________________
૨. અજીવતત્વ. કાળનું સ્વરૂપ.
૧૪૭
આ પ્રમાણે ધર્માસ્તિકાય અધર્માસ્તિકાય અને આકાશાસ્તિકાય એ ત્રણેના સ્ક ંધ દેશ અને પ્રદેશ એમ ત્રણ ત્રણ ભેદ થવાથી કુલ નવ ભેદ થાય છે. કાળના એકજ ભેદ છે અને પુકલાસ્તિકાયના સ્કંધ દેશ, પ્રદેશ અને પરમાણુ એમ ચાર ભેદ થાય છે. એ રીતે અજીવતત્ત્વના (૯+૧+૪=૧૪) કુલ ચૌદ ભેદ થાય છે.
ઉક્ત અજીવતત્ત્વના ૧૪ ભેદમાં ૧.ધર્માસ્તિકાય ૨.અધર્માસ્તિકાય, ૩.આકાશાસ્તિકાય, ૪.પુલાસ્તિકાય, ૫ જીવાસ્તિકાય ને ૬. કાળ એ છ ચે (=પદાર્થો) મુખ્ય છે. તેમાં શરૂઆતના પાંચ અ સ્તિકાયા છે અને છઠ્ઠા કાળના અસ્તિકાય નથી. કારણકે તેમાં અસ્તિકાયના (પ્રદેશેાના સમૂહપ) પારિભાષિક અર્થ ઘટતા નથી, તેથી સિદ્ધાન્તમાં પણ ‘પ’ચાસ્તિકાય’ શબ્દ પ્રસિદ્ધિ પામેલ છે,
ઉક્ત છ દ્રવ્યેામાં અજીવદ્રવ્યે પાંચ છે અને જીવાસ્તિકાય એ જીવદ્રવ્ય છે.
પ્રશ્નન જીવાસ્તિકાય જીવદ્રવ્ય છે, તે તેને અજીવતત્ત્વના પ્રકરણમાં કેમ લીધું?
ઉત્તર- અસ્તિકાયના સાધમ્યથી, એટલે કે ધમ, અધમ, આકાશ ને પુલ એ ચારની સાથે પાંચમા જીવને પણ અસ્તિકાય તરીકે અહિં લીધેલ છે.
