAlI jIvanazakti hai / usa jIvanazakti ke dvArA jo jIvita rahatA AyA haiM, jIvita raha rahA hai aura jIvita rahegA - use jIva kahate haiM / yaha jIvanazakti citprakAzamaNDita dravya meM hai, guga meM hai aura paryAya meM bhI hai; isIkAraNa ye saba jIva haiM, phira bhI jIva eka hai / yadi jIva tIna bhedoM meM rahane lage to vaha tIna prakAra kA ho jAyegA, lekina aisA hai nahIM / dravya, guNa aura paryAya - jIva kI avasthAe~ haiM aura jIva tInoM rUpa eka vastu hai / jaise guNa meM ananta bheda haiM, vaise jIva meM nahIM haiM, jIva kA svarUpa prabheda hai / [ -1 zaMkA :- yadi jIva prabheda rUpa hai to bheda ke binA abheda kaise huA ? ananta guNa nahIM hote to dravya bhI nahIM hotA / isIprakAra paryAya nahIM hotI to jIvavastu bhI nahIM hotI / ataH dravya, guNa aura paryAya kA bheda kahane para abheda siddha hotA hai / samAdhAna :- he ziSya ! bheda ke binA abheda to nahIM hotA, parantu bheda vastu kA bhaGga hai / aneka praGgoM se banI huI eka vastu hotI hai /
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 83 ] [pivilAsa jaise eka nagara hai, usameM bahuta se mohalle haiM aura pratyeka mohalle meM bahuta se ghara haiM, ata: pRthaka-pRthak aGgoM dvArA nagara nahIM ho sakatA, sabakI ekatArUpa hI nagara hai / jaise eka manuSya ke aneka aMga hote haiM, eka aMgarUpa manuSya nahIM hotA, saba aMgarUpa manuSya hotA hai| usIprakAra kevala dravyarUpa yA kevala gaNarUpa yA kevala paryAyarUpa hI jIva nahIM hai, jIvabastu to dravya-guNa-paryAya kA ekatva hai / yadi eka hI aMga meM jIva hone lage to jJAnajIva, darzanajIva - isaprakAra ananta guNoM meM ananta jIva hone lageMge / ataH ananta guNoM kI puJjarUpa jIvavastu hai / zaMkA :- jaba yahA~ cetanAbhAva koM jIva kA lakSaNa kahA hai, phira caitanyazakti (citizakti) kA kathana pRthak kyoM kiyA gayA hai ?? - .in 1. samayasAra pariziSTa kI 47 zaktiyoM meM pahalI jIvanazakti aura dUsarI citizakti hai / jIvatvazakti ke svarUpa meM 'caMtanyamAnabhAva kA ghAraNa karanA jisakA lakSaNa hai' - aisA kahA hai / arthAt citizakti kA antarbhAva jovatvazakti meM hI ho jAtA hai, phira bhI citizakti kA pRSaka kathana kiyA gayA hai - isa sandarbha meM hI yahAM zaMkAkAra kI zaMkA hai / paNDita dIpacandajI ne bhI isakA samAdhAna prAcArya amRtacandra ke dvArA likhita una zaktiyoM ke vivecana ke mAdhyama se bar3e hI sundara DhaMga se diyA hai| - sampAdaka
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvanazakti yA jIvatvazakti ] samAdhAna :- jo caitanya zakti (citizakti) hai, vaha jar3a ke prabhAva svarUpa hai aura jJAnacetanA prAdi ananta cetanAmoM ko dhAraNa kiye hai, ataH yadi ananta cetanAoM kI prakAzarUpa citzakti hove to jIvanazakti rahatI hai / cetanA ke prabhAva meM jIva kA abhAva hai| cetanA prakAzarUpa hai / ananta guNa-paryAyarUpa catanyaprANoM ko dhAraNa karake jIvanazakti sada jIvita rahatI hai / vizeSataH guNatattva, paryAyatattva aura dravyatattva - ina tInoMmaya jIvatattva ko jIvanazakti prakAzita karatI hai, ataH jaba cetanAlakSaNa kA prakAza sadA prakAzita rahatA hai, taba jIvatva nAma prApta hotA hai, kyoMki jIvavastu kA lakSaNa cetanA hai / tathA citizakti ko pRthak kahane kA kAraNa yaha hai ki cetanazakti apanI ananta prakAzarUpa mahimA ko dhAraNa karatI hai - yahI dikhAne ke lie use pRthak kahA hai / vAstava meM dekhA jAye to yaha lakSaNa jIvanazakti kA hI hai / jaise sAmAnyacetanA cetanAoM kI puJjarUpa hai aura vizeSacetanA jJAnacetanA, darzanacetanA Adi ananta rUpa hai / sAmAnya cetanA se vizeSacetanA pRyaka nahIM hai| vizeSa cetanA ke binA cetanA kA svarUpa jAnA nahIM jA sakatA / isIprakAra jIvana zakti se cetanAbhAva pRthak nahIM hai, parantu cetanAbhAva kA vizeSa kathana kie binA jIvanazakti kA svarUpa jAnA nahIM jA sakatA /
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ cipilAsa yaha jIvanazakti anAdinidhana ananta mahimA ko dhAraNa karatI hai, saba zaktiyoM meM sAra hai aura sabakA jIva (bIjarUpa) hai| aisI jIvanazakti ko jAnane se yaha jIva jagata-pUjya pada ko prApta karatA hai, ataH jIvana zakti ko avazya jAnanA caahie| prabhutvazakti jo akhaNDita pratApavAlI aura svataMtratA se zobhita hai, use prabhutvazakti kahate haiM / sAmAnyadRSTi se ekarUpa vastu kA prabhutva zobhita hotA hai aura vizeSadRSTi se dravya kA prabhutva pRthak hai, guraNa kA prabhutva pRthak hai aura paryAya kA prabhutva pRthak hai / zaMkA:- dravya ke prabhutva se guNa aura paryAya kA prabhutva hai tathA guNa aura paryAya ke prabhutva se drabdha kA prabhutva hai - aisA kyoM hai? samAdhAna :- dravya se guNa aura paryAya haiM tathA guNa aura paryAya se dravya hai / dravya, guNo hai aura guNa, guNa hai / guNI se guNa kI siddhi hai aura guNa se guraNI kI siddhi hai| aba vizeSa prabhutva kA kathana karate haiM :dravya kA prabhutva dravya meM jo prabhutva hai, vaha guNa aura paryAya ke ananta prabhutva sahita hai, akhaNDita pratApa sahita hai / vaha guNa aura
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabhutvazakti ] [85 paryAya ko dravita karatA hai, ataH guNa aura paryAya ke svabhAva ko dhAraNa karake dravya kI ananta mahimArUpa prabhutva usameM prakaTa karatA hai / ataH eka acala dravya kA prabhutva aneka svabhAvavAle prabhutva kA kartA banatA hai / isaprakAra saba prabhutvoM kA puja dravyaprabhutva hai| guraNa kA prabhutva ___ yahA~ guNa ke prabhutva kA kathana sattAguNa ke prabhutva dvArA karate haiM / dravya kA lakSaNa sattA hai / yaha sattArUpa lakSaNa prakhaNDita pratApavAlA hai aura svataMtratA se zobhita hai / vaha sAmAnya-vizeSa prabhutva ko dhAraNa karatA hai| vahAM sattA kA sAmAnyaprabhutva kahate haiN| sattA prakhaNDita pratApa ko dhAraNa karatI hai, svataMtra zobhA ko dhAraNa karatI hai, svarUparUpa virAjamAna rahatI hai / isameM dravyasattva, guNasattva aura paryAya sattva kA vizeSa kathana nahIM kiyA jAtA / yahI sattA kA sAmAnya prabhutva hai| dravyasattva kA prabhutva :- dravyasattva ke prabhutva ko Upara vizeSa prabhutva ke antargata dravya kA prabhutva kahate samaya kahA jA cukA hai, vahIM se jAna lenA cAhiye / sarva guNasattva kA prabhutva :-- guNa ananta haiM, unameM eka pradeza-tvaguNa hai, usakA jo sattva hai, use 'pravezasattva' kahate
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 ] [ ghihilAsa ananta guNa apanI mahimA ko dhAraNa karake virAjamAna haiM aura pratyeka guNa meM ananta zakti-pratizakti haiM / ananta mahimA ko dhAraNa karanevAlI pratyeka zakti kI ananta paryAyeM haiM aura ve saba pratyeka pradeza meM haiM aura aise asaMkhyAta pradeza apane akhaNDita prabhutva ko dhAraNa karake apanI pradezasattA ke AdhAra se haiM / ataH pradezasattva kA prabhutva sabhI guNoM ke prabhutva kA kAraNa hai| sUkSmasattA kA prabhutva bhI ananta guNoM ke prabhutva kA kAraNa hai / yadi sUkSmagaNa na ho to sabhI dravya sthUla hokara iMdriyagrAhya ho jAveMge aura taba ve apanI ananta mahimA ko dhAraNa na kara sakeMge, ataH saba guraNe apanI mahimA sahita sUkSma sattA ke prabhutva se haiM / jJAna kA sat sUkSma hai, ata: indriyagnAhya nahIM hai - aise hI ananta guNoM kA sat sUkSma hai / ata. ananta mahimA ko dhAraNa kiye haiN| kyoMki ananta guNoM kI sattA kA prabhutva eka sUkSmasattA kI prabhutA se hai| isIprakAra sabhI guNoM kA prabhutva pRthak-pRthak jAnanA cAhiye / bahuta vistAra ke bhaya se vahA~ nahIM likhA hai| paryAya kA prabhutva paryAya ke pariNamanarUpa vedakabhAva ke dvArA svarUpalAbha, vizrAma yA sthiratA hotI hai, vaha vastu ke sarvasva ko vedana
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIryazakti ] karake prakaTa karatI hai / aise akhaNDita prabhutva ko jo dhAraNa karatA hai, use paryAya kA prabhutva kahate haiN| isaprakAra prabhutvazakti ko jAnakara jIva apane ananta prabhutva ko prApta karatA hai / vIryazakti apane svarUpa ko niSpanna karane vAlI sAmathrya rUpa vIryazakti hai / usake sAmAnya aura vizeSa ke bheda se do bheda haiN| vastu ke svarUpa ko niSpanna rakhane kI sAmarthya 'sAmAnyavIryazakti' hai| __ "vizeSavIryazakti' ke sAmAnya rUpa se tIna bheda hai :1. dravyavIryazakti, 2. guNavorya zakti, 3. paryAyavIrya zakti / vizeSa rUpa se 4. kSetravIryazakti, 5. kAlavoryazakti, 6. tapavIya zakti, 7. bhAvavIrya zakti prAdi haiM / 1. dravyavIryazakti dravyavIrya guNa-paryAyavIyaM kA samudAya hai / zaMkA :- jo guNa-paryAya ko dravita kare arthAt unameM vyApaka ho, vaha dravya hai aura guNa paryAya kA samudAya bhI dravya hai / yahA~ guraNa-paryAya kA samudAya aura guNa-paryAya meM vyApaka - kyA inameM vizeSa antara hai aura kyA dravya meM bhI antara hai ?
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 ] [ civilAsa samAdhAna :- vyApakabhAva ke do bheda haiM - 1. bhinnavyApaka aura 2. abhinnavyApaka / bhinna vyApaka ke bhI do bheda haiM :- 1 bandhavyApaka aura 2. prabandhavyApaka / jaise tila meM tela bandhavyApaka hai, vaise hI deha meM prAtmA bandhavyApaka hai aura dhana Adi meM abandhavyApaka hai / __ zuddha yA azuddha avasthA meM abhinna vyApaka hai / guNa va paryAya kI apekSA se abhinna vyApaka ke do bheda haiM :- 1. yugapat sarvadezabyApaka aura 2. kramavartI ekadezacyApaka / dravya-guNa yugapat sarvadezavyApaka haiM aura paryAya mavartI ekadezavyApaka, kyoMki saba guNa-paryAya se eka dravya utpanna huA hai, ataH yugapat sarvadezavyApaka abhinnatA tathA kramavartI ekadezavyApaka abhinnatA guNa-paryAya se huI / isaprakAra vyApakatA meM guNa-paryAya kA samudAya prakaTa hunA, ataH 'guNa-paryAya meM vyApakatA' - aisA kahane meM kathana mAtra kA bheda hai / vastu kA svabhAva anya-anya bhedoM se aura abheda sattA se siddha hai / dravya kA vizeSa svarUpa pahile kahA jA cukA hai, usake rakhane kI sAmarthya 'dravyavIryazakti' hai / __ zaMkA : - yaha dravyavIrya bheda hai yA abheda ? asti hai yA nAsti ? nitya hai yA anitya ? eka hai yA aneka ? kAraNa hai yA kArya ? sAmAnya hai yA vizeSa ?
