Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીવિજયનેમિસૂરીશ્વરજી-ગ્રંથમાલારન-૫૧.
શ્રી નવતત્વ પ્રકરણ [ અર્થ – પદ્યાનુવાદ – વિવેચનસહિત ]
પ્રથમ ભાગ [ જીવતત્ત્વ અને અજીવતત્ત્વનું સ્વરૂપ ]
- પદ્યાનુવાદ અને વિવેચનકાર –
પૂજ્ય પંન્યાસપ્રવર શ્રીદક્ષવિજયજી
ગણિવર્ય મહારાજ,
પ્રકાશકઃ-શેઠ ઈશ્વરદાસ મૂળચંદ. શ્રી વિજયલાવણ્યસૂરીશ્વર જ્ઞાનમંદિર ' એટાદ, સૌરાષ્ટ્ર’ના કાર્યવાહક.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીવિજયનેમિસૂરીશ્વરજી-ગ્રંથમાલારન–૫૧.
શ્રી નવતત્ત્વ પ્રકરણ [ અર્થ – પદ્યાનુવાદ -વિવેચનસહિત ]
પ્રથમ ભાગ [ જીવતત્વ અને અજીવતત્ત્વનું સ્વર
– પદ્યાનુવાદ અને વિવેચનાર | / / શાસનસમ્રા ભારતીયભવ્યવિભૂતિ–સૂસ્મિકથા તપાગચ્છાધિપતિ-જગદ્ગુરુ પ.પૂજ્ય આ. શ્રીમદ્વિજેસ્થKિ સૂરીશ્વર પટ્ટાલંકાર વ્યાકરણવાચસ્પતિ કવિરત્ન શાસ્ત્રવિશારદ પ. પૂ. આ. શ્રીમદ્ વિજયલાવણ્યસૂરીશ્વર-વરશિષ્યરત્ન વિદ્વતશિરોમણિ પ્રસિદ્ધવક્તા દેશનાદક્ષ પ. પૂ. પંન્યાસપ્રવર
શ્રી દક્ષવિજયજી ગણિવર્ય મહારાજ પ્રકાશક- શ્રી વિજયલાવણ્યસુરીશ્વર જ્ઞાનમંદિર,
પ્રથમ આવૃત્તિ બેટાદ, (સૌરાષ્ટ્ર) ) શ્રીવીરસં. ૨૪૮૨. નેમિ સં. ૭. વિક્રમ સં. ૨૦૧૨.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂ. શાસનસમ્રાહ્ન વયેવૃદ્ધ શિષ્ય પૂજ્ય મુનિરાજા
શ્રીચંદ્રપ્રભવિજયજી મહારાજના ઉપદેશથી અગા. ઉથી થયેલા સહાયકેની શુભ નામાવલી |
રૂ. ૫૦૦ સંધવી પોપટલાલ દામોદરદાસ, રાજકોટ. રૂા. ૨૦, મણિલાલ લલ્લુભાઈ તેલી, અમદાવાદ. રૂ. ૧૨૫ સ્વ. ધામી કાંતિલાલ જયંતિલાલના સ્મરણાર્થે
તેમનાં માતુશ્રી નર્મદાબેન–મહુવા. ( રૂા. ૧૦૧] શા. લલ્લુભાઈ દેવચંદ, ભાવનગર-વડવા. ( રૂ. ૧૦ શા. પિપટલાલ ડુંગરશીભાઈના ટ્રસ્ટી (પ્રતિજ) ન
શા. રતિલાલ કેશવલાલ તથા શા. વાડીલાલ ( . ૨૫ નંદુબેન ભાવનગર–વવા.
પ્રકાશક – શ્રી વિજ્યલાવણ્યસૂરીશ્વર જ્ઞાનમંદિર'ના !
કાર્યવાહક શેઠ ઈશ્વરદાસ મૂળચંદ બોટાદ (સૌરાષ્ટ્ર). મુદ્રક-જયતિ દલાલ, વસંત પ્રેસ, ઘીકાંટા-અમદાવાદ
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મલાભ.
માયામય
નકાહ
જ 24
,
જયલાવી
.
હાકલ
IITTS
(પ્રજચ જી ગA
મદદ
શ્રી સુરેશીલ ,,
શાસન સમ્રાટ તપાગચ્છાધિપતિ
બાળ બ્રહ્મચારી પપૂન આ• શ્રીવિજયનેમિસૂરીશ્વરજી
મહારાજ.
આ કથા 11
*&
Mાર્ટ કોર્વે,vtfter
=
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંઘવી પોપટલાલ દામોદરદાસ રાજકોટવાળા જેઓએ આ પ્રકા૨નમાં રૂા. ૫૦૦ સમર્પણ કર્યો છે.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશકીય નિવેદન - આ પદ્યાનુવાદ એટલે કવિતા સહિત નવતત્ત્વપ્રકરણને વિવેચન સાથે પ્રકાશિત કરતાં અમારે જણાવવું જોઈએ કે, જૈન સમાજમાં પાઠય પ્રકરણે પિકીનું “નવતત્વ” એ એક મુખ્ય અંગ છે અને જન માન્યતાનું એ મૌલિક પ્રતીક છે. આ પ્રકરણની કવિતાના કર્તા પ્રસિદ્ધવક્તા વિદ્વષ્ઠિરેમણિ દેશનાદક્ષ પરમ પૂજ્ય પંન્યાસજી શ્રી દક્ષવિજયજી ગણિપ્રવર મહારાજશ્રી છે. આ કવિતાની રચના તેઓશ્રીએ આજથી પંદર વર્ષ પૂર્વે એટલે કે વિ. સં. ૧૯૭ ની સાલમાં કરેલી, જે ભાવનગરથી પ્રકાશિત થતા “આત્માનંદ પ્રકાશ' માસિકમાં પ્રકટ થઈ હતી.
આ નવતત્વ પ્રકરણ ઉપર પૂજ્ય પંન્યાસજી મ. શ્રીએ તેમની રેચક શૈલીએ આધુનિક પદ્ધતિથી વિજ્ઞાન સાથે તુલના કરતું તલસ્પર્શી વિવેચન પણ સુંદર રીતે લખેલ છે. બની શકયું ત્યાં સુધી પદાર્થોને વધુ સ્પષ્ટ કરવા માટે સારે પ્રયાસ કરવામાં આવેલ છે, જે ભણનારાઓને અને પાઠકેને ઘણું જ ઉપયોગી છે.
આ પુસ્તક છપાવવાની શરૂઆત કરો પણ એક યુગ વીતી ગયે. એટલે કે ઘણે જ લાંબે ગાળે પડ્યો, તેથી સહાયકેની તેમ જ જિજ્ઞાસુઓની “કઈ
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણ ભેગે જેટલું તૈયાર હોય તેટલું પણ પ્રકાશિત થાય તે સારું” એવી લાગણી ને માગણીને આધીન બનીને આ અધૂરું પ્રકાશન કરવાની ફરજ પડી છે. શાસનદેવે પ્રત્યે પ્રાર્થના કરીએ છીએ કે, બાકીને ભાગ વહેલી તકે પ્રકાશિત કરવાની અને પ્રેરણા આપે. અમારા સહાયકેને પણ તે બદલ અમે વિશ્વાસ આપીએ છીએ. પૂજ્ય મહારાજશ્રીને પણ હવે આ પુસ્તક શીઘ પૂર્ણ કરવા માટે અમે વિનવીશું.
આ પ્રકાશનમાં રાજકોટનિવાસી શેઠ પોપટલાલ દામોદરદાસ સંઘવીએ રૂા. ૫૦૦)ની સહાય આપી, આટલા લાંબા ગાળા સુધી પણ તેઓએ જે અખૂટ ધીરજ રાખી છે, તે બદલ તેમને અમે હાર્દિક આભાર માનીએ છીએ.
અન્ય સહાયકોને પણ આ સ્થળે આભાર વ્યક્ત કરીએ છીએ. પ. પૂ. વયેવૃદ્ધ સુનિરાજ શ્રી ચંદ્ર પ્રભ વિજયજી મ. શ્રીને પણ સહાયક કરવામાં સેંધપાત્ર ફાળે છે, તેથી તેઓશ્રીને અમે ઉપકાર ભૂલી શકતા નથી.
પ્રેસદેષને અંગે આ પ્રકાશનમાં અનલાઓ – ભૂલે ઘણી રહી ગઈ છે, તેને માટે શુદ્ધિપત્રકમાંથી તે સુધારી વાંચવા અમારી ખાસ ભલામણ છે.
– પ્રકાશક
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
II કે અહં નમઃ | નવતત્ત્વ – પ્રકરણને પદ્યાનુવાદ.
[ મંગલાચરણ આદિ ] વંદી યુગાદશ શાંતિ નેમિ, પાર્થ જિનવર વીરને, પરમગુરુ ગુણવંત લબ્ધિ,-વંત ગણધરને અને, નવતત્વખાણી જેની વાણું, ને સ્મરી ગુરુરાજને, કરુંપદથી ભાષારૂપે, નવતત્વના અનુવાદને. ૧
[નવતત્ત્વનાં નામ અને ક્રમથી તેના ભેદેની સંખ્યા ] જીવ અર્જીવ પુણ્ય પાપ આશ્રવ, તેમ સંવર નિર્જરા, બંધ ને વલી મોક્ષ એ, નવતત્વને જાણે ખરાં, ચૌદ ચૌદ બેંતાલીસ ને, ખાસી જ બેંતાલીસ છે, સત્તાવન્ન બાર જ ચાર ને નવ, ભેદ ક્રમથી તાસ છે. મારા
પહેલું જીવતત્વ [ સંસારી જીવોના જુદી જુદી અપેક્ષાએ એકથી છ પ્રકાર ] ચેતના લક્ષણવડે જીવે જ, એક પ્રકારના, ત્રસ અને સ્થાવર તણા બે, ભેદથી બે જાતના વેદના ત્રણ ભેદથી પણ, જાણવા ત્રણ જાતના, ગતિતણ ચઉભેદથી છે જીવ ચાર પ્રકારના. પાવા ઇંદ્રિયના પાંચેય ભેદે, જીવ પાંચ પ્રકારના, ષકાયના ભેદે કરી, પણ જાણવા છ પ્રકારના
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ રીતે ભેદે અપેક્ષાદથી સંસારના, ભાખ્યા હવે કહીશું જ ચદે, સ્થાનકે જીવે તણા. ૪
( [ સંસારી જીવના ૧૪ ભેદ ] સૂક્ષ્મ બાદર ભેદથી બે, જાતના એકેઢિયે, અસંજ્ઞી સંજ્ઞી ભેદથી બે, જાતના પંચેન્દ્રિય ત્રિવિધ વિકલેંદ્રિયયુત એ, સાત પણ બે જાતના, અપર્યાપ્ત ને પર્યાપ્તભેદે, ચૌદ સ્થાનક જીવના. પા
[ ઇ પ્રકારે જીવનું લક્ષણ | જ્ઞાન દર્શન ને વળી, ચારિત્ર તપ ને વીર્ય ને, ઉપયોગ એ પવિધ લક્ષણ, જીવ કેરું જાણને,
4 [ પર્યાપિ ] , આહારપર્યામિ શરીર ઇંદ્રિય, શ્વાસોચ્છાસ ને, ભાષા અને મનની મળી, પર્યામિ પણ પટ જાણને. ૬
[ કયા જીવને કેટલી પર્યાપ્તિ હેચ ? ] પર્યામિ પહેલી ચાર એકેદ્રિય, ૐવને હોય છે, પર્યાપ્તિ પહેલી પાંચ વિકસેંદ્રિય, જીવને હોય છે, અસંજ્ઞી પંચેદ્રિયને પણ, પહેલી પાંચ જ હોય છે, યક્તિ સઘલી સંજ્ઞ-પચેદ્રિય ધૃવને હોય છે. છા [સંસારી જીવના ૧૦ દ્રવ્ય પ્રાણ તથા કયા જીવમાં કેટલા પ્રાણ હેય તે.] પાંચ ઇંદ્રિય ચુંગ ત્રણ, આયુષ્ય શ્વાસોચ્છવાસ ને, દશ પ્રાણુ જાણુ સુજાણ! તેમાં, ચાર એકેદ્રિયને;
૫
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
છ સાત આઠ ક્રમે કરીને, હોય છે વિકલૈંદ્રિને, અસંજ્ઞી પંચેદ્રિયને નવ, પ્રાણ દશ છે સંજ્ઞને. ૮
બીજું અજીવતત્વ
[અજીવ તત્વના ૧૪ ભેદ ] અજીવ કેરા ચૌદ ભેદે, જાણ ધર્મ અધર્મને, આકાશ એ ત્રણ અસ્તિકા, ભેદ ત્રણવાળા અને એક ભેદે કાળ છે વળી, સકંધ દેશ પ્રદેશ ને, પરમાણુ એ પુદ્ગલતણ ચઉ, ભેદ જાણે શુભમને. છેલ્લા
[ પાંચ અજીવ દ્રો] જાણ ધર્મ અધર્મ પગલ, ને વલી આકાશ એ, ચાર અસ્તિકાય કાળ જ, અજીવ દ્રવ્ય પાંચ એ;
[ ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાયને સ્વભાવ ] ગતિમાં સહાયક જાણ, ધર્માસ્તિકાય સ્વભાવ છે, અધર્માસ્તિકાય સહાયદાયક, સ્થિર રહેવામાંય છે. ૧૧
[ આકાશાસ્તિકાય અને પુગલાસ્તિકાયનું સ્વરૂપ ] અવકાશદાય સ્વભાવ, આકાશાસ્તિકાય તણે જ છે, પુદ્ગલેને તેમ જીવેને જ એ જિનવાણ છે, સ્કંધ દેશ પ્રદેશ ને, પરમાણુ એ ચઉ પુદ્ગલા, પૂરણ ગલન સ્વભાવવાલા, સેય ને રૂપી ભલા! ૧૧
[પુગલનાં પરિણામો) પુદ્ગલ સ્વરૂપી શબ્દ ને, અંધકાર ને ઉદ્યોત છે, જાણે પ્રભા છાયા અને, તડકે જ પુદ્ગલરૂપ છે,
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ પુદ્ગલનું લક્ષણ અને સમયની વ્યાખ્યા ] સામાન્ય લક્ષણ પુદ્ગલનું, વણે ગંધ રસ સ્પર્શ એ, સમય છે અવિભાજ્ય કાલ જ, કેવલીની દષ્ટિએ. ૧રા
[એક મુહૂર્તની આવલિકાઓ] એક કેડી લાખ સડસઠ, સતેર હજાર ને, બસે સેલ સાધિક આવલિકા,-માન એક મુહૂર્તાને;
[ વ્યવહારમાં ઉપયોગી કાલનાં ક્રમથી નામ ] સમય આવલિ મુહૂર્ત દિવસ, પક્ષ માસ જ વર્ષ ને, કાળ પલ્યોપમ સુણો વળી, સાગરોપમકાળને. ૧૩ ઉત્સપિણી અવસર્પિણી ને, કાળચક્ર અનુક્રમે, એ બધા વ્યવહાર કાળો, ભાખિયા જિન આગમે;
[ દ્રવ્યમાં પરિણામિતાદિ બાર ધર્મની વિચારણા ] પરિમિતા ને જીવતા ને, મૂર્તતા સપ્રદેશિતા, એકતા ને ક્ષેત્રતા, સક્રિયતા ને નિત્યતા. ૧૪ કારણપણું કર્તાપણું વળી, સર્વવ્યાપકતા અને, ઈતરપ્રવેશિતા ભવિ! પદ્રવ્યમાંહિ વિચારને;
ત્રીજી પુણ્યતત્વ છે પુણ્ય શાતા વેદની, ઉચ્ચ ગોત્ર નરસુરદ્ધિકને, પંચેબ્રિજાતિ પંચતનું ત્રણ, પ્રથમ કાય ઉપાંગને. ૧પો સંઘયણ ને સંસ્થાન પહેલું, જાણ વર્ણચતુષ્ક ને, અગુરુલઘુ પરાઘાત શ્વાસ-વાસને આતપ અને;
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
શુભવિહાયોગતિ, ઉઘાત ને નિર્માણ ને, ત્રસદશક સુર-નરતિરિયંચાયુષ્ય તીર્થકર અને.૧૬
[ત્રસદરાક અને પુણ્યતત્તના ૪ર ભેદને ઉપસંહાર] બસ અને બાદર અને, પર્યાપ્ત ને પ્રત્યેક ને, સ્થિર અને શુભ ને વળી, સૌભાગ્ય ને સુસ્વર અને આદેય ને યશ જાણ એ, ત્રસદશક પુણ્યપ્રકાર છે, ઈમ પુણ્યતવે ભેદ, બેંતાલીસ ભાખ્યા સાર છે. ૧૭ના
ચેથું પાપતત્વ પાંચ જ્ઞાનાવરણ ને, અંતરાય-પંચક જાણીએ, એ દશ અને નવ, દર્શન –વરણયને પિછાણીએ; વળી નીચ ગોત્ર અને અશાતા -વેદની મિથ્યાત્વ ને, કષાય પચ્ચશને નરકત્રિક, જાણ સ્થાવરદશકને. ૧૮ તિર્યંચદ્રિક એકેદ્રિ બિ, તિરાઉ, રિદ્ધિ જાતિ જાણીએ, અશુભ વિહાગતિ, ઉપઘાતને પિછાણીએ; પહેલા વિનાનાં ચાર સંઘયણે, જ ચઉ સંસ્થાન છે, અશુભ વર્ણચતુષ્ક એ, ખ્યાશી પ્રકારે પાપ છે. ૧લા
[સ્થાવરદશક] સ્થાવર અને વળી સૂક્ષમ, અપર્યાપ્ત સાધારણ અને, અસ્થિર તેમ અશુંભ ને, દૌર્માગ્ય ને દુઃસ્વર અને અનાદેય અપયશ એહ સ્થાવર-દશક પાપપ્રકાર છે, ત્રસદશકથી વિપરીત અથી, જાણ સ્થાવરદશક છે. ૨૦
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
પાંચમું આશ્રવતત્વ
[ આશ્રવના ૪૨ ભેદ ] પાંચ ઈદ્રિય ચઉ કષાય, પાંચ અગ્રત ગત્રિક,
( પચીશ ક્રિયાઓ વ્યાખ્યા સહિત) પચ્ચીશ ક્રિયા એમ આશ્રવ -ભેદ બેંતાલીશ છે, કાયાવડ જે લાગતી તે, જાણ ક્રિયા કાયિકી, ખજ્ઞદિ અધિકારણે વડે જે, થાય તે અધિકરણિકોરના દ્વેષથી પ્રાષિકી, આરંભથી આરંભિકો, જાણ પારિતાપનિક, જીવ ! પરિતાપ થકી; પ્રતિપાતિક જાણવા જે, લાગતી હિંસા થકી, પરિગ્રહિની જાણ મૂચ્છ,-ભાવયુત સંગ્રહ થકી. રરા જાણ માયામયિકી. કપટ કેરા હેતુથી, મિથ્યાત્વદર્શનપ્રતિયિયકો, જાણ અશ્રદ્ધાનથી; ક્રિયા અપ્રત્યાખ્યાનિકી, વિરતિ તણા જ અભાવથી, દષ્ટિ તે દેખતાં, કૌતુક રાગાદિકથી. સરકા પશ કરતાં સ્પષ્ટિકો ને, પ્રશ્ન કરતાં પ્રષ્ટિક, રાગાદિભાવે છે કે જડ, આશ્રયી પ્રાતિત્યક,
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧
૨૦.
નિસને નૈસૃષ્ટિકી કે જાણવી ઔશસિક, સ્વહસ્તથી સ્વહસ્તકી, પ્રયાગથી પ્રાયોગિકી.રજા ચોમેરથી આવી મળેલા, લેકના કહેવા થકી, ને વૃતાદિક ભાજને, ત્રસ જીવના પડવા થકી જે લાગતી તે જાણવી, સામન્ત-ઉપનિ પાતિકી, પ્રેમે કરી પ્રેમિકી રે, શ્રેષથી તે ષિક. પરપા આજ્ઞાનિકી તે ક્રિયા જે, લાગતી આજ્ઞા થકી, અથવા જ તેને જાણીયે, આનયનથી આયનિકી; વિદ્યારણે વૈદારિણે, વૈતારિણી ઠગવા થકી, એને ભોગિકી લાગતી, ઉપગશૂન્યપણા થકી. પરદા સ્વપર હિતની પરવા વિના, આ લેક ને પરલેકથી, વિપરીત આચરણે અનવકાંક્ષપ્રત્યયિક કથી સમાદાનિકી તે ગ્રહણ થાયે, કર્મ અકે જેહથી, અકષાયભાવે જે ક્રિયા, પથિકી તે કથી. રછા
છ૬ સંવરતત્વ
[ સંવતત્વના ૫૭ ભેદ ] પાંચ સમિતિ ગુપ્તિ ત્રણ, બાવીશ પરિષહ જાણ ને,
૨૨
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિધર્મ દશવિધ ભાવનાઓ, બાર સંયમ પાંચને; સત્તાવન પ્રકારે તત્વ સંવર, કર્મરોધક ધાર એ,
[ પાંચ સમિતિ ને ત્રણ ગુપ્તિરૂપ આઠ પ્રવચનમાતા ] ઇ જ ભાષા એવાણા, આદાન ને ઉંચ્ચાર છે. મારા પાંચ સમિતિ ને મે-વફ, કાયની ત્રણ ગુણિઓ, એ પ્રવચન માતા જ આઠે, ભાખતા મહાજ્ઞાનીએ;
[ બાવીશ પરિષદે ] સુધા તૃષા શી ઉણ દેશ, અચલ ને અરતિ અને, શ્રી તથા ચર્ચા તથા, નધિકા શમ્યા અને મારા આ ધ ને યાચન, પરિવહુ અલભ જ રાગ",
૧૭ ૧૮ ૧૯ ૨૦ તૃણસ્પર્શ મલ સત્કાર પ્રજ્ઞા, ને વળી અજ્ઞાન ને;
સમ્યક્ત્વ એ બાવીશ પરિષહ, જાણ દશ મુનિધર્મને,
[ મુનિધર્મના ૧૦ પ્રકાર ] ક્ષમા નમ્રતા ને સરલતા, નિબ તપ સંયમ અને ૩ના સત્ય શોચ અકિંચનત્વ જ, બ્રહ્મચર્ય સુધર્મ છે,
બાર ભાવનાઓ ] અનિય પહેલી ભાવના, બીજી અશરણ નામેય છે,
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસાર કેરી ભાવના, એકત્વ ને અન્યત્વની, અશુચિસ્વ આશ્રવ નિર્જરા સંવેર જ લકસ્વભાવની. ૩૧ બોધિદુર્લભ ધર્મના, સાધક અરિહંત દુભા, એ ભાવના સવિ ભાવિએ, જેથી મળે શિવવલ્લભા
[ ચારિત્રના પાંચ પ્રકાર ] પ્રથમ સામાયિક છેદો પસ્થાપના બીજું જ છે, પરિહારવિશુદ્ધિ જ સૂક્ષ્મ, સંપરાય ચતુર્થ છે. ૩રા યથાખ્યાત છે ચારિત્ર પંચમ, ખ્યાત જગમાં જેહથી, સુવિહિત સાધુ મુક્તિ પામે, પાળી જેને નેહથી,
સાતમું નિર્જરાતત્વ
બાહપના છે ભેદ ] અણસણ ઉદરિકા તથા, તપ વૃત્તિને સંક્ષેપ છે, રસત્યાગ કાયાક્લેશ ને સંલીનતા તપ બાહ્ય છે. ૩૩
( અત્યંતર તપના છ ભેદ અને પરૂપ નિરને ઉપસંહાર) દશવિધ પ્રાયશ્ચિત્ત જાણે, વિનય સાત પ્રકાર છે, દશવિધ વેયાવચ્ચ ને, સ્વાધ્યાય પાંચ પ્રકાર એક શુભ ધ્યાનને કાઉસ્સગ મળી, તપ જાણ અભ્યતર છએ, ઈમ બાર ભેદે તપસ્વરૂપ, નિર્જરાને જાણીએ. ૩૪
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
E
આઠમું બંધતત્વ
(ચાર પ્રકારને બંધ; વ્યાખ્યા સહિત) પ્રકૃતિ સ્થિતિ અનુભાગ, તેમ પ્રદેશ એ ચઉ બંધ છે, પ્રકૃતિબંધ જ જાણ, જે કર્મને જ સ્વભાવ છે; કર્મ કેરા કાળને જે, નિયમ તે સ્થિતિબંધ છે, કર્મને મંદતીવ્ર રસ, અનુભાગબંધ મનાય છે. પાકપા કર્મના અણુઓ તણે, સંચય પ્રદેશ જ બંધ છે,
(કર્મની આ મૂળ પ્રકૃતિ અને ૧૫૮ ઉત્તર પ્રકૃતિ) પાંચ જ્ઞાનાવરણ ને નવ, દર્શનાવરણીય છે વેદનીય બે ભેદથી, મિહનીય અઠ્ઠાવીશ છે, ચઉહિ આયુ એકસો ત્રણ, નામક પ્રકાર છે. ૩૬ બે ગોત્રકમાં પ્રકાર ને, અંતરાય પાંચ પ્રકાર છે, અડ એકસે પચ્ચાસ ઉપર, અષ્ટકર્મ–પ્રભેદ છે,
(આઠે કર્મના સ્વભાવો) આંખના પાટા સમે જ, સ્વભાવ જ્ઞાનાવરણને, વળી દ્વારપાળ સમે કહ્યો છે, દર્શનાવરણીયને. આ૩ળા વેદન, મધુલિત અસિની, ધારના સરખું જ છે, મદિરા સમું મેહનીય ને, બેડી સમું આયુષ્ય છે; નામ ચિતારા સમું, કુંભાર સરખું નેત્ર છે, અંતશય ભંડારી સરીખું, આઠમું એ કર્મ છે. ૩૮
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
(ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિબંધ) ઉત્કૃષ્ટ જ્ઞાનાવરણની, વળી દર્શનાવરણી તણી, સાગરોપમ ત્રીશ કોડા-કેડીની સ્થિતિ છું; અંતરાય ને વળી વેદનીની, તેટલી સ્થિતિ ગણું, સિત્તેર કોડાકડી સાગર, મોહનીય તણી ભણી. ૩લા સાગરોપમ વીશ કેડીકેડ, નામ ને ગોત્રની, ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ જાણ તેત્રીશ, સાગરોપમ આયુની;
( જઘન્ય સ્થિતિબંધ) મુહૂર્ત બાર જઘન્ય સ્થિતિ, વેદનીય જ કર્મની, મુહૂર્ત આઠ જઘન્યસ્થિતિ, નામ ને વળી ગેત્રની. ૪૦ વળી શેષ પાંચે કર્મની, અંતર્મુહૂર્ત પ્રમાણની, જઘન્ય સ્થિતિ બુદ્ધિથી ઈમ, જાણ આઠે કર્મની;
નવમું મોક્ષતત્વ
[ અનુગારરૂપે મોક્ષના નવ ભેદે ] મક્ષત જાણીયે - સત્પદપ્રરૂપણ દ્વાર છે, દ્વાર દ્રવ્ય પ્રમાણ ને વળી, દ્વાર ક્ષેત્રમાણ છે. ૪૧ સ્પર્શનાદ્વાર જ વળી છે, કાલદ્વાર જ પાંચમું, જાણ અંતરદ્વાર ને વળી, ભાગદ્વાર જ સાતમું આઠમું છે ભાગદ્વાર જ, નવમું અલબહુ છે, અનુગ દ્વારા નવ કહ્યાં, જે મેક્ષના નવ ભેદ છે. જરા
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
[ સત્પ‰–પ્રરૂપણાદાર ] |
એકપદ હાવાથી માના, વિદ્યમાનપણું ખરે, અવિદ્યમાનપણું નથી, આકાશ પુષ્પ પરે અરે !; આમ કહેવું તે જ સત્પદ, – પ્રરૂપણાનું દ્વાર રે, એકપદ છે માક્ષ તેથી, માક્ષ ‘સત્' જાણેા ખરે.૪ા
-
[ચૌદ મૂળ માણાનાં નામ ]
કરીએ,
મેાક્ષના
વિચારને,
૩
માગણુાર્દિકથી જ ગતિ માણા ઈંદ્રિય કાય જ, જ્ઞાન સર્ચમ તેમ દર્શન, ને જ વેશ્યા ભવ્ય ને;
ચાગ વેદ કષાય ને;
૧૨
૧૩
૧૪
સમ્યક્ત્વ સગી ચૌદમી, આહાર કેરી જાણને. ૫૪૪ા
[ માદ્વારા મેાક્ષની વિચારણા ]
પંચે દ્રિ
જાતિમાં,
તથા
નરગતિ ભવ્યમાં ને સગ્નિમાં,
ત્રસકાયમાં, ચારિત્રમાં;
યથાખ્યાતના
ક્ષાયિક સમકિતમાં અનાહારે જ કેવળદને, જાણ કેવળજ્ઞાનમાં એ દશ માણામાં મેાક્ષને ૫૪પાા [દ્રવ્યપ્રમાદ્વાર અને ક્ષેત્રદ્વાર ]
શેષ ચારે માગાને, દ્વારમાં સંસાર છે, ૐદ્રવ્ય પ્રમાણુદ્વારે, સિદ્ધના જ અનંત છે; અસખ્યાતમા વિભાગે સરખા, લેાક કેરા ક્ષેત્રમાં, એક અથવા સર્વ સિદ્ધ – નિવાસ ભાખ્યા શાસ્ત્રમાં. ॥૪૬।।
-
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ સ્પર્શન-કાળ-અંતર–અનુગદ્વાર ] અવગાહનાથી સ્પર્શના, સિદ્ધોતણી અધિકી જ છે, એક સિદ્ધ જ આશ્રયી, સાદિ અનંત કાળ છે, સિદ્ધને પડવા તણું જ, અભાવથી અંતર નથી, અથવા પરસ્પર ક્ષેત્રથી પણ, સિદ્ધને અંતર નથી. કા
[ ભાગ તથા ભાવ અનુગદ્વાર ] અભવ્યથી જે કે અનંતગુણ, સિદ્ધના જીવે જ છે, તેય સવિ સંસારી જીવના, અનંતમે ભાગે જ છે, સાયિક ભાવે જાણ કેવળ-જ્ઞાન ને દર્શન સદા, પારિશામિકભાવનું, જીવત્વ સિદ્ધતણું સદા. ૪૮
[ અલ્પબહુ નામનું નવમું અનુગદ્વાર ] કૃત્રિમ નપુંસકલિંગવાળા, સિદ્ધ સૌથી અલ્પ છે, તે થકી સંખ્યાત ગુણ સ્ત્રી,-લિંગે થયેલા સિદ્ધ છે; તેથી વળી સંખ્યાત ગુણ, પુલિંગસિદ્ધ ગણાય એ,
[ મેક્ષતત્વની સમાપ્તિપૂર્વક નવતરવની સમાપ્તિ ] કહ્યું મેક્ષિતત્વ અને કહ્યાં, સંક્ષેપથી નવતત્વ એ. કલા
[ નવતત્વના જ્ઞાનનું ફળ] જીવ આદિ પદાર્થ નવને, જે જાણે તેહને, સમકિત હેય અજાણને પણ, ભાવશ્રદ્ધાવંત ને,
[ દઢ સમ્યકત્વની છાપ ] શ્રી જિનેશ્વરનાં સવિ વચને જ, સત્ય જ હોય છે, બુદ્ધિ જસચિત્તે જ જાણે, અચલ સમક્તિવંત એ. પશે
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
( [ સમ્યકત્વપ્રાપ્તિનું ફળ ] અંતર્મુહૂર્ત જ માત્ર પણ, સમકિત સ્પર્યું જે જીવે, બાકી અર્ધ પુદ્ગલપરા-વત ભવ તેને હવે, ( [ પુદ્ગલપરાવર્ત-કાળનું પ્રમાણ ] છે અનંત ઉત્સર્પિણી,-અવસર્પિણીના માનને, એક પુદ્ગલ પરાવર્ત કાળ જ જાણજે હે ભવિજને!૫૧ તેવા અનંત પુદ્ગલ પરાવર્તો, તણે બૅતકાળ છે, તેથી અનંત ગુણે અનાગત-કાળ શાસ્ત્ર પ્રમાણ છે,
છના ૧૫ ભેદ ] જિનસિદ્ધ ને વળી અનિસિદ્ધ જ, તીર્થોસિદ્ધ અર્તીથને, ગૃહલિંગને અન્ય લિગસિદ્ધ, સ્વલિસિદ્ધ જ જાણપરા
લગસિદ્ધ પંલિંગસિદ્ધ, અને નપુંસકસિદ્ધ ને, પ્રત્યેકબુદ્ધ જ સિદ્ધ ને, જાણે બુદ્ધ સિદ્ધને બુદ્ધાધિત એકસિદ્ધ, અને અનેક જ સિદ્ધ ને, ભેદ પંદર સિદ્ધના એ, પ્રાગવસ્થા આશ્રીને પડ્યા
[ સિદ્ધના ૫ ભેદના ૧૫ દષ્ટાન્તો જિનસિદ્ધ તે અરિહંત ને, પુંડરીક આદિ જાણીએ, અજિનસિદ્ધ તથા જ ગણધર, તીર્થસિદ્ધ જ માર્નીએ; મરદેવી આદિ અતીર્થસિદ્ધ જ, શાસ્ત્રથી દિલ ધારીએ, ગૃહસ્થલિંગે સિદ્ધ ચકી, ભરત આદિ ભાવએ. પઝા
૧ ૨
૧૫
૧૪
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯
અન્યલિંગે સિદ્ધ વકલ-ચીરિ આદિ જાણવા, સાધુ વેષે સિદ્ધ સાધુ, સ્વલિંગસિદ્ધ પિછાણવા સ્ત્રીલિંગસિદ્ધ જ ચંદના,-બાળા પ્રમુખ માનવા, ગતમ પ્રમુખ સિદ્ધ તે, પુલિંગસિદ્ધો ધારવા. પપા ગાંગેય આદિને નપુંસકલિંગ,-સિદ્ધ પિછાણીએ, કરડુ સાધુ આદિ પ્રત્યેક,બુદ્ધ સિદ્ધ વખાણીએ; સ્વયં બુદ્ધસિદ્ધ કપિલ સાધુ, આદિ ચિત્ત આણીએ, પ્રજ્ઞગુરુબોધિતસિદ્ધ જ, બુદ્ધબોધિત જાણીએ. પદા એક સમયે એક જીવ જે, મોક્ષમાહે જાય છે, શ્રી વીરજિનની જેમ તેહ જ, એકસિદ્ધ મનાય છે, એક સમયે પણ અનેક જ, સિદ્ધ જેઓ થાય છે, ગષભદેવ પ્રમુખ તેઓ, અનેકસિદ્ધ કેવાય છે. પણા
[ આજ સુધીમાં જીવો કેટલા મોક્ષે ગયા ?
