________________
૨૦૮ પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્ત્વ પ્રકરણ કાળ દ્રવ્ય જીવના વર્તનાદિ પર્યાયોમાં ઉપકારક છે. એ રીતે છવદ્રવ્ય પ્રત્યે ધર્માસ્તિકાયાદિ પચે દ્રવ્ય ઉપકારી (-ઉપગિ ) હોવાથી તે પાંચ કારણો છે અને જીવદ્રવ્ય અન્ય દ્રવ્ય પ્રત્યે અનુપયોગિ હોવાથી અકારણુદ્રવ્ય છે. માટે જીવ શિવાયના પાંચ દ્રાનું “કારણ’ ધર્મની અપેક્ષાએ સાધમ્ય છે - ૧. શંકા- જેમ અન્ય દ્રવ્ય જીવના ઉપકારક છે, તેમ પુદ્ગલના પણ ઉપકારક છે, માટે જીવદ્રવ્યની જેમ પુર્કલ દ્રવ્યને પણ અકારણ ગણવું જોઈએ? એકલા જીવ દ્રવ્યને જ શા માટે અકારણું કહો છો ?
સમાધાન-જીવની જેમ પુલનાં ઉપકારક બીજા દ્રવ્ય છે, એ વાત સાચી છે, પરંતુ પગલદ્રવ્ય પિતે પણ જીવદ્રવ્યને ઉપકારક છે, અને “અકારણદ્રવ્ય તે તે કહેવાય છે કે- જે પોતે અન્યદ્રવ્ય પ્રત્યે ઉપકારક ન હોય અને પિતાના પ્રત્યે બીજા દ્રવ્ય ઉપકારક હાય” આ અકારણુદ્રવ્યનું લક્ષણ ફક્ત જીવ દ્રવ્યમાં જ સંપૂર્ણ ઘટી શકે, છે પરંતુ પુદ્ગલ દ્રવ્યમાં સંપૂર્ણ ઘટતું નથી. કારણકે પુણલાસ્તિકાય પ્રત્યે બીજા દ્રવ્ય ઉપકારક છે એટલે લક્ષણને ભાગ ઘટે છે, તે પણ જીવદ્રવ્ય પ્રત્યે પુદગલાસ્તિકાય ઉપકારક હોવાથી પિતે અન્ય દ્રવ્ય પ્રત્યે ઉપકારક ન હોય એ અંશ ઘટતો નથી માટે) એકલું જીવદ્રવ્ય જ અકારણ દ્રવ્ય છે, છે, પરંતુ આકારથી કે પ્રમાણથી તે (શાશ્વતી પ્રતિમા વગેરે) નિત્ય જ છે.