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ avyavIryazakti ] [ 86 samAdhAna :- dravyavIrya kA sAmAnyadRSTi se kathana kiyA jAve, taba abheda hai aura jaba guNasamudAya kI vivakSA se kathana kiyA jAye, taba bheda hai / yahAM guNa kA bheda alaga hai, ataH isa vivakSA meM bheda AyA, parantu abheda ko siddha karane ke lie yaha bheda hai, bheda ke binA abheda nahIM hotA; ataH 'bhedAbheda' - aisA kahA jAtA hai / dravyavIrya apane catuSTaya ko apekSA asti haiM aura paracatuSTaya kI apekSA nAsti hai / dravyavIrya apanI apekSA nitya hai aura paryAyavIrya bhI isa dravyavIrya meM antabhita hotA hai; ataH usakI apekSA anitya hai / dravyavIrya nitya hai, use paryAyavIrya bhI siddha karatA hai, ataH nitya kA sAdhana pranitya hai / dravya kA svabhAva nityAnityAtmaka hai, maneka dharmAtmaka hai| nayacaka (pAlApapaddhati) meM kahA bhI hai :-- nAnAsvamAvasaMyukta dhyaM jJAtvA prapANataH 11 sAmAnyArtha :-pramANa kI apekSA dravya ko nAnAsvabhAba se yukta jAnanA caahiye| zaMkA :- yadi paryAya svabhAva se anitya hai to paryAya ko anitya kaho, dravya ko anitya kyoM kahate ho ? 1. yaha paMkti mAlApapaddhati ke zloka kramAMka 6 meM dI gaI hai, sAtha hI dravyasvabhAvaprakAzaka nayacaR meM bhI yaha zloka prAkRta meM diyA gayA hai| ataH nacakra ke sAtha Upara koSThaka meM pralApapaddhati bhI likha diyA hai|
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ civilAsa samApAna :-- upacAra se dravya ko anitya kahate haiM / lakSaNa kI apekSA paryAya ko pranitya kahate haiN| zaMkA - utpAda-vyaya-dhrauvya sattA kA lakSaNa hai aura sattA dravya kA lakSaNa hai, ataH use paryAya kA lakSaNa nahIM kahanA caahie| ___samAdhAna :- utpAda-vyaya bhI paryAyasattA kA hI lakSaNa hai, jise upacAra se dravya meM kahA hai / nayacaka (pAlApaddhati) meM kahA bhI hai - "dravye paryAyopacAraH, paryAye drcyopcaarH|" dravya meM paryAya kA upacAra aura paryAya meM dravya kA upacAra kiyA jAtA hai / ataH upacAra se hI kathana kiyA gayA hai| anitya dravya mUlabhUta vastu nahIM hai - aisA jAnanA cAhie / dravya kI apekSA eka hai aura gurA-paryAya svabhAva kI apekSA aneka hai| svabhAva se eka hai, ataH upacAra se aneka kahA hai / eka svabhAva siddha karane ke lie anekapanA upacAra se siddha kiyA hai| kAraNarUpa dravya pUrvapariNAma se yukta hai aura kAryarUpa dravya uttarapariNAma se yukta hai / kAraNa-kAryarUpa svabhAva dravya ho meM hai, ataH naya kI vivakSA se dravya meM kAraNa kArya siddha karane meM doSa nahIM / pUrvapariNAmagrAhakanaya ko uttarapariNAmagrAhakanaya dvArA siddha karanA cAhie / ___ sAmAnya dravyavIrya kA kathana vizeSa guNa-paryAyavIrya ke dvArA kiyA jAtA hai / ataH sAmAnya-vizeSarUpa hai|
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ et dravyavIrya ke ye saba vizeSaNa naya ke dvArA kahe hai / (2) guNavIryazakti guNa ko dhAraNa karane kI sAmarthya ko guNavIryazakti kahate haiM / yaha sAmAnya guNavIrya kA kathana huA, aba vizeSa guNavIrya kA kathana karate haiM : suNI zakti ] jJAnaguraNa meM jJAyakatA ko rakhane kI dhAraNa karane kI sAmarthya jJAnaguNavIrya hai / darzana meM dekhane kI zakti hai, ataH usako rakhane kI dhAraNa karane kI sAmarthya darzanavIrya hai / sukha ko rakhane ko dhAraNa karane kI sAmarthya sukhavIrya hai / aise hI anya guNoM kI rakhane kI sAmarthyavAle vizeSa guNavIrya haiM / pratyeka guNa meM vIryazakti ke prabhAva se aisI sAmarthya hai / - -- -- - eka sattAguNa hai, jo vIrya ke prabhAva se aisI mahimA dhAraNa karatA hai / dravyasattAvIrya ke prabhAva se dravya meM haipana ( astitva ) kI sAmarthya hai / paryAyasattAvIrya ke prabhAva se paryAya meM hai panA ( astitva ) kI sAmarthya hai / eka sUkSmaguNasattAvIrya meM aisI zakti hai, jisase saba guNa sUkSma haiM - aisI sAmarthyatA hai / jJAna sUkSma hai - aisI isI se sAmarthyatA hai / aise hI saba guNoM meM vIryasattA kA prabhAva phaila rahA hai aura isIprakAra saba guNoM meM apane-apane guNa kA vIrya ananta prabhAva ko dhAraNa karatA hai, jisakA varNana vistAra ke bhaya se nahIM kiyA jA rahA hai /
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 I 62 ] [ cidvilAsa jJAna asAdhAraNa guNa hai aura sattA sAdhAraNa guNa hai / inameM jaba sattA kI mukhyatA lI jAtI hai, taba kahA jAtA hai ki jJAna sattA ke zrAdhAra se rahatA hai; prataH sattA pradhAna hai / vaha dravya-guNa- paryAya ke rUpa ko rakhatA hai, jJAna ke bhI rUpa ko rakhatA hai, ataH asAdhAraNa hote hue bhI sAdhAraNa hai / isIprakAra jaba jJAna kI mukhyatA lI jAtI hai, taba kahA jAtA hai ki yadi jJAna na hotA to kyA sattA pracetana nahIM ho jAtI, athavA yaha kahA jAtA hai ki cetanA jJAna se hai aura cetanA se cetana kI sattA hai, ataH cetanasattA ko dhAraNa karane meM jJAnacetanA kAraNa hai / sarvajJazakti bhI jJAna se hai, jo sabameM pradhAna hai, pUjya hai / isaprakAra jaisA jJAna ho usIprakAra saba guNa hote haiM, jaise nigodiyA ke jJAna hona haiM to usake sabhI guNa vikasita yA prakaTa haiM / jJAna jyoM-jyoM bar3hatA jAtA hai, tyoM-tyoM sabhI guNa bar3hate jAte haiM / jaise jyoM-jyoM svasaMvedana jJAna bar3hatA jAtA hai, tyoM-tyoM sukha prAdi saba guNa bar3hate jAte haiM / yahA~ taka ki bArahaveM guNasthAna meM cAritra ke ho jAne para bhI jJAna ke binA sukha 'ananta sukha' nAma nahIM pAtA / ataH jJAnaguNa saba cetanA meM pradhAna hai, usI ke kAraNa cetanA sattA hai / sAdhAraNasattA ne bhI jo cetanAsattA nAma
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ paryAyavIryazakti ] [63 prApta kiyA vaha cetanA se hI prApta kiyA aura cetanA meM jJAna praghAna hai; ataH sAdhAraNasattA apradhAna thI, usako asAdhAraNa cetanA ke dvArA jJAna kI pradhAnatA se asAdhAraNa cetanasattA kA pradhAna nAma prApta huA hai| isaprakAra aisI mahimA sattAjJAna meM sattAjJAnavIrya ke kAraNa hai, ataH vIryaguraNa pradhAna hai| (3) paryAyavIryazakti ___ jo vasturUpa pariNamana kare, use paryAya kahate haiM aura use niSpanna rakhane kI - dhAraNa karane ko sAmarthya ko 'paryAyayoryazakti' kahate haiM / jaba pariNAma dvArA vastu kA vedana kiyA jAbe, guNa kA vedana kiyA jAye; taba vastu prakaTa hotI hai / vastu aura guNa kA svarUpa paryAya dvArA prakaTa hotA hai| yadi vasturUpa pariNamana na ho to vastu kI sattA hI nahIM rahegI / isIprakAra yadi guNarUpa parigamana na ho to guga kA svarUpa hI na rahe / jJAnarUpa parigamana nahIM hone para jJAna hI nahIM raha sakegA / ataH yadi saba guraNa pariNamana na kareM to saba guNa kase raha sakeMge ? sabakA mUla kAraNa paryAya hai / paryAya anitya hai, jo nitya kA kAraNa hai / ataH vastu nityAnitya hai / paryAyarUpI caMcala taraMge dravyarUpI dhra vasamudra ko darzAtI haiN| zaMkA :-paryAya vastu hai yA avastu ? yadi vastu hai to vastu ko vastusaMjJA na dekara 'paryAya hI vastu hai' - aisA
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 ] [ cidavilAsa kahanA cAhie aura yadi avastu hai to isakA koI svarUpa nahIM raha sakegA, isaprakAra virodha prApta hotA hai / samAdhAna :- dravya-guNa- paryAyarUpa vastu hai / paryAya pariNAma, dravyavedanA, guraNa utpAda prAdi rUpa paryAya hai, bhrataH isa vivakSA se paryAya ko vastusaMjJA dI jAtI hai / tInoM kI pariNAma - sattA prabheda hai, ataH pariNAma svarUpa paryAya ko pariNAma kI apekSA vastusaMjJA dI jAtI hai, dravya kI apekSA se pariNAma kI vastusaMjJA nahIM hai / yadi pariNAma apekSA se bhI pariNAma ko 'vastu' na kahA jAve to pariNAma koI vastu hI na rahe, nAzarUpa ho jAve / zrataH vivakSA se pramANa hai | paryAyavastu dravyarUpa nahIM hai / isIprakAra ananta guNa bhI dhruvarUpa vastu ke kAraNa hone se vastu hai, kAryarUpa nahIM / yaha dhravarUpa kahane kI vivakSA alaga hai tathA kArya pariNAma hI dikhAtA hai - yaha vivakSA alaga hai / yaha pahile hI kahA jA cukA hai ki nAnA bhedoM se nAnA vivakSAyeM hotI haiM, nayoM ke jJAna se vivakSAoM kA jJAna hotA hai / zrataH paryAyavastu dravyAtmaka nahIM hai, paryAyarUpa hai - yaha kathana siddha huA / paryAya ke dravya, kSetra, kAla aura bhAva kyA haiM ? use kahate haiM :- paryAya ke utpanna hone kA kSetra dravya hai / svarUpakSetra ke pratyeka pradeza meM pariNAmazakti hai aura usa zakti
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ EUR0 kSetrIyazakti ] [la kA sthAna hI kSetra haiM ! samaya kI maryAdA kAla hai arthAt nijavartanA kI maryAdA kAla hai / tathA jo sarvaprakaTa hai, pariNamana hI jisakA sarvasva hai aura jo sampUrNa nijalakSaNa avasthAoM se maNDita hai, vahI bhAva hai / isaprakAra jo paryAya ke svarUpa ko sadA nizcala rakhe -- aisI sAmarthya kA nAma hI paryAyavIryazakti hai / (4) kSetravIryazakti apane pradezoM arthAt kSetroM ko paripUrNa niSpanna rakhane kI dhAraNa karane kI sAmarthya ko 'kSetravIryazakti' kahate haiM / kSetravIrya ke kAraNa ho kSetra hai / kSetra meM ananta guNa haiM, ananta paryAyeM haiM / pratyeka guNa ke rUpa meM saba guNoM kA rUpa siddha hotA hai / sattA meM saba guNa hai / sattA lakSaNa sabameM vyApaka hai - jJAna hai, darzana hai, dravya hai, paryAya hai / isaprakAra dravyatva, bhagurulaghutva Adi sabhI guNoM meM jAnanA cAhie / - kSetra meM guNa kA vilAsa hai, paryAya kA vilAsa hai tathA dravyarUpI mandira kI mUlabhUmi ko kSetra yA pradeza kahA jAtA hai / kSetra yA pradeza meM ananta guraNa haiM / kSetra se dravya kI maryAdA jAnI jAtI hai / dravya-guNa-paryAya kA vilAsa, nivAsa aura prakAza kSetra ke AdhAra se hai / yaha kSetra sabakA adhikaraNa hai / jisa prakAra naraka kA kSetra duHkha utpanna karane
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6] cidvilAsa - kA adhikaraNa hai tathA deva yAdi bhI una nArakiyoM kA duHkha nahIM miTA sakate - aisA usa kSetra kA prabhAva hai / tathA svarga kI bhUmi meM sahaja zIta prAdi kI vedanA nahIM hai| aisA usa kSetra kA prabhAva hai / grataH Atmapradeza kA jo kSetra hai, usakA bhI prabhAva aisA hai ki vaha ananta cetanA, dravya, guraNa, paryAya ke vilAsa ko prakaTa karatA hai | itanI vizeSatA hai ki naraka Adi ke kSetra to bhinna vastu haiM, lekina Atmapradeza ke kSetra guNa paryAya se bhinna haiM / - isa pradeza yA kSetra meM utpAda vyaya dhrauvya bhI siddha hote | upacAra se eka pradeza ko mukhya mAnakara usakA utpAda va dUsare pradeza ko gauNa mAnakara usakA vyaya samajhanA cAhie tathA jo dhruvarUpa anusyUta zakti hai, vaha mukhya-gauNa rahita vasturUpa zakti hai aisA samajhanA cAhie / -- isaprakAra pradeza yA kSetra kI ananta mahimA hai / yaha pradeza yA kSetra lokAloka ko dekhane ke lie darpaNa ke samAna hai / jisa jIva ne isa pradeza yA pradeza kSetra meM nivAsa kiyA hai, vahI prananta sukha ko bhoktA huA hai / aise pradeza kSetra ko rakhane kI dhAraNa karane kI sAmarthya kA nAma 'kSetravIryazakti' hai / (5) kAlavazakti - apane dravya-guNa-paryAya kI maryAdA yA kAla ko rakhane kI - dhAraNa karane kI sAmarthya kA nAma 'kAlavazakti' hai /
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAlavIryazakti ] dravya kI vartanA dravyakAla hai, gaNa kI vartanA guNakAla hai aura paryAya kI vartanA paryAyakAla hai / zaMkA :- dravya kI vartanA to guNa paryAya kI vartanA se hotI hai, ataH guNa aura paryAya kI vartanA bhI dravya kI vartanA huI / tathA dravya kI vartanA se guNa-paryAya kI vartanA hai, ataH dravya kI vartanA meM guNa-paryAya kI vartanA kahanA cAhie tathA guNa-paryAya kI vartanA meM dravya kI vartanA kahanA caahie| samAdhAna :- he bhavya ! tUne jo prazna kiyA hai, vaha satya hai; parantu jahA~ jo vivakSA ho, usI ko kahanA cAhie / guNa aura paryAya ke puJja kI vartanA dravya kI vartanA hai, kyoMki guNa-paryAya kA puja dravya hai aura dravya kA svabhAva guNa-paryAya hai, ata: dravya apane svabhAvarUpa vartatA hai| isa prakAra drabyavartanA meM svabhAva aaayaa| ___ itanI vizeSatA hai ki guNavartanA kA alaga se vicAra kiyA jAya to guNavartanA meM guNavarsanA hai, jJAnavartanA meM jJAnavartanA hai aura darzanavartanA meM darzanavartanA hai / isaprakAra pRthak-pRthak guNoM meM pRthak-pRthak guNavartanA hai| __ paryAya meM paryAyavartanA hai, parantu usameM itanI vizeSatA hai ki jisasamaya jo paryAya hai, usa parvAya kI vartanA usameM hai aura dUsare samaya kI paryAya kI vartanA dUsare samaya kI
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18] [cidavilAsa paryAya meM hai / eka paryAya meM dUsarI paryAya kI vartanA nahIM hai| paryAya pRthaka hai, jisase dravya kI- guNa-paryAya ke puJja kI vartanA kisI eka guNa meM yA kisI eka paryAya meM nahIM AtI hai, kyoMki eka guNavastu dravyarUpa nahIM ho sakatI / yadi guNapuJja (dravya) eka guNa meM prAve to guNa ananta hone se ananta dravya ho jAyeMge | guraNapuJjarUpa dravya kI vartanA ko kisI eka guNa kI vartanA nahIM kahA jA sakatA, kyoMki kisI eka guNa rUpa dravya nahIM ho sakatA / guNoM kA puja guNoM ke dvArA guNapuja meM vartatA hai, usI meM dravyavivakSA se dravya kI vartanA, gurA vivakSA se guNa kI vartanA aura paryAyavivakSA se paryAya kI vartanA hotI hai / isaprakAra vivakSA se anekAMta kI siddhi hotI hai| ataH dravya-guNa-paryAya kI jo vartanA yA maryAdA yA sthiti hai, usako niSpanna rakhane kI sAmarthya kA nAma 'kAlavIryazakti' hai| (6) tapavIyazakti nizcaya aura vyavahAra rUpa do bhedoM ko dhAraNa karane kI sAmarthya rUpa tayavIyaMzakti hai| vyavahArarUpa bAraha prakAra ke tathA pariSaha sahaneMrUpa tapa haiM / tapa se kamoM kI nirjarA taba hotI hai, jaba icchAoM ke nirodharUpa vartana hotA hai, para-icchAyeM miTatI haiM, svarasa kA anubhava hotA hai - aise vAstavika vyavahAra ... -- -