એ પ્રશ્નને હંમેશને માટે એક જ જવાબ ] અદ્યાવધિ $વ કેટલા, મેક્ષે ગયા જિનશાસને? એ પ્રશ્ન પૂછે કઈ જ્યારે, દેવ શ્રીજિનરાજને, ઉત્તર મળે ત્યારે જ તેને, એહ હે પ્રાણિઓ! અનંત વિભાગ એક, નિગદને મોક્ષે ગયે. ૫૮
[ પદ્યાનુવાદ કર્તાની પ્રશસ્તિ ] [ મન્દાક્રાન્તા છંદ. “બેધાગાધં અને રાગ ] ભૂપાલેના મુકુટમણિથી, કાન્ત પાદાજ જેના, તીર્થોદ્ધારે વિવિધ જગમાં, શોભતા ખ્યાત જેના
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦ સૂરીશમાં મુકુટ સમ તે, નેમિસૂરીશ કેરા, પટ્ટાકાશે રવિસમ સદા, દીપતા સૂરિ હીરા. શાપલા વિદ્યાદાને સુરગુરુ સમા, સૂરિ લાવણ્ય કેરા, શિષ્ય દક્ષે તુરગ–નિધિનવર્ષ અનેરા બાલાથે વેજલપુર રહી, ને અખાત્રીજ ઘસે, કીધે છે આ સરલ, નવતત્વાનુવાદ પ્રતત્રે. ૬
''ખન ~
STD
(બ) A
* વિ. સં. ૧૯૯૭ની સાલમાં (ગોધરાનગરે શ્રી શાંતિનાથ ભગવાનની પ્રતિષ્ઠા કરાવી, ત્યારબાદ વેજલપુરે ચૈત્રી ઓળીની સામુદાયિક આરાધના કરાવી ત્યારે) વેજલપુરમાં વૈશાખ સુદ ત્રીજ (અખાત્રીજ)ના શુભ દિવસે આ નવતત્વને અનુવાદને પૂર્ણ કર્યો.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीनवतत्वप्रकरणम्
मूलगाथाः ॥
जीवा - ऽजीवा पुण्णं, पावा - SSसव-संवरो य निज्जरणा । बन्धो मुक्खो य तहा, नवतत्ता हुंति नायव्वा ॥१॥
matapo
--
चउदस चउदस बाया, – लोसा बासी अ हुंति बायाला । सत्तावन्नं बारस, चउ नव भेया कमेणेसिं ॥२॥ एगविह दुविह तिविहा, चउन्विहा पंच छव्विहा जीवा । चेयण - तस - इयरेहिं, वेय - गई - करण - काएहिं ॥ ३ ॥ एगिंदिय सुहुमियरा, सन्नियर पर्णिदिया यस बि-ति- चउ । अपजत्ता पज्जत्ता, कमेण चउदस जियद्वाणा ||४|| ॥४॥ नाणं च दंमणं चेव, चरितं च तवो तहा । वीरियं उवओगो य, एयं जीअस्स लक्खणं ॥ ५ ॥ आहार - सरीरिंदिय, – पज्जत्ती
•
-
आणपाण-भास-मणे ।
चड पंच पंच छप्पिय, इग-विगला - sसन्नि सन्नीणं ॥ ६ ॥ पणिदिअत्तिबलसा, - साऊ दस पाण चउ छ सग अट्ठ । इग-दु-ति- चउरिंदीणं, असन्नि - सन्नीण नव दस य ||७|| धम्माऽधम्मागासा, तिय-तिय भेया तहेव अद्धा य । खंधा देस पएसा, परमाणु अजीव चउदसहा ||८||
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२
धम्मा-ऽधम्मा – पुग्गल, – नह - कालो पंच हुंति अज्जीवा । चलणसहावो धम्मो, थिरसंठाणो अहम्मो अहम्मो य ॥९॥ अवगाहो आगासं, पुग्गलजीवाण पुग्गला चउहा । खंधा देस पएसा, परमाणु चेव नायव्वा ॥ १० ॥
सबंधयार उज्जोअ, पभा छायातवेहि आ ( इय) । वन्न-गंध-रसा फासा, पुग्गलाणं तु लक्खणं ॥११॥ एगा कोडि सतसट्ठि, लक्खा सत्तहुत्तरी सहस्सा य । दोय सया सोलहिया, आवलिया इगमुहुत्तम्मि ||१२|| समयावली मुहुत्ता, दीहा पक्खा य मास वरिसा य । भणिओ पलिया सागर, उस्सप्पिणि-सप्पिणी कालो ॥ १३ ॥
परिणामि जीव मुत्तं, सपएसा एग वित्त किरिया य । णिच्चं कारण कत्ता, सव्वगय इयर अप्पवेसे ॥ १४ ॥ सा उच्चगोअ मणुदुग, सुरदुग पंचिदिजाइ पणदेहा | आइतितणूणुवंगा, आइमसंघयण - संठाणा ॥१५॥ वन्नचउक्का गुरुलहु, परघा उस्सास आयवुज्जोअं । सुभखगइ - निमिण - तसदस, सुर-नर- तिरिआउ तित्थयरं ॥ १६॥
तस - बायर- पज्जत्तं, पत्तेअ-थिरं सुभं च सुभगं च । सुस्सर आइज्ज-जसं,
तसाइदसगं इमं
होई ॥१७॥
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७
नाणंतरायदसगं, नव बोए नीअसाय-मिच्छत्तं । थावरदस-निरयतिगं, कसाय-पणवीस-तिरियदुगं ॥१८॥ इग-बि-ति-चउजाईओ, कुखगइ-उवघाय हुंति पावस्स । अपसत्थं वन्नचऊ, अपढमसंघयण-संठाणा ॥१९॥ थावर-सुहुम-अपजं, साहारण-मथिर-मसुभ-दुभगाणि। दुस्सरणाइज-जसं, थावर-दसगं विवजत्थं ॥२०॥ इंदिअ कसाय अव्वय, जोगा पंच चउ पंच तिन्नि कमा। किरियाओ पणवीसं, इमा उ ताओ अणुक्कमसो ॥२१।। काइय-अहिगरणिया, पाउसिया-पारितावणी किरिया। पाणाइवायरंभिय परिग्गहिआ मायवत्ती अ ॥२२॥ मिच्छादसणवत्ती, अपच्चक्खाणा य दिदि-पुटूि य । पाडुच्चिय सामंतो,-वणीअ नेसत्थि-साहत्थी ॥२३॥ आणवणि-विआरणिया, अणभोगा अणवकंखपच्चइया । अन्ना पओग समुदाण, पिज दोसेरियावहिया ॥२४॥ समिई गुत्ती परिसह, जइधम्मो भावणा चरित्ताणि ।। पण-ति-दुवीस-दस-बार,-पंचभेएहिं सगवन्ना ॥२५॥ इरिया भासेसणादाणे, उच्चारे समिईसु अ । मणगुत्ती वयगुत्ती, कायगुत्ती तहेव य ॥२६॥
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
खुहा-पिवासा-सी-उण्हं, दंसा-ऽचेला-रइ-स्थिओ । चरिया-निसीहिया-सिज्जा, अक्कोस-वह-जायणा ॥२७॥ अलाभ-रोग-तणफासा, मल-सकार-परीसहा । पन्ना-अन्नाण-सम्मत्तं, इअ बावीस परीसहा ॥२८॥ खंती-मद्दव-अजव, मुत्ती-तव-संजमे अ बोधव्वे । सच्च सोअं आकिं,-चणं च बंभं च नइधम्मो ॥२९॥ पढम-मणिच्च-मसरणं, संसारो एगया य अन्नत्तं । असुइत्तं आसव, संवरो य तह णिज्जरा नवमी ॥३०॥ लोगसहावो बोही,-दुल्लहा धम्मस्स साहगा अरिहा । एआओ भावणाओ, भावेअव्वा पयत्तेणं ॥३१॥ सामाइअत्थ पढम, छेओवट्ठावणं भवे बीअं । परिहारविसुद्धीअं, सुहुमं तह संपरायं च ॥३२॥ तत्तो अ अहक्खायं, खायं सव्वंमि जीवलोगंमि । जं चरिऊण सुविहिया, वच्चंति अयरामरं ठाणं ॥३३॥ बारसविहं तवो णिज्जरा य, बंधो चउव्विगप्पो अ । पयइ-द्विइ-अणुभाग,-प्पएसमेएहिं नायवो ॥३४॥ अणसण मूणोअरिया, वित्तीसंखेवणं रसच्चाओ। कायकिलेसो संली,-णया य बज्झो तवो होइ ॥३५॥
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
२.५
पायच्छित्तं विणओ, वेयावच्चं तहेव सज्झाओ । । झाणं उस्सग्गोऽवि अ, अभितरओ तवो होइ ॥ ३६ ॥
पयई सहावो वुत्तो, ठिई अणुभागो रसो णेओ, पएसो
कालावहारणं । दलसंचओ ॥३७॥
पड - पडिहार - ऽसि - मज्ज, -हड - चित्त - कुलाल - भंडगारीणं । जह एएसिं भावा, कम्माणवि जाण तह भावा ||३८||
।
इह नाण-दंसणावरण,–वेय- मोहा - SSउ - नाम - गोआ णि । विग्घं च पण नव दु, अट्ठवीस- चउ- तिसय-दु-पणविहं ॥ ३९ ॥ नाणे अ दंसणावरणे, वेयणिए चेव अंतराए अ । तीसं कोडाफोडी, अयराणं ठिई अ उक्कोसा ||४०|| सित्तरि कोडाकोडी, मोहणिए वीस नाम - गोएस | तित्ती सं अयराई, आउट्टिइबंध उक्कोसा ॥४१॥
बंध ट्टिईमाणं ॥ ४२ ॥
बारस मुहुत्त जहन्ना, वेयणिए अट्ठ नाम गोए || सेसाणंतमुहुत्तं, एयं संतपयपरूवणया, दव्वपमाणं च खित्तफुसणा य । कालो अ अंतर भाग, भावे अप्पाबहुं चेव ॥ ४३ ॥
संतं सुद्धपयत्ता, विज्जंतं खकुसुमं व्व न असंतं । मुक्ख त्ति पयं तस्स उ, परूवणा मग्गणाईहि ॥ ४४ ॥
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
गइ-इंदिए अकाए, जोए वेए कसाय नाणे अ । संजम-दसण-लेसा, भवसम्मे सन्नि-आहारे ॥४५॥ नरगइ-पणिदि तस भव, सन्नि अहक्खाय खइयसम्मत्ते। मुक्खोऽणाहार केवल,-दसण-नाणे न सेसेसु ॥४६॥ दव्वपमाणे सिद्धाणं, जीवदव्वाणि हुंतिऽणताणि । लोगस्स असंक्खिज्जे, भागे इक्को य सव्वेवि ॥४७॥ फुसणा अहिया कालो, इग-सिद्ध-पडुच्च साइओणंतो । पडिवायाऽभावाओ, सिद्धाणं अंतरं नत्थ ॥४८॥ सव्वजोयाणमणंते, भागे ते तेसिं दंसणं नाणं । खइए भावे परिणा,-मिए अ पुण होइ जीवत्तं ॥४९॥ थोवा नपुंससिद्धा, थी-नर-सिद्धा कमेण संखगुणा । इअ मुक्खतत्तमेअं, नवतत्ता लेसओ भणिआ ॥५०॥ जीवाइ नव पयत्थे, जो जाणइ तस्स होइ सम्मत्तं । .. भावेण सद्दहतो, अयाणमाणेऽवि सम्मत्तं ॥५१॥ सव्वाई जिणेसर भासियाई, वयणाई नन्नहा हुंति । इइ बुद्धि जस्स मणे, सम्मत्तं निच्चलं तस्स ॥५२॥ अंतोमुहुत्तमित्तंपि, फासियं हुज जेहिं सम्मत्तं । तेसिं अवडूढपुग्गल,-परियट्टो चेव संसारो ॥५३॥
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७
उस्सप्पिणी अणंता, पुग्गलपरिअडओ मुणेयव्यो। तेऽणंताऽतीअद्धा, अणागयदा अणंतगुणा ॥५४॥ जिण-अजिण-तित्थ-ऽतित्था, गिहि-अन्न-सलिंग-थी नरनपुंसा। पत्तेय सयंबुद्धा, बुद्धबोहिय इक्कणिक्का य ॥५५॥ जिणसिद्धा अरिहंता, अजिणसिद्धा य पुंडरिअपमुहा । गणहारि तित्थसिद्धा, अतित्थसिद्धा य मरुदेवी ॥५६॥ गिहिलिंगसिद्ध भरहो, वक्कलचीरी य अन्नलिंगम्मि । साहू सलिंगसिद्धा, थीसिद्धा, चंदणापमुहा ॥५७॥ पुंसिद्धा गोयमाई, गांगेयाई नपुंसया सिद्धा । पत्तेय सयंबुद्धा, भणिया करकंडु-कविलाई ॥५८॥ तह बुद्धबोहि गुरुबो-हिया य इगसमये इगसिद्धा य । इगसमयेऽवि अणेगा, सिद्धा तेऽणेगसिद्धा य ॥५९॥ जइआइ होइ पुच्छा, जिणाणमग्गंमि उत्तरं तइआ। इक्कस्स निग्गोयस्स, अणंतभागो अ सिद्धिगओ ॥६०॥
॥ इति नवतत्व-मूलगाथाः समाप्ताः ॥
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮ શ્રી નવતત્વ પ્રકરણ સાર
નવતત્વનાં નામ અને વ્યાખ્યા. ૧ જીવત = ચેતનાલક્ષણયુક્ત અથવા પ્રાણને
ધારણ કરે તે. ૨ અજીવતત્વ = ચેતના રહિત અથવા જડહોય તે. ૩ પુણ્યતત્વ = કર્મની શુભ પ્રકૃતિ અથવા જેનાથી
સુખ અનુભવાય છે. ૪ પાપતત્વ = કમની અશુભ પ્રકૃતિ અથવા જેનાથી
દુઃખ અનુભવાય છે ૫ આશ્રવતત્વ = જેનાથી નવાં કર્મોનું આગમન
થાય તે. ૬ સંવરતત્વ = જેનાથી આવતાં કર્મો શકાય તે. ૭ નિર્જરાતત્વ =જેનાથી ધીમે ધીમે કમને
ક્ષય થાય તે. ૮ અધતવ = દૂધ અને પાણીની જેમ આત્મ
પ્રદેશની સાથે નવાં કર્મોનું મળી જવું તે. ૯ મોક્ષતત્વ = સકલ કર્મોને સમૂળગે ક્ષય થ તે.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯
નવતાને સાત પાંચ અને બે તત્વમાં
સમાવેશ. પુણ્ય અને પાપથી નવાં કર્મોનું આગમન થાય છે, માટે પુણય–પાપને આશ્રવતવમાં સમાવેશ થઈ શકે છે. એટલે ૯ માંથી બે જતાં કુલ ૭ ત પણ કહી શકાય.
નવા કર્મો આવે ત્યારે આત્માની સાથે નવાં કર્મોને બંધ પડે છે, માટે બંધતત્વમાં આશ્રવતત્વને સમાવેશ થઈ શકે છે; તથા કર્મની નિર્જરા કરનાર અવશ્ય સંવર કરે જ, એટલે “આશ્રવ ને સંવર’ એ બે ત શિવાયનાં (૭-ર૦૫) કુલપાંચ ત પણ કહી શકાય.
કર્મથી બંધ થાય છે, પરંતુ કર્મ નિજીવ-જડ હેવાથી તેને સમાવેશ અજીવતત્વમાં થઈ શકે છે. તથા આત્માના ગુણને પ્રગટાવનાર નિર્જર અને મોક્ષ એ બે તત્તને સમાવેશ જીવ તત્વમાં થવાથી કુલ “જીવતત્વ અને અજીવતત્વ” એમ બે તો પણ કહી શકાય. અર્થાત્ જીવ ને અજીવમાં બાકીના સાતે તને સમાવેશ થઈ શકે છે. આ સિવાય લેકમાં કઈ બીજું તત્વ નથી.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવતત્ત્વના ર૭૬ ભેદમાંથી રૂપી-અરૂપી, હેય-ય-ઉપદય.
નવત
| રૂપી | અરૂપી હેય
સેય ઉપાય
૧ જીવતત્વ ૨ અજીવતત્વ ૩ પુતવ ૪ પાપતવ ૫ આશ્રવતવ ૬ સંવરતવ ૭ નિર્જરાતત્તવ ૮ અંધત ૯ મફત
૮૨ |
૧૪ |_) | 0 | ૧૪ | 0 | હેય = તજવા ૪ | ૧૦ | 0 | ૧૪ | 0 |
ગ્ય Bય = જાણવા છે ઉપાદેય = ગ્રહણ
કરવા ગ્ય
ܘ ܘ ܘ ܘ ܘ ܘ ܘ ܡ ܡ
B
૦
૦ ૦ ૦ ૪ ૦ ૦
કુલ––૯
| ૧૮૮
૮૮ | ૧૨૮ | ૨૮ | ૧૨૦
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧
જ
બીજા અજીવતત્ત્વના ૧૪ ભેદ. ૧. ધર્માસ્તિકાય....કંધ -દેશ – પ્રદેશ = ૩ ૨. અધમસ્તિકાય , , , = ૩ ૩. આકાશાસ્તિકાય, , , = ૩ ૪. પુદગલાસ્તિકાય , , , પરમાણુ=૪ ૫. કાળ .૪ ૪ ૪ ૪= ૧
અજીવતત્વના કુલ ૧૪ ભેદ કંધ= અખંડ ભાગ દેશ = સ્કંધની સાથે સંબંધવાળો સ્કંધને અમુક ભાગ. પ્રદેશ = સ્કંધની સાથે જોડાયેલ ભાગ કે જેના બે
ભાગ ન હોઈ શકે તે. પરમાણુ = સ્કંધથી છૂટા પડેલ પ્રદેશ કે જેના બે
ભાગ ન પડી શકે તે.
અસ્તિકાય–પરમાણુઓને સમૂહ ૧. ધર્માસ્તિકાય = ચાલવામાં સહાય આપવાના
સ્વભાવવાળે છે.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧
૨. અધર્માસ્તિકાય = સ્થિર રહેવામાં સહાય આપવાના સ્વભાવવાળા છે. આ ખને વધુ, ગંધ, રસ, સ્પર્શી, શબ્દ અને રૂપથી રહિત છે. ચૌદ રાજલેાક (લાકાકાશ)માં સત્ર વ્યાપીને રહેલ છે, અસંખ્યાત પ્રદેશવાળા છે અને ભૂત, ભવિષ્ય ને વર્તમાન એ ત્રણ કાળમાં શાશ્વતપણે વર્તે છે. ૩. આકાશાસ્તિકાય = જગતના સકલ જીવાને તેમજ પુદ્ગલાને (=જડ પદાર્થાને) અવકાશ (-જગ્યા) આપે છે. તે વ, ગંધ, રસ, સ્પર્શીરહિત, અરૂપી, લાકાલાક વ્યાપી, અનંત પ્રદેશી અને ત્રિકાળવી – શાશ્વતા પદાર્થ છે.
૪. પુદ્દગલાસ્તિકાય = વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ, શબ્દ અને રૂપ સહિત, ચૌદ રાજલેાકવ્યાપી, સંખ્ય, અસખ્ય અને અનંત પ્રદેશવાળા અને પૂરગલન સ્વભાવવાળેા છે.
=
૫. કાળ = વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ, અને રૂપ રહિત, અપ્રદેશી ત્રણે કાળ એક જ સમયરૂપે રહેનાર તે સમયાદિ રૂપ કાળ કહેવાય છે.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
– સમયનું કેકઘણે સૂફમ કાળ = ૧ સમય. અસંખ્ય સમય = ૧ આવલી. ૧,૬૭૭૭,૨૧૬ આવલી = ૧ મુહૂર્ત. ૩૦ મુહૂર્ત(ને) = ૧ દિવસ. ૧૫ દિવસ(નું) = ૧ પખવાડિયું. ૨ પખવાડિયાં(ને) = ૧ મહિને. ૧૨ મહિનાનું)=૧ વર્ષ. અસંખ્ય વર્ષ = ૧ પલ્યોપમ. ૧૦ કેડીકેડી પલ્યોપમે = ૧ સાગરેપમ. ૧૦ કડાકડી સાગરોપમે= ૧ ઉત્સર્પિણ.
> > ) = ૧ અવસર્પિણી. 1 ઉત્સપિણી ને ૧ અવસર્પિણનું) = ૧ કાળચક.
છ દ્રવ્યમાં પરિણમી આદિ ૧૨ ધર્મો ૧. પરિણમી - જીવાસ્તિકાય – પુદ્ગલાસ્તિકાય =૨, ૨. જીવ
આ
°
=૧
૩, મૂર્ત-
૪. સપ્રદેશી – જીવ, ધર્મ, અધર્મ, આકાશ, - પુદ્ગલાસ્તિકાય .
.............= ૫
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
•••••••••= ૧
૫. એક - ધમસ્તિકાય, અધમસ્તિકાય,
આકાશાસ્તિકાય............. .........= ૩ ૬. ક્ષેત્ર – આકાશાસ્તિકાય.............. ૭. સક્રિય – જીવ અને પગલાસ્તિકાય = ૮ નિત્ય – ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય ને કાળ . ...
=૪ ૯. કારણુ-ધર્મ, અધર્મ, આકાશ, પુદ્ગલાસ્તિકાય અને કાળ................
=૫ ૧૦. કર્તા- જીવાસ્તિકાય.................... ૧૧. સર્વગત – આકાશાસ્તિકાય............... ૧ ૧૨, અપ્રવેશી - જીવ, ધર્મ, અધર્મ, આકાશ –
પુદ્ગલાસ્તિકાય અને કાળ...
II
પુણ્ય–પાપના ચાર ભાગા. ૧. પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય = જે પુણ્ય ભેગવતાં
બીજું નવું પુણ્ય બંધાય તે. ૨. પાપાનુબંધી પુણ્ય = જે પુણ્ય ભેગવતાં
બીજું નવું પાપ બંધાય તે. ૩. પુણ્યાનુબંધી પાપ = જે જોગવતાં - બીજું નવું પુણ્ય બંધાય તે. ૪. પાપાનુબંધી પાપ =જે પાપ | ભેગવતાં
બીજું નવું પાપ બંધાય તે,
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫
પુણ્ય ૯ પ્રકારે બંધાય છે. ૧ પૂજ્ય સુવિહિત સાધુ મુનિરાજને આહાર-ઔષધિ
આદિ આપવાથી. ૨ પૂજ્ય સુવિહિત સાધુ મુનિરાજને અચિત્ત પણ
આદિ આપવાથી. ૩ પૂજ્ય સુવિહિત સાધુ મુનિરાજને વસતિ – રહેવા
માટે સ્થાન આદિ આપવાથી. જ પૂજ્ય સુવિહિત સાધુ મુનિરાજને પાટ વગેરે
આપવાથી. ૫ પૂજ્ય સુવિહિત સાધુ મુનિરાજને વસ્ત્ર વગેરે
જોઈતાં ઉપકરણે આપવાથી. ૬ પૂજ્ય સુવિહિત સાધુ મુનિરાજને માટે મનમાં
શુભ વિચાર કરવાથી ૭ પૂજ્ય સુવિહિત સાધુ મુનિરાજની વચનથી
સ્તુતિ-સ્તવના વગેરે કરવાથી. ૮ પૂજ્ય સુવિહિત સાધુ મુનિરાજની શરીર વડે સેવા- ભક્તિ આદિ કરવાથી.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુણ્ય ભોગવવાના ૪૨ પ્રકારે. ૧. સાતવેદનીય – જેના ઉદયથી શરીરે સુખાકારી
રહે તે. ૨. ઉચગેત્ર- જેના ઉદયથી ઉચ્ચ કુળમાં જન્મ
થાય અને લેકમાં સારી પ્રતિષ્ઠા જામે તે. ૩. મનુષ્યગતિ(નામકર્મ) – જેના ઉદયે જીવને
માનવગતિ મળે તે. ૪. મનુષ્યાનુપૂવી (નામકર્મ) - બીજી ગતિમાં વાંકા
જતા જીવને મનુષ્યગતિમાં લાવીને મૂકનારું કર્મ. (આનુપૂર્વી એટલે બીજા ભવમાં વકગતિએ જતાં જીવને બળદની નાથની જેમ, સીધા ઉત્પત્તિસ્થાને
લઈ જાય તે.) પ. દેવગતિ(નામકર્મ)-જેના ઉદયે દેવગતિ
મળે તે. ૬. દેવાનુપૂવી (નામકર્મ)- બીજી ગતિમાં વાંકા
જતા જીવને દેવગતિમાં લાવીને મૂકે તે. . ૭. પગૅયિજાતિ(નામકર્મ)- જેના ઉદયે જીવ
પંચેંદ્રિયપણું પામે તે.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭
૮. ઔદારિક શરીર(નામકર્મ) - જેના ઉદયે
ઔદારિક શરીર મળે તે. ૯. વૈકિયશરીર(નામકર્મ) – જેના ઉદયે વૈક્રિય
શરીર મળે તે. (આ વૈક્રિય શરીરથી વિવિધ રૂપાંતરે કરવાની ક્રિયા થઈ શકે છે, જેના બે ભેદ છે. ૧. ભવપ્રત્યયિક-કે જે નારકી અને અને દેવને હેય છે. ૨. લબ્ધિપ્રત્યયિક-કે જે મનુષ્ય ને તિર્યંચને હેઈ શકે છે.
૧૦. આહારકશરીર(નામકર્મ) - જેના ઉદયથી ૧૪
પૂર્વધર, તીર્થકરની ઋદ્ધિ વગેરે જેવા માટે કે શંકા નિવારણથે એક હાથ પ્રમાણ સર્વાગ
સુંદર શરીરને ધારણ કરે તે. ૧૧. તેજસશરીર(નામકર્મ) – જેના ઉદયે આહાર
પચાવનાર તથા તેજેસ્થાના કારણરૂપ શરીરની પ્રાપ્તિ થાય તે.
સારી વોરલાન કાળા વાળા
૧ર, કામણુશરીર(નામકર્મ)-જેના ઉદયે સર્વ
પ્રકારના શરીરના મૌલિક કારણરૂપ અને આઠ કર્મના વિકારરૂપ એવા કામણ શરીરની પ્રાપ્તિ થાય તે
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
૧૩, દારિક અંગોપાંગ(નામકમ) – જેના
ઉદયે ઔદારિક શરીરનાં અંગ ને ઉપાંગની પ્રાપ્તિ થાય તે.
(મસ્તક, પીઠ, છાતી, પેટ, બે હાથ અને બે સાથળ – એ આઠ અંગ છે. આંગળી વગેરે ઉપાંગ અને રેખા વગેરે અંગોપાંગ કહેવાય છે. તેજસ
તેમ જ કામણ શરીરને અંગોપાંગ હતાં નથી.) ૧૪. ક્રિય અંગોપાંગ(નામકર્મ)- જેના ઉદયે
વૈક્રિય શરીરના અંગ-ઉપાંગની પ્રાપ્તિ થાય તે. ૧૫. આહારક અંગોપાંગ(નામકર્મ) – જેના
ઉદયે આહારક શરીરના અંગ ઉપાંગની પ્રાપ્તિ
થાય તે.. ૧૬. વજaષભનારાચ સંઘયણ(નામકર્મ)
જેના ઉદયે બે બાજુ મર્કટબંધ, તેના ઉપર પાટો અને તેની ઉપર ખીલી જે મજબૂત શરીરના હાડકાને બાંધે પ્રાપ્ત થાય તે. (વા = ખીલી, ઋષભ = પાટે, નારાચ = બે બાજુ મર્કટ
બંધ, સંઘયણ = હાડકાંને સમૂહ.) ૧૭. સમચતુરન્સ સંસ્થાન(નામકર્મ) – જેના
ઉદયે પર્યકાસને પલાંઠી વાળીને બેસતાં, જેના ચારે ખૂણું સરખા હોય, એવા સંસ્થાનની (= શરીરની આકૃતિની) પ્રાપ્તિ થાય તે.
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯ ૧૮. શુભ વર્ણ(નામકર્મ) – જેના ઉદયે ધેળા, - પીળા કે લાલ વર્ણની (શુભ રંગની) પ્રાપ્તિ થાય તે. ૧૯ શુભ ગંધનામકર્મ) – જેના ઉદયે સુગંધની પ્રાપ્તિ
થાય તે.
૨૦. શુભ રસ(નામકર્મ) –જેના ઉદયે કષાયેલા અને
મધુર મીઠા રસ રૂપ શુભરસની પ્રાપ્તિ થાય તે. ૨૧. શુભ પશ(નામકર્મ) – જેના ઉદયે હળવા,
સુંવાળા વગેરે સારા સ્પર્શની પ્રાપ્તિ થાય તે. રર. અગુરુ લઘુ(નામકમ-જેના ઉદયે બહુ ભારે
નહિ, તેમજ બહુ હલકું નહિ, એવા મધ્યમ
વજનવાળા શરીરની પ્રાપ્તિ થાય તે. ર૩. પરાઘાત(નામકર્મ) – જેના ઉદયે ગમે તેવા બળ
વાનને પણ જિતવા સમર્થ થવાય તે. ૨૪. શ્વાસેવાસ(નામકર્મ) – જેના ઉદયે શ્વાસે
અછુવાસ સુખરૂપ લઈ શકાય તે. ૨૫. આતપ(નામકર્મ) – સૂર્યના બિંબની જેમ પિતે
શીતળ છતાં બીજાને તાપ કરનાર થાય તે
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬. ઉદ્યોત(નામકર્મ) -- જેના ઉદયે ચંદ્રના બિબની
જેમ શીતળ તેમજ પ્રકાશવાળા શરીરની પ્રાપ્તિ
થાય તે. ૨૭. શુભ ખગતિ(શુભ વિહાગતિ નામકર્મ)–જેના
ઉદયથી વૃષભ, હાથી તથા હંસના જેવી ચાલવાની
સારી ગતિ પ્રાપ્ત થાય તે. ૨૮ નિર્માણનામકમ) – જેના ઉદયે સુથારે ઘડેલ પૂતળીની જેમ એગ્ય સ્થળે અંગે પાંગ ગોઠવાય તે.
