________________
૧ જીવતત્ત્વ પ્રાણનું સ્વરૂપ.
* પ્રાણનું સ્વરૂપ મ પ્રાણનું લક્ષણ— જેના વડે જીવાય તે પાણ કહેવાય. પ્રાણુ એટલે જીવન. તેના મુખ્ય બે ભેદ છે. દ્રષ્યપ્રાણ ને ભાવપ્રાણ.
૪૯.
અ:-અસનિતિર્થં ચ 'ચેન્દ્રિયને શ્રોત્રેન્દ્રિય સહિત નવ પ્રાણા હોય છે. વિચત્—કાઇ સ્થળે અસંગે મનુષ્યમાં પણ નવ અને ચિત્ આઠ પણ પ્ર'ણા કહેવાય છે. તે (કઇ અપેક્ષાએ કહે વાય છે. તે અમને) બરાબર સમજાતું નથી, કારણ કે અસંનિમનુષ્ય લબ્ધિઅપર્યાપ્તા હેાય છે અને તેને શ્વાસ! શ્વાસ ને ભાષાની ઉ૫ત્તિ હૈાતી નથી. (એટલે– ‘સ’મૂચ્છિ મ મનુષ્યને ૭ પ્રાણ હેાય છે' એવો નવતત્ત્વ અવસૂરિકારના મતછે.) દ્રવ્યલાકપ્રકાશમાં તથા જીવવિચારની અવસૂરિમાં સ’મૂર્છિમ મનુષ્યાને સાત તેમ જ આઠ પ્રાણ કહ્યા છે અને બૃહત્સંગ્રહણી-વૃત્તિમાં તથા પ્રાચીનબાલાવબાધમાં નવ પ્રાણ કહ્યા છે. આ બધાય મતમાં અપેક્ષાભેદ જરૂર છે. ક્રમશ: ૭–૮–૯ પ્રાણાની ઘટના નીચે મુજબ સભવે છે—
સાત પ્રાણની ઘટના સ’મૂર્છિ મ મનુષ્યા લબ્ધિઅપર્યામા જ હેય છે. સંસારી સર્વ જીવાને જધન્યથી ૩ પ્રાણા તા અપર્યાપ્તઅવસ્થામાં પણ હાય છે,” તે નિયમ પ્રમાણે સમૂછિમ ` મનુષ્યને જધન્યથી ૩ પ્રાણ અને ઉત્કૃષ્ટથી ૭ પ્રાણ હાય છે.