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvavIryazakti ] sAdhana dvArA siddhi hotI hai, use niSpanna rakhane kI sAmarthya kA nAma 'vyavahAratapavoryazakti' hai, jisake prabhAva se aneka RddhiyA~ utpanna hotI haiN| __ aba 'nizcayatapavIryazakti' kA svarUpa kahate hai :- tapa kA artha hai teja aura teja kA artha hai apanI bhAsura (tejasvI) anantaguNacetanA ko prabhA kA prakAza - ise niSpanna rakhane kI sAmarthya kA nAma 'nizcayatapavIryazakti ' hai| __ jJAnacetanA kA svasaMvedana prakAza aura sva-paraprakAza nijI prabhAbhAra ke vikAsa se virAjamAna teja hai / isIprakAra darzana nirAkAra upayoga, sarvazitva sAmAnyacetanA ke prabhAbhAra ke prakAza kA teja hai / isIprakAra anantagaNoM ke tejapuJja ke prabhAbhAra ke prakAzarUpa dravya kA teja hai, paryAyasvarUpa ke prabhAbhAra ke prakAzarUpa paryAya kA teja hai / aise hI dravya-guNa-paryAya ke prabhAbhAra ke prakAza ko tapa kahate haiM, use niSpanna rakhane kI sAmarthya kA nAma 'nizcayatapovIryazakti ' hai| (7) bhAvavIryazakti jisake prabhAva se vastu prakaTa hotI hai, use 'bhAvabIryazakti' kahate haiM / vastu kA sarvasvarasa bhAva hai / bhAva vastu kA svabhAva hai aura bhAva se vastu kA vastutva jAnA jAtA hai / jaise bhAvArtha se akSarArtha saphala hotA hai, vaise hI bhAva
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 ] [cidavilAsa se vastu saphala hoto hai / vastu kA upAdAna akrama-krama svabhAvabhAvarUpa hai, usake tIna bheda haiM :- 1. dravyabhAva, 2. guNabhAva aura 3. paryAyabhAva / guNa-paryAya ke samudAyarUpa bhAva ko 'dravyabhAva' kahate haiM / guNabhAva ke ananta bheda haiM / jJAna dravya hai, jAnapanerUpa zakti kA bhAva jJAnaguNa hai| jJa yA kAra paryAya ke dvArA jo jJAna hotA hai, vaha paryAya hai / jJAna ke bhAva dvArA tInoM siddha hote haiM / bhAvaguNa ke dvArA guNI siddha hotA hai, vaha dravyabhAva hai, parantu 'guNa ke dvArA guNI' - aisA kahane se bhAva hI se dravya kI siddhi huI, aura isa bhAva hI se paryAya kI siddhi hotI hai| ____ guNa kA jo zaktirUpa bhAva hai tathA guNa kA jo paryAyarUpa bhAva hai, use guraNabhAva kahate haiN| paryAya meM pariNamana zakti kA jo lakSaNa hai, vaha paryAyabhAva hai / pratyeka guNa kA bhAva pRthaka-pRthak hai / paryAya kA vartamAnabhAva atItabhAva se nahIM milatA, atotabhAva bhaviSyabhAva se nahIM milatA, vartamAnabhAva bhaviSyabhAva se nahIM milatA tathA bhaviSyabhAva vartamAna va atItabhAva se nahIM milatA / jo pariNAma bartamAna meM hai, usakA bhAva usI meM hai / isapakAra bhAva ko niSpanna rakhane kI sAmarthya kA nAma 'bhAvavoryazakti hai /
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNa kI vizeSatA ] 101 ] garaNa kI vizeSatA - eka guNa meM saba guNoM kA rUpa hotA hai| vastu meM ananta guNa haiM aura pratyeka guNa meM saba guNoM kA rUpa hotA hai, kyoMki sattAguNa hai to saba guNa haiM / ataH sattA ke dvArA saba guNoM kI siddhi huii| sUkSmaguNa hai to saba guNa sUkSma haiM / vastutvaguNa hai to saba guNa sAmAnya-vizeSarUpa haiN| dravyatvaguNa hai to vaha dravya ko dravita karatA hai, vyApta karatA hai / agurulaghutvaguNa hai to saba guNa agurulA haiM / abAdhita guNa hai to saba guNa prabAdhita haiN| amUrtikaguNa hai to saba guNa pramUrtika haiN| isaprakAra pratyeka guNa saba guNoM meM hai, aura sabakI siddhi kA kAraNa hai / pratyeka guNa meM dravya-guNa-paryAya tInoM siddha karanA cAhie / jaise eka jJAnaguNa hai, usakA jJAnarUpa 'dravya' hai, usakA lakSaNa 'guNa' hai / usakI pariNati 'paryAya' hai aura prAkRti 'vyaJjanaparyAya' hai| zaMkA :- yadi pariNati paryAya hai aura jJAna paryAya ke dvArA jJeya meM AyA hai| phira bhI pariNati to jJeyoM meM nahIM AI to jJAna paryAya ke dvArA jJeyoM meM kaise pAyA ? ___ samAdhAna :- jJAna kI pariNati jJeyoM meM abheda ko apekSA yA tAdAtmya kI apekSA nahIM aayii| paryAya kI zakti jJeyoM meM upacArapariNati se pariNamI hai arthAta AyI hai / upacAra se hI use jJeyAkAra kahA jAtA hai / dravya-guNa-paryAya vastu ke haiM / jo vastu kA sat hai, vahI
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 ] [ghivilAsa jJAna kA sat hai; kyoMki jo asaMkhyAta pradeza vastu ke hote haiM, ve hI jJAna ke hote haiM, isalie abheda sattA kI apekSA prabheda guNa-paryAya kI siddhi hotI hai / bheda kI apekSA jJAna dravya, lakSaNa guNa aura pariNati paryAya - aise bheda siddha hote haiM / upacAra se samasta jJeya ke dravya-gaNa-paryAya jJAna meM Aye haiN| upacAra ke aneka bheda haiM - 1. svajAti upacAra, 1. paNDita zrI gopAladAsajI baraiyA kRta 'jaina-siddhAnta darpaNa' meM upacAra ke sambandha meM nimna prakAra nirUpaNa kiyA gayA hai : "eka prasika dharma kA dUsare maiM upacAra karanA prasa bhUtanyavahAranaya kA viSaya hai / usake tIna bheda haiM : 1. svajAti upacAra, 2. vijAti upacAra, 3. svajAti-vijAti upacAra / isameM svajAti dravya-guNa-paryAya kA paraspara bhAropa karanA svajAti upacAra hai| jaise candra ke pratibimba ko 'candra' kahanA - yahAM svajAti garyAya kA svajAti paryAya meM upacAra hai 1 vijAti dravya-guNa-paryAya kA paraspara prAropa karanA vijAti upacAra hai / jaise jJAna ko 'mUrta' kahanA - yahA~ vijAti guNa kA bijAti guNa meM upacAra hai| svajAti-vijAti prathya-guraNa-paryAya meM paraspara prAropa karanA svajAtivijAti upacAra hai| jaise jIva-prajIvarUpa z2ayoM ko jJAna ke viSaya hone se jJAna kahanA - yahA~ svajAti-vijAti dravya meM, svajAti-vijAti gRega kA Aropa hai|" inameM pratyeka ke nau-nau bheda hai : 1. dravya meM dravya kA Aropa, 2. dravya meM gumA kA Aropa, 3. dravya meM paryAya kA prAropa, 4. gurANa meM dravya kA prAropa, 5. guNa meM guNa kA prAropa, 6. guNa meM paryAya kA pAgoSa, 7 paryAya meM dravya kA prAropa, 6. paryAya meM guNa kA mAropa aura 6 paryAya meM paryAya kA mAropa /
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ / guNa kI vizeSatA ] [ 103 2. vijAti upacAra aura 3. svajAti-vijAti upacAra - ye tIna upacAra dravya, guNa aura paryAya meM ghaTita hote haiM, ataH nau bheda hue / isaprakAra svajAti, vijAti, svajAti-vijAti aura sAmAnya kI apekSA nau-nau bhedoM ko milAkara chattIsa bheda hue| ye bheda jaba jJAna meM pAte haiM, taba jJAna meM bhI siddha hote haiM / jJAna aura darzanaguNa cetanA ko apekSA svajAti hai, lakSaNa kI apekSA upacAra se vijAti haiM aura donoM kI apekSA svajAti-bijAti haiN| pratyeka guNa sAmAnyarUpa se dravya-guNa-paryAya siddha karatA hai tathA vizeSa rUpa se svajAti, vijAti evaM mizra ko bhI siddha karatA hai / isaprakAra pratyeka gaNa meM chattIsa bheda hote hai| isIprakAra ananta guNoM meM chattIsa-chattIsa bheda upacAra se siddha hote haiN| bheda-abheda se dravya-guNa-paryAya siddha hote haiM, yaha jAnanA cAhiye / jJAna apane svabhAva kA 'kartA' hai / jJAna kA bhAva 'karma' hai / jJAna apane bhAva se svayaM ko siddha karatA hai, ataH svayaM 'karaNa' hai / apanA svabhAva svayaM ko samarpita karatA hai, ataH svayaM 'sampradAna' hai / apane bhAva se svayaM ko svayaM sthApita karatA hai, ataH svayaM 'apAdAna' hai / svayaM kA prAdhAra svayaM hai, ataH svayaM 'adhikaraNa' hai / ye chaha kAraka pratyeka guraNa meM pRthak-pRthak ananta guNaparyanta siddha karanA cAhiye /
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 ] [ cidavilAsa meM utpAda, vyaya aura prauvya - ye tonoM pratyeka guraNa siddha hote haiM / sUkSmaguNa kI ananta paryAyeM haiM / jaise jJAnasUkSma, darzanasUkSma isIprakAra ananta guNasUkSma / eka guraga kI mukhyatArUpa sUkSmatA kA utpAda, dUsare guraNa kI goNatArUpa sUkSmatA kA vyaya aura sUkSmatva sattA kI apekSA zrIvya / isaprakAra sUkSmaguNa meM utpAda, vyaya aura prauvya siddha hote haiM / isoprakAra saba guNoM meM utpAda, vyaya aura dhauvya siddha hote haiM / pariNAmazakti guNasamudAya dravya hai, vaha dravya utpAda vyaya - dhrauvya se AliMgita hai / apane guNa-paryAyasvabhAva ke kAraNa guNarUpa sattA ke do bheda haiM 1. sAdhAraNa aura 2 asAdhAraNa / dravyatva zrAdi sAdhAraNa aura jJAna Adi asAdhAraNa sattA haiM | jJAna-darzana Adi vizeSaguNoM kI sattA se jaba jIba pragaTa hotA hai, taba jItra ke vastutva prAdi sabhI guNa jAnane meM Ate haiM / ataH asAdhAraNa se sAdhAraNa aura sAdhAraNa se asAdhAraNa hai 1 - ye sabhI dravya-guNa- paryAya jaba apanI yathAvasthitatA dvArA svaccha hote haiM, taba para ke prabhAva se prabhAvazaktirUpa hote haiM /
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ | pariNAmazakti ] [ 105 nija bastu ke sakala bhAva, para (vastu) ke abhAva se cidvilAsamaMDita, svarasabharita, tyAga-upAdAnazUnya, sakala' karmoM ke prakartA,prabhoktA, sampUrNa karmoM se mukta prAtmapradeza, sahajamagna, paramUrtirahita amUrta rUpa, SaTkArakarUpa, dravya kSetrakAla-bhAvarUpa, saMjJA-saMkhyA-khakSaNa-prayojanAdirUpa, nityAdisvabhAvarUpa, sAdhAraNAdi guNarUpa, anyonya upacArAdirUpa ananta bhedoM ke abhedarUpa haiN| inameM sAmAnya-vizeSa Adi ananta nayoM aura ananta vivakSAnoM se ananta saptabhaMga siddha karane cAhiye / ___ anAdi-ananta, anAdi-sAnta, sAdi-sAnta aura sAdiananta - ye cAra bhaGga saba guNoM meM siddha hote haiN| sarvaprathama jJAna meM siddha karate haiM :- 1. vastu kI apekSA jJAna anAdi-ananta hai, 2. dravya kI apekSA pranAdi aura paryAya ko apekSA sAnta hai, ataH jJAna pranAdi sAMta hai, 3. paryAya kI apekSA jJAna sAdi-sAnta hai tathA 4. paryAya kI apekSA sAdi aura dravya kI apekSA ananta hai, ataH jJAna sAdiananta bhI hai| ina bhaGgoM ko 'darzana' meM bhI isI rIti se jAnanA caahie| __ aba sattA meM siddha karate hai :- 1. dravya kI apekSA sattA anAdi-ananta hai, 2. dravya kI apekSA anAdi aura
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 ] [ civilAsa paryAya kI apekSA sattA sAdi-sAnta hai tathA 4. paryAya kI apekSA sAdi aura dravya evaM guNa kI apekSA ananta hone se sattA sAdi-ananta hai / zaMkA :- sattA kA lakSaNa hai' (astirUpa) hai, sAdisAnta meM to sattA kA abhAva ho jAtA hai, ata: vahA~ 'hai' (astirUpa) lakSaNa na raha sakegA? samASAma :-- paryAya samayasthAyI hai, usakI sattA bhI samayamAtra kAla kI maryAdA taka 'hai' (astirUpa) lakSaNa ko dhAraNa karatI hai / anAdi-ananta kA kAla bahuta hai, prataH paryAya meM sambhava nahIM hai / yadi paryAya samayasthAyI na ho to utpAda-vyaya-dhrauvya eka hI samaya meM siddha na ho sakeMge aura phira utpAda-vyaya-dhrauvya ke binA sattA na ho sakegI tathA sattA kA nAza hone para vastu kA nAza ho jAegA ataH paryAya kI mayAdA samayamAtra hai, jisase sAdisAntapanA siddha hotA hai| __ ye saba pariNAmazakti ke bheda haiM, kyoMki isI meM saba gabhita haiM; ataH isI ke bheda haiN| pradezatvazakti anAdi saMsAra se saMsAra-avasthA meM jo jIva ke pradezoM kA samUha saMkoca-vistAra ko prApta hotA hai, vaha mokSa ho
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ pradezasvazakti ] [ 107 jAne para antima zarIra se kiMcit Una ( kama ) AkAra ko dhAraNa karatA hai / usake pratyeka pradeza meM ananta guNa haiM aura aise asaMkhyAta pradeza lokapramANa haiM / ve pradeza abhedavivakSA meM pradezatvarUpa aura bhedavivakSA meM asaMkhya tathA vyavahAra meM dehapramANa kahe gae haiM / ye pradeza avasthAna vivakSA meM lokAya meM avasthAnarUpa hokara nivAsa karate haiN| eka-eka pradeza kI gaNanA karane para prasaMkhya pradeza haiM / zaMkA :- jinAgama meM kahA hai - 'lokapramANapradezo hi nizcayena jinAgame / ataH bhedavivakSA meM asaMkhya kahane se nizcaya siddha nahIM hotA, kyoMki nizcaya meM bheda siddha nahIM hotA ? samAdhAna :- bhedavivakSA se pradezoM kI saMkhyA asaMkhya pramANa hotI hai, kama-jyAdA nahIM isaprakAra niyamarUpa nizcaya jAnanA cAhie / zaMkA :- eka pradeza meM jo ananta guraNa haiM, ve saba pradezoM meM haiM, ataH una pradezoM meM saba Ae yA kama Ae ? samAdhAna:- jJAna saba pradezoM meM hai / pradezoM ko pRthak mAnane para jJAna pRthak-pRthak siddha hogA aura grAtmapradeza jJAnapramANa hone se vaha bhI pRthak-pRthak siddha hogA, isataraha viparIta hogA / ataH vastu meM aMzakalpanA nahIM hai, guNa meM
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 ] [ civilAsa bho nahIM hai, parantu paramANumAtra ke gaja (mApa) se vastu ke pradeza kI jana gaNanA kI jAtI hai, taba utanA siddha hotA hai / athavA yaha kahA jA sakatA hai ki pradezoM kA ekatva jaise vastu kA svarUpa hai, vaise hI jJAna kA bhI svarUpa hai| krama ke do bheda haiM :- 1. viSkambhakrama aura 2. pravAhakrama ! viSkambhakrama pradeza meM hai aura pravAhakrama pariNAma meM hai / dravya meM kramabheda nahIM hotA, vastu ke hI aMga aise bheda dhAraNa karate haiN| parantu kramabheda aMga meM hI hai, vastu meM nahIM jaise darpaNa meM prakAza hai ; vaha jisaprakAra sampUrNa darpaNa meM hotA hai, usoprakAra usake pratyeka pradeza meM bhI hotA hai / pradeza darpaNa se pRthak to nahIM hote, parantu jaba paramANu mAtra pradeza kI kalpanA karate haiM, taba pradeza meM bhI jAti aura zakti to vaisI hI hai, lekina saMpUrNa vastu - yaha nAma to saba pradezoM kA ekatvabhAva hI prApta karatA hai / isI prakAra guNa, jAti yA zaktibheda to pradeza meM Ate haiM, parantu saMpUrNa Atmavastu asaMkhyapradezamaya hai / eka pradeza lokAloka ko jAnatA hai, usIprakAra saba pradeza bhI jAnate haiM, parantu saba pradezoM kA ekatvabhAva bastu hai / zaMkA :- pradeza meM eka guNa hai aura eka gaNa kI ananta paryAya haiM to phira eka pradeza meM ananta paryAya kaise raha sakeMgI?