(સદશક) ૨૯ [૧] ત્રસ(નામકર્મ)-જેના ઉદયે જીવને બે,
ત્રણ, ચાર કે પાંચ ઇંદ્રિયવાળા શરીરની પ્રાપ્તિ ન થાય તે અથવા જેના ઉદયે જીવ ત્રસ કહેવાય તે. ૩૦. [૨] બાદર(નામકર્મ) – જેના ઉદયે દેખી શકાય 1. એવા મેટા શરીરની પ્રાપ્તિ થાય તે. ૩૧. [૩] પર્યાતનામકર્મ) – જેના ઉદયે જીવ સ્વયેગ્ય
પર્યાપ્તિએ પૂર્ણ કરે તે. ૩૨. [૪] પ્રત્યેક(નામકર્મ) –જેના ઉદયે એક શરીરમાં
એક જીવપણાને પામે છે. ૩૩. [૫] સ્થિર(નામકર્મ) – શરીરમાં હાડ, દાંત વગેરે
વગેરે અવયવે સ્થિર રહે તે.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪. [૬] શુભ(નામકર્મ) – નાભિ ઉપરનું શરીર
પ્રમાણપત અથવા સારું હોય તે. ૩૫. [] સૌભાગ્ય(નામકર્મ)-સર્વલકને પ્રિય લાગે તે. ૩૬. [૮] સુસ્વરનામકર્મ) – કોયલ વગેરેના જે
મધુર સ્વર પ્રાપ્ત થાય છે. અથવા મીઠે કંઠ યા સુર
જેનાથી મળે તે. ૩૭. [૯] આદેય(નામકર્મ) – લેકમાં માન્ય વચન
વાળે થાય તે. ૩૮. [૧૦] યશ(નામકર્મ) - યશ-કીતિ પ્રસરે તે. ૩૯. સુરાય – જેના ઉદયે જીવ દેવતાનું આયુષ્ય પામે તે. ૪૦. મનુષ્યાય - , , મનુષ્યનું , , , ૪૧. તિર્યંચાયુ - , , તિર્યંચનું , , , ૪૨. તીર્થકર(નામકર્મ) – જેના ઉદયે ત્રણે લેકના
જીનું પૂજનીયપણું પ્રાપ્ત થાય તે. [ તીર્થકર, કેવળી આદિ થાય તે. ]
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચેથું પાપતત્વ પાપ બાંધવાના ૧૮ પ્રકાર યાને ૧૮ પાપસ્થાનક ૧. પ્રાણાતિપાત-જીવહિંસા. ૨. મૃષાવાદ-જૂઠું બોલવું. ૩. અદત્તાદાન–ચેરી કરવી. ૪. મૈથુન–સ્ત્રીસેવન, પરસ્ત્રીગમન, રંડીબાજી
વેશ્યાગમન ૫, પરિગ્રહ-ધન, ધાન્ય, નેકર, ઘરબાર, ઢેર, ઘરેણાં,
ખેતર વગેરે વસ્તુઓને સંગ્રહ. ૬. ક્રોધ-ગુસ્સે કરે. ૭. માન-અભિમાન–અહંકાર કરે. ૮, માયા–દંભ, કપટ કે પ્રપંચ કરવા. ૯. લોભ-ગમે તેટલું મળે તે પણ સંતેષ ન રાખવે
તે સંતોષને દુશ્મન. ૧૦ રાગ-સ્ત્રી ઉપરના પ્રેમરૂપ કામરાગ, માતપિતા,.
ભાઈ વગેરેના પ્રેમરૂપ સ્નેહરાગ અને જેના ઉપર દષ્ટિ કરી હોય તેને અવગુણ છતાં ગુણ માને
તે દષ્ટિરાગ. ૧૧. શ્રેષ-અપ્રેમ, અરુચિ, અણગમે.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩ ૧૨. કલહ-કલેશ, કંકાસ કે કજિયે. ૧૩. અભ્યાખ્યાન-બેટું આળ યા કલંક. ૧૪. પિશુન્ય-ચાડી ખાવી તે. ૧૫. રતિ–અરતિ-પ્રીતિ અપ્રીતિ. ૧૬. પપરિવાદ–પારકાની નિંદા. ૧૭. માયામૃષાવાદ-કપટ સહિત જૂઠું બોલવું તે. ૧૮. મિથ્યાત્વશલ્ય–દેવ, ગુરુ ધર્મ પ્રત્યેની અશ્રદ્ધા
રૂપ કાંટે.
પાપતત્વના ૮૨ પ્રકાર ૧. મતિજ્ઞાનાવરણીય–જેને ઉદય ઇદ્રિય અને મનથી
થતા નિયત વસ્તુના મતિજ્ઞાનને રોકે–ઢાંકે છે. ૨. શ્રુતજ્ઞાનાવરણીય - જેના ઉદયે શાસ્ત્રાનુસારે જે
જ્ઞાન થાય, એવા શ્રુતજ્ઞાનને ઢ કે તે. ૩. અવધિજ્ઞાનાવરણીય – જેના ઉદયથી ઇંદ્રિયા
દિકની અપેક્ષા વિના આત્મા વડે, મર્યાદાપૂર્વક
જે રૂપી દ્રવ્યનું જ્ઞાન થાય, એવા અવધિજ્ઞાનને ઢાંકે છે. ૪. મન:પર્યવજ્ઞાનાવરણીયજેના ઉદયથી સંજ્ઞી
પચે દ્રિય જીવન મને ગત હાર્દિક ભાવ જાણી શકે, એવા મન:પર્યવજ્ઞાનને ઢાકે તે.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫. કેવળજ્ઞાનાવરણીય – જેના ઉદયથી ત્રણે કાળના
તમામ રૂપી કે અરૂપી પદાર્થોનું પરિપૂર્ણ જ્ઞાન
થાય એવા કેવળજ્ઞાનને ઢાંકે–રકે તે. ૬. દાનાંતરાય – જેના ઉદયે પિતાની પાસે દેવા લાયક
વસ્તુ હેય છતાં, તથા દાનનું ફળ જાણવા છતાં
પણ દાન આપી શકાય નહિ તે. ૭. લાભાંતરાય – જેના ઉદયે સામા દાતારના ઘરમાં
વસ્તુ હયાત છતાં અને માગનાર પિતે પાત્ર છતાં,
પિતાને ઈચ્છિત – જોઈતી વસ્તુ મળી શકે નહિ તે. ૮. ભેગાન્તરાય – જેના ઉદયે પિતે યુવાન છતાં,
સુંદર રૂપાળા છતાં અને ભાગ્ય વસ્તુની પ્રાપ્તિ
છતાં પણ જોગવી ન શકે તે. ૯. ઉપભેગાંતરાય – જેના ઉદયે પિતે યુવાન છતાં,
તથા ઉપગ્ય વસ્તુની સ્વાધીન જોગવાઈ છતાં
પણ જોગવી ન શકે તે. ૧૦. વીતરાય – જેના ઉદયે પોતે યુવાન ને નિરોગી
છતાં બળહીન થાય, અથવા કઈ પણ કાર્ય કરવામાં - ઉત્સાહ ન વધે તે. ૧૧. ચક્ષુદર્શનાવરણીય – જેના ઉદયે આંખથી રૂપનું
સામાન્યપણે જ્ઞાન થાય, એવા ચક્ષુદર્શનને ઢાંકે તે (- ન થવા દે તે.)
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫
૧૨. અચક્ષુદર્શનાવરણીય–જેના ઉદયે ચક્ષુ સિવાયની
ચાર ઇંદ્રિયેથી સ્વસ્વ – વિષયનું સામાન્યપણે જ્ઞાન
થાય એવા અચક્ષુદર્શનને રોકે છે. ૧૩. અવધિદર્શનાવરણીય -જેના ઉદયે મયાદાપૂર્વક
રૂપી દ્રવ્યનું સામાન્યપણે જ્ઞાન થાય એવા અવધિ
દર્શનને ઢાંકે છે. ૧૪. કેવળદર્શનાવરણીય – જેના ઉદયે રૂપી કે અરૂપી
સકલ પદાર્થોને સામાન્ય બોધ થાય એવા કેવળ
દર્શનને જે આવરે-રોકે છે. ૧૫. નિદ્રા – જેના ઉદયે નિદ્રાવસ્થામાંથી સુખપૂર્વક
જાગી શકાય તે. ૧૬. નિદ્રાનિદ્રા-જેના ઉદયે નિદ્રાવસ્થામાંથી દુઃખપૂર્વક
મુશ્કેલીથી જાગૃત થવાય તે.. ૧૭. પ્રચલા – જેના ઉદયે બેઠા બેઠા અને ઊભા ઊભા
પણ નિદ્રા આવે તે. ૧૮. પ્રચલાપ્રચલા જેના ઉદયે ચાલતાં ચાલતાં પણ
નિદ્રા આવે તે. ૧૯. શિશુદ્ધિ –જેના ઉદયે નિદ્રાવસ્થામાં દિવસે ચિંત
વેલું કામ રાત્રિએ જાગતાની જેમ જીવ કરે તે. [ પ્રથમ સંઘયણવાળા જીવને શિશુદ્ધિ-સત્યાનદ્ધિ
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિદ્રાના સમયે વાસુદેવથી અડધું બળ હોય છે. બીજા સંઘયણવાળાઓને પિતાના બળથી બમણું બળ હોય છે. આ નિદ્રાના ઉદયવાળા જીવ
નરકગામી જાણવા.] ૨૦ નીચગેત્ર – જેના ઉદયે નીચ કે હલકા કુળમાં
જન્મ થાય તે. ૨૧. અશાતા વેદનીય – જેના ઉદયે જીવને શરીર
દુઃખને અનુભવ થાય છે. ૨૨. મિથ્યાત્વમેહનીય –જેના ઉદયવીતરાગના વચ
નથી વિપરીત શ્રદ્ધા થાય છે. અથવા દેવગુરૂ ધર્મ પ્રત્યે શ્રદ્ધા ન થવા દે તે.
(સ્થાવરદશક) ૨૩. [૧] સ્થાવર(નામકર્મ) –જેના ઉદયે જીવને સ્થાવર
પણું પ્રાપ્ત થાય તે. ૨૪. [૨] સૂક્ષ્મ(નામકર્મ) - જેના ઉદયે ચર્મચક્ષુથી ન
દેખી શકાય એવા સૂક્ષ્મ-નાનામાં નાના શરીર
વાળા જીવપણાની પ્રાપ્તિ થાય તે. ૨૫. [૩] અપર્યાપ્ત(નામકર્મ) - જેના ઉદયે જીવ
પિતાને ચગ્ય પર્યાપ્તિ પૂરી ન કરે તે.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૬ [૪] સાધારણ(નામકર્મ) – જેના ઉદયે અનંતા
જીવ વચ્ચે એક શરીરની પ્રાપ્તિ થાય તે. ર૭. [૫] અસ્થિર(નામકર્મ) –જેના ઉદયે દાંત આદિ
અવયવે અસ્થિર થાય તે. ર૮. [૬] અશુભ(નામકર્મ) – જેના ઉદયે નાભિથી
નીચેનું અંગ બીજાને અડવાથી અશુભ લાગે તે. ર૯ [૭] દર્ભાગ્ય(નામકર્મ) – જેના ઉદયે બધાને
અપ્રિય લાગે–ન ગમે તે. ૩૦. [૮] દુસ્વર(નામકર્મ) –જેના ઉદયે કાગડા અને
ગધેડા વગેરેની જેમ ખરાબ (કર્ણકટ) સ્વરની
પ્રાપ્તિ થાય તે ૩૧. [૯] અનાદેય(નામકર્મ) – જેના ઉદયે લોકોમાં
અમાન્ય વચનવાળે થાય તે. ૩ર. [૧૦] અપયશ(નામકર્મ)–જેના ઉદયે લેકમાં
અપકીર્તિ ને અપયશ ફેલાય તે. ૩૩. નરકગતિ(નામકર્મ) –જેના ઉદયે જીવને નરકમાં
ઉત્પન્ન થવું પડે તે. ૩૪. નરકાસુપૂવ(નામકર્મ) - ભવાંતરમાં વાંકા જતા
જીવને બળદની નાથની જેમ ખેંચીને નરકમાં લઈ જઈને મૂકે છે.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮
૩૫. નરકાસુ(નામકર્મ) – જેના ઉદયે જીવને ફરજિયાત નરકમાં રહેવું પડે તે.
(સોળકષાય) ૩૬. અનંતાનુબંધી કો –પર્વતની રેખા સમાન છે. ૩૭. અનંતાનુબંધી માન-પત્થરના થાંભલા
સમાન છે. ૩૮. અનંતાનુબંધી માયા-વાંસના મૂળ સમાન છે. - ૩ અનતાનુબંધી લોભ—કીરમજીના રંગ
સમાન છે. [ આ અનંતાનુબંધી ચાર કષાયે કહેવાય છે, જેના - ઉદયે જીવને સમકિત મળી શકતું નથી, ઉત્કૃષ્ટપણે
જીવનભર રહે અને પ્રાંતે નરક ગતિ પમાડે છે.] ૪૦. પ્રત્યાખ્યાનીય ક્રોધ–સુકાયેલા તળાવની
રેખા સમાન છે. ૪૧, પ્રત્યાખ્યાનીય માન–હાડકાંના થાંભલા
સમાન છે. કરા પ્રત્યાખ્યાની માયા મેંઢાના શિંગડા
સમાન છે. ૪૩. પ્રત્યાખ્યાનીય લે —ગાડાની માળી સમાન છે.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ આ પ્રત્યાખ્યાનાવરણીય ચાર કષાયે કહેવાય છે. તેના ઉદયે જીવ દેશવિરતીપણું પામી શકતું નથી, જે એક વર્ષ સુધી કાયમ ટકે છે અંતે તિર્યંચ
ગતિ પમાડે છે.] ૪૪. અપ્રત્યાખ્યાનીય ક્રોધરેતીની રેખા સમાન છે. ૪૫. અપ્રત્યાખ્યાનીય માન–લાકડાના થાંભલા
સમાન છે. ૪૬. અપ્રત્યાખ્યાની માયા–ગોમૂત્ર સમાન છે. ૪૭. અપ્રત્યાખ્યાનીય લેભ–કાજળના રંગ
સમાન છે. [ આ ચારે અપ્રત્યાખ્યાનાવરણય કષાયે કહેવાય છે. તેના ઉદયે જીવ સર્વવિરતિપણું યાને સંયમને પામી શકતું નથી. જે ચાર માસ સુધી રહે છે અને
પ્રાંતે મરીને મનુષ્યગતિમાં જાય છે.] ૪૮, સંજવલનનો ક્રોધ–પાણીની રેખા સમાન છે. ૪૯સંજવલનનું માન–નેતરની સોટી સમાન છે. ૫૦. સંજવલનની માયા–વાંસની છાલ સમાન છે. ૫૧. સંજ્વલનનો લોભ–હળદરના રંગ સમાન છે.
[ આ ચારે સંજ્વલનના કષાયે કહેવાય છે. તેના ઉદયે જીવ યથાખ્યાત ચારિત્ર પામી શકતું નથી.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦ તેની પંદર દિવસની સ્થિતિ છે અને તે દેવગતિ અપાવે છે.]
(હાસ્યષક) પર હાસ્ય –જેના ઉદયે જીવને સકારણ કે નિષ્કારણ - હાસ્ય-હાંસી ઉત્પન્ન થાય તે. ૫૩. રતિ-જેના ઉદયે જીવને સકારણ કે નિષ્કારણ
રતિ–પ્રેમ ઉત્પન્ન થાય તે. ૫૪. અરતિ – જેના ઉદયે જીવને સકારણ કે નિષ્કારણ
અરતિ–અપ્રેમ–અરુચિ થાય તે. ૫૫. ભય – જેના ઉદયે જીવને સકારણ કે નિષ્કારણ
કઈ પણ જાતને ભય પેદા થાય છે. ૫૬. શોક – જેના ઉદયે જીવને સકારણ કે નિષ્કારણ
શેક–સંતાપ-ખેદ પેદા થાય તે. પ૭, ગંછા – જેના ઉદયે જીવને સકારણ કે નિષ્કારણ દુગછા–તિરસ્કાર પેદા થાય તે.
(ત્રણ વેદ) ૫૮. પુરુષવેદ – જેના ઉદયે સ્ત્રીને ભેગવવાની ઈચ્છા
થાય છે, જે તૃણના અગ્નિ જેવે છે. ૫૯. સ્ત્રીવેદ- જેના ઉદયે પુરુષને ભેગવવાની ઈચ્છા
થાય તે, જે બકરીની લીંડીઓના જેવું છે. ૬૦. નપુંસકવેદ- જેના ઉદયે સ્ત્રી-પુરુષ બંનેને ભગવ
વાની ઈચ્છા થાય છે, જે નગરના દાહ સરખે છે.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૬ કષાય + ૬ હાસ્યાદિ ષ + ૩ વેદ મળી= કુલ ૨૫ ભેદ ચારિત્રમેહનીય કર્મના કહેવાય છે. તેમાં હાસ્યાદિ ૬ અને ૭ વેદ–એ નવ નેકષાય કહેવાય છે. ] તિર્યંચગતિ(નામકર્મ)–જેના ઉદયે જીવ તિર્યંચમાં
ઉત્પન્ન થાય તે. દર, તિર્યંચાનુપૂર્વી(નામકર્મ) – જે ભવાંતરમાં વાંકા
જતા જીવને બળદની નાથની જેમ, તિર્યંચગતિમાં
લાવીને મૂકે તે. ૩. એકેદ્રિયજાતિ(નામકમ)-જેના ઉદયે જીવને એકે
દ્રિયપણું પ્રાપ્ત થાય તે. (પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ,
વાયુ ને વનસ્પતિના છ એકેંદ્રિય કહેવાય છે) ૬૪. બેઈન્દ્રિયજાતિ(નામકર્મ)–જેના ઉદયે જીવ બેઈન્દ્રિ
યપણું પામે તે. (શંખ-કોડા–ગંડેલા–અળસિયાલાળિયા–કરમિયા–પુરા વગેરે જીવે બેઈન્દ્રિયવાળા
કહેવાય છે.) ૫. તેઈન્દ્રિયજાતિ(નામકર્મ) - જેના ઉદયે જીવ
તેઈન્દ્રિયપણું પામે તે. (માંકડ, જૂ, લેખ, કીડી, મકડા, ધનેડા, ઈયળ, છાણ ને વિષ્ટાના કીડા, ઉધેઈ, ઘીમેલ વગેરે ત્રણ ઈન્દ્રિયવાળા
કહેવાય છે.) ૬૬. ચઉરિદ્રિયજાતિ(નામકર્મ) – જેના ઉદયે જીવ ચઉ
રિદ્રિય પણું પામે તે. (વીંછી, ભમરા, ભમરી,
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
માંખા, માંખી, તીડ, ડાંસ, મચ્છર, કંસારી,
કળિયા વગેરે જીવે ચાર ઇંદ્રિયવાળા જાણવા.) ૬૭. અશુભવિહાચોગતિ(નામકર્મ)–જેના ઉદયે જીવને
ઊંટ ને ગધેડા વગેરેની જેમ અશુભ-ખરાબ
ચાલવાની ગતિ પ્રાપ્ત થાય છે. જે ૬૮. ઉપઘાત(નામકર્મ) – જેના ઉદયે જીવને રસળી,
પડછી , ચેરદાંત વગેરે પિતાના જ અવય
વડે પિતે જ હણાય તે. ૬૯ અશુભ વર્ણ(નામકર્મ) – જેના ઉદયે જીવને શરીરે
નીલ તથા કૃષ્ણરૂપ અશુભ વર્ણ પ્રાપ્ત થાય તે. ૭૦. અશુભ ગંધ(નામકર્મ) – જેના ઉદયે જીવને
અશુભ ગંધની-દુર્ગધની પ્રાપ્તિ થાય તે. ૭૧. અશુભ રસ(નામકર્મ) –જેના ઉદયે જીવ
અશુભ–ખરાબ રસ-વિરસની પ્રાપ્તિ થાય તે. ૭ર. અશુભ પશ(નામકર્મ)- જેના ઉદયે જીવને
ભારે, લૂખે અને ખરબચડે વગેરે અશુભ સ્પર્શ
પ્રાપ્ત થાય તે. ૭૩. ઋષભનારાચ સંઘયણ(નામકમ) – જેના ઉદયે
બે બાજુ મર્કટબંધી અને તેની ઉપર પાટે હોય,
એ હાડકાને બાંધે પ્રાપ્ત થાય તે. ૭૪. નારા સંઘયણ(નામકર્મ)- જેના ઉદયે બંને
બાજુ મર્કટબંધ હોય એવો હાડકાને બાંધે પ્રાપ્ત થાય તે.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૫. અર્ધનારાચ સંઘયણ(નામકર્મ) – જેના ઉદયે
એક જ બાજુ હાડકાને બાંધે પ્રાપ્ત થાય તે. ૭૬. કીલિકા સંઘયણ(નામકર્મ) – જેના ઉદયે પર
સ્પર મળેલાં હાડકાંને ખીલીને બંધ હોય તે. ૭૭. છેવટું સંઘયણ(નામકર્મ) - જેના ઉદયે હાડકાં
પરસ્પર અડીને રહેલાં હોય (એવું છેવટનું-હલકું
સંઘયણ) તે. ૭૮. ન્યધપરિમંડળ સંસ્થાન(નામકમ) – જેના
ઉદયે વડની જેમ નાભિની ઉપરનું અંગ સુલક્ષણ
હોય તે. (સંસ્થાન=શરીરને આકાર.) ૭૯. સાદ સંસ્થાન(નામકર્મ)–જેના ઉદયે નાભિની
નીચેનું અંગ સારું હોય પણ ઉપરનું અંગ
ખરાબ હોય તે. ૮૦. વામન સંસ્થાન(નામકર્મ) – જેના ઉદયે ઉદર,
હૃદય વગેરે સુલક્ષણ હેય અને હાથ, પગ, માથું
ને ડોક વિલક્ષણ યાને પ્રમાણ રહિત હોય તે. ૮૧. કુજ સંસ્થાન(નામકર્મ) - જેના ઉદયે હાથ,
પગ, માથું ને ડોક પ્રમાણસર હેય અને ઉદર,
હૃદય ને પીઠ પ્રમાણ રહિત હોય તે. ૨. હુંડક સંસ્થાન(નામકર્મ)–જેના ઉદયે સર્વ
અવયં પ્રમાણ વિનાનાં બેડેળ હોય તે.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુણ્ય તત્વના કર ભેદની સંક્ષિસ ગણતરી નામકર્મના
–૩૭ ભેદ આયુષ્યકર્મના વેદનીયકર્મને
– ૧ , ગેવકર્મને
ઇ
-
|
-
કુલ –૪૨ ભેદ પાપતત્વના ૮૨ ભેદની સંક્ષિપ્ત ગણતરી નામકર્મના
–૩૪ ભેદ . આયુષ્યકર્મને
– ૧ છે વેદનીયકર્મને
– ૧ , ગોત્રકમને જ્ઞાનાવરણકર્મના દર્શનાવરણકર્મના મેહનીયકર્મના -૨૬, અંતરાયકર્મના
• ૨
૮
પાંચમું આશ્રવતત્ત્વ આશ્રવતત્વના કર ભેદની સંક્ષિપ્ત ગણતરી ૫ ઈન્દ્રિય–૧. સ્પશેદ્રિય, ૨. રસનેંદ્રિય, ૩.
ધ્રાણેદ્રિય, ૪. ચક્ષુરિન્દ્રિય, ૫. શ્રોત્રંદ્રિય. ૪ કષાય–૧. ક્રોધ, ૨. માન, ૩. માયા, ૪. લેભ. ૫ અવત–૧. પ્રાણાતિપાત, ૨. મૃષાવાદ, ૩.
અદત્તાદાન, ૪. મૈથુન, ૫. પરિગ્રહ,
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩ યોગ-૧. મનેગ, ૨. વચનયોગ, ૩. કાયયેગ. ૨૫ ક્રિયાયોગ–કાયિકી વગેરે ૨૫ કિયાઓ છે.
કર કુલ ભેદ
પચ્ચીશ ક્રિયાઓ ૧. કાયિકી ક્રિયા – કાયાને જયણા વિના પ્રવર્તાવતાં
જે કિયા લાગે છે. ૨. અધિકરણિકી ક્રિયા – ઘંટી વગેરે અધિકરણે
(સાધને) દ્વારા જીને નાશ કરે છે. ૩. પ્રાષિકી ક્રિયા – જીવ અને અજીવ (જડ)
પદાર્થ ઉપર ઠેષ કરે તે. ૪. પરિતાપનિકી ક્રિયા – પિતાને અને બીજાને
પરિતાપ ઉપજાવે તે. ૫. પ્રાણાતિપાતિકી ક્રિયા – એકેંદ્રિયાદિ કેઈ પણ
જીવને હણ કે હણાવે તે. ૬. આરંભિકી ક્રિયા – ખેતી વગેરે આરંભ-સમારંભનાં
કાર્યો કરવા-કરાવવાથી લાગતી કિયા. ૭. પારિગ્રહિક ક્રિયા – મેહમૂચ્છ કે મમતાપૂર્વક
ધન-ધાન્યાદિકનો સંગ્રહ કરે તે. માયાપ્રત્યયિકી ક્રિયા – છળ-કપટ કે પ્રપંચ કરી બીજાને છેતરવાથી કે ફસાવાથી જે કિયા લાગે તે.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯ મિથ્યાદર્શનખત્યચિકી ક્રિયા – જિનવચનની અશ્રદ્ધા
કરવાથી, તેમજ વિપરીત-વિરૂદ્ધ પ્રરૂપણ કરવાથી
જે ક્રિયા લાગે તે. ૧૦. અપ્રત્યાખ્યાનિકી ક્રિયા – પચ્ચકખાણ વગેરે નહિ
કરવાથી જે સર્વવસ્તુની ક્રિયા લાગે છે. ૧૧. દષ્ટિકી ક્રિયા – કુતૂહલથી હાથી, ઘેડા, સિંહ, વાઘ,
વાંદરા વગેરેના (સરઘસ) ખેલ જેવાથી, હોર્સ રેસ, વગેરે પ્રાણીઓને ત્રાસદાયક દશ્ય નિહાળવાથી
જે કિયા લાગે છે. ૧૨. સ્મૃષ્ટિકી [ પૃથ્વિકી] ક્રિયા – મોહવશ થઈ સ્ત્રી
પુરુષ કે સુકુમાળ વસ્તુ વગેરેને સ્પર્શ કરવાથી જે કિયા લાગે છે. અથવા રાગભાવથી–પ્રેમભાવ વગેરેથી પૂછવા થકી લાગતી જે કિયા તે
પ્રચ્છિકી” ક્રિયા કહેવાય. ૧૩. પ્રાતિત્યકી ક્રિયા – બીજાને ઘેર હાથી, ઘેડા વગેરે
પશુપાણીને દેખી, તેના ઉપર ઈર્ષ્યા–કરવાથી જે - ક્રિયા લાગે છે. ૧૪. સામંતેપનિપાતિકી ક્રિયા – પિતાનાં પશુ–પ્રાણી
વગેરેને જોવા આવેલા લેકને પ્રશંસા કરતા સાંભળી, હર્ષ થવાથી જે કિયા લાગે છે, અથવા ઘી–તેલ વગેરેનાં ભાજન ઉઘાડાં મૂકવાથી જે ક્રિયા લાગે તે.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૭
૧૫. નૈસૃષ્ટિકી ક્રિયા – માલિક વગેરના હુકમથી શસ્ત્રાદિ
ઘડાવવાથી–બનાવરાવવાથી જે કિયા લાગે છે. સ્વાહસ્તિકી ક્રિયા – નોકર-ચાકરને કરવાલાયક કામ અભિમાનથી પિતાને હાથે કરવાથી જે કિયા
લાગે તે. ૧૭. આયનિકી [આજ્ઞાનિકી ] ક્રિયા-જીવ પાસે કાંઈ
મંગાવવાથી જે કિયા લાગે તે આયનિકી અને જીવ કે અજીવને આજ્ઞા કરવાથી જે ક્રિયા લાગે
તે આજ્ઞાનિકી કિયા કહેવાય છે. ૧૮. વિદારણિકી કિયા – જીવ કે અજીવને વિદારવાથી
કે ફાડવાથી જે કિયા લાગે તે, અથવા કોઈના બેટા અછતા ગુણને કહી તેની આબરૂને ધક્કો
લગાવવાથી જે ક્રિયા લાગે છે. ૧૯ અગિકી ક્રિયા – ઉપગ રાખ્યા સિવાય
ઉપગ શૂન્યપણે ઊઠતાં, બેસતાં, ચાલતાં (હર
કઈ પ્રવૃત્તિમાં) જે ક્રિયા લાગે છે. ૨૦. અનવકાંક્ષા પ્રત્યયિકી ક્રિયા – શ્રી વીતરાગદેવે
ફરમાવેલ વિધિમાં અનાદર આદિ કરવાથી જે
ક્રિયા લાગે છે. ૨૧. પ્રાયોગિકી ક્રિયા – મન, વચન ને કાયાના દોષિત
પ્રગથી–આચરણથી જે ક્રિયા લાગે તે.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫.
૨૨. સમાદાનિકી ક્રિયા – જેમાં આઠે કનું સમુદ્રિત પણે—ગ્રહણ થાય તેવી કાઈ પણુ પાપપ્રવૃત્તિ કરવાથી જે ક્રિયા લાગે તે.
૨૩. પ્રેમિકી ક્રિયા – માયા અને લાલવડે ખીજાને પ્રેમ ઉપજાવવાથી જે ક્રિયા લાગે તે.
૨૪. ફ્રેષિકી ક્રિયા – ક્રોધ અને માનથી ગભર્યાં વચન વડે બીજાને દ્વેષ ઉત્પન્ન થાય તેવું કરવું તે.
૨૫. ઈયાઁપથિકી ક્રિયા – ચાલતાં ગમનાગમન કરતાં પાપ લાગે તે અથવા કેવળીને માત્ર યાગવડે એ સમ યૂના અધ થાય તે.
છઠ્ઠું સવરતત્ત્વ
સવરતત્ત્વના ૫૭ ભેદ
સમિતિ, ગુપ્તિ, પરિષહ, યતિધમ, ભાવના, ચારિત્ર એ
ક્રમશઃ
+ ૩ + ૨૨ + ૧૦ + ૧૨ + ૫= ૫૭.
કુલ ભેદ. સમિતિ = સારી રીતે ઉપયોગપૂર્વક પ્રવૃત્તિ કરવી અથવા કાળજી રાખવી તે.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુપ્તિ = અશુભ મન, વચન ને કાયાને અશુભ ગથી
રેકી અને શુભ ગમાં લાવવા તે.
પરિષહ = કર્મની નિર્જરા અથે સમભાવે દુઃખને સહન
કરવાં તે. યતિધર્મ = વિભાવદશામાં પડતા જીવને શુદ્ધ આત્મ
દિશામાં લાવવારૂપ સાધુધર્મ – મુનિધર્મ. ભાવના = મેક્ષ મેળવવાની ઈચ્છારૂપ સંવેગ અને સંસાર
ઉપરના મેહને ઘટાડવારૂપ વૈરાગ્યને અંગેની જે
શુભ ભાવના – વિચારણા કરવી તે. ચારિત્ર = હિંસાદિ સાવદ્ય યોગને ત્યાગ કરી શુદ્ધ
આત્મદશામાં સ્થિરતા મેળવવી તે, કે જેનાથી આત્માનાં સંચિત કર્મો ખાલી થાય છે.
પાંચ સમિતિ ૧. ઈસમિતિ =જવા કે આવવામાં જ્યણા રાખવી તે. ૨. ભાષાસમિતિ = દેષ રહિત વચન બોલવું તે. ૩. એષણાસમિતિ = ૪૨ દેષ રહિત આહારાદિલે તે.
આદાન – નિક્ષેપણસમિતિ= વસ્ત્ર, પાત્ર વગેરેને જોઈ–પ્રમાજીને લેવા-મૂકવાં તે.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫. પારિકાપનિકાસમિતિ = મળ, મૂત્ર વગેરે જવાકુલ ભૂમિ જઈને નિર્જીવ – સ્થળ પરઠવવાં તે.
[ત્રણ ગુપ્તિ] ૬. મનેગુપ્તિ = શુભ કે અશુભ, બંને પ્રકારના સંકલ્પને - ત્યાગ કરે તે. ૭. વચનગુપ્તિ = ખપ પૂરતું પાપરહિત વચન બોલવું તે.