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ pradezatva-zakti ] [ 106 samAdhAna :- jaise eka pradeza meM sUkSmaguNa hai; aura jo ananta guNa haiM, ve saba sUkSma haiN| ataH sUkSmaguNa kI saba paryAya, jAtibheda, zaktibheda saba eka haiM, isalie eka pradeza * meM saba raha skeNgii| ___jaise eka guNa vastu kA hai, vaha vastu meM vyApaka hai aura vastu saba guNoM meM vyApaka hai, ataH sukSma guNa bhI apanI paryAya ke dvArA saba guNoM meM vyApaka hai, akhaNDita hai| pratyeka guNa ko khaNDa-khaNDa paryAya ke dvArA, pRthaka-pRthaka vyApaka kahane para sUkSmaguNa ananta ho jAyeMge, eka nahIM rahegI, taba dravya bhI ananta ho jAyeMge / ki dravyaguNa eka haiM, ataH saba pradezarUpa vastu hai aura vaisA hI guNa bhI hai| jisaprakAra eka guNa saba guNoM meM apanA rUpa dhAraNa karatA hai. vyApaka hai; usIprakAra eka pradeza saba pradezoM meM vyApaka nahIM hai / eka pradeza kA mastitva eka pradeza meM hai aura dUsare kA dUsare meM hai, parantu cetanA kI abhinnatA ke kAraNa saba pradeza abhinnasattArUpa haiM / eka vastu kA prakAza paraspara anusyUtarUpa abheda hai / pradeza ke svarUpa kA nirNaya karane meM to bheda kahA hai; parantu jAti, zakti, sattA aura prakAza Adi abheda haiN| eka sUkSmaguNa saba pradezoM meM apanA sampUrNa astitva nA
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 ] [ civilAsa dhAraNa karatA hai, unameM sampUrNatA hai / tathA saba guNa sukSma haiM, ataH sampurNatA karane para jitane pradeza kahe haiM, unameM se sUkSmaguNa ko bhI pRthak nahIM kaha sakate, kyoMki isataraha pRthak kahane para guraNa ke khaNDa ho jAyeMge, ataH abheda prakAza hai, usameM bheda aura aMza kalpanA hone para bhI abheda hai| pradeza avayavoM kA puJja hai, yaha eka vastu kI siddhi karatA hai / ina pradezoM meM sarvajJatvazakti evaM sarvazitvazakti hai / ye pradeza apane yathAvat svabhAvarUpa haiM, ataH tattvazakti ko dhAraNa karate haiM aura parapradeza mhapa nahIM hote, ata: pratattvazakti ko dhAraNa karate haiN| tathA jar3atArahita hote haiM, ataH caitanya zakti ko dhAraNa karate haiN| isIprakAra pradeza ananta zaktiyoM ko dhAraNa karate haiN| pradezazakti ananta mahimA ko dhAraNa karato hai / dravya-guNa-paryAya kA vilAsa sattA ke AdhAra se saba dravya-garaNa-paryAya haiM, ataH saba dravya-guNa-paryAya ke rUpa kA vilAsa sattA hI karatI hai / zaMkA:- sattA to 'hai' (asti rUpa) lakSaNa ko dhAraNa karato hai, vaha vilAsa kaise kara sakatI hai ? samAdhAna :- dravya kA vilAsa dravya karatA hai, guNa kA vilAsa guNa karatA hai aura paryAya kA vilAsa paryAya karatI - LAR.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvabhAvazakti ] [ 111 hai, evaM tInoM ke vilAsa kA astitvabhAva sattA se hai / ataH vaha vilAsa sattA ho karatI hai / dravya, guNa aura paryAya kA vilAsa jJAna meM prAtA hai arthAt jJAnarUpavedana ke dvArA jJAna hI tInoM ke vilAsa ko karatA hai / isIprakAra darzana meM ghaTita hotA hai arthAt darzana saba dravya, guNa aura paryAya ke rUpa kA vilAsa karatA hai / pariNAma sabako bedakara ( jAnakara ) hai, ataH paryAya sabakA vilAsa karatI hai / ananta guNa haiM, unameM pratyeka guNa tInoM kA guNa aura paryAya kA vilAsa karatA hai / rasAsvAda letA isIprakAra jo prarthAt dravya, bhAvabhAvazakti samasta padArthoM ke samasta vizeSoM ko jJAna vartamAna meM jAnatA hai, pUrva meM jAnatA thA aura bhaviSya meM jAnegA / jJAna meM jo zakti pUrva meM thI, vahI bhaviSya meM bhI rahatI hai ataH jJAna meM 'bhAvabhAvazakti' hai / isIprakAra darzana meM bhI jo bhAva pUrva meM thA, vahI bhaviSya meM bhI rahegA, ataH darzana meM bhI 'bhAvabhAvazakti' hai| jJAna aura darzana kI bhA~ti ananta guNoM meM bhI 'bhAvabhAvazakti' hai / saba guNoM kA bhAva pratyeka guNa meM hai, ataH pratyeka guraNa ke apane bhAva se sabakA
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 ] [ vivilAsa bhAva hai aura saba guNoM ke bhAva se eka-eka guNa kA bhAva hai, isalie 'bhAvabhAvazakti' saba guNoM meM hai| guNa meM dravya-paryAya kA bhAva hai aura dravya-paryAya ke bhAva meM guNa kA bhAva hai, ataH 'bhAvabhAvazakti' kA kathana kiyA jAtA hai / pratyeka bhAva meM ananta bhAva haiM aura ananta bhAvoM meM eka bhAva hai / vastu ke sadbhAva kA pragaTa honA 'bhAva' hai / eka bhAva meM anantarasa kA vilAsa hai, usa vilAsa kA prabhAva pragaTarUpa se dhAraNa karane vAlI vastU hI ke aneka aGgoM kA varNana jinadeva ne kiyA hai / bastu meM ananta guNa haiM, pratyeka gaNa meM ananta zaktiparyAya haiM, paryAya meM saba guNoM kA vedana hai, vedana meM avinAzI sukharasa hai aura usa sukharasa kA pAna karane se jIva cidAnanda ajara-amara hokara nivAsa karatA hai| kAraNa-kArya ke tIna bheda pratyeka samaya kAraNa-kArya ke dvArA Ananda kA vilAsa hotA hai, ataH pariNAma se kAraNa-kArya hai| pUrvaparigAmarUpa kAraNa uttarapariNAmarUpa kArya ko karatA hai, ataH usake tIna bheda eka hI kAraNa-kArya meM siddha hote haiM / isakA kathana karate haiM :- jaise SaDguNI vRddhihAni eka hI samaya meM siddha hotI hai, vaise hI eka hI vastu
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAraNa- kArya ke tIna bheda ] [ 113 jAte haiM ke pariNAma meM bhedakalpanA ke dvArA tIna bheda siddha kie ( a ) dravyakAraNakArya, (ba) guraNakAraNakArya aura ( sa ) paryAyakAraNakArya / (a) dravyakAraraNakArya :- ( 1 ) dravya apane svabhAva se svayaM hI svayaM kA kAraNa haiM aura svayaM hI kArya hai athavA (2) guNa - paryAya kAraNa hai aura dravya kArya hai, kyoMki 'dravya' guNaparyAyavAn hotA hai - aisA sUtra meM vacana haiM / ( 3 ) pUrvapariNAmayukta dravya kAraNa hai aura uttarapariNAmayukta dravya kArya hai / ( 4 ) athavA 'sat dravyalakSaNam' ke anusAra sattA kAraNa hai aura dravya kArya hai / athavA ( 5 ) ' dravyatva yogAd dravyam' ke anusAra dravyatvaguNa kAraNa hai aura dravya kArya hai / - dravya kA kAraNa kArya dravya hI meM hai, kyoMki dravya apane kAraNasvabhAva ko svayaM hI pariNAmAkara apane kArya ko svayaM hI karatA hai / yadi dravya meM kAraNa kArya na ho to dravyapanA kaise rahe ? ataH saMsAra meM jitane padArtha haiM, ve saba apane-apane kAraNa kArya ko karate haiM / grataH jIvadravya ke kAraNa-kArya se jIva kA sarvastra pragaTa hotA hai / jo kucha hai, vaha kAraNa kArya hI hai / (ba) guNakAraraNakArya :- ( 1 ) guNa ko dravya-paryAya kAraNa hai aura guNa kArya hai / ( 2 ) kevala dravya va paryAya hI
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 ] [ cidavilAsa kAraNa nahIM hai, guNa bhI guNa kA kAraNa hai aura guNa hI kArya hai / eka sattAguNa saba guNoM kA kAraNa hai aura saba guNa usake kArya haiN| eka sUkSma guNa saba guNoM kA kAraNa hai aura saba gaNa kArya haiN| eka agurulaghuguNa saba guNoM kA kAraNa hai aurasaba gaNa usake kArya haiM / eka pradezavagaNa saba ga NoM kAkAraNa hai aura saba gaNa usake kArya haiN| aba kahate haiM ki usI ga Na kAraNa usI gaNa meM hotA hai / sattA kA nijakAraNa sattA hI meM hai / dravya-guNa-paryAya kI sattA 'hai' (sat) lakSaNa ko dhAraNa karatI hai; ata: utpAda-vyaya-dhrauvyarUpa (utpAda-vyaya-prauvyayukta sat) jo sattA kA lakSaNa haiM, vahIM sattA kA kAraNa hai aura sattA usakA kArya hai / isIprakAra aga rulaghutvagaNa apane kAraNa ke dvArA apane kArya ko karatA hai / usa aguladhutvaguraNa kA vikAra paDgaNI vRddhi-hAni hai, usI vRddhi-hAni ke dvArA aga ruladhutvagaNa kA kArya utpanna huA hai; ataH svayaM praga rulaghugaNa svayaM hI kA kAraNa hai| aise hI saba gaNa svayaM svayaM ke kAraNa haiM, svayaM ke kArya ko svayaM hI karate haiN| ___anyaga ganimittakAraNagrAhakanaya se anya gaNa ke kAraNa se anya gagarUpa kArya hotA hai aura anyaga - grAhakanirapekSakevalanijaga NagrAhakanaya se apane kAraNa-kArya
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAraNa-kArya ke tIna bheda ] [ 115 ko nijaga ga svayaM karatA hai| dravya ke binA gaNa nahIM hotA, ataH ga NarUpa kArya ko dravya kAraNa hai| paryAya na ho to guNa rUpa kauna pariNamana karatA ? ataH paryAya kAraNa hai aura ga Na kArya hai| aise aneka bheda gaNakAraNa kArya ke haiM / (sa) paryAyakAraNakArya :- (1) 'dravya-gaNa' paryAya kA kAraNa hai aura 'paryAya' kArya hai, kyoMki dravya ke binA paryAya nahIM hotii| jaise samudra ke binA taraMga nahIM hotI, vaise hI paryAya kA AdhAra dravya hai, dravya hI se pariNati (paryAya) utpanna hotI hai / pAlApapaddhati meM kahA bhI hai : anAdinidhane dravye svaparyAyAH pratikSaNam / unma anti nimajjanti jalakallolabajjale // 1 // isaprakAra parvAya kA kAraNa dravya hai / (2) aba gugga-paryAya kA kAraNa kahate haiM / gaNa kA samudAya dravya hai / ga Na ke binA dravya nahIM hotA aura dravya ke binA paryAya nahIM hotI - eka to yaha vizeSaNa hai aura dUsarA vizeSaNa yaha hai ki gaNa ke binA gaNapariNati nahIM hotI; ataH guNa, paryAya kA kAraNa hai| guNa kA paryAyarUpa pariNamana hotA hai, taba gaNapariNati nAma prApta hotA haiM, ataH ga Na kAraNa hai aura paryAya kArya hai| (3) paryAya kA kAraNa paryAya ho hai / paryAya kI sattA,
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 ] [ pidvilAsa gaNa ke binA hI paryAya kA kAraNa hai, paryAya kA sUkSmatva paryAya kAraNa haiM, paryAya kA vIrya kA kAraNa, paryAya kA pradezatva paryAya kA kAraNa hai| (4) utpAda-vyaya kAraNa hai, kyoMki utpAda-vyaya se paryAya jAnane meM AtI hai| ataH ye paryAya ke kAraNa haiM aura paryAya kArya hai / isaprakAra kAraNa-kArya ke bheda haiM, ata: vastu kA sarvarasa sarvasva kAraNa-kArya hai / jinhoMne kAraNa kArya ko jAna liyA, unhoMne saba jAna liyA / isa paramAtmA ke anantagaNa haiM, ananta zaktiyA~ haiM / ananta gaNa kI anantAnanta paryAyeM haiM, ananta cetanAcinha meM anantAnanta saptabhaGga siddha hote haiM / isaprakAra se aura bhI jI vastu kI ananta mahimA hai, usakA varNana kahA~ taka kiyA jAve ? ataH jo santa hoM, ve svarUpa kA anubhava karake amRtarasa pIkara amara hoN| VU karatA karama kriyA nihalai vicAra dekheM, vastu sau na bhinna hoI yahai paramAna hai| kahai 'dopacanda' jJAtA jJAna meM vicAra sohI, anubhI akhaMDa lahi pArva sukhathAna hai / / --- paNDita dIpacanda zAha : jJAnadarpaNa, chanda 80 VM VANA
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ uu paramAtmasvarUpa kI prApti ke upAya aba ziSya prazna karatA hai ki he prabho ! aise paramAtmA kA svarUpa kaise prApta kiyA jAve ? ataH usa ziSya ko paramAtmA prApta karAne ke nimitta Age kathana karate haiM / jo jIva antarAtmA hokara paramAtmA kA dhyAna karate haiM, ve antarAtmA cauthe guNasthAna se bArahaveM guNasthAna taka / inakA varNana saMkSepa meM karate haiM / caturtha guNasthAnavartI jIva zrI sarvajJadeva dvArA kahe gaye vastu ke svarUpa kA cintana karatA hai, use samyaktva huA hai / usa samyaktva ke sar3asaTha bheda haiM, unakA varNana karate haiM / prathama zraddhAna ke cAra bheda haiM, jinake nAma haiM :1. paramArtha saMstava, 2 munitaparamArtha, 3. yatijanasevA zraura 4. kudRSTiparityAga / * ( 1 ) paramArtha saMstava :- jJAtA sAta tatvoM ke svarUpa kA cintana karatA hai / upayoga cetanAlakSaNa darzana jJAnarUpa hai / aise upayoga Adi ananta zaktiyoM ko dhAraNa karane
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 ] [ cidvilasa vAlA merA svarUpa ananta guNoM se maNDita hai, vaha anAdikAla se parasaMyoga ke sAtha milA hai / yadyapi mere svarUpa meM jJayAkAra jJAnopayoga hotA hai, vaha parajJa yarUpa nahIM hotA, avikArarUpa akhaNDita jJAnazaktirUpa rahatA hai / vaha jJeya kA avalambana kiye huye hai, paranta parajJeya kA nizcaya se sparza bhI nahIM karatA, use dekhakara bhI nahIM dekhatA hai, parAcaraNa karatA humA bhI usakA akartA hai| isaprakAra jIva upayoga kA pratItibhAva yA zraddhAna karatA hai / ajIva Adi padArtha ko heya jAnakara zraddhAna karatA hai / bArambAra bhedajJAna ke dvArA svarUpacintana se jo svarUpa kI zraddhA hotI hai, usI kA nAma 'paramArthasaMstava' kahA gayA hai / (2) munitaparamArtha :- jinAgama dravyasUtra se artha jAnane para jJAnajyoti kA anubhava huaA, use 'munitaparamArtha kahA jAtA hai / (3) yatijanasevA :- vItarAgarUpa svasaMbedana se zuddhasvarUpa kA rasAsvAda hone para yatijanoM kI prIti, bhakti evaM sevA kI jAtI hai, use 'yati janasevA' kahate haiM / (4) kuvRSTiparityAga :- parAvalambI evaM bahirmukha mithyAdRSTi janoM kA tyAga 'kudRSTiparityAga' kahA jAtA hai /
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmasvarUpa ko prApti ke upAya ] : Age yahAM samyaktva ke tIna cihna kahate haiM (5) jinAgamazuzrUSA :- jinAgama meM kahe gaye jJAnamaya svarUpa ko anAdi mithyAdRSTipanA chor3akara prApta karanA cAhiye, usameM upakArI jinAgama hai, usake prati proti kare / aisI prIti kare ki jaise koI daridro ko kisI ne cintAmaNi dikhAyA, taba usake dvArA cintAmariNa ko prApta kiyA / usasamaya usa dikhAnevAle se vaha daridrI jisaprakAra prIti karatA hai, vaisI prIti jinasUtra se kare isa cihna ko 'jinAgamazuzrUSA' kahate haiM / (6) dharmasAdhana meM paramAnurAga :- jinadharmarUpa ananta guNoM kA vicAra dharmasAdhana hai, usameM parama anurAga kare / yaha 'dharmasAdhana meM paramarAga' samyaktva kA dUsarA cihna hai / (7) jinaguru vaiyAvRtya :- jinaguru se jJAna- zrAnanda prApta hotA hai, ataH unako vaiyAvRtya, sevA aura sthiratA karanA jinaguru vaiyAvRtya' hai / yaha samyaktva kA tosarA cihna hai / ye tInoM cihna granubhavI ke haiM / vinayoM ke dasa bheda kahate haiM : - [ 116 -- ( 5 ) arahanta, ( 9 ) siddha, (10) AcArya (11) upAdhyAya, (12) sAdhu, (13) pratimA, (14) zruta, (15) dharma, (16) caturvidhasaMgha aura ( 17 ) samyaktva | inase svarUpa bhAvanA hotI hai / 1
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 ] [cidilAsa isake anantara tIna zuddhiyoM kA kathana karate haiM : (18-19-20) mana, vacana aura kAya ko zuddha karake svarUpa kI bhAvanA bhAnA tathA jo svarUpa kI bhAvanA karatA ho - aise puruSa meM mana, vacana aura kAya tInoM ko lagAve tathA svarUpa ko niHzaMka aura niHsandehatayA grahaNa kare / / isake bAda pAMca doSoM ke tyAga kA kathana karate haiM :(21) sarvajJavacana ko niHsandehatayA mAne / (22) mithyAmata kI abhilASA na kre| (23) paradvaMta kI icchA na kare aura pavitra svarUpa ko grahaNa kare / (24) dUsaroM ke prati glAni na kare aura mithyAtvI paragrAhI dvaita ko mana se prazaMsA na kre|| (25) mithyAtvI ke guNoM ko vacanoM se na kaheM / aba samyaktva ke pATha prabhAvanA-bhedoM kA varNana karate haiM :- 1. aSTapravacanI, 2. dharmakathA, 3. vAdI, 4. nimitto, 5. tapasI 6. vidyAvAna, 7. siddha aura 8. kavi / (26) aSTapravacanI :-siddhAnta ke dvArA svarUpa ko upAdeya kahe / (27) dharmakathA :- nijadharma kA kathana kare / (28) vAdo :-balapUrvaka dvaita kA Agraha chur3Ave aura mithyAvAda ko miTAve /
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmasvarUpa kI prApti ke upAya ] [ 121 (26) nimittI :-- svarUpa prApta karane meM nimitta jinavANI, guru, sahadharmI tathA nija-vicAra haiM / nimitta sambandhI jo dharmajJa haiM, una saba kA hita kre| (30) tapasI :- parata kI icchA ko miTAkara nijapratApa pragaTa kre| (31) vidyamAna :- vidyA ke dvArA jinamata kA prabhAva kare aura jJAna ke dvArA svarUpa kA prabhAva kare / (32) siddha :- vacana ke dvArA svarUpAnandI kA hita kare aura saMgha kI sthiratA kare / cUki isase svarUpa kI siddhi hotI hai, ataH use siddha kahate haiM / (33) kavi :-- svarUpa ke lie racanA karake paramArtha prApta karatA hai aura prabhAvanA karatA hai / ____ina AThoM ke dvArA jinadharma ke svarUpa kA prabhAva jaise bar3e, vaise kare - ye anubhavI ke lakSaNa haiN| aba chaha bhAvanAoM kA kathana karate haiM :- 1. mUlabhAvanA, 2. dvArabhAvanA, 3. pratiSThAbhAvanA, 4. nidhAnabhAvanA, 5. AdhArabhAvanA aura 6. bhAjanabhAvanA | (34) mUlabhAvanA :- samyaktvasvarUpa anubhava sakala dharma tathA mokSa kA mUla hai, jinadharmarUpI kalpavRkSa kA mUla samyaktva hai - isaprakAra bhAvanA kare /
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 ] [ cidilAsa (35) dvArabhAvanA :- dharmarUpI nagara meM praveza karane ke lie samyaktva ho dvAra hai / (36) pratiSThAbhAvanA :- svarUpa kI tathA vrata-tapa kI pratiSThA samyaktva se hai| (37) nidhAnabhAvanA :-- samyaktva ananta sukha dene ke lie nidhAna hai| (38) prAdhArabhAvanA :- samyaktva nija guNoM kA AdhAra hai| (36) bhAjanabhAvanA :- sarva guNoM kA pAtra samyaktva hai| ye chahoM bhAvanAyeM svarUpa rasa ko pragaTa karatI haiN| isake anantara samyaktva ke pAMca bhUSaNa likhate haiM :1. kuzalatA, 2. tIrthasevA, 3. bhakti, 4. sthiratA aura 5. prabhAvanA / (40) kuzalatA :- paramAtmabhakti, para-pariNAma va pApa ke parityAgasvarUpa, bhAvasaMvara va zuddhabhAva kI poSaka kriyA ko kuzalatA kahate haiN| (41) tIrthasevA :- anubhavI vItarAga puruSoM kA samAgama tIrtha sevA hai| (42) zakti :- jainasAdhuoM aura sAdharmiyoM kI AdarapUrvaka mahimA bar3hAnA bhakti hai /
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmasvarUpa kI prApti ke upAya ] (43) sthiratA :- samyaktvabhAva kI dRr3hatA sthiratA hai| (44) prabhAvanA :-pUjA prabhAva karanA prabhAvanA hai / ye samyaktva ke pAMca bhUSaNa haiM / aba samyaktva ke pAMca lakSaNa kahate haiM :- 1. upazama, 2. saMvega, 3. nirveda, 4. anukampA aura 5. Astikya / (45) upazama :- rAga-dveSa ko miTAkara svarUpa ko prApta karanA upazama hai| (46) saMvega :- jinadharma tathA nijadharma se rAga saMvega hai| (46) nirveda :- vairAgya bhAva nirveda hai / (48) anukampA :- svadayA evaM paradayA kA bhAva anukampA hai / (46) mastikya :- svarUpa aura jinavacana kI pratIti astikya hai| ye anubhavI ke pAMca lakSaNa haiM / isake pazcAt chaha jainasAra likhate haiM :- 1. vandanA, 2. namaskAra, 3. dAna, 4. anuprayANa, 5. AlApa evaM 6. saMlApa - inheM nahIM karanA cAhiye / / (50) vandanA :-paratIrthoM, paradevoM aura paracaityoM kI vandanA nahIM karanA cAhiye /
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 [ ghivilAsa (51) namaskAra :- unakI pUjA aura namaskAra nahIM karanA cAhiye / (52) dAna :- unako dAna nahIM denA cAhiye / (53) anuprayANa :- unakI adhika khAna-pAna dvArA khAtiradArI nahIM karanA cAhiye / (54) pAlApa :- unase bAtacIta nahIM karanA caahiye| (55) saMlApa :- unake guNa-doSoM (sukha-duHkha) kI bAta nahIM pUchanA cAhiye aura bAra-bAra bhakti, evaM unase bAtacIta nahIM karanA cAhiye / aba samyaktva ke abhaGga kAraNa likhate haiM / samakiti ina bhaGga (Digane) ke kAraNa hone para bhI Digate nahIM, ataH inheM abhaGgakAraNa kahate haiM / inake chaha bheda haiM : (56) rAjA, (57) janasamudAya, (58) balavAna, (56) deva, (60) pitA Adi bar3e puruSa aura (61) mAtA - ina prabhaGgakAraNoM ke sambandha meM chaha bhayoM ko jAnate raheM aura nijadharma tathA jainadharma kA tyAga na kreN| isake anantara samyaktva ke chaha sthAnoM kA varNana karate haiM : 1. astijIva, 2. nitya, 3. kartA, 4. bhoktA, 5. astidhra va aura 6. upAya /
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAptA ke vicAra ] [ 125 (62) astijIva :- prAtmA anubhavasiddha hai / cetanA meM citta lIna kareM / jIva astirUpa hai, kevalajJAna se pratyakSa hai| (63) nitya :- jIva dravyAthikanaya se nitya hai / (64) kartA :- mithyAdRSTi jIva puNya-pApa kA kartA hai| (65) bhoktA :- mithyAdRSTi jIva puNya-pApa kA bhoktA bhI hai| nizcayanaya se joba na to kartA hai aura na bhoktA / (66) astidhrava :- nirvANa kA svarUpa astidhra va hai, vyakta nirvANa vaha akSaya mukti hai / (67) upAya :- darzana, jJAna aura cAritra mokSa ke upAya hai| ye sar3asaTha bheda (4+3+10+3+5+8+6+5+5+ 6+6+6=67) samyaktva ke arthAt paramAtmA kI prApti ke upAya haiN| jJAtA ke vicAra jJAtA isaprakAra vicAra karatA hai : upayoga jaba jJeya kA avalaMbana karatA hai, taba jJeya avalambI hotA hai, ataH jJeya kA avalambana lenevAlI zakti
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 ] [vivilAsa jJeya kA avalambana lekara use chor3a detI hai| kyoMki jJeya kA sambandha asthira hai, jJa yAvalambI pariNAma bhI jhUTa jAte haiM ataH jJeya aura jJa yAvalambI pariNAma nijavastu nahIM haiM / jo jJeya kA avalambana lenevAlI zakti ko dhAraNa karatI hai, vaha cetanAvastu hai| vaha jJaya ke sAtha milane se se azuddha to ho gaI hai, parantu zakti ko apekSA zuddha aura gupta hai / jo vastu zuddha hai, vahI rahatI (TikatI) hai, tathA jo azuddha hai, vaha nahIM rahatI (TikanI); kyoMki azuddhatA UparI mala hai, jabaki zuddhatA svarUpa kI zakti hai / __ jaise sphaTikamariNa meM lAla raMga dikhatA hai, parantu vaha sphaTika kA svabhAva nahIM hai; ataH miTa jAtA hai, jabaki svabhAva nahIM mitttaa| jaise mayUra-makaranda meM (mayUra ke pratibimbavAle darpaNa meM) mayUra (mora) dikhAI par3atA hai, para usameM vAstava meM mayUra hai nahIM; usIprakAra karmadRSTi meM AtmA parasvarUpa hokara bhAsita hotA hai, parantu vAstava meM vaha pararavarUpa nahIM hotaa| jaise dhatUre ke pone se dRSTi meM sapheda zaMkha pIlA dikhatA hai, parantu vaha kevala dRSTivikAra hai, dRSTinAza nahIM / vaise ho moha kI gahala se para ko sva mAnate haiM, parantu baha apanA nahIM hai|
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAtA ke vicAra ] [ 127 jaise lakar3ahAre ne cintAmariNa prApta karake bho usakI parakha nahI jAnI, parantu isase cintAmaNi kA prabhAva naSTa nahIM ho gayA / vaise hI prajJAnavaza svarUpa kI mahimA nahIM jAnI, phira bhI isase svarUpa kA prabhAva naSTa nahIM huA / ___ jaise bAdaloM kI ghaTA meM sUrya chipA hai, parantu vaha chipA hokara bhI prakAza ko dhAraNa karatA hai, rAtri kI bhAMti andhakArayukta nahIM hai / vaise hI prAtmA karmarUpI ghaTA meM chipA hai, phira bhI jJAna-darzanarUpI prakAza karatA hI rahatA hai, vaha netroM tathA jJandriyoM ke dvArA darzana prakAza karatA hai aura mana dvArA jAnatA hai, acetana kI bhAMti jar3a nahIM hai / isaprakAra svarUpa paramagupta hai, tathApi jJAtA use pragaTa (pratyakSa) dekhatA hai / __ zaMkA :- jo bandhana se mukta honA cAhatA hai, vaha kaise zuddha ho sakatA hai ? samAdhAna :- jo apanI cetanA kI prakAzazakti upayoga dvArA pragaTa hai, usako pratIti meM lAnA cAhiye / jisa prakAra pAnI kI taraMga pAnI meM guDupa (antarmagna) ho jAtI haiM, usIprakAra yaha jIva yadi darzana-jJAna pariNAma ko guDupa kare to nija samudra ko mile aura mahimA pragaTa kare / para meM pariNAmoM ko lIna karatA hai, parantu para vastu to para hai; ataH chUTa jAtI hai, taba kheda hotA hai, pariNAma
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 ] [ cidavilAsa malina hotA hai; isalie usameM pariNAma gupta ( tanmaya ) nahIM karanA cAhiye, balki svarUpa meM hI lagAnA cAhiye / jJAna ke azuddha rahane para bhI usakA jAnapanA to naSTa nahIM hotA, isa jAnapane kI ora dekhane se nija jJAnajAti kI bhAvanA meM nija rasAsvAda mAtA hai / yaha bAta kucha kahane meM nahIM AtI, isake to zrAsvAda karane meM hI svAda-Ananda hai; jisane cakhA, zrAsvAda liyA; vahI jAnatA hai / lakSaNa likhane meM nahIM bhAte haiM / yaha jIva idhara bAhya ko dekha-dekhakara, udhara ( antaraMga nija-paramArthasvarUpa ) ko bhUlA huA hai, isIkAraraNa yaha jIva caurAsI lAkha yoniyoM meM bhramaNa karatA hai| jaise loTana jar3I ko dekhakara billI loTatI hai, ataH bAhya kA dekhanA chUTane para hI caurAsI lAkha yoniyoM kA loTanA chUTatA hai, isIlie paradarzana ko miTAkara nija avalokana karane para hI yaha mokSa pada hotA hai, yahI anantasukharUpa cidvilAsa kA prakAza hai / ananta saMsAra kaise miTe ? koI kahatA hai ki saMsAra to ananta hai, vaha kaise miTe ? usakA uttara hai ki bandara kI ulajhana itanI hI hai ki vaha muTThI nahIM chor3atA / tote kI ulajhana bhI itanI ho hai ki vaha nalinI ko nahIM chor3atA / kutte kI ulajhana bhI