કાયગુપ્તિ = કાયાના વ્યાપારને નિયમ કરે; અથવા સર્વથા કાયયેગને રોધ કરે તે. [ ઉપર્યુક્ત પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિએ અષ્ટ પ્રવચનમાતા કહેવાય છે, કારણ કે તે ચારિત્ર પાલનમાં માતા જેમ પિતાના બાળકને પિષે તેમ ચારિત્રને પોષે છે. ]
[૨૨. પરિષહ ] ૯ [૧] ક્ષુધા પરિષહ = ભૂખથી ઉત્પન્ન થતી વેદનાને
સમભાવે સહન કરવી તે. ૧૦. [૨] પિપાસા પરિષહ = તૃષા (તરસ)થી ઉત્પન્ન
થતી વેદનાને સમભાવે સહન કરવી તે. ૧૧. [૩] શીત પરિષહ = ઠંડી ટાઢ)થી , , ૧૨. [૪] ઉષ્ણ પરિષહ= તાપ (ગરમી)થી , ,
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬
૧૩. [૫] દંશ-મત્સર પરિષહ = ડાંસ – મચ્છરિયાં –
જૂ-માંકડ આદિના ડંખને સમભાવે સહતે. ૧૪. [૬] અચલ પરિષહ = નવા વસ્ત્રથી હર્ષ અને જૂનાં
-ફાટલાં કે જીર્ણ વસ્ત્રથી ખેદ ન કરે તે. ૧૫. [૭] અરતિ પરિષહ =રોગાદિકથી ચિંતામાં અરતિ
– અણગમે કે કંટાળે ન લાવતાં, સમતા
ભાવમાં રહેવું તે. ૧૬. [૮] સ્ત્રી પરિષહ = સ્ત્રીના હાવભાવ જોઈને, તેના
ઉપર મેહિત ન થતાં, મનને સ્થિર રાખવું તે. સ્ત્રીવર્ગ તરફથી થતા પ્રતિકૂળ સંગમાં
પણ અવિકારી રહેવું તે. ૧૭. [૯] ચર્ચા પરિષહ = ગામેગામ આળસ રહિત
સહર્ષ વિહાર કરે છે અથવા પ્રતિકૂળ વિહારમાં પણ કંટાળવું નહિ અને સમભાવે
ચાલવું તે. ૧૮. [૧૦] નિષદ્યા પરિષહ=સ્મશાન, નિજન ઘર કે
વેરાન પ્રદેશમાં કાઉસ્સગ્ગ ધ્યાને રહેતાં ચેર,
ડાકુ કે શિકારી પ્રાણીઓથી પણ બીવું નહિ તે ૧૯ [૧૧] શય્યા પરિષહ = ઊંચી, નીચી કે પ્રતિકૂળ
ભૂમિ ઉપર સંથારે કરવાથી ઉત્પન્ન થતા દુઃખને સમ્યફ સહન કરવું તે.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦. [૧૨] આકાશ પરિષહર કેઈનાં આક્રોશયુક્ત-ક્રોધ
વાળાં વચને સાંભળીને પણ તેના ઉપર વૈષ ન કરતાં સમતા રાખવી તે. વધ પરિષહ = કઈ પણ વધ કરે – મારવા આવે તે પણ તેના ઉપર દ્વેષ ન કરે, પરંતુ
તેની દયા ચિંતવવી અગર સમતા રાખવી તે. ૨૨. [૧૪] યાચના પરિષહ = ચક્રવર્તિ વગેરે પણ ચારિત્ર
લઈને ભિક્ષા લેવા જતાં લજજા ન પામે તે. ૨૩. [૧૫] અલાભ પરિષહ = ગૃહસ્થને ત્યાં કાંઈ પણ
ચીજ લેવા જતાં, જોઈતી વસ્તુ ન મળે તે
પણ મનમાં ખેદ કે દુઃખ ન લાવે તે. ૨૪. [૧૬] રેગ પરિષહ = રોગથી ઉત્પન્ન થયેલી વેદનાને
સારી રીતે સહન કરે “હાય ય કે આર્તા
ધ્યાન ન કરે અને સમભાવે સહી લે તે. ૨૫. [૧૭] તૃણપર્શ પરિષહ = ડાભની શય્યાએ સૂતાં,
તેની અણી વાગવા છતાં પણ મનમાં દુઃખ
ન લાવે તે. ૨૬. [૧૮] મલપરિષહ = પરસેવે, મેલ વગેરે શરીર
ઉપર ચડવાથી ગંધાય, તેથી ખેદ ન ધરે. ર૭. [૧૯] સત્કાર પરિષહ = માન કે આદર મળવાથી
મનમાં અભિમાન ન લાવે તે.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮. [૨૦] પ્રજ્ઞા પરિષહ = બુદ્ધિ સારી હોય તેથી શાસ્ત્ર
નિષ્ણુત થયેલ હોય અને લોકો તરફથી પૂછાયેલા પ્રશ્નોને સચોટ જવાબ આપવાની શક્તિ હય, જેથી લેકે બહુમાન કરે, તે
દેખી ગર્વ ન કરે તે. ર૯. [૨૧] અજ્ઞાન પરિષહ = પિતે ભણવા માટે ખૂબ
મહેનત કરે, છતાં ન આવડે, અક્ષર ન ચડે, તેથી દિલમાં દીનતા ન લાવે પણ એમ વિચારે કે, મારે જ્ઞાનાવરણીય કર્મને ઉદય જાગે છે, તે તપથી તેમજ જ્ઞાન –
જ્ઞાનીઓની ભક્તિ વગેરે કરવાથી ટળી જશે. ૩૦ [૨૨] સમકિત પરિષહ = “શ્રીવીતરાગ દેવે કહ્યું
તે જ સાચું છે,” એ પ્રકારે શ્રદ્ધા રાખે, પણ શાસ્ત્રની સૂક્ષ્મ વાતની સમજણ ન પડે તે પણ એ સાચું હશે કે કેમ? એવી શંકા દિલમાં ન લાવે તે.
[દશવિધ યતિધર્મ | ૩૧ [૧] ક્ષમા ધર્મ = ક્રોધને અભાવ યાને ગમે તેવા
સંગમાં પણ ક્ષમા – ક્ષતિ – કે સમતા રાખવી તે-ગુસ્સે ન કરે તે.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
• [૨] માર્દવ ધર્મ = મૃદુતા -નમ્રતા રાખવી યાને
ગર્વ ન કર તે ૩૩. [૩] આર્જવ ધર્મ =સરળતા રાખવી વક્રતા છોડવી
તે યાને છળ-કપટ ન કરવું તે. ૩૪. [૪] મુક્તિ ધર્મ = નિભતા યાને લેભવૃત્તિ
છોડી સંતેષવૃત્તિ રાખવી તે. ૩૫. [૫] તપ ધર્મ = ઈચ્છાના નિધિરૂપ વિવિધ
પ્રકારે તપ કરે તે. [૬] સંયમ ધર્મ=ચારિત્રધર્મ જે પ્રાણાતિપાતાદિ
યાને જીવહિંસા વગેરે પાંચ આશ્રને ત્યાગ, પાંચ ઇન્દ્રિયને નિગ્રહ, ચાર કષાયોને જય, અને ત્રણ દંડની નિવૃત્તિરૂપ ૧૭
પ્રકારે છે. ૩૭. [૭] સત્ય ધર્મ = ક્રોધ, લોભ, ભય કે હાસ્યથી
પણ જૂઠું ન બોલવું તે, યાને સાચું બોલવું તે. ૩૮. [૮] શૌચ ધર્મ = પવિત્રતા. તે બે પ્રકારે છે.
૧. દ્રવ્ય શૌચ અને ૨. ભાવ શૌચ. હાથ, પગ વગેરે અવયવે શુદ્ધ રાખવા તથા ૪૨ દેષ રહિત આહાર–પાણી લેવાં તે દ્રવ્ય શૌચ, અને આત્માના શુદ્ધ પરિણામ રાખવા તે ભાવ શૌચ કહેવાય છે.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯ [૯] અકિંચનત્વ ધર્મ = સર્વ પ્રકારના પરિગ્રહ
ઉપરથી મેહ રહિત થવું તે. ૪૦. [૧૦] બ્રહ્મચર્ય ધર્મ = સર્વ પ્રકારના મૈથુનને ત્યાગ.
(નવ પ્રકારે ઔદારિક શરીરધારી મનુષ્યને તિર્યંચ સંબંધી તથા નવ પ્રકારે દેવતા સંબંધી–એમ ૧૮ પ્રકારના મૈથુનને—વિષયસેવનને ત્યાગ.)
બાર ભાવના ૪૧. [૧] અનિત્ય ભાવના–આ સંસારમાં શરીર, ધન, ધાન્ય, કુટુંબ પરિવાર વગેરે દશ્ય સર્વ વસ્તુઓ
અનિત્ય છે—કાયમી નથી” એવું ચિંતવવું તે. કર. [૨] અશરણ ભાવના-જન્મ, મરણનાં દુઃખેથી
બચવા માટે જીવને આ સંસારમાં ધર્મ સિવાય
કેઈનું પણ શરણ નથી—એવું ચિંતવવું તે. ૪૩. [૩] સંસાર ભાવના–આ અનાદિ અનંત સંસાર
આધિ, વ્યાધિ ને ઉપાધિઓથી ભરપૂર છે, જન્મ જરા ને મરણનાં ભયંકર દુઃખેની ખાણ છે. સ્વાથી સંસારમાં કઈ કેઈનું નથી, માતા મરીને સ્ત્રી થાય છે, પિતા મરીને પુત્ર થાય છે, પુત્ર મરીને પિતા બને છે. એ પ્રકારે અસાર સંસારની વિવિધ ઘટમાળની વિચિત્રતા ભાવવી તે,
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪ [૪] એકત્વ ભાવના–જીવ એકલે જ જન્મે છે.
અને એકલે જ મરણ પામે છે. એક જ કર્મ બાંધે છે અને એક જ પિતાનાં બાંધેલા કર્મો ભેગવે છે. માતા, પિતા, કુટુંબકબીલે, ધન કે દેલત વગેરે દેખાતી કઈ પણ ચીજ સાથે આવતી નથી, તમામ છેડીને એકલાને જ ચાલ્યું
જવાનું છે વગેરે એકાકીપણુંની ચિંતવના કરવી તે. ૪૫. [૫] અન્યત્વ ભાવના–આત્મા શરીરથી અન્ય છે–
જુદે છે. શરીર અનિત્ય છે, હું નિત્ય છું, શરીર જડ છે, હું ચેતન છું. શરીરના રૂપ, રસ, ગંધાદિ ગુણે છે, આત્માના જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રાદિ ગુણે છે. શરીર ક્ષણભંગુર છે, નાશવંત છે. હું અજરઅમર-અવિનાશી છું માટે આ શરીરને છેદે, ભેદે, કાપે, બાળે કે ગમે તેમ કરે, તેથી મારા આત્માનું છેદન–ભેદન–દહન આદિ કાંઈ પણ થતું નથી, કારણ કે શરીર ને આત્મા અન્ય છે–ભિન્ન
છે, વગેરે ચિંતવના કરવી તે. ૪૬. [૬] અશુચિત્વ ભાવના–આ શરીર લેહી–માંસ
મજા–અસ્થિ–મળ-મૂત્ર–પરુ વગેરે દુર્ગધમય અપવિત્ર વસ્તુઓનું સંગ્રહસ્થાન છે. કારણ કેશહેરની ગટરની જેમ પુરુષના શરીરનાં નવ
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વારમાંથી અને સ્ત્રીના બાર દ્વારમાંથી નિરંતર
અશુચિ વહ્યા જ કરે છે, એવું ચિતવવું તે. ૪૭. [૭] આશ્રવ ભાવના–દયાથી અને દાન વગેરેથી
શુભ કર્મ બંધાય છે અને વિષય-કષાયાદિકથી અશુભ કર્મ બંધાય છે, તેથી આત્મા મલીન થાય છે, એવું ચિંતવવું તે. (દયા ને દાન એ બે વ્યવહારથી ઉપાદેય છે, આચરવા લાયક છે, પરંતુ ઈષ્ટ નગરે પહોંચવા માટે અજાણ્યા પ્રવાસીને જેમ ભેમિયાના સાથની આવશ્યકતા રહે છે તેમ મેક્ષ નગરમાં પહોંચવા માટે શરૂઆતમાં દયાદાન ભેમિયા સમાન છે, માટે અપનાવવા લાયક છે, પરંતુ ઈષ્ટ નગરે પહોંચ્યાથી ભેમિયાને વિદાય અપાય છે, કારણ કે તેની જરૂરત નથી, તેમ અહીં પણ શુભ કર્મબંધનથી આત્મા જરૂર મલીન થાય છે, પરંતુ તે મલીનતા અંતે દૂર થાય છે
અને આત્મા છેવટે શાશ્વત સુખને ભક્તા બને છે.) ૪૮. [૮] સંવર ભાવના–અહિંસા, સત્ય, ચોરીને ત્યાગ,
બ્રહ્મચર્ય તથા નિષ્પરિગ્રહતા, એ પાંચ સંવર છે તેનું પાલન આવતાં કર્મને રોકનાર છે, તથા પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિ આદિને આદરવાથી –આચરવાથી આશ્રવને રોધ થાય છે, એવું ચિંતવવું તે.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૯ [] નિજ રા ભાવના–બાર પ્રકારના ઈછાના
નિરોધરૂપ તપથી કમને ધીરે ધીરે ક્ષય થાય છે, - એવું ચિંતવવું તે. ૫૦. [૧૦] લેકસ્વભાવ ભાવના–બે પગ પહોળા કરી,
કેડ ઉપર હાથ મૂકી, ઊભા રહેલા પુરુષના આકારે ધર્માસ્તિકાયાદિ છ દ્રવ્યોથી ભરેલા આ ચૌદ રાજલેકનું ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ ને વિનાશના સ્વભાવવાળું
સ્વરૂપ ચિંતવવું તે. ૫૧. [૧૧] બેધિદુર્લભ ભાવના–આ અનાદિ અનંત
સંસારમાં, ચારે ગતિમાં પરિભ્રમણ કરતા જીવને અનંત પુણ્યરાશિથી લભ્ય, દેવેને પણ દુર્લભ એ મનુષ્ય જન્મ મળે છે. તેમાં આર્યક્ષેત્ર, ઉત્તમ કુળ, નિરોગી કાયા અને ધર્મશ્રવણની સામગ્રી આદિ મળી શકે છે, પણ જીવને સમ્યક્ દર્શન(સમકિત)ની પ્રાપ્તિ થવી ઘણું દુર્લભ છે,
એવું ચિંતવવું તે. પર [૧૨] ધર્મ ભાવના–આ સ્તર સંસાર મહાસાગર - તરવા માટે જહાજ સામે શ્રી વીતરાગદેવે કહેલે શુદ્ધ ધર્મ પામ તે દુર્લભ છે અને ધર્મના સાધક અરિહંત ભગવંતને ચોગ થવે તે તે અત્યંત દુર્લભ છે, એવી જે ચિંતવના કરવી તે.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ આ બાર ભાવના ઉપરાંત મૈત્રી, પ્રમેહ, કારુણ્ય ને માધ્યચ્ય, એ ચાર ભાવનાઓ પણ છે, તેથી ઉપરની બાર ભાવના સાથે આ ચાર ભાવના મળી કુલ ૧૬ ભાવનાઓ પણ કહેવાય છે. તથા આ સિવાયની દરેક મહાવ્રતની પાંચ પાંચ ભાવનાઓ
હવાથી ૫૪ ૫ = ૨૫ ભાવનાઓ પણ છે.] (૧) મૈત્રી ભાવના = સર્વ જીની સાથે મિત્રતા
રાખવી તે. (૨) પ્રમોદ ભાવના = ગુણીજનેના ગુણ દેખી હર્ષ–
આનદ પામ તે. (૩) કારૂણ્ય ભાવના = દરેક દુઃખી જીવે ઉપર દયા
ભાવ રાખવે તે. (૪) માધ્યચ્ય ભાવના = અજ્ઞાની કે મૂઢ પ્રાણીઓ
પ્રત્યે મધ્યસ્થપણું રાખવું તે; અથવા ગમે તેવા કટોકટીના પ્રસંગે પણ કેઈને બેટે પક્ષ ન કરે . અથવા કેઈને હૃદયથી તિરસ્કાર ન થાય અને તટસ્થતા જળવાય તેવી વિચારણું. [ આ ભાવનાઓથી ભાવિત થયેલ આત્મા તૂટી ગયેલ ધ્યાનધારાને પણ સાંધી આપે છે અને આત્મા ઉચ્ચ કેટિના આદેશને પંથે પ્રગતિ સાધે છે.]
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
હ૦
[પાંચ ચારિત્ર] ૫૩. [૧] સામાયિક ચારિત્ર= (સમ + આય + ઈ =
સામાયિક). જેથી સમપણને-સમતાને–રાગદ્વેષ રહિતપણાને લાભ થાય છે. [સમ = રાગદ્વેષ રહિતપણું. આય = લાભ] આ સામાયિક ચારિ ત્રના બે પ્રકાર છે(૧) દેશવિરતિ ચારિત્ર = અંશતઃ (યાને કેટલેક અંશે) સાવદ્ય ગની-વિરતિ–પાપયુક્ત પ્રવૃત્તિને ત્યાગ જે વિરતિવંત શ્રાવકને હોય છે.
(૨) સર્વવિરતિ ચારિત્ર = સર્વથા સાવધના ત્યાગ- રૂપ ચારિત્ર. જે સાધુઓને હોય છે. ૫૪. [૨] છેડેપસ્થાપનીય ચારિત્ર – પૂર્વના પર્યાને
(યાને કાચી યા નાની દીક્ષાને) છેદી પંચમહાવ્રતરૂપ ચારિત્ર લેવું તે, જેને “વડી દીક્ષા” કહે. વામાં આવે છે. તેના બે ભેદ છે– (૧) સાતિચાર = મહાવ્રતને ભંગ થવાથી ફરીથી દીક્ષા આપવી તે. (૨) નિરતિચાર = નવ દીક્ષિત શિષ્ય છજજીવણીયા અધ્યયન ભણી ગયા પછી વડી દીક્ષા લે છે. અથવા શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનના તીર્થના સાધુ શ્રી કેશી
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
કુમાર શ્રમણની જેમ ચાર મહાવ્રતમાંથી શ્રીમહાવરસ્વામીજીના તીર્થમાં આવી, પંચમહાવ્રતરૂપ
ધર્મને સ્વીકાર કરે તે નિરતિચાર ચારિત્ર કહેવાય. ૫૫. [૩] પરિહારવિશુદ્ધિ ચારિત્ર – વિશિષ્ટ પ્રકારને
તપ કરવાથી ચારિત્ર જીવનમાં વિશેષ શુદ્ધિ લાવે તે. ૫૬. [૪] સૂક્ષ્મપરાય ચારિત્ર – જ્યાં સૂક્ષ્મ
કષાયને ઉદય હોય તે. (દશમ ગુણસ્થાનનું
*પરિહારવિશુદ્ધિ ચારિત્રના વિશિષ્ટ તપની સમજુતિ એ છે કે, નવ સાધુનો ગ૭ નીકળે, તે પૈકી ચાર સાધુ તપ તપે, ચાર સાધુ વેયાવચ્ચ–ભક્તિ કરે અને એકને વાચનાચાર્ય તરીકે સ્થાપે. એ રીતે છ મહિના સુધી તપશ્ચર્યા કરે. પછીથી વેચાવચ્ચે કરનાર ચાર સાધુ તપ કરે અને તપ-કરનારા ચાર સાધુ વેયાવચ્ચ કરે, તે પણ ઉપર પ્રમાણે છ માસ પર્યત કરે. ત્યાર બાદ આચાર્ય છ માસ સુધી તપ કરે, સાત જણે વેયાવચ્ચ કરે અને એકને આચાર્ય સ્થાપે. એ રીતે ૧૮ મહિના સુધી તપ કરે તે “પરિહારવિશુદ્ધિ ચારિત્ર” કહેવાય છે.
જઘન્યથી–મધ્યમથી–ઉત્કૃષ્ટથી આ તપ ઉનાળામાં– એક બે અને ત્રણ ઉપવાસથી થાય છે.
શિયાળામાં– બે ત્રણ , ચાર છે , છે, ચોમાસામાં- ત્રણ ચાર , પાંચ , , દરેક વખતે પારણું આયંબિલથી કરે અને વૈયાવચ્ચ કરનાર રોજ આયંબિલ કરે-એ આ તપની વિશિષ્ટતા છે.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
નામ પણ “સૂફમસં૫રાય” કહેવાય છે, કારણ કે ત્યાં સૂક્ષ્મ કષાયે વર્તતા હોય છે, જે ઉપશમ શ્રેણિએ ચઢતા વિશુદ્ધ મનવાળા અને પડતા
સંકિલષ્ટ મનવાળા મનુષ્યને હોય છે.) ૫૭. [૫] યથાખ્યાત ચારિત્ર-જ્યાં સર્વથા કષાયના
ઉદયને અભાવ હોય તે. (ઓપશમિકને ૧૧ મે ગુણસ્થાનકે, ક્ષાયિક છઘસ્થ આત્માને બારમે ગુણસ્થાનકે અને કેવળ જ્ઞાનીને તેરમે ગુણસ્થાનકે આ ચારિત્ર હોય છે.)
સાતમું નિર્જરાતત્ત્વ નિર્જરા તત્વના બાર પ્રકાર છ પ્રકારને બાહ્ય તપ અને છ પ્રકારને અત્યંતર તપ–મળી બાર પ્રકારના તપથી કર્મની નિર્જરા થાય છે, માટે નિજ રાને જનક જે તપ તે પણ (કારણમાં કાર્યને ઉપચાર કરવાથી) નિર્જરા કહેવાય છે. - નિર્જરાના મુખ્ય બે ભેદ છે. ૧. સકામ નિર્જરા = ઈચ્છાપૂર્વક કષ્ટ સહન કરવાથી
થતી નિર્જરા. ૨. અકામ નિજર = અનિચ્છાએ ફરજિયાત કે બળા
ત્યારથી કષ્ટ સહન કરવાથી થતી નિજ રા.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
અથવા ૧. દ્રવ્ય નિર્જરા = જેમાં કષ્ટ ઘણું સહન કરવાનું
હોય અને તેથી લાભ થડે થતું હોય, એવી અન્ય લેકે તપ કરી જેને માને એવી તાપસેની કિયાથી થતી અ૫ નિર. ભાવ નિજર = જેમાં કષ્ટ સહન કરવાનું થોડું અને લાભ ઘણે થાય તેવા શુદ્ધ ચારિત્રથી થતી નિજરા.
(બાહ્ય તપના છ ભેદ) ૧. અનશન તપ = અશન, પાન, ખાદિમ ને સ્વાદિમ,
એ ચારે પ્રકારના આહારને ચેડા સમય માટે કે
વધુ સમય માટે જે ત્યાગ તે. ૨. ઉનેદરિકા તપ = ભૂખ કરતાં ઓછું ખાવું તે. ૩. વૃત્તિ સંક્ષેપ = ખાવાપીવાની કે બીજી જરૂરિયાતી
ચીજોની વપરાશમાં ઘટાડો કરે છે. અથવા ૧૪ નિયમ ધરવા તે. (ઓછામાં ઓછી જરૂરિયાતી
ચી રાખી, બાકી બધીને ત્યાગ કરે તે). ૪. રસાત્યાગ = દૂધ, દહીં, ઘી, તેલ વગેરેના રસની
લેલુપતાને ત્યાગ કરે તે. ૫. કાયકલેશ = લેચ તથા કાઉસ્સગ્ગ વગેરે દ્વારા
કાયાને દમવી તે. (સુખશીલિયાપણાને છાંડી સહનશીલતાને ગુણ કેળવો તે)
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૪
૬. સંસીનતા = વિષયવાસના રેકવી, અથવા અંગે
પાંગ સંકેચી રાખવાં તે - ' [ અત્યંતર તપના છ ભેદ ] ૭. પ્રાયચ્છિત્ત = લાગેલા ની ગુરુ પાસે આલેયણું
લેવી તે. ૮. વિનયતપ = જ્ઞાન, જ્ઞાની, તેમજ ગુણિજનેને
વિનય કરે તે. ૯. વૈયાવૃત્ય (વેયાવચ્ચ) તપ = ગુરુની સેવા-ભક્તિ
કરવી તે. ૧૦. સ્વાધ્યાય તપ = ૯૧. વાચના, ૨ પૃચ્છના, ૩. પરા
વર્તાના, ૪. અનુપ્રેક્ષા, તથા ૫. ધર્મકથા, એ પાંચ પ્રકારે સ્વાધ્યાય કર યાને ધર્મને અભ્યાસ
કર તે. ૧૧. ધ્યાન તપ = આધ્યાન ને રૌદ્રધ્યાનને છોડી, ધર્મ
ધ્યાન ને શુકલ ધ્યાનમાં વર્તવું તે. અથવા શુભ
ધ્યાનમાં રહેવું તે. ૧૨. કાત્સર્ગ તપ = કર્મના ક્ષય માટે કાઉસ્સગ્ન
કરવું તે. * ૧. ગુરુ પાસેથી વાચના લેવી તે યાને નવો પાઠ લેવો તે; અર્થાત્ ભણવું તે ૨. પ્રશ્ન પૂછી શંકાને દૂર કરવી તે. ૩. ભણેલું સંભારી જવું તે યાને ભણેલાની આવૃત્તિ કરવી તે. ૪. અર્થનું ચિંતન કરવું તે. ૫ ધાર્મિક વાર્તા કહેવી તે, યાને ધર્મને ઉપદેશ આપે છે.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭પ
આઠમું બંધતત્ત્વ બંધ = આત્માની સાથે ખીર ને નીરની જેમ કર્મનું
જે બંધાવું–કમને જે સંબંધ તે બંધ કહેવાય.
તેના નીચે પ્રમાણે ભેદ છે. ૧. પ્રકૃતિબંધ = કર્મને સ્વભાવ જેમ સૂઠ વગેરેથી
બનેલે લાડ સ્વભાવથી વાયુને નાશ કરે છે, તેમ જ્ઞાનાવરણીય કર્મને સ્વભાવ આત્માના જ્ઞાનગુણને આવરે છે–ઢાંકે છે–રેકે છે. દર્શનાવરણીય કર્મને સ્વભાવ દર્શનને આવરે છે, એ પ્રકૃતિ
બંધ જાણે. ૨. સ્થિતિબધ = કર્મની સ્થિતિને – કર્મના કાળને
નિયમ. જેમ કોઈ લાડુ પાંચ દિવસ, ૧૦ દિવસ ૬ માસ પર્યત રહે અને ત્યાર બાદ વર્ણ, ગંધ, રસ ને સ્પર્શ પલટાઈ જાય અને બગડી જાય, તેમ કેઈક કર્મ ઉત્કૃષ્ટથી ૭૦ કડાકોડી સાગરોપમકાળ સુધી રહી નાશ પામે, કઈ કર્મ ઉત્કૃષ્ટ ૨૦ કે ૩૦ કડાકાડી સાગરોપમકાળ રહી નાશ પામે; તથા જઘન્યથી કઈ કર્મ આત્માની સાથે મુહૂર્ત કે અંતર્મુહૂર્તકાળ સુધી જ રહે અને પછી નાશ પામે, તેનું નામ સ્થિતિબંધ કહેવાય.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૬
૩. રસબંધ = કર્મમાં રહેલા શુભ કે અશુભ રસ
જેનાથી કર્મના સ્વભાવમાં તીવ્રતા ને મંદતા આવે તેને રસબંધ કહે. તેનું બીજું નામ “અનુભાગબંધ પણ છે. જેમ કેઈ લાડ મીઠે હોય, કેઈ કહે હોય, કેઈ તી હોય, કેઈમાં ઘી ગેળ વગેરે ઘણાં હોય અને કેઈમાં ઓછાં હોય, તેવી જ રીતે કોઈ કમને રસ તીવ્ર હેય, કોઈ કમને રસ મંદ હાય, એમ ઓછાવત્તા પ્રમાણમાં હોય તે રસબંધ કહેવાય.
૪. પ્રદેશબંધ = કર્મનાં દળિયાંને સંચય યાને
સ્થિતિ અને રસથી નિરપેક્ષ કર્મ દળેને સંખ્યાની પ્રધાનતાએ કરીને જ જે સંચય તે પ્રદેશબંધ કહેવાય. જેમકે કેઈ લાડુ શેરિયે હોય, કે - અડધા શેર-પ્રમાણને હય, કેઈ પાશેરિયે હાય કોઈ ચેડા પુદ્ગલેને બનેલું હોય તે કેઈનાને હોય અને ઘણું પુદ્ગલાણુઓને બનેલું હોય તે માટે હોય, તેમ કઈ કર્મમાં છેડા પ્રદેશ હોય અને કેઈ કર્મમાં વધુ પ્રદેશ હોય તે પ્રદેશ બંધ કહેવાય.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠ કર્મો, તેને સ્વભાવ, તેના ભેદ, ઉત્કૃષ્ટ ને જઘન્ય સ્થિતિ આદિ સંખ્યા કર્મનું નામ સ્વભાવ ભેદસંખ્યા ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ જઘન્યસ્થિતિ ઉપમા ૧ જ્ઞાનાવરણીય જ્ઞાનને આવરે ૫ ૩૦ કડાછેડી અંતર્મુહૂર્ત આંખના પાટા
સાગરોપમાં
સમાન ૨. દર્શનાવરણીય દર્શનને રેકે ૯ ૩૦ , , અંતમુહૂર્ત દ્વારપાળસમાન ૩. વેદનીય અવ્યાબાધ સુખ રેકે ૨ , , , ૧૨ મુહૂર્ત મધથીલેપાયેલ
તલવારને
ચાટવાસમાન ૪. મેહનીય ક્ષાયિકસમકિત ૨૮ ૭૦ , , અંતર્મુહૂર્ત મદિરા સમું
તથા ચારિત્રને રેકે ૫. આયુષ્ય અક્ષયસ્થિતિઘાતક ૪ ૩૩ ,, ,, અંર્તમહૃર્ત બેડીસમાન ૬. નામકર્મ અરૂપિત્રાદિગુણ ૧૦૩ ૨૦ , , ૮ મુહૂર્ત ચિતારા સમું
ઘાતક ૭. શેત્રકર્મ અગુરુલઘુત્વાદિ ઘાતક ૨ » » » » - કુંભાર સરખું ૮. અંતરાયકર્મ અનંતવીર્યઘાતક ૫ ૩૦ , , અંતર્મુહૂર્ત ભંડારીસરખું
કુલ ભેદ ૧૫૮
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮
આ કર્મના સ્વભાવની ઘટના ૧. જ્ઞાનાવરણીય કર્મને સ્વભાવ આંખે બાંધેલા પાટા
જે છે. જેમાં વિશાળ નેત્રવાળાની આંખે પાટા બાંધ્યા હોય તે તે જોઈ શકતું નથી, અથવા આ છે પાટે હોય તે આછું આછું જોઈ શકે, પરંતુ એકદમ સ્પષ્ટ ન જોઈ શકે તેમ જ્ઞાનનાં આછાં કે ઘેરા આવરણથી ઓછા કે વત્તા પ્રમાણમાં જ્ઞાન આવરાય છે, યાને ઓછાવત્તા પ્રમાણનું જ્ઞાન થાય છે.
૨. દર્શનાવરણીય કર્મને સ્વભાવ દ્વારપાળ(પાળિયા)
સરખે છે. જેમ દ્વારપાળથી રોકાયેલે માણસ રાજાદિને જોઈ શકતું નથી, તેમ દર્શનાવરણીય કર્મથી જીવ વિદ્યમાન વસ્તુઓને નિહાળી શકતે નથી.
૩. વેદનીય કર્મને સ્વભાવ મધથી લેપાયેલ તલવા
રની ધારને જીભથી ચાટવા સમાન છે. જેમ તલવારની ધારને ચાટતાં સુખ થાય, પણ સાથેસાથ જીભ પણ કપાય તેથી દુઃખ પણ થાય છે, તેથી સુખ ઉપજાવનાર શાતા વેદનીય અને દુઃખ ઉપજાવનાર અશાતા વેદનીય કર્મ કહેવાય છે.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪. મેહનીય કમને સ્વભાવ મદિરા સમાન છે.
મદિરા–દારૂ પીનાર જેમ ભાન–સાન ભૂલી જાય છે, લડથડિયાં ખાય છે, પટકાય છે, ગાંડા જેવા ચાળા કરે છે. નહિ બલવાનાં વચને બોલી નાંખે છે, તેમ મેહનીય કર્મના ઉદયવાળ આત્મા ભાનસાન ભૂલી અવળી ચાલે ચાલે છે, કારણ કે તેને હિતાહિતને ખ્યાલ રહેતું નથી. આયુષ્યકર્મને સ્વભાવ હાથ–પગમાં નાંખેલી બેડી સમાન છે. જેમ બેડીથી જકડાયેલે, તેની મુદત પૂરી થયા વિના ઈચ્છા કરે તે પણ છૂટી શકતે નથી, તેમ આયુષ્ય કર્મની મુદત પૂરી થયા વિના તે પહેલાં છતી ઇચ્છાએ પણ જીવ નીકળી શકતે નથી. નામકર્મને સ્વભાવ ચિતારા સરખે છે. જેમ ચતુર ચિતારે અનેક પ્રકારનાં ચિત્રો ચિતરે છે અને કેરા કાગળ વગેરેને વિવિધ રૂપકે આપે છે, તેમ નામકર્મ આત્માને વિવિધ રૂપકમાં મૂકે છે. યાને નામકર્મના ઉદયે જીવ પણ વિવિધરૂપવાળા ભ કરે છે. આ કર્મ એક જ જીવને અનેક રૂપમાં મૂકે છે માટે તેને ચિત્રકારની ઉપમા આપવામાં આવી છે.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦
૭. ગાત્રકના સ્વભાવ કુંભારના જેવા છે. જેમ કુંભાર સારા કામ માટે અને દારૂ ભરવા માટેના ઘડા પણુ બનાવે છે, તેમાં પહેલા પૂજનીય બને છે ને બીજો નિંદનીય અને છે; તેમ ઉચ્ચગેત્રમાં ઉત્પન્ન થનાર આત્મા પૂજનીય ને માનનીય અને છે તથા નીચગેાત્રમાં ઉપજનાર નિનીય અને છે.
૮. અંતરાયકના સ્વભાવ ભંડારી જેવા છે. જેમ ભંડારી ( ખજાનચી) વિરુદ્ધ હાય તા રાજા પોતે દાન વગેરે આપી શકતા નથી; તેમ અંતરાય કર્મીના ઉદયવાળા આત્મા છતી શક્તિએ અને છતી જોગવાઈ એ પણ કરી શકતા નથી, લાભ મેળવી શકતા નથી, ભાગ્ય વસ્તુને ભોગવી શકતા નથી અને વારવાર ઉપયાગમાં આવતી ચીજોના ઉપભાગ પણ કરી શકતા નથી.
નવમું મેાક્ષતત્ત્વ
માક્ષતત્ત્વના નવ ભેદ
વિદ્યમાન છે.'