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ ananta saMsAra kaise miTe ] [ 126 itanI hai ki vaha bhoMkatA hai | trika ( tIna mor3evAlI ) rassI ko sA~pa mAnatA hai, so use bhaya bhI tabhI taka hai, jaba taka vaha aisA mAnatA rahatA hai / harina marIcikA meM jala mAnakara daur3atA hai aura isI se vaha duHkhI hai / isIprakAra AtmA para ko zrAparUpa mAnatA hai, basa itanA hI saMsAra hai aura aisA na mAne to mukta hI haiM / jaise eka nArI ne kATha kI putalI banavAkara, alaMkAra aura vastra pahanAkara apane mahala meM seja para sulA diyA aura kapar3e se Dhaka diyA / vahA~ jaba usa nArI kA pati zrAyA zrIra usane samajhA ki yaha merI patnI so rahI hai, isalie vaha use hilAne lagA aura havA karane lagA, phira bhI jaba vaha na bolI to usane sArI rAta usakI bahuta khidamata (sevA) kI aura saberA hone para jaba usane samajhA ki are ! yaha to kATha kI hai, taba vaha pachatAyA ki maiMne vyartha hI sevA kI hai / isIprakAra AtmA para - acetana kI sevA vRthA kara rahA hai, parantu jJAna hone para jaba vaha jAnatA hai ki yaha to jar3a hai, taba usase sneha tyAga detA hai aura svarUpAnandI hokara sukha prApta karatA hai / upayoga kI uThani (utpatti) sadA hotI rahatI hai, vaha usako sa~bhAlatA hai aura upayoga ko para meM nahIM jAne
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 ] [cidvilAsa detA / AtmA kA upayoga jisa ora jur3e, usarUpa hotA hai, ataH upayoga ke dvArA apane dravya-guNa- paryAya kA vicAra tathA svarUpa meM sthiratA, vizrAma aura AcaraNa karanA cAhiye evaM ananta guNoM meM upayoga lagAnA cAhiye / mana ke dvArA upayoga caMcala hotA hai, usa caMcalatA ko rokane se cidAnanda pragaTa hotA hai aura jJAnarUpI netra khulate haiM / grataH jaba ananta guNoM meM mana lagatA hai, taba upayoga ananta guNoM meM ThaharatA hai aura tabhI vizuddha hotA hai / pratIti ke dvArA rasAsvAda utpanna hotA hai, usI meM magna hokara rahanA cAhiye / pariNAma ko vastu kI ananta zakti meM sthira karanA cAhiye / isa jIva ke pariNAma parabhAvo kA hI avalambana karake unakI sevA kara rahe haiM, ve pariNAma una bhAvoM kI hI sevA karate hue una parabhAvarUpa pariNAmabhAvoM ko hI nijapariNAma svabhAvarUpa dekhate haiM, jAnate hai aura unakI sevA karate haiM / tathA una para ko nijasvarUpa mAna karake rakhate haiM / isIprakAra karate hue anAdi se isa jIva ke pariNAmoM ko avasthA bahuta samaya taka vyatIta huI, tathApi kAlalabdhi Ane para bhavyatA kA paripAka huA, taba zrI guru kA upadezarUpa kAraNa prApta huA /
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ ananta saMsAra phaise miTe ] [131 una zrI guru ne aisA upadeza diyA - "he jIyo ! tumane pariNAmoM ke dvArA para kI sevA kara-karake para-nIca ko ucca-svamAnakara dekha rahe ho| yaha 'para' nIca hai, 'sva' nahIM hai aura usameM sva-uccatva nahIM hai / 1 tumako ye raMcamAtra bhI kucha nahIM de sakate, tuma jhUTha hI yaha mAna rahe ho ki ye hama ko dete haiM / ye 'para' nIca haiM aura tuma una nIca ko sva evaM ucca mAnakara bahuta nIca ho gaye ho / he bhavya ! pariNAmoM meM hI jo koI nijatva evaM uccatA hai, use tumane na dekhA hai, na jAnA hai aura na usakI sevA kI hai, ataH use tuma kahA~ se yAda rakha sakate ho ? aura yadi aba usa svabhAva ko dekhoge, jAnoge aura usakI sevA karoge to yaha svayaM hI tumako yAda bhI rahegA aura tuma sukhI bhI hoproge, ayAcita (binA mAMge) mahimA ko prApta karoge aura prabhu banoge / ye jo chaha dravya haiM, unameM cetana rAjA hai, pA~ca dravyoM meM tuma mata aTako, tumhArI mahimA bahuta ucca hai / nokarmoM2 kI bastI (nagarI) basI huI hai| vaha tumhI se 1. yadyapi koI padArdha ucca yA nIca nahIM hai, tathApi yahA~ svadravya' kA upAdeyatva batAne ke lie use 'ucca' kahA hai aura paradravya kA heyatna batAne ke lie 'nIca' kahA hai / 2. nokarma se tAtparya draSpakarma ke phalarUpa zarIrAdi se hai /
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 3 [cidvilAsa bastI ke samAna dikhato hai aura ina ATha karmoM ko dekho, ye pudagaladravya kI jAti ke haiM, tumhAre apane aGga nahIM haiM / jo-jo paudgalika jAtiyoM ke nAma haiM, una-una jAtiyoM ke nAma cetana ne apane pariNAmoM se dhAraNa kara lie haiM; lekina ve nijasvabhAva nahIM haiM, balki parakalita bhAva haiN| ataH spaSTa hai ki nija cetanA ne jhUThA svAMga dhAraNa kiyA hai / ataH usa parabhAva rUpa svAMga ko dUra karo, usako dUra karate hI pratyakSa sAkSAt svabhAvasanmukha sthira ho jAvoge, vizrAma prApta karoge tathA vacanAtIta mahimA prApta karoge / yadi phira bhI kabhI para-nIca pariNAma dhAraNa karoge to bhI ca ki cetana rAjA ne unheM acchItaraha pahacAna liyA hai, ataH tuma nIca se sambandha karake bhI TagAyoge nahIM, balki bar3hate-bar3hate paramapada prApta karoge, tInoM lokoM meM tumhArI koti pravartagI / "1 guru ke aise vacana sunakara jJAtA apanI cetana zakti ko grahaNa karatA hai aura jahA~-jahA~ dekhatA hai, vahA~-vahAM use jar3a kA namUnA dikhAI detA hai lekina apanA pada jJAnajyotirUpa anupama hai / svarUpaprakAza se anAdi vibhAva kA nAza hotA hai / apane svarUpa se jo darzana-jJAnarUpI prakAza utpanna hotA hai, vaha parapada ko dekha-jAnakara azuddha hotA 1 yaha prakaraNa prAtmAvalokana andha meM bhI bahuta vistAra se diyA gayA hai|
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhananta saMsAra kaise miTe ] [133 hai / vahA~ itanI vizeSatA hai ki jahA~ rAgAdi pariNAmarUpa dekhanA-jAnanA hai, vahAM vizeSa azuddhatA hai aura jahA~ sAmAnya padadazA kI apekSA (bhUmikAnusAra) dekhanA-jAnanA hai, vahA~ sAmAnya azuddhatA hai / ___ caturtha guNasthAnavI jIva ke ekadeza upayoga kI samhAla huI hai, ataH vahAM use ekadeza zuddhatA jAnanI cAhiye / paJcama guNasthAna meM apratyAkhyAna sambandhI rAgAdi gaye to utane aMza meM azuddhatA gaI aura sthiratA bar3hI, taba ekadeza sthiratA hone para ekadeza saMghama nAma prApta huA / chaThaveM guraNasthAna meM pratyAkhyAna kA prabhAva huaA, vizeSa sthiratA huI / sakala prAkulatAoM ke kAraNa sakala pApa haiM, unakA abhAva huA; parantu vahA~ bhI azubhabhAva gauraNatArUpa se ho jAtA hai, lekina vaha pApabandha aura durgati kA kAraNa nahIM hotA / vahA~ zubhabhAva mukhya hai aura zuddhabhAva gauNa haiM, parantu phira bhI vaha aisI mukhyatA ko prApta karAtA hai ki vaha mukhya jaisA hI kArya karatA hai, vahA~ zuddha gauNa hone para bhI baliSTha (balavAna) hai| ___ chaThaveM guNasthAnavartI ke bhedavijJAna vicAra ke kAraNa kA zIghratA se zuddhopayogarUpa sAtavA~ guNasthAna ho jAtA hai| zubhopayoga meM gabhitazuddhatA hai, ataH sAtaveM guNasthAna kA sAdhaka chaThavAM guNasthAna hai| upadezAdi kriyA hotI hai, para vizeSa
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 534 ] [ civilAsa sthiratA hone se 'sakalavirati saMyama' nAma prApta hotA hai / isake pazcAt sAtaveM guNasthAna se Age vItarAga nirvikalpa samAdhi bar3hatI jAtI hai, niSpramAda dazA hotI hai, apane svabhAva kA rasAsvAda mukhya hotA hai aura kramazaH guNasthAna ke anusAra bar3hatA jAtA hai / mana kI pA~ca bhUmikA pariNAma mana ke dvArA pravartita hote haiM / mana kI pAMca bhUmikAyeM haiM :- 1. kSipta, 2. vikSipta, 3. mUDha, 4. cintAnirodha aura 5. ekAgra - ina bhUmikAoM meM mana ghUmatA rahatA hai / inakA varNana karate haiM : (1) kSipta :-- jahA~ mana viSaya-kaSAyoM meM vyApta hokara raMjakarUpa [azuddha] bhAva meM sarvasvarUpa se lIna rahatA hai, use kSipta mana kahate hai / (2) vikSipta :- jahA~ cintA kI prAkulatA se koI vicAra hI utpanna nahIM hotA, use vikSipta mana kahate haiN| (3) mUr3ha :- hita ko ahita aura ahita ko hita mAne, deva ko kudeva aura kudeva ko deva mAne, dharma ko adharma aura adharma ko dharma mAne tathA jo para ko sva aura sva ko na jAne, use vivekarahita mUr3ha mana kahate haiN| (4-5) cintAnirodha evaM ekAgratA :- ekAgratA ko cintAnirodha kahate haiM / bAhya meM sthiratA huI, svarUparUpa
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ mana kI pA~ca bhUmikA | [ 135 pariNamana huA aura ekatvadhyAna huA, vaha svarUpaekAgratA hai / para meM ekAgratA to hotI hai, parantu vaha to prAkulatA rUpa hai, aneka vikalpoM kA mUla hai, duHkha zraura bAdhA kA hetu hai, ataH use ekAgratA nahIM kahate, ekAgratA se tAtparya yahAM svarUpa sthiti se hai - aisA jAnanA / para meM ekAgratA bandha kA mUla hai | svarUpasAdhaka to vaha hai, jo apane meM ekAgra cintAnirodha kare / yadyapi mana jaba para meM lagatA hai, taba bhI aisA sthira ho jAtA hai ki use koI anya cintA nahIM rahatI / sAmAnyarUpa se ye pA~coM bhUmikAyeM saMsAra avasthA meM sneha ( rAga ) pUrvaka lagatI haiM to saMsAra kA kAraNa bana jAtI haiM / sada rahasya yA grantha ko, nirakho cita caiya mitta rasmoM jiya malina hoya, caramasyoM ho pavitta // he mitra ! isa grantha kA rahasya vitta lagAkara samajhanA / kyoMki yaha joba AvaraNa ho se malina hotA hai aura brAcaraNa hI se pavitra hotA hai - paNDita boSacaMda zAha zrAtmAvalokana, pRSTha 147
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAdhi kA svarUpa vizeSavicAradharma grAhakanaya meM 'cintAnirodha' aura 'ekAgna' - ye do bhUmikAeM dharmadhyAna aura zukladhyAna kI kAraNa hai tathA samAdhi ko siddha karatI haiN| isake pramANa meM yaha zloka hai : "sAmyaM svAsthyaM samAdhizca yogazcintAnirodhanam / zuddhopayoga ityete bhavanyekArthavAcakAH // "1 sAmAnyArtha :- sAmya, svAsthya, samAdhi, yoga, cintAnirodha aura zuddhopayoga - ye saba ekArthavAcaka hai / cintAnirodha aura ekAgratA se samAdhi hotI hai rAga Adi vikalpoM se rahita, svarUpa meM nirvighna sthiratA aura vasturasa ke prAsvAda ke sAtha, svasaMvedana-jJAna ke dvArA jo svarUpa kA anubhava hotA hai, use 'samAdhi' kahate haiM / kucha loga samAdhi kA kathana karate hue kahate haiM :zvAsa-ucchavAsa vAyu haiM, usako antara meM bhare arthAt - 1. padyanandi ekasvasaptatikA, gAthA 64
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ ', samAdhi kA svarUpa J ( 137 pUre, use 'pUraka' kahate haiN| tathA jo vAyu ko kumbha (ghaTa) kI bhA~ti bharatA hai aura bharakara sthira karatA hai, use 'kumbhaka' kahate haiM / phira jo dhIre-dhIre vAyu kA recana karatA hai, use 'recaka' kahate haiM / pA~ca ghar3I taka kiye jAnevAle kumbhaka ko 'dhAraNA' kahate haiM aura sATha ghar3I taka kiye jAnevAle kumbhaka ko 'dhyAna' kahate hai / usase zrAdhe samaya kA kiyA jAnevAlA kumbhaka 'samAdhi' kahalAtA hai / vAstava meM yaha samAdhi kAraNa hai, kyoMki isase mana kI jaya hotI hai aura mana kI jaya karane se rAga-dva eSa- moha miTate haiM aura rAga-dveSa- moha miTane se samAdhi lagatI hai / yadi mana sthira ho to nija guNaratna prApta kiyA jA sakatA hai, ataH samAdhi kAraNa hai / koI nyAyavAdI nyAya ke bala para chahoM matoM ke anusAra parantu vahA~ samAdhi nahIM, samAdhi kA nirNaya karate haiM; balki kevala vikalpa hetu hai / jainamata meM to arahaMtadeva ne jIva, ajIva, Asrava, bandha, saMbara, nirjarA aura mokSa- ye sAta tattva kahe haiM / pratyakSa aura parokSa ye do pramANa kahe haiM / nitya zranityAdi anekAntavAda hai / samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra rUpa mokSamArga hai | saMpUrNa karmoM kA kSaya ho jAnA mokSa hai / naiyAyikamata meM unake jaTAdhArI Izvaradeva ne pramANa,
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 ] [ vilAsa prameya, saMzaya, prayojana, dRSTAnta, siddhAnta, avayava, tarka, nirNaya, vAda, jalpa, pitaNDA, hetvAbhAsa, chala, jAti aura nigrahasthAna - ye solaha tattva batalAye haiM ! pratyakSa, upamA, anumAna aura Agama - ye cAra pramANa kahe haiM / nityAdi ekAntavAda hai / duHkha, janmapravRtti doSa, mithyAjJAna kA uttarottara nAza mokSamArga hai / ve chaha indriyA~, unake chaha viSaya, chaha buddhiyA~, eka zarIra, eka sukha aura eka du.kha - ina ikkIsa prakAra ke duHkhoM ke atyanta uccheda (kSaya) ko mokSa mAnate haiM / - bauddhamata meM lAla vastra dhAraNa karanevAle unake buddhadeva ne duHkha, samudAya, nirodha aura mokSamArga - ye cAra tattva tathA pratyakSa aura anumAna ye do pramAraNa kahe haiM / kSaNikAntavAda arthAt sarvakSaNikavAda hai / tathA sarvanairAtmyavAsanA mokSamArga hai / vAsanA kA artha hai 'kleza kA nAza' aura jJAna (buddhi) ke nAza kA 'mokSa' artha haiM / zaivamata meM zivadeva ne dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa aura samavAya - ye chaha tattva tathA pratyakSa, anumAna aura Agama - ye tIna pramANavAda batAe hai | ye naiyAyikoM kI bhAMti mokSamArga mAnate hai | buddhi, sukha, duHkha, icchA, dva eSa, prayatna, dharma, adharma aura saMskAra 'mokSa' mAnate haiM / ina no kA atyanta nAza hI 7