૧. સત્પપ્રરૂપણા દ્વાર = ‘માક્ષપદ એવી પ્રરૂપણા કરવી તે.
6
૨. દ્રવ્યપ્રમાણ દ્વાર = · સિદ્ધના જીવ દ્રવ્ય કેટલા છે?” એમ વિચારવું તે.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩. ક્ષેત્ર દ્વાર = “સિદ્ધના જ કેટલાક્ષેત્રમાં રહેલ છે?
એવી વિચારણા. ૪. સ્પર્શના દ્વાર = “સિદ્ધના જ કેટલા આકાશ
પ્રદેશને સ્પશીને રહેલા છે?” એવી વિચારણા. ૫. કાલ દ્વાર = “સિદ્ધના જીવની સ્થિતિ આદિ અનંત
છે” એવું વિચારવું તે. ૬. અંતર દ્વાર = “સિદ્ધના જીને પરસ્પર અંતર | (આંતરું) નથી” એવું વિચારવું તે. ૭ ભાગ દ્વાર = “સિદ્ધના છ સંસારી જીના
કેટલામા ભાગે છે?” એવું વિચારવું તે. ૮. ભાવ દ્વાર = “સિદ્ધના જીવે પાંચ ભાવ પિકી કયે
ભાવે રહેલા છે?” એવું વિચારવું તે. ૯ અ૯૫બહત્વ દ્વાર= “પંદર ભેદે થયેલા સિદ્ધોમાંથી
કે વધારે અને કેણ ઓછા?” એમ વિચારવું તે. માણું = ગતિ વગેરે દ્વારા કહેલા ભાવેની વિચારણા. દ્વાર = તે તે પદાર્થોની વિચારણા કરવાના પ્રકાર. મેક્ષતાવની વિચારણા નવ પ્રકારે કરેલી છે, માટે તેનાં નવ દ્વારે મનાય છે, જે મેક્ષના નવ ભેદ પણ કહેવાય છે. તેમાં પ્રરૂપણદ્વારની મૂળ માગણ
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
Dાત
૧૪ છે અને ઉત્તર માર્ગણ દર છે. જેનું નામવાર
સ્વરૂપ નીચે મુજબ છે. ૧૪ મૂળ માર્ગણ તથા દ૨ ઉત્તર ભાર્ગણું
સંખ્યા, મૂળ માણાનું નામ, સંખ્યા, ઉત્તર માર્ગણાઓનાં નામ ક્રમશ: નીચે મુજબ જાણવાં. ૧. ગતિમાથા -૪. નરકગતિ, તિર્યંચગતિ, દેવતિ
ને મનુષ્યગતિ. ૨. ઇદ્રિયમાગણા - પ. એકદિય, બેઈદ્રિય, ઇન્દ્રિય,
ચઉરિંદ્રિય, પદ્રિય. ૩. કાયમાર્ગ પૃથ્વીકાય, અકાય, તેઉકાય,
વાઉકાય, વનસપતિકાય, ત્રસકાય. ૪. એગમાર્ગ -૩. મન, વચન ને કાયા. ૫. વેદમાગણા - ૩ પુરુષવેદ, , નપુંસકવે. ૬. કષાયમાગણા - ૪. ક્રોધ, માન, માયા, લેભ ૭. જ્ઞાનમાર્ગીથા -૮. મતિજ્ઞાન, ધૃતરાન, અવધિજ્ઞાન,
મનઃ પર્યજ્ઞાન, કેવળજ્ઞાન, મતિજ્ઞાન, ધૃતઅજ્ઞાન, વિસંગરન.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫
૮. સંયમમાગરણ -૭ સામાયિક, છેદપસ્થાપનીય,
પરિહારવિશુદ્ધિ, સુમિપરાય, યથાખ્યાત, દેશવિરતિ, અવિરતિ. ૯. દશનમાર્ગણા -૪ ચક્ષુદાન, અચક્ષુદર્શન,
અવધિદર્શન, કેવળદન. ૧૦. લેસ્યામાગણા, . કૃષ્ણલયા, નીલલેશ્યા,
કાપોતલેરયા, તેલય, પાલૈયા, શુકલેશ્યા. ૧૧. ભવ્યમાર્ગણ – ૨. ભવ્ય ને અભવ્ય ૧૨. સમ્યકત્વમાગણા - દ. ઓપશમિક, ક્ષાપશમિક,
ક્ષાયિક, સાસ્વાદન, મિશ્ર, મિથ્યત્વ. ૧૩. સંસિમાણા – ૨. સંસી, અસંજ્ઞી. ૧૪. આહારમાર્ગણ – ૨ આહારી, અણાહારી.
૬૨ કુલ ઉત્તરમાર્ગ
૬
૧. પ્રશ્ન – કેટલી માર્ગણામાં જીવને મોક્ષ થાય?
ઉત્તર – દશમાં.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૪
૨. પ્રશ્ન – માક્ષની ૧૦ માણાએ કઈ કઈ ? તેનાં નામ આપે.
ઉત્તર – મનુષ્યગતિમાં, પંચેન્દ્રિય જાતિમાં, ત્રસકાયમાં, ભવ્યપણામાં, સન્નિપણામાં, યથાખ્યાતચારિત્રમાં, ક્ષાયિકસમ્યક્ત્વમાં, અણુાહારીપણામાં, કેવળજ્ઞાનમાં, કેવળદનમાં આત્માના મેાક્ષ થાય છે. અર્થાત્ ઉપર્યુક્ત દેશ મા ામાંથી જીવ મેક્ષે જાય છે, પરંતુ તેથી અન્ય મા ામાંથી કાઈ કદાપિ મેક્ષે ગયા નથી કે જઈ શકતા નથી. [ એ રીતે પ્રથમ સત્પંદપ્રરૂપણાદ્વાર સમજવું] (બીજું દ્રવ્યપ્રમાણ દ્વાર)
બીજા દ્રવ્યપ્રમાણ દ્વારે વિચાર કરતાં સિદ્ધના જીવદ્રવ્યો અનતા છે.
ત્રીજા ક્ષેત્રદ્વાર વિચાર કરતાં–૧૪ રાજલેાકના અસ ખ્યાતમા ભાગવાળા ક્ષેત્રમાં એક સિદ્ધ તેમ જ સર્વ સિદ્ધ ભગવતા પણ રહે છે. ચોથા સ્પના દ્વારથી વિચાર કરતાં–સિદ્ધના જીવાની સ્પર્ધાના ( પોતાના શરીર કરતાં ) અધિક છે.
પાંચમા કાળ દ્વારે વિચાર કરતાં–એક સિદ્ધને આશ્રયીને સાદિ અનત કાલ હાય છે. (જે સમયે
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મા સિદ્ધપદને પામે તે સમયથી સિદ્ધની આદિ ગણાય અને અનંત કાળ પર્યત સિદ્ધ જ રહેવાના છે માટે અનંત કહેવાય છે.) છઠ્ઠા અંતર દ્વારે વિચાર કરતાં–સિદ્ધભગવંતને અંતર (આંતરું) નથી, કારણ કે સિદ્ધ સ્થાનેથી કઈ પણ કાળે પડવાનું નથી. અથવા જે આકાશ પ્રદેશમાં એક સિદ્ધ છે, તે જ આકાશ પ્રદેશમાં દીવાની જ્યોતિની જેમ અન્ય સિદ્ધો પણ રહેલા છે, માટે પરસ્પર પણ આંતરું નથી. સાતમાભાગ દ્વારથી વિચારણા કરતાં–સર્વ સ સારી જેના અનંતમા ભાગે છે. આઠમા ભાવ દ્વારે વિચાર કરતાં–સર્વ સિદ્ધ ભગવંતેને ક્ષાયિક ભાવે કેવળજ્ઞાન ને કેવળદર્શન હોય છે, અને પરિણામિક ભાવે ભાવપ્રાણ હોય છે (જ્ઞાન, દર્શન ને ચારિત્ર, એ ભાવપ્રાણ કહેવાય છે. તે સિદ્ધોને હોવાથી જીવિતપણું હોય છે, તે સિદ્ધ થાય છે.) નવમા અલ્પબહત્વ દ્વારે વિચાર કરતાં–નપુંસક લિંગે સિદ્ધ થયેલા સૌથી થોડા છે, સ્ત્રી લિંગે અને પુરુષ લિગે સિદ્ધ થયેલા ક્રમશઃ સંખ્યાત
ગુણ છે.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
(એ પ્રમાણે મેક્ષિતત્વ જ્ઞાની ભગવતેએ કહ્યું છે.) તત્વજ્ઞાનના જ્ઞાતામાં તથા શ્રદાવતમાં
સમકિતની સત્તા એ જીવાદિ નવ તને-૯ પદાર્થોને જે જાણે છે તેને સમ્યક્ત્વ હોય છે. વળી ભલે નવ તત્વનું જ્ઞાન ન હોય, તે પણ શ્રી જિનેશ્વરદેવે બતાવેલ નવતત્વ સાચાં છે, એવી શ્રદ્ધા રાખનાર આત્માને વિષે પણ સમ્યક્ત્વ હોય છે. સર્વે જિનેશ્વરદેવે કહેલાં વચને અન્યથા ન હેય-અસત્ય ન હોય-એવી બુદ્ધિ જેના મનમાં થાય, તેને સમ્યક્ત્વ નિશ્ચલ છે–એમ સમજવું. સમ્યત્વની સ્પર્શનાથી સંસારની પરિમિતતા
એક અંતર્મુહૂર્તકાળ માત્ર પણ જેને સમકિત સ્પસ્યું હોય, તેને અર્ધપુદ્ગલપરાવર્તનકાળ નિશ્ચયથી બાકી રહે છે, અર્થાત્ એક વખત સમ્યક્ત્વની સ્પર્શના થવાથી અર્ધપુદ્ગલ પરાવર્તનથી અધિક કાળ તેને સંસાર રહેતું નથી યાને તેટલા કાળમાં તે આત્મા અવશ્ય ક્ષે જાય છે. એટલે કે-અનંત ઉત્સ પણ તથા અવસર્પિણી કાળે એક પુદ્ગલપરાવર્તકાળ થાય છે, તેના અડધા કાળની અંદર જીવ અવશ્ય મેક્ષમાં જાય છે.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનંત પુગલપરાવર્તકાળ પ્રમાણ ભૂતકાળ છે અને તેથી અનંતગુણે પુગલપરાવર્ત જેટલે ભવિષ્ય કાળ છે.
સિદ્ધના ૧૫ ભેદ ઉદાહરણ સહિત ૧. જિનસિદ્ધ – અરિહંત વગેરે. ૨. અજિનસિદ્ધ – પુંડરીક ગણધર વગેરે. ૩. તીર્થસિદ્ધ - સામાન્ય કેવળી એવા ગણધર ભગવંતે. ૪. અતીર્થસિદ્ધ– મરૂદેવી માતા આદિ. ૫. ગૃહસ્થલિગે સિદ્ધ – ભરત ચક્રવર્તી આદિ. ૬. અન્યલિંગે સિદ્ધ – વલ્કલચરી આદિ. ૭. સ્વલિંગે સિદ્ધ – સાધુવેશે સિદ્ધ થાય તે. ૮. સ્ત્રીલિંગે સિદ્ધ – ચંદનબાળા વગેરે. ૯ પુરૂષલિંગે સિદ્ધ – શ્રીગૌતમસ્વામીજી આદિ. ૧૦નપુંસકલિંગે સિદ્ધ – ગાંગેય વગેરે. ૧૧. પ્રત્યેકબુદ્ધસિદ્ધ – કરકડું વગેરે. ૧૨. સ્વયબુદ્ધસિદ્ધ – કપિલકેવળી વગેરે. ૧૩. બુદ્ધબેધિતસિદ્ધ – ગુરુ મહારાજને ઉપદેશ
પામીને સિદ્ધ થયા હોય તે.
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૮
૧૪. એકસિદ્ધ – શ્રીમહાવીર વિભુની જેમ એક સમ
યમાં એક જીવ મેક્ષે જાય તે. ૧૫. અનેકસિદ્ધ – એક સમયમાં પણ અનેક છે
સિદ્ધ થાય તે. (જેમકે શ્રીષભદેવ ભગવાનની સાથે ૧૦૮ સિદ્ધ થયા તે) એક પ્રશ્ન અંગે કાયમનો એક જ જવાબ
જ્યારે જ્યારે આ જિનેન્દ્રશાસનમાં જિનેશ્વરદેવને પૂછવામાં આવે કે “કેટલા જ મેક્ષે ગયા?” ત્યારે ત્યારે એ જ પ્રત્યુત્તર હોય છે કે અત્યાર સુધી એક નિગોદને અનંત ભાગ જ મોક્ષે ગયો છે.”
|| ઇતિ નવતત્વ સાર સમાપ્ત. છે
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
– શુદ્ધિપત્રક :શુદ્ધ
પત્ર
પંક્તિ
અશુદ્ધ તત્વ
તત્વ ज्ज सिं
વન
લે;
એ;
અવતરણ કરણ ૫કારના સેમણ ૧ માં જાણનારાં
અવતરણ– કરણપ્રકારના સો મણ ૧૦ મા જાણનારા
કીન્દ્રિય
શ્રીન્દ્રિય, સુક્ષ્મ સૂમ સૂમનામો સૂમસામો કર્મનો ઈ કર્મ નો | चरितं चरितं
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
અશુદ્ધ ઉપનોગ
ઉપયોગ
દર્શન
વડ દશન પુર્ણ સામાર્થ તરીકે પુલેનું ૫માણમાં તેમ
સામર્થ્ય તરીકે પુલનું પ્રમાણમાં તેમાં
भास
માસ
છે કે છે = 2 2 2 ક છે ક ક ક ક = A A
૨ ૨ = ૮ ૮ ૮ * - 6 2 & 4 - ક બ હ કે
[અથવા
[અથવા પુદગલો
પગલે
સાંધારે સાંધનારે શ્વાસોચ્છવાસ શ્વાસે છુવાસ
હોવાથી હેવાથી સમાપિને સમાપ્તિને અંતર્મદૂત અંતર્મુહૂર્ત અંતર્મુહુર્ત
૩
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬
૦ ૦ ૦
અશુદ્ધ અંતમુહુર્તે પ્રકાની વસ્થા છે. સમજીલે. ઈ સ્વયે અહારઆવતે
અંતર્મુહૂર્તો પ્રકારની વ્યવસ્થા છે સમજી લેવી. ઈ સ્વયેગ્ય આહારઆવતો
એ
S
૩૭
૩૮
વાય
વાય.
૩૮
? - ૪ : R = 8 ૨ ૧ ૦
લબ્ધિ
“લબ્ધિ
૩૮
બન્નમાં
૪૦
પર્યત
yo
૪૧
જેટલે મુદ્દત પર્યંત અંતમુહૂત જાતા ધાતુ શરીરનેરચવાની. अट्ठा
બનેમાં પર્યત દરેક લબ્ધિપર્યાપ્ત જેટલે મુહૂર્ત પર્યત અંતર્મુહૂર્ત જાતના ધાતુરૂપ શરીરને રચવાની
૦ - છે ?
૪૩
૪૩
V૪
( ૩
મકા
૪૭
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
કે
અશુદ્ધ सन्नीआ सन्नीणं પઈદ્રિયો ૫ ઈદ્રિય પંચૅ પંચેસસારી સંસારી અસંગ્નિપ અસંશિપ શ્વાસોચ્છાસ શ્વાસોશ્વાસ कचित् क्वचिद वपि वपि, તે પાણી તે પ્રાણ ધાણ્વાસ શ્વાસોચ્છવાસ
વ્યપ્રાણ દ્રવ્યપ્રાણ तदभावे तदभावो નો
પ્રાણને જીણા રે દાદ? કાળબળ કાયબળ શ્રીન્દ્રિય શ્રેન્દ્રિય શ્વાસેચ્છવાસ શ્વાસ જાણાવનારે જણાવનારો એ
એવા શક્તિ
~ 4 2 - » રે 4 - - - - ૨ - ૨ ૭ ૮ ૮ ૨ % જ બ
શક્ત
પંચે
પાંચે.
મતિજ્ઞાન મતિજ્ઞાના ઇન્દ્રિયાવરણ ઇન્દ્રિયાવરણ=
ટિ
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
પત્ર
પંક્તિ
७६
७७
99
જૈન
N
29
અશુદ્ધ શુદ્ધ હેવાથી હોવાથી પરમાણુઓ પરમાણુઓ રસનેડિયનું રસનેડિયનું અસંખ્યાત્મા અસંખ્યાતમા ' આકૃત્તિ આકૃતિ રા
છુટા કરનારને કરનાર ઉનાં . ઉષ્ણુ
જેનપદાથને પદાર્થને ધ્રાણે– ઘાણેસાધરણ સાધારણ તું અનેક અનેક વચ
વચન રથ વર્ગના
વર્ગણાના પંચેન્દ્રિય પંચેંદ્રિય વથ
વચન શ્વસ
શ્વાસો છવાસને વાસને છવાસની છવાસની પદેશે ક્રિયા ક્રિયાથી
જ - 8 + અ + + R ૭ ૮ ૯ ૪ - - = = = = = = = R *
૮9.
८७
૧
૯૨
૧૦૦
૧૦૧ ૧૦૧ ૧૦૨
૧૦૩
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
અશુદ્ધ સાચ્છ્વાદ્સ
પદ્ગલેાના
પુગલાના
આયુષ્ય.
આયુષ્ય
અથ
પવત
શાસ્ત્રાદિ
ક્રુડીયા
આળુષ્યનાં
ગાસની
અહાર
૬પત્તિ
જીદી
ઉકત
ાિંત)
વસ્તુત :
પૈકી
થય
થતા,અ
આયુષ્ય
ગમા
પ્રસગે
શુદ્ધ
સાવાસ
પુદ્ગલેાના
99
આયુષ્ય
! આયુષ્ય
અથ
પવત્ત
શસ્ત્રદિ
કાડીયા
આયુષ્યનાં
ઘાસની
આહાર
દમ્પતી
જલ્દી
ઉક્ત
સ્થિતિ)
વસ્તુત :
પૈકી
થાય
થતાં,
આયુષ્ય
ગમાં
પ્રસ ગે
1
.
પત્ર
૧૦૩
૧૦૪
,,
૧૦૬
..
૧૦૬
૧૦૬
૧૦૬
૧૧૦
,,
૧૧૧
૧૧૨
૧૧૩
૧૧૫
૧૧૬
૧૧૬
""
૧૧૭
99
99
,,
૧૧૯
',
પક્તિ
૧૦
૮
७
૨
૧૦
૧૬
૧૮
૫
૧૪
૧૨
૪
૪
૧૧
૧
૧૧
૧૬
४
७
૧૨
૧૧
૧૨
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
પત્ર ' પંક્તિ
શુદ્ધ ૨. ઉત્તર –
પિંડ
અશુદ્ધ ૩. ઉત્તરપીંડી તિર્થંકરને નીય” અનપ 7 सिद्धा चल ती र्थाधि
તીર્થકરેને તનીય અનપવર્તા सिद्धाचलतीर्थाधि કહ્યું. બંનેના
બનેના
ર 5 ' * ૨ " ર ર ર શ રે જ ર
૧૨૯
૧૩૨
૧૩૩
ઉપદાન થc માંઉભા છેઅ,લોકમાં
૧૩૫
થ ળ
અધમ : અનંત અસંખ્ય નથી રિતકાય અસખ્યાત
ધ સંબંધ
ઉપાદાન થવા માં ઉભા છે. અલેકમાં વાળું અધર્મ અનંત અસંખ્ય નથી. સ્તિકાય અસંખ્યાત સ્કંધ સંબદ્ધ :
ર ર ર તે જ
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંક્તિ
૧૪૨
અશુદ્ધ પગલા પૌલિક સપૂર્ણ પ્રયોગ. વગેરે - રાક સૂરી આહલાદ પહાર વશેષિકી યત્રોથળોમાં ભાગે મ સૂ ના ત્રરજનક
શુદ્ધ,
( પત્ર પુદ્ગલા
૧૪૧ પૌદ્ગલિક સંપૂર્ણ પ્રયોગ,
૧૪૩ વગેરે -मानक - ૧૪૬ સૂરિ આહૂલાદ- ૧૫૪ પ્રકારે ૧૫૫ વૈશેષિકી ૧૫૫ યંત્રો સ્થામાં ૧૫૬ ભાગમાં સુરના
૧૫૭ ત્રાસજનક ૧૫૮
કિંતુ
કિંતુ
૧૫૯
અટ સામાન્ય ઉપયુક્ત અધકાર સ્પેશ અંધકાર વિશેષાથી
અષ્ટ સામાન્ય ઉપર્યુક્ત, અંધકાર
સ્પર્શ
૧૬૦ ૧૬૦ ૧૬૧ ૧૬૨ - છે
અંધકાર વિશેષાર્થી
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
પત્ર
પંક્તિ
૧૬૪
૧૬૬
પડી
૧૬૭
૫
૧ અશુદ્ધ
( ક્રિયાવત
ક્રિયાવંત ચદ્ર
ચંદ્ર અશથી
અંશેથી પાડી સાક્ષાત સાક્ષાત અર્થાત અર્થાત સાંન્નિપાતિક સાનિ પાતિક ભગવતના ભગવંતના બહુલત્તા બહુલતા ત્વચાથી ત્વચાથી
સોળ વર્તાનાદિ વર્તનાદિ શ્વસે શ્વાસો
૧૬૯૧૭૦
તેના
૧૭૩
૧૭૪
મેળ
૧
919
૧૭૯
૧૮૧
દુબળ
દુર્બળ
૧૮૭
૧૮૮
હાની વિશાળ णिच्च પરિણામી નિત્ય
હાનિ વિશાળ णिच्चं પરિણામી, નિત્ય,
2.
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
અશુદ્ધ
ગુરૂત
શકે છે
વૈક્રિય
પરિણામી
હાવામી
ક્રિય
નિયમાત
શુદ્ધ
ગુસ્તા
શકે છે,
વૈક્રિય
૧૦
પરિણામ જીવ
હાવાથી
ક્રિયા
નિયમાત
પત્ર
૨૦૦
99
39
99
""
૨૦૪
૨૦૬
પક્તિ
.
૧૦
૧૩
૨૧
64
૧૦
૧૦
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ ૩૪ મર્દ નમઃ || आशैशवशीलशालिने लावण्यमालिने श्रीनेमीश्वराय नमः
પદ્યાનુવાદ–વિવેચન સહિત
શ્રી નવતત્ત્વ પ્રકરણ.
પમય અનુવાદ.
[મંગલાચરણ આદિ ]
વ'દી યુગાદીશ શાંતિ નેમિ, પાર્શ્વ જિનવર વીને, પરમ ગુરુ ગુણવંત લબ્ધિ,-વત ગણધરને અને; નવતત્ત્વ ખાણી નૈની વાણી, ને સ્મરી ગુરુરાજને, કુરૂં પદ્યથી ભાષારુપે, નવતત્ત્વના અનુવાદને (૧),
વિશ્વોપકારી શ્રી મહાવીર પરમાત્માદિ સજ્ઞભગવંતા ફરમાવે છે કે,- સવ દુઃખના મૂળરૂપ જે રાગદ્વેષાદિ તે ભાવકમ છે અને તેના કારણરૂપ જે પુદ્ગલા તે દ્રવ્યકમ છે, તેના સથા નાશ થવાથી, થતી સ્વાભાવિક અનંત સુખની જે પ્રાપ્તિ તે માક્ષ કહેવાય છે. મેાક્ષ એ પરમ પુરૂષા છે, તેનું કારણ સમ્યક્ દર્શન, સમ્યક્ જ્ઞાન ને સમ્યક્ ચારિત્ર છે.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિથ્યાત્વમોહના ઉદયથી પ્રાણિઓને સત્યતવની શ્રદ્ધા-રુચિ થતી નથી, માટે તે મિથ્યાત્વમોહને નાશ થવાથી, તત્વની યથાર્થ સ્વરૂપે જે
ચ થાય, તે સમ્યક્દર્શન કહેવાય. તત્વનું યથાર્થ જ્ઞાન તે સમ્યકજ્ઞાન કહેવાય અને હિંસાદિ કાષાયિક ભાવની નિવૃત્તિ તેમજ અહિંસાદિ વિશુદ્ધભાવની જે પ્રાપ્તિ તે ચારિત્ર કહેવાય, તેમાં પ્રથમ અહિં સમ્યક્રદર્શનના વિષયભૂત નવતત્વનું સ્વરૂપ સંક્ષેપથી કહેવામાં આવે છે –
મૂ—[ળાથા] કયા-
કયા પુus, વાવા-ss-સંતો નિકાળા बंधो मुक्खो य तहा, नवतता हुंति नायव्वा ॥१॥ चउदस चउदस बाया,-लीसा बासी अ हुंति बायाला । सत्तावन्नं बारस, चउ नव मेआ कमेणसिं ॥२॥ ગાથાર્થ-તત્વ (=પદાર્થ) નવ છે. તે આ પ્રમાણે, ૧ જીવતત્વ, ૨ અવતત્ત્વ, ૩પુણ્યતત્વ, ૪પાપતત્વ, ૫ આસવતત્ત્વ, ૬ સંવરતત્વ, છનિજ રાતત્વ, ૮ બંધતત્વ ને ૯ મોક્ષતવ, ૧૫. આ જીવતરવના ૧૪, અજીવતવના ૧૪, પુણ્યતત્વના ૪૨, પાપતના ૮૨ આસવતવના ૪૨, સંવરતત્વના પ૭, નિજ રાતત્વના ૧૨, બંધતત્ત્વના ૪, અને મોક્ષતાવના ૯ ભેદે છે. એ પ્રમાણે નવ તત્તવના ભેદો અનુકામે જાણવા ૨.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
જી
પદ્યાનુવાદઃ—
[નવતત્ત્વનાં નામ અને ક્રમથી દરેકના ભેદોની સંખ્યા ] જૈવ અવ પુણ્ય પાપ આસવ, તેમ સંવર નિર્જરા, મધ ને વળી મેાક્ષ એ, નવતત્ત્વને જાણેા ખરા; ચૌદ્ન ચૌદ બેતાલીસ ને, બ્યાશી જ ખેતાલીસ છે, સત્તાવન્ન ખાર જ ચાર ને નવ, ભેદ ક્રમથી તાસ છે, (૨) વિવેચન—
૧. જીવતત્ત્વ-જેનામાં ચેતના (=જ્ઞાન) અને સુખદુઃખની લાગણી હાય તે.તે ચેતના એકેદ્રિયથી માંડીને પંચે દ્રિયસુધીના સકલ જીવામાં આછા કે વત્તા પ્રમાણમાં હેાય છે. (એટલેકે,-“ ચેતના રક્ષળો નીવઃ ’” ચૈતન્ય એ જીવનું સ્વરૂપ છે.) અથવા પ્રાણાને ધારણ કરે તે. ૨. અજીવતત્ત્વ-જે ચેતના રહિત (=જડ) હૈાય તે. ૩, પુછ્યતત્ત્વ-જેના ઉદયથી માહ્ય સુખ આદિ અનુભવાય, તેવા કમ ના શુભ પુદ્ગલેા. અથવા જેનાથી સુખ આદિ પ્રાપ્ત થાય તે.
૪. પાપતત્ત્વ-જેના ઉદયથી દુઃખ આદિ ભાવાના અનુભવ થાય, તેવા કર્માંના અશુભ પુદ્ગલે. અથવા જેથી દુ:ખ વગેરે પ્રાપ્ત થાય તે.
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫. આસવતત્વ-શુભ કે અશુભ કર્મને આવવાના
શુભ કે અશુભ ગ વગેરે હેતુઓ, અથવા
શુભાશુભ કમને આવવાના દ્વારે. ૬. સંવરતવ-જેથી આવતાં કર્મ અટકે-રોકાય,
એવા સમિતિ ગુપ્તિ આદિ જે હેતુઓ તે. ૭. નિજરાતત્ત્વજેથી આત્મા સાથે બંધાયેલા
કર્મોને ધીરે ધીરે નાશ થાય, એવા તપ (=ઈચ્છા નિધ) આદિ, અર્થાત્ જેથી અંશતઃ
કર્મને ક્ષય થાય તે. ૮. બંધતત્ત્વ-પાણ ને દુધની જેમ, આત્મા ને - કર્મને જે એકાકાર સંબંધ છે ૯. મોક્ષતત્વ-કમને સર્વથા ક્ષય થવાથી,આત્માના
સંપૂર્ણ શુદ્ધ સ્વરૂપની જે પ્રાપ્તિ તે. નવે તને ૨, ૫ કે ૭ તરવામાં સમાવેશ.
ઉપર કહેલા. નવ તત્ત્વો પૈકી, તેઓને બે પાંચ કે સાત તત્વમાં પણ સમાવેશ થઈ શકે છે. જુઓ- સંવર નિર્જરા ને મેક્ષ, એ જીવનું અત્યંત વિશુદ્ધ સ્વરૂપ હોવાથી, તે ત્રણે ને જીવતત્વમાં સમાવેશ થાય છે. પુષ્ય ને પાપ, એ બને તો શુભ ને અશુભ કર્મના બંધ હોવાથી, પુણ્ય ને પાપ તત્ત્વને બંધતત્ત્વમાં સમાવેશ થાય છે. તથા
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
બંધ એ આત્માની સાથે કર્મના સંબંધરૂપ હોવાથી અને તેમાં કર્મનું મુખ્યપણું હોવાથી બંધતત્વને અજીવતત્વમાં અંતર્ભાવ થાય છે. આસ્રવતત્ત્વ એ મિથ્યાતત્વ આદિ હેતુઓથી થયેલ અવિશુદ્ધ પરિણામરૂપ છે. આ પરિણામ કર્મથી થતો હોવાથી અજીવતત્ત્વમાં આસવતત્વને પણ સમાવેશ થાય છે. સારાંશ એ આવ્યું કે, જીવતત્ત્વમાં સંવર નિરા ને કૈક્ષ એ ત્રણ તને અને અજીવતત્વમાં પુણ્ય પાપ આસવ ને બંધ એ ચાર તને સમાવેશ થાય છે. માટે નવે તવેનો જીવ ને અછવા એ બે તવમાં અંતર્ભાવ થાય છે. અર્થાત નવતત્ત્વો પૈકી ૪ જીવતર ને ૫ અજીવત છે.
પુણ્ય અને પાપને બંધતત્વમાં સમાવેશ કરી, તત્ત્વાર્થ સૂત્રમાં સાત ત પણ કહ્યાં છે, તથા બંધ અને આસવતત્ત્વને અજીવતત્ત્વમાં સમાવેશ કરવાથી પાંચ ત પણ કહી શકાય છે.
આ પ્રમાણે, જે કે બે પાંચ કે સાત ત ભિન્ન ભિન્ન અપેક્ષાએ થઈ શકે છે, અર્થાત્ બે આદિમાં નવ તત્ત્વોનો સમાવેશ થઈ શકે છે; છતાં હેય-ત્યાગ કરવા લાયક, શેય-જાણવા લાયક અને ઉપાય-ગ્રહણ કરવા લાયક યા આદરવા લાયક
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
તો ક્યાં ક્યાં છે? તેનું સ્પષ્ટ ભાન કરાવવા માટે જ્ઞાની ભગવતેએ નવ તત્વને ઉપદેશ કર્યો છે, તેમજ મેક્ષ એ શું છે? અને તેનાં કારણે કયાં છે? તેમજ સંસાર એ શું છે? અને તેનાં કારણે કયાં છે? તેનું પણ સુંદર રીતે નવ તત્વને ઉપદેશ કરી સ્પષ્ટ ભાન કરાવ્યું છે. નવતામાં હેય-શેય-ઉપાદેય ત.
જીવ ને અજીવ એ બે તો શેય-જાણવા લાયક છે. પુન્યતવ એ વ્યવહારથી ઉપાદેય-આદરવા લાયક અને નિશ્ચયથી હેય-ત્યાગવા લાયક છે. કારણ કે, પુન્ય એ મુક્તિપુરીમાં લઈ જનાર ભેમી છે, માટે વ્યવહારનયે ઉપાદેય છે; પરંતુ ઈષ્ટ નગરે પહોંચ્યા બાદ જેમ ભેમિયાને લેકે છુટ કરે છે, તેમ નિશ્ચયનયથી પુન્ય પણ ત્યાગવા લાયક છે. કારણ કે પુન્ય એ શુભ વસ્તુ છે, છતાં તે કમ છે, તેથી તે સેનાની બેડી સમાન મનાય છે, અને મોક્ષ તે સકલ કમને ક્ષય થાય ત્યારે જ મળી શકે છે, માટે નિશ્ચયનયની દષ્ટિએ પુન્ય ત્યાજ્ય મનાય છે. નિશ્ચયનયે જે કે પુન્ય ત્યાગવા લાયક છે, છતાં પણ શ્રાવક વર્ગને તે અવશ્ય આદરવા લાયક છે અને મુનિઓને અપવાદ માર્ગે જ ઉપાદેય છે. પા૫તત્ત્વ હેય તરીકે પ્રસિદ્ધ છે. આ અવતત્વ એ કમના આગ
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
મનપ હોવાથી હેય છે. સંવર તથા નિજરા એ બે તો આત્માના સ્વભાવ૫ યા શુદ્ધ પરિણામરૂપ હોવાથી ઉપાદેય છે. બંધ તત્ત્વ એ આત્મા ને કર્મનો સંબંધ કરાવવા દ્વારા આત્મિક શક્તિઓનું રેધક હવાથી હેય છે. અને પરમાનંદ સ્વરૂપ મેક્ષતત્વ એ ઉપાદેયતત્વ છે.