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAdhi kA svarUpa ] jaiminIya arthAt bhATTamata meM deva nahIM mAnA gayA hai| preraNA, lakSaNa, aura dharma -- ye tIna tattva mAne gae haiN| pratyakSa, anumAna, upamAna, Agama, arthApatti aura abhAva - ye chaha pramANa haiM / nitya ekAntavAda hai| tathA vedavihita AcaraNa ko mokSamArga mAnate haiM / nitya atizaya ko dhAraNa karanevAle sukha kA vyakta ho jAnA ho 'mokSa' mAnate hai / sAMkhya mata ke bahuta bheda haiM / koI Izvaradeva ko aura koI kapila ko mAnate haiN| paccIsa tattva haiN| rAjasa, tAmasa aura sAtvika avasthAoM kA nAma prakRti hai / prakRti se mahat (mahat tattva) mahat se ahaGkAra, ahaMkAra se pAMca tanmAtrAyeM aura gyAraha indriyAM hotI haiN| una pAMca tanmAtrAoM meM se sparzatanmAtrA se bAyu, zabdatanmAtrA se AkAza, rUpatanmAtrA se teja (agni), gandhatanmAtrA se pRthvI aura rasatanmAtrA se jala utpanna hotA hai / __ sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura zrotra - ye pAMca buddhIndriyA~ tathA vANI, hAtha, paira, gudA aura guptendriya -- ye pAMca karmendriyA~ tathA gyArahavAM mana hai / puruSa amarta, caitanyasvarUpI, kartA aura bhoktA hai 1 mUla prakRti vikRtirahita 1. prakRtemahAntato haMkArastasmAd guNazca voDAkaH / tasmAdapi SoDaza kAcammaH paMcabhUtAni // (sAMkhpakA )
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14. ] [ vivilAsa hai, mahAn Adi sAta tattva tathA solaha garaNa prakRti kI vikRti rUpa haiM aura puruSa na prakRtirUpa hai aura na vikRtirUpa hai / paMguvat prakRti aura puruSa kA yoga hotA hai| pratyakSa, anumAna aura zabda - ye tIna pramANa haiM / nitya ekAntavAda hai 1 tathA paccIsa tattvoM kA jJAna mokSamArga hai / ye prakRti aura puruSa kA viveka (bheda) dekhane se prakRti meM sthita puruSa kA bhinna honA 'mokSa' mAnate haiN| sAtaveM nAstika mata (cArvAka) meM deva, puNya-pApa aura mokSa kucha nahIM mAne gaye haiN| pRthvI, jala, agni, aura bAyu - ye cAra bhUta aura eka pratyakSa pramANa mAnA gayA hai / cAroM bhUtoM ke samavAya (saMyoga) se caitanyazakti utpanna hotI hai / jaise mAdaka sAmagrI ke samavAya se madarzAkta (nazA) utpanna hotI hai| inake mata meM adRzya sukha kA tyAga aura dazya sukha kA bhoga hI puruSArtha hai / nirNaya karane para uparokta sabhI matoM meM samAdhi siddha nahIM hotii| samAdhi ke teraha bheda samAdhi ke teraha bheda haiM :- 1. laya, 2. prasaMjJAta, 3. vitarkAnugata, 4. vicArAnugata, 5. prAnandAnugata, 6. asmidAnugata, 7. nivitarkAnugata, 8. nivicArAnugata, 6. nirAnandAnugata, 10, nirasmidAnu gata, 11. vivekakhyAti,
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAdhi-varNana kA svarUpa ] [ 141 4. 12. dharmamegha aura 13. prasaMprajJAta / antima asaMprajJAta ke do bheda haiM :- 1. prakRtilaya aura 2. puruSalaya / -... . - (1) laya samAdhi :- laya arthAt pariNAmoM kI lInatA nijavastu meM pariNAma pravartana kare / rAga-dveSa-moha miTAkara darzana-jJAnamaya apane svarUpa ko pratIti meM anubhava kre| jase zarIra meM Atmabuddhi thI, vaise hI prAtmA meM Atmabuddhi dhAraNa kare / tathA jaba taka buddhi svarUpa meM se bAhara na nikale, taba taka nija meM lIna rahe, isako samAdhi kahate hai| laya ke tIna bheda haiM :- 1. zabda, 2. artha aura 3. jJAna / 'laya' zabda humA, nija meM pariNAma lIna honA -- yaha usakA artha huA, zabda aura artha kA jAnapanA - yaha jJAna huA / tInoM bheda laya samAdhi ke haiN| zabdAgama se arthAgama, arthAgama se jJAnAgama - aisA zrI jinAgama meM kahA hai| zaMkA :- laya samAdhi ke bhedoM meM zabda kyoM kahA ? samAdhAna :- zukladhyAna ke bhedoM meM zabda se zabdAntara kahA gayA hai - isI rIti se yahAM jAnanA cAhiye / yahA~ dravya-guNa-paryAya ke vicAra se pariNAma vastu meM lIna ho jAte hai / jJAna meM pariNAma AyA, usI meM lIna huA; darzana meM AyA, usI meM lIna hunaa| isIprakAra nija meM vizrAma, AcaraNa, sthiratA aura jJAyakatA dvArA laya samAdhi
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 } [ cidapinAma ke vikalpa bheda naSTa hokara pariNAma nija meM vartate haiN| jina-jina indriyaviSayaka pariNAmoM ne indriyopayoga nAma dhAraNa kiyA thA aura saMkalpa-vikalparUpa jisa mana ne upayoga nAma pAyA thA, una donoM prakAra ke upayogoM ke chUTane para buddhi dvArA jJAnopayoga utpanna hotA hai / vaha jAnapanA buddhi se pRthaka hai / jJAna, jJAnarUpa pariNati dvArA jJAna kA vedana karatA hai, prAnanda prApta karatA hai aura svarUpa meM lona hokara tAdAtmyarUpa ho jAtA hai / jahA~-jahA~ pariNAma vicaraNa karate haiM, vahA~-vahA~ zraddhA karake lIna hote haiM, ataH dravya-guNa meM pariNAmoM ke vicaraNa karate samaya jaba jahA~ zraddhA ho, vahIM lInatA ho jAve, taba 'layasamAdhi' hotI hai / (2) prasaMjJAta samAdhi :- samyaktva ko jAne aura upayoga meM aise bhAva kI bhAvanA kare ki cetanA kA prakAza ananta hai, parantu usa meM darzana-jJAna-cAritra mukhya hai / merI dRzizakti nirvikalpa utpanna hotI hai / jJAnazakti vizeSarUpa se (savikalparUpa se) jAnatI hai / cAritra pariNAmoM ke dvArA vastu kA avalambana karake vedana hotA hai tathA usameM vizrAma dvArA AcaraNa kI sthiratA hotI hai / svayaM apane svabhAvarUpa karma ko karake kartA hotA hai / taba svabhAva karma hotA hai| nijapariNati ke dvArA svayaM svayaM ko sAdhatA hai, prataH svayaM hI karaNa hotA hai, svayaM kI pariNati
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ prasaMzAta samAdhi ] [ 143 svayaM ko sauMpatA hai| ata. svayaM hI sampradAna hotA hai / svayaM meM se svayaM ko sthApita karatA hai, ataH svayaM hI apAdAna hotA hai / svayaM ke bhAva kA svayaM hI prAdhAra hai, ataH svayaM adhikaraNa hotA hai| __ svayaM ke dravya-kSetra-kAla-bhAva para bhalIbhAMti vicAra karake sthiratA se rAga Adi vikAroM ko nahIM Ane denA cAhiye / isaprakAra jaise-jaise upayoga kI jAnakArI pravartita hotI hai, vaise-vaise dhyAna kI sthiratA meM Ananda bar3hatA hai aura samAdhi kA sukha prApta hotA hai / vItarAga paramAnanda samarasIbhAva svasaMvedana sukha ko samAdhi kahate haiM / dravya kA dravyIbhAva, guNa kA lakSaNabhAva, paryAya kA pariNamana ke lakSaNa dvArA vedanA kA bhAva arthAt vasturasa kA sarvasva batalAne vAlA bhAva - inako samyakaprakAra se jAnakara jo samAdhi siddha kI jAtI hai, use 'prasaMjJAta samAdhi' kahate haiN| prasaMjJAta samAdhi ke bhI tIna bheda haiM - zabda, artha aura jJAna / prasaMjJAtazabda zabda hai / prasaMjJAta zabda kA samyagjJAna rUpa bhAva artha hai, aura zabda aura artha kA jAnapanA jJAna hai| jAnanahAre (prAtmA) ko jAnakara, mAnakara tathA mahAtadrapa hokara jo utkaTa samAdhi dhAraNa kI jAtI hai, use 'prasaMjhAta samAdhi' kahate haiM /
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 1 [cidvilAsa (3) vitAnagata samAdhi :- dravyazruta se vicAra karanA vitarkazruta hai / artha meM mana lagAnA bhAvabhuta hai arthAt vItarAga nirvikalpa svasavedana samarasIbhAva se utpanna prAnanda 'bhAvazruta' hai / vahI kahate haiM - bhAvaca ta kA artha bhAva hai / vahA~ dravyazra ta kA tAtparya yaha hai ki dravyazra ta meM jahAM upAdeya vastu kA varNana hai, vahIM anupama prAnaMdadhana cidAnanda ke ananta caitanyacinha kA anubhava rasAsvAda batAyA hai / mana aura indriyoM ke dvArA cetanA vikAra anAdi se pravRtti kara rahA thA, usa zubhAzubha vikAra se chUTakara zrutavicAra dvArA jJAnAdi upayogoM kI pravRtti se apanA svarUpa pahicAnA / jaise kisI dIpaka ke Upara cAra parade the / unameM se tIna parade to dUra huye / prakAza ke kAraNa pahicAnA ki dIpaka hai, avazya hai, kyoMki prakAza kA anubhava ho rahA hai / lekina jaba cauthA paradA dUra hogA, taba hI yaha jIva kRtakRtya paramAtmA hokara nirvRtta hogA arthAt siddhapada ko prApta kregaa| usake pUrva bhI anubhava ke prakAza kI jAti to bahI hai, anya nahIM hai| isIprakAra jaba kaSAya kI tIna caukar3I naSTa huI, taba nijavedana se cetanAprakAza svajAti jyoti kA anubhava huA 1 usasamaya cetanAprakAza kA anubhava aisA hotA hai ki
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ vitarkAnugata samAdhi ] [ 145 mAno isa bhAvazru ta Ananda meM pratItirUpa se saMpUrNa paramAtmabhAva kA Ananda prApta huA ho / zaMkA :- jJAna kA vizeSa lakSaNa avayavoM ko jAnanA hai aura sAmAnya-vizeSarUpa padArtha kA nirvikalpa sattAmAtra avalokanarUpa darzana hai| ataH jaba jJAna, darzana ko jAnatA hai; taba jJAna meM sAmAnya avalokana kaise ho sakatA hai ? tathA darzana, jJAna ko bhI dekhatA hai aura jJAna, darzana ko bhI jAnatA hai, parantu darzana to sAmAnya hai / vaha vizeSarUpa jJAna ko kaise dekha sakatA hai / isIprakAra sAmAnya ko jAnane se to sAmAnya kA jJAna humA, vahA~ vizeSa kA jAnanA kaise hudhA ? __samAdhAna :- citprakAza meM isaprakAra siddha hotA hai - darzana ke saba pradezoM ko jJAna jAnatA hai / darzana kA sva-para dekhanA savaM jJAna jAnatA hai, darzana ke lakSaNa, saMjA Adi bheda aura dravya-kSetra Adi saba bheda jJAna jAnatA hai, ataH jJAna, darzana ke vizeSoM ko jAnatA hai| tathA jJAna ko darzana kaise dekhatA hai - isa prazna kA samAdhAna yaha hai ki 'jAnanA' -- yaha jJAna kA sAmAnya lakSaNa hai tathA sva-para ko jAnanA - yaha jJAna kA vizeSa lakSaNa hai, ina donoM lakSaNa maya jJAna hai / ataH saMjJA Adi bhedoM ke dhAraka jJAna ko darzana nirvikalparUpa dekhatA hai| isaprakAra
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 1 [cidvilAsa darzana sAmAnya avalokana lakSaraNavAlA hI hai / eka cetana sattA se donoM kA prakAza huA hai, donoM kI sattA eka hai / aisA tarka ( jJAna ) samAdhAna karanevAle se bhAvazrRta meM hotA hai / isa bhAvazruta kA nAma 'vitarka' hai / isake zranugata arthAt sAtha-sAtha jo sukha hotA hai, vaha samAdhi hai / vaha samAdhi bhAvazra uta ke vilAsa se citprakAza ko jAnane se, vedana karane se, avalokana karane se aura anubhava karane se chadmastha ko hotI hai / jJAtA ko apane AnandarUpa samAdhi utpanna hotI hai, usake tIna bheda haiM :- prathama to vitarka zabda, dUsarA usakA artha arthAt vitarka kA arthaM zruta aura tIsarA artha kA jJAna / zabda se artha, artha se jJAna aura jJAna se honevAle AnandarUpa samAdhi hai / isataraha 'vitarka samAdhi' kA svarUpa jAnanA cAhiye / - (4) vicArAnugata samAdhi :- 'vicAra' kA artha hai zruta kA pRthak-pRthak artha vicAra karanA 1 zruta ke artha dvArA svarUpa ke vicAra meM vastu kI sthiratA, vizrAma, zrAcaraNa, jJAyakatA, zrAnanda, vedanA, anubhava aura nirvikalpa samAdhi hotI hai, vahI kahate hai, / martha kahane se tAtparya dhyeyarUpa vastu se hai / vah dravya yA guNa yA paryAya hai / dravya kA vicAra - guNa- paryAyarUpa athavA sattArUpa prathavA cetanApuJja
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ vicArAnugata samAdhi ] [ 147 rUpa ityAdi aneka prakAra se ho sakatA hai| isaprakAra dravya kA vicAra karake usakI pratIti meM lIna hone se samAdhi hotI hai| vaha jIva prAtmA kA anubhava karatA hai, kevala vicAra hI nahIM karatA / jJAnaguNa ke prakAza ko vicAra kahate haiM / vaha jaba prApta hotA hai, taba hI dhyAna hotA hai / paryAya ko svarUpa meM lIna kare, dravya se gaNa meM mana lagAve, guNa se paryAya meM lagAve athavA aura prakAra se dhyeya kA dhyAna karanA arthAntara kahalAtA hai / athavA sAmAnya-vizeSa yA bheda-abheda se vastu meM dhyAna dhAraNa karake siddhi karanA, prartha se arthAntara kahalAtA hai| zabda kA martha vacana hai, vaha do prakAra kA hai :-1. dravyavacana aura 2. bhAvavacana; lekina yahAM bhAvavacana se tAtparya hai| bhAvazruta kA artha hai - vastu ke guNa meM liintaa| bhAvavakSana meM guNavicAra ke dvArA vicAra ho jAne para aura adhika guNavicAra na karake sthiratA dvArA prAnanda hotA hai / zabda ke mAdhyama se antaraMga meM vastu ko prApta karane ke lie jo vicAra hote haiM, unheM zabdAntara kahate haiM / meM dravya hU~, jJAna hU~', darzana hU~, vIrya hU~ - aisA upayoga meM jAna karake 'aha athAt svaya apane pada meM dravya-guraNa ke
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 1 [ ghivilAsa dvArA 'ahaM' zabda kI kalpanA karake pratItyasvapada ke sthAna para svarUpAcaraNa dvArA Anandakanda meM sukha utpanna hotA hai -- aisI samAdhi vacanayoga ke bhAva se guNasmaraNa kahalAtI hai / vicAra taka hI vacana thA, vaha vicAra chUTa gayA aura mana lInatA meM hI raha gyaa| isaprakAra vacanayoga se chuTakara manoyoga se Ane para yoga se yogAntara kahalAtA hai| vicArAnugatasamAdhi ke tona bheda haiM :- vicArazabda, vicAra kA dhyeyavasturUpa artha tathA dhyeya vastu ko vicAra se jAnanevAlA jJAna / athavA jo upayoga vicAra meM Aye, usa upayoga meM pariNAmoM kI sthiratA hI dhyAna hai / usase utpanna huA Ananda aura usameM lInatA bItarAga nirvikalpasamAdhi hai / isI kA nAma 'vicArAnugasa samAdhi' hai / (5) mAnandAnugata samAdhi : jJAna ke dvArA nijasvarUpa ko jAnanA aura jAnate samaya Ananda honA jJAnAnanda hai / darzana ke dvArA nijapada ko dekhate samaya Ananda honA darzanAnanda hai / nijasvarUpa meM pariNamate hue honevAlA mAnanda cAritrAnanda hai / Ananda kA vedana karanevAle kI sahaja apane Apa hI apane apane darzana-jJAna meM pariNati rahatI hai, tabhI Ananda jAnanA cAhiye / jaba jJAna kA jJAna hotA hai, darzana kA darzana hotA hai aura ghedana karanevAle kA vedana hotA hai; taba
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ masmidAtugata samAdhi ] [ 146 cetanA prakAza kA Ananda hotA hai / svayaM kA svayaM dvArA vedana karane se anubhava meM jo sahaja cidAnanda svarUpa kA Ananda hotA hai, usa prAnanda ke sukha meM samAdhi kA svarUpa hai| vastu kA vedana kara-karake dhyAna meM Ananda hotA hai / usa Ananda kI dhAraNA dhAraNa karake jaba sthira rahA jAtA hai, taba 'AnandAnugata samAdhi' kahI jAtI hai / jIva aura karma kA anAdi sambandha hai | baMdhana ke kAraNa unakI dazA ekatvaso ho rahI hai| vaha paraspara avyApaka hone para bhI byApaka ke samAna ho rahI hai| jaba yaha jova bhedajJAnabuddhi se jIva aura pudgala ko pRthak-pRthak karake jAnatA hai / nokarma tathA dravyakarma kI vargaNAyeM jar3a evaM mattika haiM aura merA jAnanarUpa jJAna upayogalakSaNa ke dvArA pRthak-pRthak pratIti meM jAne jAte haiM - aisA nirmala jJAna hone para jahA~ svarUpa meM magnatA hotI hai to svarUpamagnatA ke hote hI Ananda hotA hai| prAnandAnugata samAdhi ke bhI tIna bheda jAnanA cAhiye :Ananda zabda, prAnanda zabda kA mAnanda artha tathA prAnandazabda aura Ananda artha ko jAnanevAlA jJAna / jahA~ AnandAnugata samAdhi hai, vahA~ sukha kA samUha hai| (6) prasmivAnugatasamASi:-parapada ko apanA mAnakara
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 ] [ cidavilAsa anAdi se janma Adi duHkha sahe, parantu eka asmidAnugata samAdhi nahIM prApta huI / usa (duHkha) ko dUra karane ke lie zrI gurudeva isa samAdhi kA kathana karate haiM / 'ahaM brahmA'smi' -- maiM brahma hU~ arthAt maiM zuddha caitanyamaya parama jyoti hai, jIva kA prakAza-darzana-jJAna hai, usase jIva sadA prakAzita hotA hai| loka meM zuddha paramAtmA ke zuddha darzana-jJAna aura antarAtmA ke ekadeza zuddha darzana-jJAna haiM / darzana-jJAna kA prakAza jJeya ko dekhatA-jAnatA hai / zakti zuddha hai -- isakAraNa aise bhAva karatA hai| yaha darzana-jJAna prAtmA ke binA nahIM hote, ye mere svabhAva haiM - isaprakAra jJAna-darzana ko pratIti meM mAnanA cAhiye / 'ahaM asmi' athati 'maiM haiM' ke rUpa meM darzana-jJAna meM svayaM kI sthApanA karanA cAhiye aura dhyAna meM 'ahaM asmi, ahaM asmi' - aisA mAnanA cAhiye / jaise zarIra meM ahaMbuddhi dhAraNa karake use aAtmA mAnatA hai, base darzana-jJAna meM ahaM mAnakara usameM ahaMbuddhi dhAraNa karanA cAhiye / darzana-jJAna evaM dhyAna meM ahaMpanA mAne, taba anAdi duHkha kA mUla dehAbhimAna chUTatA hai / svarUpa meM apanApana jAnane para aura 'jJAnasvarUpa upayoga maiM hU~' - aisI ahaMbrahma buddhi pAtI hai| taba brahma meM ahaMbuddhi pAne para aisA sukha prApta hotA hai ki mAno duHkha loka ko chor3akara avinAzI prAnandaloka prApta humA ho /
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirvitarkAnugata samAdhi ] [ 151 ___'ahaM brahma, ahaMbrahma, ahaM brahmo'smi' - aisI bAra-bAra buddhi dvArA pratIti karanA cAhie, taba kucha samaya taka dhyAna meM aisA pratItibhAva dRr3ha rahatA hai / isake pazcAt kramazaH apanA chaTa jAtA hai aura kevala 'asmi' raha jAtA hai arthAt 'caitanya hU~" - yaha bhAva raha jAtA hai| isaprakAra jaba 'maiM caitanya hU~' tathA 'hUM' 'hUM' - aisA bhAva raha jAya ; taba paramAnanda bar3hatA hai, vacanAtIta mahimA kA lAbha hotA hai, svapada kI pratItirUpa sthiti rahatI hai, isI ko 'asmidAnugata samAdhi' kahate haiM / isase apUrva prAnanda kI vRddhi hotI hai / masmidAnugatasamAdhi meM bhI tIna bheda jAnane cAhiye :-- svarUpa meM 'ahaM asmi' - yaha zabda, 'ahaM asmi' kA bhAva -- yaha artha tathA usakA jAnapanA - yaha jJAna / isa prakAra tIna bheda hai| (7) nivitarkAnugata samAdhi :- abheda nizcala svarUpabhAva dravya yA guNa meM - jahA~ vitarkaNA nahIM hai, nizcalatA meM nirvikalpa nirbhada bhAvanA hai tathA ekAgra svasthira svapada meM lInatA hai - vahA~ 'nivitarka samAdhi' kahI jAtI haiN| nivitarka - aisA zabda, nirvitarka arthAt tarka rahita svAda meM lInatA - aisA artha evaM inakA jAnapanA - aisA jJAna - ye tIna bheda isameM bhI jAnanA caahie| (8) nizciArAnugata samAdhi :- abheda svAda meM ekatva avasthA jAno; usameM vicAra nahIM hotA, svarUpa bhAvanA
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 ] [ civilAsa kI nizcala vRtti hotI hai / vaha dravya meM ho to bhI nizcala, guraNabhAvanA ho to nizcala tathA paryAyavRtti kI bhI nizcalatA hone se rAga Adi vikAra to mUla se naSTa ho jAte haiM / sahajAnanda samAdhi prakaTa hotI hai, nija vizrAma prApta hotA hai, pariNAma vizuddha se bhI vizuddhatara hote cale jAte haiM, sthiratA prApta hotI hai, nirvikalpa dazA hotI hai / artha se arthAntara, zabda se zabdAntara aura yoga se yogAntara kA vicAra (palaTanA) naSTa ho jAtA hai / bhedavicAra yA vikalpanaya chUTa jAte haiN| paramAtmadazA ke najadIka A jAtA hai - ise 'nirvicAra samAdhi' kahate haiM / nirvicAra --- aisA zabda, vicArarahita - aisA artha aura unakA jAnapanA -- aisA jJAna; isaprakAra ye tInoM bheda yahA~ bhI jAnanA cAhiye / / (6) nirAnandAnugat samAdhi :- sampUrNa sAMsArika prAnanda chUTa jAtA hai / indriyajanita viSaya-vallabha dazA dUra ho jAtI hai / vikalpa vicAra se honevAlA prAnanda mithyA jAnA / paramizrita prAnanda jo prAtA thA; so samApta ho gyaa| sahajAnanda prakaTa humA / parama-padavI ko najadoka bhUmikA para ArUr3ha huaa| ___ jahAM vibhAva miTA, vahA~ aisA jAnA ki mukti ke dvAra kA praveza samIpa hai, muktirUpI vadhU se nirvighna sambandha samIpa hai tathA atondriya bhoga honevAlA hai / yahI 'nirAnandAnugata
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirasmidAnugata samAdhi ] [ 153 samAdhi hai / 'nirAnanda' - aisA zabda, para ke Ananda rahita - aisA artha aura unako jAnanerUpa jJAna, ye tIna bheda isameM bhI samajhanA cAhiye / (10) nirasmidAnugata samAdhi :- pahile ahaM 'brahma asmi' - aisA 'asmibhAva' thA, parantu aba vaha bhAva bhI dUra humA / vikAra atyadhika rUpa se miTA / 'asmi' meM ahaMpane kI mAnyatA thI, vaha bhI mittii| nijapada hI kA vilAsa yA khela hai, para ke kAraNa nahIM humA / parama sAdhaka kI parama sAdhya se bheMTa huI aura aisI huI ki mana gala gayA, svarUpa meM svasaMvedana dvArA svayaM prAtmA ne AtmA ko jAnA aura paramAtmA ko dazA samIpa se samIpatara huI / yaha parama viveka prApta karane kA sopAna hai / mAnarUpa vikAra gayA, vimala cAritra kA khela yA vilAsa hunaa| mana kI malatA miTI, svarUpa meM tadAkAra hokara ekamekarUpa huA, jisase aisA prAnanda prApta huA ki vaha kevalIgamya hI hai| jisa samAdhi meM sukha kI kallola uThatI hai, duHkharUpa upAdhi miTa cukI hai, AnandarUpI gRha ko jA pahuMcA hai, vahA~ aba to kevala rAjya hI karanA rahA hai, samIpa hI rAjya kA kalazAbhiSeka hogA, kevalajJAnarUpI rAjamukuTa kinAre rakhA hai, samaya najadIka hai, sira para jaldI hI kevalajJAnarUpI mukuTa dhAraNa kiyA
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 [ [vivilAsa jAyagA / yaha 'nirasmidAnugata samAdhi' hai / zabda, artha aura jJAna - aise tInoM bheda isa meM bhI jAnanA cAhiye / (11) vivekakhyAti samAdhi :- viveka kA artha hai prakRti aura puruSa kA vivecana arthAt unakA pRthak-pRthaka bheda jAnanA, anya bheda miTa gae haiN| caitanyapuruSa ke zuddha pariNatirUpa jJAna meM donoM kA viveka arthAt pratIti huI hai| caitanyapariNatirUpa vastu, vastu ke ananta guNoM kA vedana karanevAlI hai, utpAda-vyaya karanevAlI hai, SaDguNI buddhihAni usakA lakSaNa hai aura vaha vastu kA bedana karake Ananda utpanna karatI hai| jaise samudra meM taraMga utpanna hotI hai, vaha taraMga samudrabhAva ko janAtI hai| vaise hI yaha caitanyapariNati svarUpa kA jJAna karAtI hai / sakala sarvasva pariNati kA artha hai prakRti / tathA puruSa kA artha hai paramAtmA, usase prakRti usI prakAra utpanna hotI hai - jaise samudra se taraMga utpanna hotI hai / puruSa ananta guNadhAma cidAnanda paramezvara hai / una donoM kA jJAna meM jAnapanA huA, parantu pratyakSa nahIM huA, kyoM ki vedya-vedaka meM pratyakSa hotA hai, kevalajJAna meM sampUrNa pratyakSa nahIM hotA hai / lekina abhI to sAdhaka hai, thor3e hI samaya meM paramAtmA hogA / isI ko 'vivekakhyAti samAdhi' kahate hai / isake bhI zabda, artha aura jJAnarUpa tIna bheda jAnanA caahie|
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharmamegha' samAdhi ] [ 125 (12) dharmameSa samAdhi :- dharma kA artha hai - ananta guNa athavA nijadharmarUpa upayoga, jisakI vizuddhatA megha kI bhAMti bar3hatI hai / jaise medha varSA karate haiM, vaise hI upayoga meM prAnanda bar3hatA hai, vizaddhatA bar3hatI hai / cAritrarUpa upayoga meM ananta guNoM kI zuddha pratIti kA vedana huA aura yadi kevalajJAna kI apekSA se kahA jAve, taba to ananta guNa vyakta huye / jJAnopayoga meM cAritra to zuddha hotA hai, para taba kevalajJAna nahIM bhI ho sakatA hai, kyoMki bArahaveM guNasthAna meM yathAkhyAtacAritra hai, terahave-caudahaveM guNasthAna meM parama yathAsyAtacAritra hai, ata: cAritra kI apekSA dharmamegha samAdhi bArahaveM guNasthAna meM huI / kevalajJAna meM paramAtmadazA vyakta hai, ata: vahA~ sAdhaka-samAdhi nahIM kahI jA sakatI / bArahaveM gaNasthAna meM atarAtmA sAdhaka hai, usako 'dharmamegha samAdhi' hai / zabda artha aura jJAna - ye tIna bheda isameM bhI samajhanA caahie| (13) asaMprajJAta samAdhi :- 'asaMprajJAta' kA artha hai -- para kA bedana nahIM honA, nija hI kA vedana karanA aura jAnanA / jisake para kA vismaraNa hai aura nija kA avalokana hai -- aise bArahaveM guNasthAnavartI ke antima samaya taka to cAritra ke dvArA para kI vedanA miTo thI, kyoMki moha kA prabhAva huA thA / terahaveM gaNasthAna meM jJAna kevala advaita huaA, vahA~ jJAna meM nizcaya se para kA jAnapanA nahIM,
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 ) [ cibilAsa vyavahAra se lokAloka pratibimbita hote haiM; ataH aisA kahA jAtA hai / ataH yaha samAdhi cAritra kI vivakSA se bArahaveM guNasthAna ke anta meM hai aura kevalajJAna meM vyakta hai; ataH vahA~ sAdhaka avasthA nahIM, parantu pragaTa paramAtmA hai yahI 'asaMprajJAta samAdhi' kA svarUpa jAnanA / zabda, artha aura jJAna Adi tIna bheda sAdhaka avasthA meM yahAM bhI samajhanA cAhie / ukta teraha bheda samAdhi ke haiM, jo paramAtmA ko prApta karane ke sAdhaka haiM / ataH isa grantha meM paramAtmA kA varNana kiyA aura tatpazcAt use prApta karane kA upAya btaayaa| jo paramAtmA kA anubhava karanA cAheM, ve isa grantha para pArambAra vicAra kreN| antima prazasti yaha graMtha dIpacandra sAdharmI ne racA hai, unakA janmasthAna sAMgAnera thaa| jaba ve Amera Aye, taba unhoMne yaha graMtha racA thA / unhoMne vikrama saMvat satraha sau unyAsI (1776), mitI phAlguna badI paJcamI ko yaha grantha pUrNa kiyaa| saMta puruSa isakA abhyAsa kreN| (dohA) veva parama maMgala karau, parama mahA sukhadAya / sevata zivapada pAiye, he tribhuvana ke rAya // [ sampUrNa ]