તત્વતઃ નવે ત ય છે, છતાં જે બાબતમાં જે તત્ત્વની મુખ્યતા હોય, તે બાબતમાં તે તે તત્વને હેય, રેય કે ઉપાદેય કહેલ છે. એટલે કે, તે તે વિષયની મુખ્યતાએ હેય આદિ વિશેષણ લગાડેલ છે.
નવતત્વમાં રૂપી અપી વિભાગ
જીવ એટલે આત્મા, તે અરૂપી છે, માટે જીવતત્ત્વ જે કે અરૂપી જ છે, છતાં પ્રસ્તુતમાં અહિં શરીરધારી જીની અપેક્ષાએ જીવતવના (૧૪) ભેદની ગણના કરેલી હોવાથી જીવતત્ત્વને રૂપી કહેવામાં આવે છે. અજીવતવના ૧૪ ભેદે પિકી ૪ ભેદ રૂપી છે અને ૧૦ ભેદ અપી છે, જેનું વર્ણન અજીવતત્વમાં કરેલ છે. પુન્ય, પાપ, આસવ ને બંધ, એ ચાર તો કર્મના પરિણામરૂપ (પુગલસ્વરૂપ) હોવાથી રૂપી છે. તથા સંવર, નિજરને મોક્ષ, એ ત્રણ ત જીવના પરિણામરૂપ હોવાથી અપી છે. તેના
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
'
નવતત્ત્વા.
૧ જીવ-તત્ત્વ
૨ અજીવ,
૩ પુન્ય
૪ પાપ
૫ આસવ
.
99
19
સવર
૭ નિર્જરા,,
૮ બંધ
૯ મેાક્ષ
"?
99
99
હૈય
મેય
ઉપાદેય
.
O
નવતત્ત્વમાં હૈયાદિ તત્ત્વનું કોષ્ટક
૧
૧
૧
.
O
૧
..
કુલ સંખ્યા, ૪
૧
૧
°
.
.
d
O
O
ર
.
ક
|(1)|
°
.
૧
૧
.
૧
૩
(૪)
જીવ
لیے
1
O
.
૧
૧
૧
પી
અવ
. ૧
0
૧
૧
-
-
૧
૭
૭ ૧
.
-
૧
૧
°
૭
૧
Un vetre
1 O
.
.
૧
1
ભેદ
૭ જ
"
૧૪
૧૪
રા
૪
૫૭
ܡ
૯
ર
૪ ૫ ૐ ૪ ૨૭૬
(ર) આ નવતત્ત્વાના અનુક્રમે ૧૪, ૧૪, ૪૨, ૮૨. ૪૨, ૫૭, ૧૨, ૪ ને ૯ ભેદ છે. કુલ નવતત્ત્વના ૨૭૬ ભેદ થાય છે. આ સમુદિત ૨૭૬ ભેદ પૈકી હેયજ્ઞેયાદિમાં કયા તત્ત્વના કેટલા ઉત્તર ભેદ ભળે છે, તે જાણવાનું કાષ્ટક નીચે પ્રમાણે—
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯.
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્વ પ્રકરણ. નવતત્વના ૨૭૬ ભેદમાંથી હેવાદિ કેટલા ?
તેને જણાવનારે કાઠ.
નવત
ઉપાદેય
જીવ | અજીવ
જીવ તત્ત્વના
|
- ૨e | * | ૨ | • •
અજીવ :
|
પુણ્ય છે
પાપ
,
૦ | 5 | 6 | |
આસ્રવ ,
•
સંવર
,
કે
નિર્જરા ,
બંધ
૨ | ૯ | જ | ૦
મોક્ષ
મોક્ષ , ||
ja peel ec p2oexprczocelec | સંખ્યા | ર૭૬ | ૨૭૬ | ૨૬ | મારા
)
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
પદ્યાનુવાદ-વિવેચન યુિત નવતત્ત્વ પ્રકરણ,
૧ વતત્ત્વ.
અવતરણ સ્વાભાત્રિક અનેકરૂપ ઉપાધિથી થયેલા જીવના કેટલાક ભેદે નીચેની ગાથાથી બતાવે છે—
૧૦.
मूल
પદ્મવિજ્ઞ-દુવિદ્-તિવિજ્ઞા, ચઽવા પંચ-વિના નીવા ચેયળ-તત્ત-રેદિ, ચ-૬-ર-જાદું
રૂ ||
॥ અર્થ:—ચેતના, ત્રસ, તર-સ્થાવર, વેદ, ગતિ, કરણ ઈંદ્રિય, અને કાયા વડે કરીને જીવે (અનુક્રમે) એક બે, ત્રણ, ચાર, પાંચ અને છ પ્રકારે છે. ॥ ૩ ॥
પદ્યાનુવાદ:
[સંસારી જીવાના જુદી જુદી અપેક્ષાએ ૧ થી ૬ પ્રકાર] ચેતના લક્ષણવડે જીવા જ, એક પ્રકારન', ત્રસ અને સ્થાવર તણા બે, ભેદથી બે જાતના; વેદના ત્રણ ભેદથી પણ, જાણવા ત્રણ જાતના, ગતિતણા ચઉ ભેદથી છે, જીવ ચાર પકારના. (૩).
ઇંદ્રિયના પાંચેય ભેદ્દે, જીવ પાંચ પ્રકારના, ષટકાયના ભેદે કરી પણ, જાણવા છ પ્રકારના; એ રીતે ભેદો અપેક્ષા,-ભેદથી સંસારીના, ભાખ્યા હવે કહીશું જ ચૌદે, સ્થાનકા જીવા તણા. (૪)
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧
જીવત.
૧૧
વિવેચન-જગત તમામ જવામાં ચેતનાચૈતન્ય અને સુખદુઃખની લાગણું હોવાથી, જીવે એક પ્રકારે છે.
અથવા સકળ સંસારી જી, ત્રસ અને સ્થાવર એ બે ભેદમાં વહેંચાયેલા હોવાથી બે પ્રકારે છે. કારણ, તમામ એ કેંદ્રિય જી, સ્થાવર છે અને બે ઇંદ્રિયથી માંડી ને પાંચ ઇંદ્રિયવાળા સઘળા જી વસ છે. માટે બે ભેદમાં તમામ સંસારી જીવે આવી જાય છે. અથવા વેદની અપેક્ષાએ જી ત્રણ પ્રકારના છે. વેદ એટલે ઈચ્છા વિશેષ. તેના ત્રણ ભેદ છે. ૧ પુરૂષવેદ, ૨ સ્ત્રીવેદ અને ૩ નપુંસક વેદ. સ્ત્રીના ઉપભેગની ઈચછા તે પુરૂષ વેદ, પુરૂષના ઉપગની ઈચ્છા તે સ્ત્રીવેદ, અને સ્ત્રી તેમજ પુરૂષ બન્નેના ઉપભેગની ઈચ્છા તે નપુંસકવેદ કહેવાય છે. સંસારી જીમાં કોઈને કોઈ પ્રકારની ઈચ્છા રહેલી હેવાથી સંસારી જીવો ત્રણ ભેદમાં વહેંચાયેલા છે. તેમાં
* શંકા–“ઇરછા વિશેષરૂપ ત્રણ વેદ પૈકી, કોઈપણ વેદ સંસારી દરેક આત્માને અવશ્ય - હાય જ છે,” એ નિયમ જે માનીએ તો, છઠ્ઠા ગુણઠાણાથી ચૌદમા ગુણઠાણ સુધીના સંયમધારીઓમાં પણ તે નિયમ માનવો પડશે; અને તે માનવા જતાં, તેઓમાં બ્રહ્મચર્ય કેમ મનાશે ? કારણકે -
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્ત્વ પ્રકરણ.
એકેદ્રિયથી અસંક્ષિપંચેંદ્રિય સુધીના તમામ જીમાં અને નારકીના જીમાં નપુંસકદ, દેવતાઓમાં પુરૂષ ને સ્ત્રી એમ બે વેદ અને સંસિ તિર્યંચ તથા મનુષ્યમાં ત્રણે વેદ હોય છે. સ્ત્રી આદિના ભોગની અભિલાષા, બ્રહ્મચર્યને નાશ કરનારી છે. અર્થાત સ્ત્રી આદિના ભેગની ઇચ્છા અને બ્રહ્મચર્ય એ બને એક વ્યકિતમાં કઈ રીતે હેઈ શકે? કેમકે જ્યાં બ્રહ્મચર્ય હોય ત્યાં ભોગની ઇચ્છા સરખી પણ ન હોય અને ભોગની ઈચ્છા હોય ત્યાં બ્રહ્મચર્ય પણ ન હોય?
સમાધાન–છટ્ટાથી નવમાં ગુણઠાણું સુધી જીવોમાં પણ, ભલે ઇચ્છા૫ વેદને ઉદય હોય, પરંતુ તે ઘણોજ મંદ પરિણામી હોવાથી, બ્રહ્મચર્યને ખંડિત કરી શકતું નથી. જેમ સેમણ પાણીની કડાઈ હોય, તેની નીચે એક દી રાખ્યો હોય, તો પણ તે દીવ, વિશાળ પાણીની કડાઈમાં તથા પ્રકારની ઉષ્ણતા લાવી શકતા નથી,-પાણુની સહજ શીતળતાને નાબુદ કરી શકતો નથી, તેમ અહિં પ્રસ્તુતમાં પણ સમજી લેવું. ( ૨ શંકા- નવમા ગુણઠાણુ સુધીના જીવો માટે, ભલે મંદ પ્રમાણુના કોઈ પણ એક વેદની અપેક્ષાઓ, સંસારી જીવોમાં, ત્રિવિધ વેદ ઘટી શકતો હોય, તો પણ આગળના ૧ મા થી ૧૪મા ગુણસ્થાનકે વર્તતા મહાત્માઓમાં તે, લેશ માત્ર પણ ઇચ્છા વિશેષરૂપ વેદનો ઉદય હેતું નથી,
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ જીવત.
૧૩,
અથવા નરક, તિર્યંચ, મનુષ્ય ને દેવ, એમ ગતિ ચાર હોવાથી, ગતિના ૪ ભેદની અપેક્ષાએ સંસારી સર્વ જી ચાર પ્રકારે છે. એકેદ્રિયથી ચઉરિદિય સુધીના સઘળા જીવોનો તથા જલચરાદિ ૨૦ ભેટવાળા પંચંદ્રિય તિર્યંચોને તિર્યંચગતિમાં, ૧૯૮ ભેટવાળા દેવતાઓનો દેવગતિમાં, ૩૦૩ ભેદ વાળા મનુષ્યોને મનુષ્ય ગતિમાં અને ૧૪ ભેટવાળા નારકીઓને નરકગતિમાં સમાવેશ થાય છે.
અથવા સ્પર્શનેન્દ્રિય, રસનેન્દ્રિય, ઘ્રાણેન્દ્રિય, ચક્ષુરિન્દ્રિય, અને શ્રોત્રેન્દ્રિય, એ પ્રમાણે ઈક્રિયે પાંચ હેવાથી સંસારી સઘળા જી પાંચ પ્રકારે છે. પૃથ્વીકાયથી વનસ્પતિકાય સુધીના સઘળા જીવો
અર્થાત અવેદી હોય છે, છતાં સંસારી તો છે જ, તે તેઓમાં વેદ છે, એ વાત કઈ રીતે મનાય ?
સમાધાન–૧૦ થી ૧૪ સુધીના છેલ્લા પાંચ ગુણઠાણે વર્તતા મહાત્માઓ જેકે અવેદી હોય છે, છતાં તેઓની પૂર્વાવસ્થાની અપેક્ષાએ, અથવા (પુરૂષમાં દાઢી મૂંછ આદિ તથા સ્ત્રીમાં તનાદિ) દેહના આકાર વિશેષરૂપ બાહ્યવેદની અપેક્ષાએ, તેમાં પણ વેદની ઘટના કરવી. વિશેષ ચર્ચા આકરગ્રંથેથી જાણી લેવી.
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪.
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્ત્વ પ્રકરણ.
સ્પર્શના વિષયને જ જાણતા હોવાથી, એક સ્પેશ ઇંદ્રિય વાળા છે. પશ અને રસ-સ્વાદ, એ બે વિષયને જાણતા હોવાથી, કરમિયા જળ વગેરે જ સ્પર્શ અને રસ, એમ બે ઇંદ્રિયવાળા છે. સ્પર્શ સ્વાદ ને ગંધ, એમ ત્રણ વિષયને જાણનારાં માંકડ કાનખજુરા વગેરે જે ત્રણ ઈદ્રિયવાળા છે. સ્પર્શ સ્વાદ, ગંધ ને રૂપ એમ ચાર વિષયને જાણનારા માંખી ભમરા વગેરે ચાર ઇંદ્રિયવાળા છે. તથા
સ્પર્શ, સ્વાદ, ગંધ, રૂપ તેમજ શબ્દ, એ પાંચે વિષયને જાણનારા મનુષ્ય ને દેવ વગેરે પાંચ ઇંદ્રિયવાળા કહેવાય છે. આ પ્રમાણે ઇંદ્રિયના ભેદે જ પાંચ પ્રકારે છે.
અથવા કાયના છ ભેદે કરી, જીવે છે પ્રકારે છે. તે છ કાયે આ પ્રમાણે છે- ૧ પૃથ્વીકાય, ૨. અપકાય, તે તેઉકાય, ૪ વાઉકાય, પ વનસ્પતિકાય અને ૬ ત્રસકાય. સઘળા એકેંદ્રિય જીવોને પૃથ્વીકાયથી વનસ્પતિકાય સુધીમાં અને દ્વીન્દ્રિયાદિ સઘળા જીવોને ત્રસકાયમાં સમાવેશ થયેલ છે.
સાત આદિ ભેદે પણ લેક પ્રકાશ આદિ શાસ્ત્રોમાં કહેલા છે ૩ છે
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ જીવતત્વ
મૂર– एगिदिय सुहुमियरा, सन्नियरपणिदिया य सबितिचउ । अपजत्ता पज्जत्ता, कमेण चउदस जियट्ठाणा ॥४॥
અર્થ – સૂક્ષ્મ એકંકિય અને ઈતર-બાદર એકેંદ્રિય, એ બે પ્રકારના એકૅકિ, શ્રીન્દ્રિય ત્રીન્દ્રિય ને ચતુરિન્દ્રિય સહિત સંક્ષિપંચેન્દ્રિય અને ઇતર-અસંપિચેન્દ્રિય એ બે જાતના પંચેન્દ્રિયો, એ સાતે પ્રકારના જીવો અપર્યાપ્તા ને પર્યાપ્તા, એમ બબ્બે પ્રકારે છે. એટલે કે સંસારી જીવોના (કુલ) ૧૪ સ્થાનકો-ભેદો છે.
પદ્યાનુવાદ – [ સંસારી જીવના ૧૪ ભેદ ]
સૂક્ષ્મ બાદર ભેદથી બે, જાતના એકેઢિયે, અસંશી સંજ્ઞી ભેદથી બે, જાતના પંચેંદ્રિયે; ત્રિવિધ વિકલેન્દ્રિય ચુત એ, સાત પણ બે જાતના, અપર્યાપ્ત ને પર્યાપ્ત ભેદે, ચૌદ સ્થાનક જીવના ૫.
વિવેચન-એ કેંદ્રિયજીવોના ૪, વિકલૈંદ્રિોના ૬ ને પંચેદ્રિયના ૪ ભેદ છે. આ રીતે સંસારી સર્વ જો આ ૧૪ ભેદમાં આવી જાય છે. જુઓ ની. ચેને કોઠે
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્વ પ્રકરણ.
જીવન ૧૪ સ્થાન (ભેદોને જણાવનાર- ઠે-(1 ). એકેદ્રિયના– સૂક્ષ્મ ને બાદર- ૨ ભેદ દ્વાદિયને – ૦ , ૧ ) ત્રિીંદ્રિયને– ૦ ચતુરિંદ્રિયને – ૦ પંચૅકિયના- સંસી ને અસંજ્ઞ– ૨ ,
કુલ ભેદ–૭.
આ સાતેય ભેદના “પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત' એવા બબે ભેદ હોવાથી- કુલ ૧૪ ભેદ' થાય છે.
સૂચના અo=અપર્યાપ્ત. એટ=એ કે દ્વિય. પંચેo= પંચેંદ્રિય. એ પ્રમાણે આ નીચેના કોઠામાં સમજવું. - જીવના ૧૪ ભેદને કઠે-(બીજો).
એકેદ્રિય-૪ | વિકકિય-૬ | પંચેંદ્રિય-૪ એક સૂક્ષ્મ એઅ ઠદ્રિય | અવ અસંગ્નિ પંચે પર્યાપ્ત , , પર્યાપ્ત છે, પર્યાપ્ત ,,, અવ બાદર એટ | અવ ત્રીકિય | અ સંગ્નિ પંચે પર્યાપ્ત , , ! પર્યાપ્ત છે, પર્યાપ્ત , ,
અચતુરિંદ્રિય પર્યાપ્ત ,
--
---
-
-
----
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ જીવતવ. સૂમ બાદર વ્યાખ્યા.
૧૭.
ગમે તેટલા એકત્ર કરવા છતાં પણ, જેઓનાં શરીર ચર્મચક્ષુથી-આંખથી ન દેખાય, તેવા જ સુમ કહેવાય છે. આ જીવને ફકત એક સ્પર્શ ઈકિય જ હોય છે, તેથી તેઓ એકેદ્રિય કહેવાય છે. જે ચૌદ રાજલોકમાં સર્વત્ર રહેલા છે. કાકાશને એક પણ ઈંચ કે તસુ કે આકાશપ્રદેશ, તે સૂક્ષ્મ જીવ શિવાયને નથી. અર્થાત્ લેકમાં એવી કઈ પણ જગ્યા કે સ્થળ નથી, કે જ્યાં આ સૂકમ જી ન હોય. જેઓ અસ્ત્ર કે શસ્ત્રથી ભેદાતા કે છેદાતા નથી. અગ્નિથી બળી શકતા પણ નથી. મનુષ્ય કે કઈ પણ પ્રાણીના ઉપયોગમાં પણ આવતા નથી. અદશ્ય છે. એટલું જ નહિ, પરંતુ જેઓ કંઈપણ ઇથિથી પ્રત્યક્ષ કરી શકાતા નથી-સાક્ષાત્ જાણી શકાતા નથી. આ બધે પ્રભાવ તે જીવોએ ઉપાર્જન કરેલા સૂક્ષ્મના મકમને છે. આ જીને કેાઈ મારી શકતું પણ નથી. પૃથ્વી, જળ તેજ, વાયુ ને વનસ્પતિ, એમ પાંચેય સ્થાવરોના આવા સૂમ જ હોય છે. આપણે જેને નિહાળી શકીએ છીએ તે જ તે બાદર જ છે.
અસંખ્યાતા મળીને પણ, જેઓનાં શરીર દેખાય તે બાદર' કહેવાય છે. આવા જ બાદર નામ
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮.
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્વ પ્રકરણ.
કર્મના ઉદયવાળા હોય છે. આંખથી દેખી શકાય તેવા (સૂક્ષ્મ શિવાયના) સકલ જીવોને આમાં સમાવેશ થાય છે. આ બાદર એકેદ્રિય જીવ લેકેના ઉપયોગમાં આવે છે. અસ્ત્ર શસ્ત્રથી છેદાય ભેદાય છે. વળી આ છ બીજાને પણ છેદી ભેદી શકે છે. અને લેક (૧૪ રાજક) માં સર્વત્ર હેતા નથી, પરંતુ અમુક અમુક વિભાગમાં હોય છે.
પૂર્વાપરનો વિચાર કરવાની જેએમાં શ ક્ત હોય તે “સંપત્તિ અને તેવી શકિત વિનાના હોય તે
અસંજ્ઞિ” જ કહેવાય છે. અર્થાત્ મનવાળા જ સંજ્ઞિ અને મન વિનાના જી અસંગ્નિ કહેવાય છે.
સ્વગ્ય પર્યાયિઓ પૂરી કર્યા વિના મરણ પામે તે “અપર્યાપ્ત અને પૂરી કરીને મરે તે “પર્યાપ્ત કહેવાય. પર્યાપ્તિનું સ્વરૂપ છટ્રગાથાના વિવેચનમાં કહ્યું છે, ત્યાંથી જાણી લેવું. ૪ मूल- नाणं च दंसणं चेव, चरितं च तवो तहा ।
वीरियं उवओगो य, एअं जीवस्त लक्खणं ॥६॥ અર્થ-જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, તપ તથા વીર્ય ને ઉપનોગ, એ
(છ પ્રકારે) જીવનું લક્ષણ છે. પા
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ જીવતત્ત્વ. જીવનાં છ લક્ષણોનું વર્ણન.
૧૯
પદ્યાનુવાદ – | (છ પ્રકારે જીવનું લક્ષણ) જ્ઞાન દર્શન ને વળી, ચારિત્ર તપ ને વીર્ય ને, ઉપગ એ ષડવિધ લક્ષણ, જીવ કેરું જાણને;
વિવેચન– જ્ઞાન=નામ, જાતિ, ગુણ કે ક્રિયાયુક્ત જે વિશેષ બાધ તે જ્ઞાન, કે જે સાકારપગ ને વિશેપયોગ પણ કહેવાય છે.
દશન=નામ, જાતિ, ગુણ કે દિયા વગરને આ કાંઈક છે એ જે સામાન્ય બેધ તે દર્શન, કે જે નિરાકારઉપયોગ અને સામાન્ય ઉપગ પણ કહેવાય છે.
ચારિત્ર= તીર્થકર ભગવંતેના વચન ઉપર શ્રદ્ધા અને તેમના વચનના જ્ઞાન પૂર્વક, આત્માને હિતકારી ક્રિયામાં પ્રવૃત્તિ તથા અહિતકારી ક્રિયાથી જે નિવૃત્તિ તે ચારિત્ર.
તપ = તૃષ્ણા-ઇચ્છાને જે નિરોધ તે તપ. વીર્ય= આત્માનું અનંત સામર્થ્ય તે વીર્ય.
ઉપગ =જ્ઞાનાવરણીય તેમજ દર્શનાવરણીય કર્મના ક્ષયને લપશમથી પ્રાપ્ત થયેલી શક્તિને કાર્યમાં લેવી, એટલે કે, ચેતના શક્તિને જે વ્યાપાર તે ઉપયોગ.
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦,
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્વ પ્રકરણ.
દરેક જીવમાં છએ લક્ષણની ઘટના–
દરેક જીવમાં અનંત જ્ઞાન, અનંત દર્શન, અને નંત ચારિત્ર અને અનંત સામર્થ્ય શક્તિ રહેલ છે, છતાં તેને ઉપયોગ તેઓ કરી શકતા નથી. કારણ કે દરેક ગુણ તે તે કર્મથી દબાયેલા છે. જેમકે –
જ્ઞાન જ્ઞાનાવરણ કર્મથી, દશન દર્શનાવરણ કમથી, ચારિત્ર ચારિત્રમેહનીય કર્મથી, તપ એ મોહનીય ને વીર્યંતરાય કમથી, વય વીયતરાય કર્મથી, અને (જ્ઞાન ને દર્શનને) ઉપયોગ જ્ઞાનાવરણ ને દર્શનાવરણ કર્મથી દબાયેલ છે. જેમ જેમ તે તે કર્મને પશમ થતું જાય, એટલે કે- અધ્યવસાય(=ભાવના)ને અનુસારે કમનું દબાણ ઓછું થતું જાય, તેમ તેમ તે તે ગુણોને વિકાસ થત જાય છે. જ્યારે જ્ઞાનાવરણાદિ કર્મોને સંપૂર્ણ નાશ થાય છે ત્યારે, અનંત જ્ઞાન, અનંત દર્શન, અનંત ચારિત્ર, પુર્ણરૂપમાં ઈચ્છાનો નિરોધ અને અનંત સામર્થ્ય પ્રાપ્ત થાય છે. જ્ઞાનાદિ તમામ ગુણો દરેક જીવમાં, ઓછા કે વત્તા પ્રમાણમાં અવશ્ય હોય છે, અજીવ જડ પદાર્થમાં તે ગુણેનું નામ નિશાન પણ હેતું નથી, માટે જ્ઞાન દર્શન વગેરે છએ જીવનાં જ લક્ષણે (જીવને ઓળખવાનાં ચિન્હો) કહેલાં છે.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ જીવતત્વ. જીવમાં છ લક્ષણોનું વર્ણન.
૨૧.
ગમે તેટલા તીવ્ર સામાÁવાળું કમ, જે કે આ ભાના તે તે ગુણને જરૂર દબાવે છે, છતાં તે તે ગુણને સર્વથા સંપૂર્ણ પણે દબાવી શકતું નથી જ. દરેક ગુણનો અમુક અંશ—અમુક વિભાગ તો ઉઘાડે રહે છે જ. દાખલા તરીકે,–જેમ સૂર્યને ગાઢ વાદળાં દબાવે, છતાં દિવસ અને રાત્રિને સ્પષ્ટ ભેદ માલુમ પડે, તેટલે પ્રકાશ ઉઘાડે રહે છે, તેમ ગાઢ સામર્થ્યવાળાં કર્મો જીવના ગુણોને દબાવે, છતાં દરેક ગુણને અંશ ઉઘાડો રહે છે જ. તેથી જ ઓછામાં ઓછી જ્ઞાનાદિની માત્રાવાળા સૂફમ નિગોદિયા જીવોમાં પણ, અ૬૫ પ્રમાણમાં પણ જ્ઞાન દર્શન છે, પ્રવૃત્તિ નિવૃત્તિ છે, સહનશકિત છે. અને આહારાદિના પુનું ગ્રહણ છે. જેમ જેમ કમનું જોર ઓછું થતું જાય છે, તેમ તેમ બાદર એકેય અને દ્વીંદ્રિયાદિ જીવમાં, તે તે ગુણેને વિકાસ વધતો જાય છે.
શંકા– જેમ દરેક જીવમાં, ઓછા કે વત્તા પ્રમાણમાં જ્ઞાનાવરણ ને દશનાવરણ કમને ક્ષપશમ હોવાથી, દરેક જીવને ઓછા વત્તા પ્રમાણમાં, જ્ઞાન દર્શન ને તેનો ઉપયોગ હોય છે; તથા અંતરાય કર્મને ક્ષપશમ થવાથી પુલનું ગ્રહણ વગેરે
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
રર
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્વ પ્રકરણ
કિયા થાય છે, તેમ ચારિત્ર અને તય દરેક જીવમાં
ક્યાં છે? - સમાધાન– વ્યાવહારિક ચારિત્ર અને તપ, કદાચ સર્વ જમાં ન હોય, તે પણ તે ગુણોને અંશ તે દરેક જીવને હોય છે જ. ચારિત્ર અને તપને, તેનું આવારક કમ આવરે છતાં, તે તે ગુણોને અંશ દરેક જીવમાં ઉઘાડો રહે છે જ. અને તેથીજ ગમે તેવી પણ પ્રવૃત્તિ નિવૃત્તિ (રૂપ ચારિત્ર) અને સહનશીલતા (રૂપ તપ) તે દરેક જીવમાં રહેલ છે. આ રીતે ચારિત્ર ને તપ પણ દરેક જીવમાં છે. માટે ચારિત્ર તેમજ તપને જીવના લક્ષણ તરીકે માનવામાં કોઈ પણ જાતને વિરોધ રહેતું નથી. - જ્ઞાન ને દર્શનના ભેદો તેમજ વિશેષ સ્વરૂપ પ્રથમ કર્મગ્રંથથી જાણવું. ચારિત્રના ભેદનું સ્વરૂપ આ નવતત્વની ૩૨-૩૩ મી ગાથાથી અને તપના ભેદનું સ્વરૂપ ૩૪-૩૫ મી ગાથાથી જાણવું. . પ .
છઠ્ઠી ગાથાનું અવતરણ ' ચેથી ગાથામાં જીવતત્ત્વના ૧૪ ભેદ કહેવાના પ્રસંગે અપર્યાપ્તા અને પર્યાપ્ત એમ છના બબ્બે પ્રકાર કહ્યા છે. તેમાં સ્વયેગ્ય પર્યાપ્તિઓ પૂર્ણ કરનારા તે પર્યાપ્તા અને સ્વરોગ્ય પર્યાતિઓ
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ જીવતવ. પર્યાપ્તિનું સ્વરૂપ.
૨૩.
પુર્ણ કર્યા પહેલાં મરી જનારા તે અપર્યાપ્તા જીવો કહેવાય છે. અહિં સહેજે એ પ્રશ્ન થાય કે, પર્યાપ્તિ એટલે શું? દરેક જીવ ભેદમાં કેટ કેટલી હોય ? તેના ઉત્તરમાં નીચેની ગાથા કહે છે –
आहार-सरीरिंदिय,-पजत्ती आणपाण-भास मणे । જs jર પંચ છ , સુજા-વિનરા-ડાન્નિ-સન્નril II
અર્થ – આહાર, શરીર, ઇન્દ્રિય,વાસોચ્છવાસ, ભાષા અને મન, એ છ પર્યાપ્તિઓ છે. તેમાં એકેયિ જીવોને પહેલી ચાર, વિકલેંદ્રિય તથા અસંઝિપચૅયિને પહેલી પાંચ, અને સંપિચેંદ્રિય જીવોને પર્યાપ્તિઓ હોય છે. તે ૬ છે.
પધાનુવાદ –
[ છે પર્યાપ્તિ ] આહાર પર્યાપ્તિ શરીર, ઇન્દ્રિય શ્વાસોચ્છવાસ ને, ભાષા અને મનની મળી, પર્યાપ્તિ પણ ષટ જાણને. (૬)
[ કયા જીવને કેટલી પર્યાપ્તિએ હોય? પર્યાપિત પહેલી ચાર, એકેદ્રિય જૈવને હોય છે, પર્યાપ્તિ પહેલી પાંચ, વિકસેંદ્રિય જીવને હોય છે; અસંગ્નિ પંચેંદ્રિયને પણ, પહેલી પાંચ જ હોય છે, પર્યાપ્તિ સઘળી, સંસિ પંચેંદ્રિય જીવને હોય છે. (૭)
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪. પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિચુત, નવતત્ત્વ પ્રકરણુ,
વિવેચન— * પર્યાપ્તિ=શકિત,કે જેથી આહારાદિનાંપુદ્ગલેાનુ ગ્રહણ અને ખલરસાદિ રૂપે પરિણમન થાય તે.
તે શક્તિરૂપ પર્યાપ્તિ, કાના ભેદથી છ પ્રકારે છે, જે નીચે મુજબ છે. ૧. આહાર પર્યાપ્તિ= જે શકિત વડે આત્મા, આહાર (ના પુલા ) ને ગ્રહણ કરી તેને, ખળ
[અથવા આહાર આદિને યાગ્ય પુદ્ગલેા ગ્રહણ કરવામાં તથા આહાર આદિપે પરિમાવવામાં કારણુરૂપ એવી, શરીરમાં જીવનક્રિયા ચલાવવાની આત્માના જે શક્તિ તે પર્યાપ્ત કહેવાય. અથવા તે શકિતના કારણ કે આલંબન પ જે પુમલા તે, અથવા તે શકિતની નિષ્પત્તિ કે તે શકિતના કારણરૂપ પુદ્ગલ- સમૂહનીજે નિષ્પત્તિ તે, અથવા તે શકિતની પરિસમાપ્તિ કે તે શકિતના કારણરૂપ પુદ્ગલ સમૂહની જે પિરસમાપ્તિ તે પર્યાપ્ત કહેવાય. આ રીતે પર્યાપ્તિના અનેક અર્થી શાસ્ત્રકારાએ કરેલા છે. પરંતુ પર્યાપ્તિનેા શકિત એ અર્થે બહુસમ્મત તેમજ વધુ પ્રચલિત છે].
૧ પુદ્ગલના ઉપચયથી ઉત્પન્ન થયેલી જે શક્તિ વડે' એમ દરેક પર્યાપ્તિના લક્ષણમાં સમજવું. કારણકે, આ શકિત પુદ્ગલ સમૂહના અવલંબનથી ઉત્પન્ન થાય છે. ૨ ઝાડા પેશાશ્ત્ર વગેરે અસાર પદા.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ જીવતત્વ પર્યાપ્તિનું સ્વરૂપ.
અને રસરૂપે પરિણમવેર તે. ૨. શરીરપર્યાપ્તિ જે શકિત વડે આત્મા, રસરૂપ
આહારને શરીરરૂપે =સાતધાતુપે) પરિણમાવે =બનાવે) તે. રસ, રૂધિર, માંસ, મેદ, અસ્થિ, મજજા અને વીર્ય એ સાત ધાતુઓ છે. આ સાત ધાતુરૂપ પરિણામ યથાસંભવ મનુષ્ય ને તિર્યમાં હોય છે, પરંતુ દેવતા કે નારકીઓમાં હોતો નથી. આ શરીરપર્યાપ્તિનું કાર્ય સ્વયેગ્યશરીર બનાવી દેવું તે છે. ભલે તે શરીર સાત કે તેથી ઓછી ધાતુવાળું હોય, અથવા દેવનું હોય કે નારકીનું હોય. માટે જ તમામ શરીરને
બનાવનાર આ શરીરપર્યાપ્તિ જ મનાય છે. ૩. ઇન્દ્રિય પર્યાસિ જે શકિત વડે જીવ, સાત ધાતુ
મય શરીરમાંથી, ઇંદ્રિય યોગ્ય પુકલોને ગ્રહણ કરી
તેને અત્યંતર ઈદ્રિયરૂપે પરિણમા (=રે) તે. ૧ શરીરને પોષક પ્રવાહી પદાર્થ. ૨ બે ભાગમાં વહેંચી આપે તે. ૩ આડારપર્યાપ્તિએ આહારના બનાવેલા રસથી, આ શરીર પર્યાપ્તિએ બનાવેલ રસ જુદા પ્રકારનો છે, જે શરીર બનાવવામાં ઉપયોગિ થાય છે. ૪ લેહી. ૫ ચરબી. ૬ હાડકાં. ૭ હાડકાંને સાંધનારે હાડકામાં રહેલે ચીકણો પદાર્થ
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્ત્વ પ્રકરણ
સઘળા જીવો ઉપર્યુક્ત ત્રણ પર્યાતિઓ પૂર્ણ કરે જ છે. કેમકે, તે ત્રણ પર્યાપ્તિઓ પૂર્ણ કર્યા
પછી જ આગામી ભવનું આયુષ્ય બંધાય છે. ૪. શ્વાસોચ્છવાસપતિ =જે શકિતદ્વારા જીવ,
શ્વાસોચ્છાસ યંગ્ય (વર્ગણના) પુદ્ગલોને ગ્રહણ કરી, તેને શ્વાસોચ્છાસરૂપે પરિણાવી, તેનું
અવલંબન લઈને છોડી મૂકે છે. ૫. ભાષાપર્યાપ્તિ =જે શક્તિદ્વારા આત્મા, ભાષા
ગ્ય (વર્ગણાનાં) પુદ્ગલેને ગ્રહણ કરી, તેને ભાષાપણે (જેવા અક્ષરે બોલવા હોય તે રૂપે)
પરિણુમાવી, તેનું અવલંબન લઈને છેડી મૂકે છે. ૬. મન પર્યાપ્તિ =જે શક્તિદ્વારા આત્મા, મને
(ગ્ય) વર્ગણાના પુદ્ગલેને ગ્રહણ કરી, તેને મનપણે ( જે જે પદાર્થને વિચાર કર હેય તેને અનુરૂપ કેઈ આકારરૂપે) પરિણમાવી,
તેનું અવલંબન લઈને છેડી મૂકે છે. ૧ છોડવા માટેનો જે પ્રયત્ન તે અવલંબન કહેવાય. કઈ પણ વસ્તુને છોડવી મૂકવી યા ફેંકવી હોય ત્યારે, સૌથી પહેલાં, અમુક પ્રયત્ન વિશેષ કરવો પડે છે, જેથી છોડવા વગેરે ક્રિયામાં સહાયતા યા ટેકે મળે છે. જેમકે દડે ફેંકનારને હાથમાંથી દડે છેડતાં પહેલાં, હાથ ઉંચો કરી, તેને વેગ
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ જીવતત્ત્વ. પર્યાપ્તિનું સ્વરૂપ.
પર્યાતિઓને પરસ્પર સંબંધ. આહારથી શરીર બને છે અને શરીરથી ઇંદ્રિ બને છે, માટે શરૂઆતની ત્રણ પર્યાપ્તિઓ પરસ્પર સંબંધ વાળી છે. તથા છેલી ત્રણ પર્યારિતઓમાં એક બીજાની અપેક્ષા નહિં હોવાથી સ્વતંત્ર છે. કારણકે, દરેકની વર્ગણાઓ (= પોત પોતાને ગ્ય સજાતીય પુદ્ગલેના સમૂહ) ભિન્ન ભિન્ન હોવાથી સ્વતંત્રપણે તે તે વગણએમાંથી પુગલો ગ્રહણ કરાય છે. આરંભ એકી સાથે છતાં ક્રમિક સમાપ્તિ.
દરેક જીવ, ઉત્પત્તિસ્થાને આવીને, પિતાને જેટલી પર્યાપ્તિએ હોય, તે સઘળીને સાથે જ કરવાને આરંભ કરે છે, પરંતુ સમાપ્તિ (= પૂર્ણ અનુક્રમે કરે છે. સાથે કરવાને આરંભ કરે છે, એનો મતલબ એ છે કે,-જે જે જીવને જેવા જેવા
આપવો પડે છે; તથા ફલાંગ મારનારને કુદકા મારતાં પહેલાં અવયવો સંકોચવા પડે છે, તેમ અહિં પણ શ્વાસોચ્છવાસના પુદ્ગલોને છોડતાં પહેલાં, તે પુગલોનો જ ટેકે લઈ પ્રયત્નવિશેષ કરવો પડે છે. આ રીતે છોડવા પૂર્વનો જે પ્રયત્ન વિશેષ તે અવલંબન કહેવાય છે. આ પ્રમાણે ભાષા અને મન:પર્યાપ્તિમાં પણ સમજી લેવું.
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
પદ્યાનુવાદ–વિવેચનાયુિત નવતત્ત્વ પ્રકરણ,
પ્રકારનુ શરીર થવાનુ હાય, તેને તેને ચેગ્ય આહારાદિ પુદ્ગલેાનું ગ્રહણ અને તેના પરિણામ આદિ કાયર થઈ શકે, તેવી રીતે (આત્મિક) શક્તિની વ્યવસ્થા કરે છે, જે વ્યવસ્થા શરૂઆતના અંતર્મુ હૂતમાં જ કરી લે કરી લે છે. એટલે કે, શરૂઆતના અંતર્મુહૂતમાં જ, શક્તિને એવી રીતે વ્યવસ્થિત કરી લે છે કે, શરીરને અનુકુળ આહારાદિ ક્રિયા થયે જાય. વ્યવસ્થા થયા બાદ, મરણુ પર્યંત બ્ય વસ્થિત થયેલ શક્તિ કાય કર્યાં કરે છે.
૮.
૬ પતિઓની ક્રમશઃ સૂક્ષ્મતરતા, દાખલા તરીકે, એક કપડુ બનાવવું હેાય ત્યારે તેને મનાવવા માટે, સૌ વ્હેલાં સંચાએ તૈયાર કરવા પડે છે. તૈયાર થયા બાદ તે સંચાઓ દ્વારા, કપડુ બનાવનાર જેમ કપડું બનાવે છે, તેમ ઉત્પત્તિ સ્થળે આવીને આત્માને પણ જીવન નિર્વાહ માટે પેાતાને લાયક આહારનું ગ્રહણ, તેના ખલ-રસાદિ પરિણામ તથા શ્વાસેાચ્છ્વાસ ભાષા ને મનને યોગ્ય પુદ્ગલેાનું ગ્રહણ પરિણામ અને અવલ બનાદિ ક્રિયાઓ કરવાની હાય છે. એ ક્રિયાઓ ખરાખર રીતે થાય તેટલા માટે, જે જે જીવને જેટલી જેટલી પર્યાપ્તિએ હાય તે પ્રમાણે શકિતની વ્યવસ્થા કરવાની હાય છે.
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ જીવતત્વ પર્યાપ્તિનું સ્વરૂપ.
૨૯.
શરૂઆતના અંતમુહૂર્તમાં તે વ્યવસ્થા કરી લે છે. માત્ર, જે જીવને જેટલી પર્યાપ્તિઓ હોય તે પ્રમાણે શક્તિને વ્યવસ્થિત કરવાનું કાર્ય એકી સાથે જ કરે છે અને પૂર્ણ અનુક્રમે કરે છે. અનુક્રમે પૂર્ણ કરવાને આધાર, એના કાર્ય ઉપર છે. જેમ જે સંચાદ્વારા સૂમ કાર્ય કરવાનું હોય, તેને બનાવતાં વાર લાગે છે અને જે સંસ્થા દ્વારા સ્થલ કાર્ય કરવાનું હોય છે તેને જલદી બનાવી લેવાય છે, તેમ છે. પર્યાપ્તિ દ્વારા સ્થલ કાર્ય કરવાનું હોય છે, તેને જલદી પૂર્ણ કરે છે અને જે દ્વારા સૂકમ કરવાનું હોય છે તેને પૂર્ણ કરતાં વાર લાગે છે. આહારના ગ્રહણ અને તેના ખલ-રસરૂપે પરિણામરૂપ કાર્ય કરતાં, રસનું સાત ધાતુપણે પરિણામરૂપ કાર્ય સૂક્ષ્મ છે. અર્થાત આહાર પર્યાપ્તિનું કાર્ય પૂલ છે, તેથી શરીરપર્યાતિનું કાર્ય સૂકમ છે. તેનાથી ઇંદ્રિયપર્યાતિનું કાર્ય સૂક્ષમ છે. એમ ઉત્તરોત્તર-આગળની પર્યાપ્તિઓનું કાય સૂક્ષ્મ સૂક્ષ્મતર છે. આટલાજ કારણથી પૂર્ણ અનુક્રમે કરે છે, એમ કહેલ છે.
અહિં, કાંતનારી છે સ્ત્રીઓનું દૃષ્ટાન્ત પણ અપાય છે. જેમકે,-છ જણીઓ શેર રૂ લઈને એકી સાથે કાંતવા બેઠી હોય, તેમાં જે જાડું કાંતે તે
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્ત્વ પ્રકરણુ,
વ્હેલું કાકડું પુરૂં કરે અને જે ઝીણું કાંતે તે મેહુ કાકડું પુરૂં કરે. તેમ છ પર્યાપ્તિએમાં પણુ, જેકે આત્મા જ્યેના પ્રારંભ એકી સાથે કરે છે, છતાં પણ પર્યાપ્તિએ એક પછી એક સૂક્ષ્મ સુમતર હેાવાંથી અનુક્રમે પૂર્ણ કરે છે. એટલે કે," હેલી કરતાં ખીજી ઝીણું કાંતે છે, તેથી ત્રીજી ઝીણું કાંતે છે તેથી ચેથી પાંચમી ને છી પર્યાપ્તિનું ઉત્તરાત્તર ઝીણુ ઝીણું કાર્ય હાવાથી, આરભ એકી સાથે હાવા છતાં સમાપ્તિ અનુક્રમે થાય છે, તેમ સમજવું.
૩૦.
દરેક પપ્તિની સમાપ્તિના કાળ, ઔઢારિકશરીરધારી મનુષ્યને તથા તિર્યંચાને આહારપતિ પૂર્ણ કરતાં એક સમય જાય છે અને ત્યાર પછીની પાંચ પર્યાપ્તિએ પૂર્ણ કરતાં અનુક્રમે અંતર્ અંતર્મુહૂતકાળ જાય છે. આહારક તથા વૈક્રિયશરીરીને, વ્હેલી પર્યાપ્તિ પૂર્ણ કરતાં એક સમય, બીજી પર્યાપ્તિ પૂરી કરતાં અંતર્મુહૂત અને ત્યાર પછીની પર્યાપ્તિએ પૂરી કરતાં અનુક્રમે એક એક સમય જાય છે. એટલે કે-પ્રથમ સમયે આહારપર્યાપ્તિ, ત્યાર પછીના અંતમુહૂતે શરીરપર્યાપ્ત અને ત્યાર પછીના એક સમયમાં ઇંદ્રિય પર્યાપ્તિ, એમ અનુક્રમે એક એક સમયે બાકીની પર્યાપ્તિએ
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ જીવતવ. પર્યાપ્તિનું સ્વરૂપ,
૩૧.
પૂરી કરે છે. તમામ પર્યાપ્તિઓ પૂરી થવાને કાળ પણ અંતમુહૂત છે.
શંકા-બધી પર્યાદ્ધિઓ પ્રારી કરવાનો સમય પણ અંતમુહૂર્ત અને ઔદારિક શરીરને પહેલી શિવાયની દરેકમાં અંતમુહર્ત તથા આહારક તેમજ વૈક્રિયશરીરને બીજીમાં અંતમુહૂર્ત કાળ છે. તે શું અંતર્મુહુર્તો નાનાં મોટાં છે ખરાં?
સમાધાન–હા. કેવળજ્ઞાની-સર્વજ્ઞની બુદ્ધિથી પણ જેના બે વિભાગ ન કલ્પી શકાય, તે જે સૂક્ષ્મતમ કાલ તે સમય કહેવાય આવા નવ સમયથી માંડીને બે ઘડિ (૪૮ મીનીટ) માં એક સમય ઓછું હોય ત્યાં સુધી કાળ અંતમુહૂર્ત કહેવાય છે. જેના અસંખ્ય ભેદે પડે છે માટે અમુક અમુક પર્યાપ્તિની સમાપ્તિનું અંતમુહૂર્ત નાનું સમજવું અને તમામ પર્યાપ્તિની સમાપ્તિનું અંતમુહૂર્ત મોટું સમજવું.
છ પર્યાપ્તિઓ પૈકી કયા કયા જીવોને કેટ કેટલી હોય? શરૂઆતની ચાર એકેંદ્રિય જીવોને, શરૂઆતની પાંચ વિકસેંદ્રિય (કીન્દ્રિય ત્રીન્દ્રિય ચતુરિંદ્રિય) તથા અસંસિ-પચંદ્રિય જીવોને, અને છયે પતિએ સંજ્ઞી પંચેંદ્રિય જીવોને હોય છે.
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર, પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્વ પ્રકરણ કયા જીવને કેટલી પર્યાપ્ત હોય? તથા દરેક
પર્યાપ્તિની સમાપ્તિના કાળનું કોષ્ટક– છોના એકેડિય & _
એ બિ સિ જ ઔદારિક ક્રિય તથા નામ.
શરીરી આહારક- દેવતા (સ્થાવર)
(સંજ્ઞિ પં.) શરીરી
અસંગ્નિ પં.
પર્યાપ્તિની સંખ્યા,
૧ આહાર
| ૧ સમય ૧ સમય ૧ સમય ૧ સમય ! ૧ સમય
અંતમ
૨ શરીરપર્યાપ્તિ.
હર્ત
સમય ૧ સમય
* ઉસ- અંતર્મ- અંતર્મ અને સમય
| પતિ
દ્વતં. તે દૂત.
દd.
૫ ભાષાપર્યાપ્તિ
બન્નેને
હૂર્ત,
એક
૬મન:પર્યા
પ્તિ.
અંતમુંદૂત.
સમયમાં જ પુરી કરે
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ જીવતત્ત્વ પર્યાપ્તિનું સ્વરૂપ.
પર્યાપ્તિની સખ્યા તથા સમાપ્તિકાળના કાષ્ટકના ખુલાસાઃ—
૩૩.
અહિં હેલી પર્યાપ્તિની સમાપ્તિના કાળમાં બીજી પર્યાપ્તની સમાપ્તિના કાળ ઉમેરવા. બીજીમાં ત્રોજીને, ત્રીજીમાં ચેાથીનેા, ચેાથીમાં પાંચમીને ને પાંચમીમાં છઠ્ઠીને સમાપ્તિકાળ ઉમેરવા; કારણકે દરેક પર્યાપ્તિને પૂર્ણ કરવામાં, પૂર્વ પૂર્વની પર્યાપ્તિ કરતાં ઉત્તર ઉત્તરની પર્યાપ્તની સમાપ્તિના કાળ પૂની પછીના જ લેવાના છે.
દેવતાની છેલ્લી એ પર્યાપ્તિએ એકી સાથે એક જ સમયમાં પુરી થાય છે,માટે તે બન્નેનુ એક ખાનુ રાખેલ છે. પૂજ્ય શ્રીભગવતીજી આદિ સૂત્રોમાં દેવતાએ છેલ્લી એ પર્યાપ્તએ એકી સાથે પૂરી કરે છે, તે અપેક્ષાએ દેવતાને પાંચ પર્યાપ્તિએ કહી છે. છ જ પર્યાપ્તઓ માનવાનું કારણ— જીવને જીવન નિર્વાહ માટે છ કાર્યો અવશ્ય કરવા પડે છે. જેમકે,~~ સમયે સમયે આહાર લેવા, તે તે ધાતુઓની રચના કરવી, ઇંદ્રિયાદ્વારા વિષચેનું ગ્રહણ કરવું, શ્વાસેાવાસ લેવા મૂકવા, ખેલવું તથા વિચારવું. આ છ કાર્યો કરનારી, જે છ પ્રકારની જીવનશક્તિએ. તે છ પર્યાપ્તએ કહેવાય છે.
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪.
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્વ પ્રકરણ.
સકલ સંસારી જીવની અપેક્ષાએ, છ પ્રકારની જ જીવનશક્તિઓ મુખ્યતયા સંભવે છે, તેથી અધિક કેાઈને સંભવતી નથી. આ રીતે જીવન શક્તિઓ છે પ્રકાની હોવાથી પર્યાતિઓ પણ છ જ મનાય છે.
આ ઉપર્યુક્ત પર્યાપ્તિઓની અપેક્ષાએ જ જીવો અપર્યાપ્ત કે પર્યાપ્ત કહેવાય છે. સંસારી સવ જીવેને આ બે ભેદમાં સમાવેશ થાય છે. વળી જીવન નિર્વાહ માટેની જે શક્તિઓ તે પર્યાપ્તિઓ કહેવાય છે, તે પર્યાપ્તિઓ પિકી જેને જેટલી પર્યાતિઓ હોય તેટલી પર્યાપ્તિઓ પૂરી કરે તે જીવ પર્યાપ્ત કહેવાય અને જ્યાં સુધી પૂર્ણ ન કરે ત્યાં સુધી તે જીવ અપર્યાપ્ત કહેવાય છે. આ રીતે સંસારી દરેક જીવના અપર્યાપ્ત અને પર્યાપ્ત એવા બે ભેદ પડે છે. •
પર્યાપ્ત = સ્વયોગ્ય પર્યાપ્તિએ પૂરી કરે (=પૂર્ણ કરીને મરે) તે, પર્યાપ્તજીવ કહેવાય.
૧. સ્વયોગ્ય પર્યાપ્તિઓ એટલે જે જીવને જેટલી પર્યાતિઓ (Fશકિતઓ)સંભવે તેટલી તમામ એટલે કે એકેન્દ્રિ યને ૪, વિકલૅકિયને પ, અસંક્ષિપંચૅયિને ૫ અને સંપત્તિપંચેન્દ્રિય જીવને ૬ પર્યાપ્તિઓ કહી છે, તે સ્વયોગ્ય પર્યાપ્તિઓ કહેવાય.દાખલા તરીકે,-એકેદ્રિયને સ્વાગ્ય ચાર પર્યાપ્તિઓ છે, તો તે ચારે પૂરી કરીને મરે, તે પર્યાપ્તએ કેદ્રિયજીવ
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ જીવતત્વ. પર્યાપ્તિનું સ્વરૂપ.
૩૫.
અપર્યાપ્ત = સ્વયોગ્ય પર્યાતિઓ પૂરી કર્યા શિવાય મરે તે, અપર્યાપ્ત જીવ કહેવાય.
જીવ પર્યાપ્તનામકર્મના પ્રતાપથી પર્યાપ્ત બને છે અને અપર્યાપ્ત નામકર્મના પ્રતાપે અપર્યાપ્ત બને છે.
આ બન્ને ભેદ પણ લબ્ધિ અને કરણથી પુનઃ બે પ્રકારે છે. એટલે ચાર ભેદ થયા.તે આ પ્રમાણે– ૧ લબ્ધિ અપર્યાપ્ત, ૨ લબ્ધિપર્યાપ્ત, ૩ કરણઅપર્યાપ્ત ને ૪ કરણપર્યાપ્ત
૧ લબ્ધિ અપર્યાપ્ત = સ્વયોગ્ય પર્યાપ્તિઓ પૂર્ણ કર્યા શિવાય જ મરણ પામે તે, અર્થાત્ જેનામાં સ્વયેગ્ય સઘળી પર્યાપ્તિઓ પૂરી કરવાની શક્તિ કે યોગ્યતા નથી તે જીવ.
૨ લબ્ધિપર્યાપ્ત = સ્વરોગ્ય સર્વ પર્યાપ્તિ પૂરી કરી શકે તે. (અર્થાત– પર્યાપ્તનામકર્મના ઉદયવાળો જીવ, સ્વયેગ્ય સઘળી પર્યાતિઓ પૂર્ણ કર્યા પહેલાં કે પછી પણ લબ્ધિપર્યાપ્ત કહેવાય છે. કહેવાય અને જે ચાર પૂરી કર્યા સિવાય જ ફકત ત્રણ જ પૂરી કરીને કે ચોથી ચાલતી હોય ત્યારે મરે, તે અપર્યાપ્ત એકંદ્રિયજીવ કહેવાય. આ પ્રમાણે વિકષિ , અસંરિપંચંદ્રિય તથા સંપિચેંકિયમાં પણ પર્યાપ્તાપર્યાપ્તની વવસ્થા સમજીવે.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬.
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્વ પ્રકરણ.
આ પર્યાપ્ત નામકર્મના ઉદયથી–પ્રતાપથી જ જીવ સઘળી પર્યાપિત પૂરી કરી શકે છે–પૂર્ણ કરીને જ મરે છે).
અહિં ‘લબ્ધિ” શબ્દથી જીવે પૂર્વે બાંધેલા અપર્યાપ્ત કે પર્યાપ્તનામકર્મને ઉદય લેવાનો છે, તેથી પર્યાતજી માટે પર્યાપ્ત નામકર્મના ઉદયરૂપ અને અપર્યાપ્ત માટે અપર્યાપ્ત નામકર્મના ઉદયરૂપ લબ્ધિ સમજવી. આ લબ્ધિના પ્રભાવથી જીવમાં, સ્વ પર્યાપ્તિઓને પૂર્ણ કરવાની શકિત તેમ જ અશકિત(૫ ગ્યતા) પ્રાપ્ત થાય છે.
૩ કરાઅપર્યાપ્ત= જેણે હજુ (કરણ=અહારશરીર-ઇંદ્રિય વગેરે) સ્વયોગ્ય પર્યાતિઓ પૂરી કરી નથી, પરંતુ આગળ જરૂર પુરી કરશે એ જે જીવ તે કરણઅપર્યાપ્ત કહેવાય.
અથવા જે જીવ સ્વયોગ્ય પર્યાપ્તિઓ જ્યાં સુધી પૂર્ણ કરી શકે નથી, ત્યાં સુધી તે જીવ કરણઅપર્યાપ્ત કહેવાય.
કરણઅપર્યાપ્તજીવના ઉપર્યુક્ત બે અર્થ પૈકી પ્રથમ અર્થ લબ્ધિપર્યાપ્ત જીવને લાગુ પડે છે, કારણકે હેલે અથ અક્ષરશ: તેમાં ઘટી જાય છે. બીજો અર્થ લબ્ધિ અપર્યાપ્તજીવને પણ લાગુ પડે
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ જીવતત્ત્વ. પર્યાપ્તિનું સ્વરૂપ.
જીવા આવી
છે. પહેલા અર્થમાં લબ્ધિઅપર્યાપ્ત શકતા નથી, કારણ કે-‘અવશ્ય પૂરી કરશે' એટલે અંશ તેએમાં ઘટી શકતા નથી, માટે બ્ધિ. અપર્યોપ્તજીવે ના કરણઅપર્યાપ્તમાં સમાવેશ થાય, તેને માટે બીજો અથ સમજવો )
૩૭.
દાખલા તરીકે—એફે દ્રિયને સ્વયેગ્ય ચાર પર્યોપ્તિએ હાય છે, તે પૈકી છેલ્લી પર્યાપ્તિને પૂરી કરવામાં, છેલ્લે એક સમય બાકી હોય ત્યાં સુધી તે જીવ કરણઅપર્યાપ્ત કહેવાય. વળી હરકે ઇ જીવ પૂર્વભવ તજીને આ ભવમાં આવતે: હોય ત્યારે પણ, એટલે કે વાટે વ્હેતે જીવ પણ, કરણઅપર્યાપ્ત કહેવાય. આ ભવમાં પણ પેાતાને જેટલી પર્યાપ્તિએ જોઇતી હાય તેટલી જયાં સુધી પિરપૂર્ણ ન કરે ત્યાં સુધીની તેની સઘળી પૂર્વ અવસ્થાએ કરણઅપર્યાપ્તાવસ્થા જ કહેવાય.
૪ કરણુપર્યાપ્ત=જેણે સ્વયેાગ્ય સઘળી પર્યાપ્તિએ પરિપૂર્ણ કરી લીધી છે તે. (મતાંતરે- ઇંદ્રિય પર્યાપ્તિ જેણે પૂરી કરી છે, તે પણ કરણપર્યાપ્ત જીવ કહેવાય.
૧ એક એવે પણ મત છે કે – જે કરણ શબ્દના અ 'ઇંદ્રિય' કરે છે. તે મતને અનુસારે, જેણે ઇંદ્રિયપર્યાર્યાપ્ત પુરી
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮.
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્વ પ્રકરણ
લબ્ધિઅપર્યાપ્ત આદિ ૪ ભેદનું પરસ્પર
(સંક્રમણ=)મીલન. ૧ લબ્ધિઅપર્યાપ્ત માં–કરણઅપર્યાપ્ત નું મીલન છે કારણ કે, લબ્ધિ અપર્યાપ્ત સ્વયેગ્ય પર્યાપ્તિએ પૂર્ણ કરી શકતા નથી, માટે તેઓ (કરણ એટલે પૂર્ણ કરવાપણું, તેથી અપર્યાપ્ત એટલે અસમાપ્ત હોવાથી) કરણ અપર્યાપ્ત પણ કહી શકાય.
*મતાંતરે–કરણ શબ્દનો અર્થ “ઇંદ્રિય કે ઇંદ્રિય સુધીની પર્યાતિ” કરીએ ત્યારે, લબ્ધિ અપર્યાપ્તજીવ ઇંદ્રિયપર્યાદિત પૂરી કરી લીધા પછી કરણપર્યાપ્ત પણ કહી શકાય.
કરી લીધી છે તેવો જીવ કરણપર્યાપ્ત અને જેણે હજુ ઇક્રિય પર્યાપ્તિ પૂરી નથી કરી તેવો જીવ કરૂણઅપર્યાપ્ત કહેવાય. અર્થાત્ કરણ એટલે ઈદ્રિય પર્યાપ્તિવડે, અપર્યાપ્ત એટલે અસમાપ્ત જે જીવ તે કરિઅપર્યાપ્ત કહેવાય; અને તે જ જીવ ઈદ્રિય પર્યાપ્તિ સમાપ્ત થયા બાદ કરણપર્યાપ્ત કહેવાય આ મતનો સાર એ છે કે- ઈદ્રિય પર્યાપ્તિ જેણે પૂરી કરી છે તે કરણપર્યાપ્ત માં ગણી શકાય, પછી ભલે ને આગળની પર્યાતિઓ અધુરી હોય.
ર - લબ્ધિ અપર્યાપ્ત જીવો પણ અવશ્ય કરણ-(=
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯.
૧ જીવતત્ત્વ. પર્યાપ્તિનું સ્વરૂપ.
!
૨ લબ્ધિપર્યાપ્ત જીવામાં કરણઅપર્યાપ્ત ને કરણપર્યાપ્ત જીવોનો સમાવેશ થાય છે. કારણ કે લબ્ધિપર્યાપ્તા જીવે યાં સુધી સ્વયેાગ્ય પર્યાપ્તિએ ણું ન કરે, ત્યાં સુધી કરણઅપર્યાપ્તા કહેવાય છે, અને પૂર્ણ કર્યા પછી કરણપર્યાપ્તા કહેવાય છે, માટે લબ્ધિપર્યાપ્ત જીવે કરણઅપર્યાપ્તા તેમ જ કરણપર્યાપ્તા પણ કહી શકાય.
૩ કરËઅપર્યંત જીવામાં-લબ્ધિઅપર્યાપ્ત ને લબ્ધિપર્યાપ્ત જીવાનું સંક્રમણ=મીલન છે.
જીએ- કરણઅપર્યાપ્તપણું એ લબ્ધિઅપર્યાપ્ત કે લબ્ધપર્યાપ્તની અમુક અવસ્થા જ છે. કેમકે, લબ્ધિપર્યાપ્તજીવ જ્યાં સુધી સ્વયેાગ્ય સપતિએ પૂર્ણ ન કરે ત્યાં સુધી તેની કરણઅપર્યાપ્ત-અવસ્થા મનાય છે; અને સ્વયેાગ્ય પર્યાપ્તિએનું પૂર્ણ નહિ કરવા પણું તો કરણઅપર્યાપ્ત તેમ જ લબ્ધિઅપર્યાપ્ત ઈંદ્રિય પર્યાાંતથી )–પર્યાપ્તા થઇને જ મરે ઇં” આવુ દ્રશ્યકપ્રકાશ આદિ ગ્રંથાનું વચન પણ આ મત પ્રમાણે સુમ ગત બને છે. કારણ કે ‘શરૂઆતતી ત્રણ પર્યાપ્તિએ પૂર્ણ કર્યાં પછીથી જ જીવ પરભવનું આયુષ્ય બાંધે છે” એવા નિયમ છે, તેથી આ મત પ્રમાણે લબ્ધિઅપર્યાપ્તજીવ પણ ઈંદ્રિય પર્યાપ્તિ પુરી કર્યા બાદ કરણપર્યાપ્ત કહેવાય છે.
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦.
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્વ પ્રકરણ.
બનેમાં સરખું જ છે, માટે કરણ અપર્યાપ્ત જીવ લધિઅપર્યાપ્ત તેમ જ લબ્ધિ પર્યાપ્ત પણ કહી શકાય.
૪ કરણપર્યાપ્ત જીવેમાં– લબ્ધિપર્યાપ્ત (અને મતાંતરે લબ્ધિ અપર્યાપ્ત) જીવન અંતર્ભાવ થાય છે. કારણ કે- સ્વયોગ્ય સર્વ પર્યાતિઓ જેણે પરિપૂર્ણ કરી લીધી છે તે લબ્ધિ પર્યાપ્તજીવ કરણપર્યાપ્ત પણ કહેવાય છે. (મતાંતરે- ઇંદ્રિય પર્યાપ્તિ પૂર્ણ કરનાર લબ્ધિ અપર્યાત જીવ ઈદ્રિય પર્યાતિની સમાપ્તિ થવાથી કરણપર્યાપ્ત પણ કહેવાય છે). લબ્ધિઅપર્યાપ્ત આદિ ૪ ભેદને કાળ.
૧ લબ્ધિ અપર્યાપ્તપણાનેકાળ- (એક ભવની અપે- * ક્ષાએ, પૂર્વ ભવથી છુટે ત્યારથી) અંતમુહૂર્ત સુધીને છે. કારણ કે લબ્ધિ અપર્યાપ્તજીવનું આયુષ્ય અંતમુહૂર્તથી અધિક હોતું નથી.
૨ લબ્ધિ પર્યાપ્તપણાનકાળ– ભવના પ્રથમ સમયથી ભવના છેલ્લા સમય સુધીનો છે. અર્થાત્ પૂર્વ ભવથી જે સમયે જીવ છુ તે સમયથી માંડીને સંપૂર્ણ જીવન પર્યત જીવ લપિયોત કહેવાય. દાખલા તરીકે, દેવને ૩૩ સાગરોપમ તથા મનુષ્યને ૩ પલ્યોપમપ્રમાણ લબ્ધિ પર્યાતપણાને કાળ મનાય. આ રીતે દરેક જીવમાં પોતાના આયુષ્ય એટલે લધિપર્યાતપણાને કાળ જાણ.
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ જીવતત્ત્વ. પર્યાપ્તિનું સ્વરૂપ.
૪૧.
૩ કરણઅપર્યાપ્તપણાનેાકાળ એક અંતમુહૂતના જ છે. કારણકે અંતમુહૂત પસાર થતાં સુધીમાં સ્વયેાગ્ય પર્યાપ્તિએ પૂરી કરવાની હોય છે; માટે પૂર્વભવથી છુટ્યું ત્યારથી આ ભવમાં સ્વયેાગ્ય સ પર્યાપ્તિએ પૂરી ન કરે ત્યાં સુધી જીવના કરણ– અપર્યાપ્તપણાના કાળ મનાય છે.
૪ કરણપર્યાપ્તપણાના કાળ- અંતર્મુહૂતન્યૂન સ્વઆયુષ્યપ્રમાણ છે. કારણ કે,– લબ્ધિપર્યાપ્ત જીવને સ્વયેાગ્ય તમામ પર્યાપ્તિએ પૂર્ણ કરતાં અંતમુહૂત જેટલે સમય લાગે છે, અને તે પૂર્ણ કર્યા બાદ તે જ જીવ જીવન પર્યંત કરણપર્યાપ્ત કહેવાય છે, એટલે પેાતાના આયુષ્યમાંથી અંતમુહૂત બાદ કરતાં જેટલેા કાળ ખેંચે તેટલેા કાળ કરણપર્યાપ્તપણાને ગણાય. જેમકે- દેવતાને અંતમુહૂર્ત ન્યૂન ઉત્કૃષ્ટ ૩૩ સાગરાપમ તથા મનુષ્યને અંતર્મુહૂત ન્યૂન ૩ પત્યેાપમ પ્રમાણ ઉત્કૃષ્ટ કરણ પર્યાપ્તપણાના કાળ ગણાય. આ રીતે દરેક સંસારી જીવમાં સ્વ-આયુષ્યમાંથી અંતમુહૂત ન્યૂન જીવનપત કરણપર્યાપ્તપણાના કાળ સમજવા.
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨.
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્ત્વ પ્રકરણ.
—પર્યાપ્તાપર્યાપ્તા જીવનું કાળમાન—
કયાંથી કયાં સુધી કહેવાય ?
ભવના પ્રથમ સમયથી અંતમુ કૂત
સુધી.
યેાજીવ?
લબ્ધિઅપર્યાપ્ત
સન્ધિપર્યાપ્ત
કરણઅપર્યાપ્ત
""
91
99
""
જીવનપય ત
અંતમુ દૂત સુધી
કરણપર્યાપ્ત અંતમ દૂત ન્યૂન જીવનપર્યંત
૧. પ્રશ્ન-મૂળ ગાથામાં ‘વન્નત્તિ’ શબ્દ શરૂઆતમાં કે અંતમાં નહિં મૂકતાં, વંચમાં કેમ મૂકેલ છે?
ઉત્તર-છ પર્યાપ્તિએ પૈકી આહાર શરીર ને ઇંદ્રિય, એ ત્રણ પૌપ્તિએ પૂરી કરીને જ હરકે.ઇ જીવ મરણ પામે છે, તે પહેલાં નહિં જ, તે વાત જણાવવા માટે પ્રથમની ત્રણ પર્યાપ્તિએ પછી ‘વન્નત્તિ’શબ્દ મુદ્દાસર ઇરાદાપૂર્વક સૂકેલ છે.
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ જીવતત્ત્વ. પર્યાપ્તિનું સ્વરૂપ.
૪૩.
૨ પ્રશ્નન- વૈક્રિયશરીરી (દેવ, નારકે તથા વૈક્રિયલમ્બિવંત અન્ય જીવો), આહારકશરીરી તેમ જ એકેન્દ્રિયોને ખલ–રસરૂપ પરિણામ તથા સાત ધાતુમય શરીરને સંભવ નથી, તે તે ત્રણેયમાં આ ડારપર્યાતિ તથા શરીરપર્યાપ્તિનું લક્ષણ કઈ રીતે ઘટી શકે ?
ઉત્તર- જો કે તે ત્રણેયને આહારપર્યાપ્તિમાં ખલ -રસરૂપ પરિણામ તથા શરીરપર્યાપ્તિમાં સાત ધાતુરૂપ પરિણામ સંભવતો નથી, છતાં આહારના પુદ્ગલેનું ગ્રહણ તથા તે ગ્રહણ કરેલા આહારમાંથી પિતાને લાયક શરીરરૂપ પરિણામ તે અવશ્ય હોય છે જ. વળી નવતત્વભાકાર તો “આ હારાદિને ગ્રહણ કરવામાં જીવની જે શક્તિ,” તેને પર્યાતિ માને છે. એટલે તેમના મત મુજબ, બલ-રસરૂપ પરિણામ આહારપર્યાપ્તિના લક્ષણમાં નથી, માટે ઉપર્યુક્ત ત્રણે જાતા જીમાં પણ આહારપર્યાપ્તિનું લક્ષણ ઘટી શકે છે.
સાત ધાતુરૂપ પરિણામ તે કેવળ ઔદારિકશરીરની મુખ્યતાએ જ કહેલ છે. તેમાં પણ દરેક ઔદારિક શરીરને સાતેય ધાતુય પરિણામ હોય છે એમ નથી, પરંતુ જેને જેટલી ધાતુઓ સંભવે તેને
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્ત્વ પ્રકરણુ,
તેટલી ધાતુઓને પરિણામ જાણવા. વસ્તુતઃ સ્વચેાગ્ય શરીરને રચવાની. બનાવવાની જે શક્તિ, તે જ શરીરપર્યાપ્તિનું વ્યાપક લક્ષણ છે. આ લક્ષણ ઉપર જણાવેલા જીવામાં પણ ઘટી જાય છે.
૪૪.
સારાંશ એ છે કે- દારિકશરીરધારી જીવા અન્ય શરીરધારી જીવા કરતાં વધુ પ્રમાણમાં છે, તેથી ઔહારિકશરીરધારીએની અપેક્ષાએ જ, મેટે ભાગે પર્યાપ્તિનાં લક્ષણા જંતાવેલાં છે,
ઉપર્યુ ક્ત લબ્ધિઅપર્યાપ્ત વગેરે ચાર ભેદો પૈકી, પર્યાપ્તનામકર્મ ના ઉદયવાળા જીવ, જે સમયે પૂર્વ ભવથી છુટા થાય, તે જ સમયથી તે જીવ લબ્ધિપર્યોપ્ત કે કરણઅપર્યાપ્ત તરીકે ગણાય છે; અને અપર્યા પ્તનામકર્મના ઉદયવાળા જીવ, જે સમયે પૂર્વ ભવથી છુટ્યા તે જ સમયથી લબ્ધિઅપર્યાપ્ત કે કરણઅપર્યાપ્ત તરીકે મનાય છે. આજ મુદ્દાથી વાટે વ્હેતા જીવ ત્રણ લબ્ધિપર્યાપ્ત લબ્ધિઅપર્યાપ્ત તેમ જ કાણુઅપર્યાપ્ત કહી શકાય છે. સાર એ છે કે- કરણપર્યાપ્તા શિવાયના ત્રણે ભેદોમાં વાટે વ્હેતા જીવાના સમાવેશ થાય છે.
શાસ્ત્રોમાં જ્યાં જ્યાં ‘પર્યાપ્તા’ જીવાનાં નામ આવે છે, ત્યાં દરેક સ્થળે લબ્ધિપર્યાપ્તા જીવા જ લેવાના
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ જીવતત્ત્વ. પર્યાપ્તિનું સ્વરૂપ
છે, પરંતુ કરણુપર્યાપ્તા નહિં.કારણકે, કરણપર્યા તપણું એ લબ્ધિપર્યાપ્તાની અમુક અવસ્થાનું નામ છે,એટલે મુખ્યતા લબ્ધિપર્યાપ્તપણાની જ ગણાય. દેવતાઓ ને નારકેા લબ્ધિપર્યાપ્તા જ હાય છે,લબ્ધિઅપર્યાપ્તા હાતા નથી. પરંતુ મનુષ્યા અને તિય ચા તા અને પ્રકારના હાય છે. અપર્યાપ્ત ને પર્યાપ્તજીવાના ભેદો તથા તેઓનું પરસ્પર સંક્રમણ જણાવનારા નકશા
અપર્યાપ્ત
1
લબ્ધિઅપર્યાપ્ત ૧ લબ્ધિઅપર્યાપ્ત ૨ કરણઅપર્યાપ્ત ૩ કરણપર્યાપ્ત (મતાંતરે)
લÜિપર્યાપ્ત
1 ૩ લબ્ધિપર્યાપ્ત ૨ કરણઅપર્યાપ્ત ૩ કરર્યાપ્ત
!
૧
' કરણઅપર્યાપ્ત ૧ કરણઅપર્યાપ્ત ૨ લબ્ધિઅપર્યાપ્ત ૩ લબ્ધિપર્યાપ્ત
કરણઅપર્યાપ્ત
૪૫.
પર્યાપ્ત
।
કરણપર્યાપ્ત
૧ કરણપર્યાપ્ત ૨ લબ્ધિપર્યાપ્ત ૩ લબ્ધિઅપર્યાપ્ત
(મતાંતરે)
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
પદ્યાનુવાદ–વિવેચનાદિયુત નવતત્ત્વ પ્રકરણ.
શંકા—લબ્ધિઅપર્યાપ્તા કે લબ્ધિપર્યાપ્તા જીવે માટે અનુક્રમે અપર્યાપ્ત કે પર્યાપ્તનામકર્મ જેમ સ્વતંત્ર મનાય છે, તેમ કરણઅપર્યાપ્તા કે કરણુપર્યાપ્તા જીવા માટે સ્વતંત્ર નામકર્મ છે કે કેમ ?
૪૬.
સમાધાન-કરણઅપર્યાપ્તા કે
કરણપર્યાપ્તા જીવા માટે સ્વતંત્ર કાઇ નામકર્મ નથી. કારણ કે કરણુઅપર્યાપ્તપણું કે કરણુપર્યાપ્તપણું કાઈ સ્વતંત્ર કર્મના ઉદયથી મળતું નથી, પણ લબ્ધિપર્યાપ્તની જ ભિન્ન ભિન્ન અવસ્થાએ છે, માટે તેમાં પર્યાપ્ત નામકર્મીની અપેક્ષા નથી અને તેથી જ લબ્ધિપર્યાતજીવ, અવસ્થાની અપેક્ષાએ કરણઅપર્યાપ્ત કે કરણપર્યાપ્ત પણ કહી શકાય છે. ॥૬॥
સાતમી ગાથાનું અવતરણ
પ્રાણાને ધારણ કરે તે જીવ કહેવાય છે. પ્રાણાના મુખ્ય બે પ્રકાર છે. ભાવપ્રાણ તે દ્રષ્યપ્રાણ. અનંતજ્ઞાન અને તદ્દન અનંતચારિત્ર ને અનંતવી એ ભાવ પ્રાણ છે, જે દરેક આત્માઆમાં હાય છે. પાંચ ઈંદ્રિય આદિ દ્રવ્યપ્રાણા છે, તે સંસારી તમામ જીવામાં સંખ્યાની અપેક્ષાએ આછા વત્તા હૈ!ય છે. અહિં દ્રવ્ય પ્રાણા કેટલા ? કયા ક્યા ? અને કાને કેટલા હેાય ? તે કહે છે—
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ જીવતત્વ પર્યાતિનું સ્વરૂપ.
૪s
पणिदिय-त्तिबलूसा,-साउ दस पाण चउ छ सग अट्ठा इग-दु-ति-चउरिंदीणं, अनि सन्नी नव दस य ॥७॥ ' અર્થ-પદ્રિ,૩બળ(=ઉગ),૧ શ્વાસ અને ૧ આયુષ્યએ દસ પ્રાણે છે. તેમાંથી એકેન્દ્રિયને, દ્વદ્રિયને, ત્રાંદ્રિયને૭,ચતુરિંદ્રિયને ૮ અસંપિચે દ્રિયને ૯ અને સંજ્ઞિપંચું- દ્રિયને ૧ પ્રાણુ હોય છે //હા.
પદ્યાનુવાદ– (સ સારી જીવના ૧૦ દ્રવ્યપ્રાણ તથા કોને કેટલા હેય તે.) પાંચ ઈન્દ્રિય ને વળી ત્રણ, ગ શ્વાસ ને, આયુષ્ય એ દશ પ્રાણ પિકી, ચાર એકેન્દ્રિયને; છ સાત આઠ કમે કરીને, હાય છે વિકલેજિને, અસંગ્નિ પંચેન્દ્રિયને નવ, પ્રાણ દશ છે સંઝિને. (૮)
વિવેચન – સ્પર્શેન્દ્રિય રસનેન્દ્રિય ધ્રાણેન્દ્રિય ચક્ષુરિન્દ્રિય અને શ્રોત્રેન્દ્રિય–એ પાંચ ઈન્દ્રિય, મનેયોગ વચન ને કાગ–એ ત્રણ યોગ, શ્વાસ ને આયુષ્ય, એમ કુલ દશ (દ્રવ્ય-)પ્રાણી છે. તેમાં એકેન્દ્રિયને સ્પર્શેન્દ્રિય કાયાગ શ્વાસ ને આયુષ્ય એ ચાર પ્રાણ હોય છે, તેમાં રસનેન્દ્રિય ને વચનગ મેળવતાં છ પ્રાણ દ્વીંદ્રિયને, ઘ્રાણેન્દ્રિય મેળવતાં સાત
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮.
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્વ પ્રકરણ
પ્રાણ ત્રીન્દ્રિયને, ચક્ષુરિન્દ્રિય મેળવતાં આઠ પ્રાણ ચતુરિન્દ્રિયને, શ્રોત્રેન્દ્રિય મેળવતાં નવપ્રાણ અસંક્ષિપંચેન્દ્રિયને અને મનેટેગ મેળવતાં દશ પ્રાણે સંજ્ઞિપંચેન્દ્રિય જીને હેય છે.
અહિં અસંપિચેન્દ્રિય જીવથી અસંપિચેન્દ્રિય એવા તિર્યંચે અને મનુષ્યો બને લેવાના છે. અસંજ્ઞિ=ા વિનાના અર્થાત વિશિષ્ટ મનોબળ વિનાના સંમૂચ્છિમ, એટલે કે માતપિતાના સંયમ વિના (અર્થાત ગર્ભવિના) મનુષ્યના ભલમૂત્રાદિ ૧૪ અશુચિસ્થાનકે ઉપજનારા જે સંમૂચ્છિમ મનુષ્ય તથા કાદવ વગેરેમાં ઉપજનારા જે પંચેન્દ્રિય સંમૂ૭િમતિર્ય-એ બંને અગ્નિ અથવા સંમૂર્છાિમ પંચેન્દ્રિય જીવો કહેવાય છે. જેઓને નવ પ્રાણ હોય છે. અહિં આટલું વિશેષ સમજવાનું છે કે, સંભૂમિ તિર્યંચને ઉપયુક્ત નવ પ્રાણો હોય છે, પરંતુ ભાષા પર્યાપ્તિ પુરી થતાં પહેલાં મરણ થવાના કારણે. સંમૂચ્છિમ મનુષ્યને વચનબલ નહિ હોવાથી આઠ જ પ્રાણ હોય છે અને તેમાં પણ જો શ્વાસોચ્છાસપર્યાપ્તિ બાંધતો છત મરણ પામે તે સાત જ પ્રાણ રહે છે. આ બાબતમાં મતાંતરે નીચે મુજબ છે –
નવતત્વની અવચૂરિમાં આ બાબતમાં નીચે મુજબનો ઉલ્લેખ મળે છે-“નિ: પ્રવિત્તિ: શો-િ यान्विता नव, क्वचित्संज्ञिनि मनुष्येऽपि नवोच्यन्ते क्वचिदष्टावपि, न च तत्प्लम्यगवसीयते, लब्ध्यपर्याप्तकस्य असंझिमनुष्यस्योछ्वासभाषानुपपतेः।"
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ જીવતત્ત્વ પ્રાણનું સ્વરૂપ.
* પ્રાણનું સ્વરૂપ મ પ્રાણનું લક્ષણ— જેના વડે જીવાય તે પાણ કહેવાય. પ્રાણુ એટલે જીવન. તેના મુખ્ય બે ભેદ છે. દ્રષ્યપ્રાણ ને ભાવપ્રાણ.
૪૯.
અ:-અસનિતિર્થં ચ 'ચેન્દ્રિયને શ્રોત્રેન્દ્રિય સહિત નવ પ્રાણા હોય છે. વિચત્—કાઇ સ્થળે અસંગે મનુષ્યમાં પણ નવ અને ચિત્ આઠ પણ પ્ર'ણા કહેવાય છે. તે (કઇ અપેક્ષાએ કહે વાય છે. તે અમને) બરાબર સમજાતું નથી, કારણ કે અસંનિમનુષ્ય લબ્ધિઅપર્યાપ્તા હેાય છે અને તેને શ્વાસ! શ્વાસ ને ભાષાની ઉ૫ત્તિ હૈાતી નથી. (એટલે– ‘સ’મૂચ્છિ મ મનુષ્યને ૭ પ્રાણ હેાય છે' એવો નવતત્ત્વ અવસૂરિકારના મતછે.) દ્રવ્યલાકપ્રકાશમાં તથા જીવવિચારની અવસૂરિમાં સ’મૂર્છિમ મનુષ્યાને સાત તેમ જ આઠ પ્રાણ કહ્યા છે અને બૃહત્સંગ્રહણી-વૃત્તિમાં તથા પ્રાચીનબાલાવબાધમાં નવ પ્રાણ કહ્યા છે. આ બધાય મતમાં અપેક્ષાભેદ જરૂર છે. ક્રમશ: ૭–૮–૯ પ્રાણાની ઘટના નીચે મુજબ સભવે છે—
સાત પ્રાણની ઘટના સ’મૂર્છિ મ મનુષ્યા લબ્ધિઅપર્યામા જ હેય છે. સંસારી સર્વ જીવાને જધન્યથી ૩ પ્રાણા તા અપર્યાપ્તઅવસ્થામાં પણ હાય છે,” તે નિયમ પ્રમાણે સમૂછિમ ` મનુષ્યને જધન્યથી ૩ પ્રાણ અને ઉત્કૃષ્ટથી ૭ પ્રાણ હાય છે.
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનનાદ્યુત નવતત્ત્વ પ્રકરણ,
દ્રવ્યપ્રાણનાં લક્ષણા— જેના યાગે ‘આ જીવે છે’ અને જેના વિયેાગે આ મરી ગયા’ એવા વ્યવહાર થાય તે દ્રશ્યપ્રાણ કહેવાય. અથવા આ જીવ છે, તેમ જ આ જીવે છે' એવું ભાન કરાવનારાં જે બાહ્ય લક્ષણે!ચિહ્નો તે, અથવા જેના યાગે આત્માના શરીર સાથેના સંબંધ ટકી શકે તે, અથવા જેનાથી જીવ ઓળખાય યા કહેવાય, તે દ્રવ્યપ્રાણ કહેવાય છે.
૫૦.
કર્મ ગ્રંથના અભિપ્રાય પ્રમાણે, લબ્ધિઅપર્યાપ્તજીવાને શ્વાસાફ્સકમ ના બંધ હાતા નથી, તેથી તેને શ્વાસાીસપર્યાપ્તિના અભાવે શ્વાસેાાસ પ્રાણુ પણુ હાતા નથી, તેા વચનપ્રાણ ને મન:પ્રાણ તેા હાય જ ક્યાંથી ? માટે સમૂચ્છિમ મનુષ્યને શ્વાસોચ્છવાસ વચનમળ ને મનેમળ શિવાયના સાત જ પ્રાણુ હાય છે.
આ શિવાય બીજો પ્રકાર એ છે કે, સમૂચ્છિમ– મનુષ્યા આહાર શરીર ને ઈંદ્રિય એ ત્રણ પયર્સિ પૂરી કરીને મરે છે, માટે તેઓને પાંચ ઇંદ્રિયા કાયખળ ને આયુષ્ય એ સાત જ પ્રાણા હેાય છે. કારણ કે, આ જીવાને શ્વાચ્છ્વાસ ભાષા ને મન, એ છેલ્લી ત્રણ પર્યાપ્તિને અભાવ હાવાથી શ્વાસેાવાસપ્રાણ વચનખળપ્રાણ ને મનેાખળપ્રાણ શિવાયના ઉપર્યુ ક્ત સાત જ પ્રાણા હાય છે.
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ જીવતત્ત્વ. પ્રાણનું સ્વરૂપ
પી.
આ દ્રવ્યપ્રાણા દશ છે, જે જીવને જ હાય છે, અન્ય કાઇમાં હાતા નથી, તેથી દ્રવ્યપ્રાણુરૂપ જે માહ્યલક્ષણા તે જીવનાં જ લક્ષણુ મનાય છે.
આઠ પ્રાણની ઘટના—જેએ સમૃધ્યિમ મનુષ્યને પણ શ્વાસોચ્છ્વાસપર્યાપ્ત પણુ માને છે, તે મત મુજબ શ્ર્વાસોચ્છ્વાસપર્યાપ્ત પૂર્ણ કરીને મરે તા, ઉપક્ત સાત પ્રાણ સહિત આઠમા શ્વાસોચ્છ્વાસપ્રાણ મળવાથી આઠ પ્રાણ પણ ઘટી શકે છે.
આ મતના સાર એ છે કે,—સમૂચ્છિમ મનુષ્યા ભાષાપ્તિ પૂરી કરતા જ નથી અને મન:પર્યાપ્તિ તા સમૂળગી જ નથી, તેથી વચનબળ ને મનેાખળ શિવાયના આઠ પ્રાણા હેાય છે, એ સિદ્ધ થાય છે.
નવ પ્રાણની ઘટના—સમૂ િમ મનુષ્યને પાંચ પર્યાપ્તિએ હાય છે, એવા ઉલ્લેખ કાઇ ગ્રંથમાં મળે છે. તે મુજબ પાંચમી ભાષાપર્યાપ્તિ પણ પ્રસ્તુત જીવાને માની, તેથી વચનબળપ્રાણુ પણ આ જીવાને હાય છે. સાર એ આવ્યા કે– ઉક્ત આડે પ્રાણ સાથે વચનખળપ્રાણ અધિક માનવાથી મનેામળ શિવાયના ૯ પ્રાણા પણ સંભવી શકે છે.
અમેાએ તે અહિં ક્ષયાપશમ ને અનુભવ પ્રમાણે ૭-૮-૯ પ્રાણા ઘટાવ્યા છે, પરંતુ આ ખાખતમાં તથ્ય શું છે ? તે વિશિષ્ટજ્ઞાની કે કેવલી ભગવંત જાણે. [૪૮મા પાનાથી અહિં સુધી એક સળ ંગ ટીપ્પણી છે.
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
પદ્યાનુવાદ–વિવેચનાયુિત નવતત્ત્વ પ્રકરણ
આ દ્રષ્યપ્રાણ એ ( જ જીવના ) એ (જ જીવના ) માહ્ય પણ કહેવાય છે, તેથી જ તેને માહ્યલક્ષણ તરીકે કહેલ છે.
પર.
ભાવપ્રાણનું લક્ષણ—— ભાવપ્રાણ એટલે અભ્ય - તર પ્રાણુ. તે જ્ઞાનદર્શન–ચારિત્રાદિ છે. જે જીવને જ હે!ય છે અન્યને નહિં, તેથી જ્ઞાનાદિ અભ્યંતરપ્રાણુ એ જીવનું અભ્યંતર લક્ષણુ કહેવાય છે. * પ્રાણની વ્યાખ્યાથી અહિંસાના ઉપદેશની સાક્તા. પ્રાણ એટલે જીવન, તેના મુખ્ય એ એક, દ્રવ્યપ્રાણ ને ભાવપ્રાણુ. આત્માના જ્ઞાનાદિ ભાવપ્રાણ છે અને ઇન્દ્રિયાદિ જ્યપ્રાણ છે. સંસારી સર્વ જીવોને જ્યારે અને પ્રકારના પ્રાણા હાય છે ત્યારે સિદ્ધના જીવેને ફક્ત ભાવપ્રાણ જ હાય છે. મુક્તજીવા દેહધારી નહિં હાવાથી, તેમાં દ્રવ્યપ્રાણ નથી. સ ંસારી દરેક જીવ દ્રવ્યપ્રાણથી જ પેાતાનું જીવન ટકાવી શકે છે. દ્રશ્યપ્રાણાના યાગ તે જીવન અને દ્રવ્યપ્રાણાના વિયાગ તે મરણ.૧જીવન કે મચ્છુની આ જ વ્યાખ્યા છે.
આત્માતા અજર અમર ને અવિનાશી છે, તેથી તેનું મરણુ કે તેના વિનાશ સ ંભવતા નથી, છતાં
૧ પ્રશ્ન- જીવ સાથેના આયુષ્યપ્રાણના (સંસારી દશામાં) એક સમય જેટલા પણ વિયોગ કે અંતર પડતું નથી. કારણ
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ જીવતત્ત્વ. પ્રાણનું સ્વરૂપ.
૫૩.
આ આત્મા આ જીવ મરી ગયો.” એ જે લેકમાં વ્યવહાર થાય છે, તેનો અર્થ એ જ છે કે આ ભવના (આ શરીર સબંઢ) પ્રાણેનો વિયાગ થયો, એટલે કે– આ જીવનના પ્રાણને છોડીને તે આત્મા પરલોકમાં ચાલ્યો ગયો, પરંતુ આત્માને વિનાશ થયો નથી. આથી અહિંસા-દયાના ઉપદેશની સાર્થક્તા પણ સાબીત થાય છે.
જુઓ અહિંસાનું લક્ષણ “પ્રમત્તiાત્ર ઘfuદશg. gi હિંસા, તમારે હૃવા”= પ્રમાદના ચોગથી
કે,–જે સમયે આ ભવનું આયુષ્ય પુરૂં થાય છે, તેથી અને તર બીજા સમયથી જ પરભવનું આયુષ્ય ચાલુ થઈ જાય છે, માટે પર ભવમાં જતા-વાટે વહેતા જીવને પણ આયુષ્યપ્રાણ તે નિરંતર ચાલુ જ છે, તો પછી દિવ્યપ્રાણનો વિયોગ તે ભરણુ” એવી મરણની વ્યાખ્યા જીવમાં કઈ રીતે ઘટી શકે ?
ઉત્તર-દ્રવ્યપ્રાણને વિયોગ તે મરણ તેને “આ ભવના દ્રવ્યપ્રાણને વિયોગ તે મરણ એ અર્થ છે, તેથી કરીને પરભવમાં જતા જીવને આ ચાલુ ભવના આયુષ્યપ્રાણનો વિયોગ જે સમયે થાય છે, તેના જ બીજે સમયે પરભવના આયુષ્યને ભલે આરંભ થઈ જાય, તેથી આ ભવના આયુબ(પ્રાણ)ના વિયોગને બાધ આવતું નથી. માટે મરણની વ્યાખ્યાને “આ ભવ સંબંધી પ્રાણનો વિયોગ' એવો અર્થ કરવાથી કઈ પણ જાતના દેષ કે બાધ શિવાય ઉપર્યુક્ત વ્યાખ્યા સુંદર રીતે ઘટી શકે છે
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪.
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્વ પ્રકરણ.
પદ્યાનુવાદ-વિવ*
નો વિયોગ કરવો તે હિંસા કહેવાય અને તે હિંસાને જે અભાવ તે અહિંસા કહેવાય. એટલે કે કઈ પણ પ્રાણીના પ્રાણને વિગ ન થવા દેવે તે અહિંસા કહેવાય.
શ્રી સાધુરત્નસૂરિપ્રણીત નવતત્વની અવસૂરિમાં પણ આજ વાત બતાવી છે. જુઓ– “કૌત્તિ दशविधान प्राणान् धारयतीति जीवः । दशविधप्राणाश्च
વફા”= જે જીવે એટલે કે દશપ્રકારના પ્રાણોને ધારણ કરે તે જીવ કહેવાય. દશપ્રકારના પ્રાણે કેવા છે? તેના જવાબમાં નીચેનો લક કહે છે.
“પક્રિયાળ ત્રિવિધ વરું ૪, उच्छ्वासनिःश्वासमथान्यदायुः । प्राणा दशेते भगवद्भिक्ता
स्तेषांवियोगीकरणं तु हिंसा॥१॥ અર્થ–“પાંચ ઇન્દ્રિયે, ત્રણ પ્રકારનું બળ,
શ્વાસ ને આયુષ્ય એ દશ પ્રાણું (સર્વજ્ઞ કેવળી ) ભગવતે કહ્યા છે, તે પ્રાણેન વિયેગ કરો તે હિંસા કહેવાય છે. આ દશે પ્રાણને વિયાગ કે નાશ કરે તે મેટી હિંસા કહેવાય અને દશપ્રાણ પૈકી કઈ પણ એક પ્રાણને વિનાશ કરે તે નાની હિંસા કહેવાય. જીવને જાનથી મારી નાખે તે મોટી
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ જીવત. પ્રાણનું સ્વરૂપ.
હિંસા ને કઈ પણ એક કે અનેક પ્રાણને વિયેગ કરે કે આઘાત પહોંચાડવો) તે પણ હિંસા તો કહેવાય, પછી ભલેને તે નાની હેય. મોટી હિંસા જ્યારે પ્રસિદ્ધ મરણ કહેવાય છે ત્યારે નાની હિંસાને અવ્યક્ત તેમજ અપ્રસિદ્ધ મરણ કહી શકાય. આ ઉપરથી જેનોની અહિંસા કેટલી સૂક્ષ્મ ને મહત્તા વાળી છે તે, તથા અહિંસાના સતત ઉપદેશની સાર્થકતા સહેજે સમજી શકાય છે.
દ્રવ્યપ્રાણનો નકશો
દવ્યપ્રાણ–૧૦
ઈદિય
બલ-ગ
આયુષ્ય
સ્પર્શના.. રસન. ધ્રાણ. ચક્ષુ. શ્રોત્ર. { શ્વાસોચ્છવાસ
મનયોગ વચનયોગ કાગ
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
કયા કયા જીવને કયા કયા ને કેટલા
એકેન્દ્રિય
(એકે દ્રી)
ફ્રીન્દ્રિય
(એઇંદ્રી)
સ્પર્શનેન્દ્રિય સ્પર્શે ન્દ્રિય કાળબળ રસનેદ્રિય શ્વાસેાફ્સ કાયબળ આયુષ્ય
વચનબળ
શ્વાસેારાસ આયુષ્ય
૪ પ્રાણ
૬ પ્રાણ
ત્રીન્દ્રિય ચતુરિન્દ્રિય અસંનિ–(સમૂ ) (ચઉરિદ્રી) |પંચેન્દ્રિય
(તેઈંદ્રી)
સ્પર્શેન્દ્રિય
રસનેન્દ્રિય
ઘ્રાણેન્દ્રિય
કાયબળ
વચનમળ
શ્વાસેારાસ આયુષ્ય
૭ પ્રાણ
સ્પર્શેન્દ્રિય
રસનેન્દ્રિય
ઘ્રાણેન્દ્રિય ચક્ષુરિન્દ્રિય
કાયમળ
વચનબળ
શ્વાસાગ્ણાસ આયુષ્ય
પ્રાણા હોય ? તેના કાઢો
સનિષચેન્દ્રિય
૮ પ્રાણ
સ્પર્શેન્દ્રિય
રસનેન્દ્રિય
ઘ્રાણેન્દ્રિય ચક્ષુરિન્દ્રિય શ્રૌત્રેન્દ્રિય
ફાયઅળ
વચનબળ
શ્વાસાફ્સ આયુષ્ય
૯ પ્રાણ
સ્પર્શે ન્દ્રિય રસનેન્દ્રિય
ઘ્રાણેન્દ્રિય ચક્ષુરિન્દ્રિય શ્રોત્રન્દ્રિય
મનેામળ
વચનબળ
કાયઞળ
શ્વાસાÖાસ આયુષ્ય
૧૦ પ્રાણ
૫૬.
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્ત્વ પ્રકરણુ,
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ જીવતત્ત્વ. પ્રાણનું સ્વરૂપ.
૫૭.
લ
–તૈયાર થયેલી પતિઓનાં કાર્યો—
૧. સમયે સમયે આહાર લે, યા ગ્રહણ કરેલા આહારને ખલાસરૂપે પરિણમાવો, તે આહારપર્યાપ્તિનું કાર્ય છે.
૨. પિતાની કાયાને લાયક ગ્રહણ કરેલ આહાર (લેમાહાર કે કવળાહાર) ના પુદ્ગલેને શરીરરૂપે પરિણુમાવવા–રચવા તથા “દોડવું વળગવું વગેરે કિયાઓમાં શરીરને સમર્થ કરવું, તે શરીરપર્યાપ્તિનું કાય છે. વળી શ્રી શીલાંકાચાર્યજીના મત પ્રમાણે ભવધારણીય શરીર સંબંધી કાયાગ, આ બીજી શરીરપર્યાપ્તિથી થાય છે).
૩. પિતાપિતાના વિષયને બંધ કરાવવું તે ઇંદ્રિય પર્યાપ્તિનું કાર્ય છે.'
૪. શ્વાસેચ્છવાસને ગ્રહણ કરવા, તેને શ્વાસછવાસરૂપે પરિણમાવવા અને તેને અવલંબીને છોડી મૂકવારૂપ ઉચ્છવાસપ્રાણને ઉત્પન્ન કરવા, તે શ્વાસછવાસ પર્યાપ્તિનું કાર્ય છે.
સાર એ છે કે – આ વાછવાસપર્યાપ્તિથી જીવ જીંદગી સુધી વાસોચ્છવાસ લઈ શકે છે, જેના ઉપર જીવન-મરણને આધાર છે. માટે લોકોમાં
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮,
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્ત્વ પ્રકરણ.
શ્વાસ ચાલતું હોય ત્યાં સુધી પ્રાણી છવ ગણાય છે અને Aવાસ બંધ થવાથી “મરી ગયે” એમ મનાય છે
૫. ભાષા બોલવાની ક્રિયાપ વચનબળ પ્રાણની પ્રાપ્તિ કરાવવી, તે ભાષાપતિનું કાર્ય છે, આનાથી જીવ ભાષારૂપે બેલી શકે છે.
૬. વિચારશક્તિ ચિંતવન કે મનનપ મનેબળપ્રાણની પ્રાપ્તિ કરાવવી, તે મન:પર્યાપ્તિનું કાર્ય છે, આનાથી જીવ ઈચ્છાનુસાર ચિંતવન-મનન વગેરે કરી શકે છે.
આ પ્રમાણે જીવનનિર્વાહ માટે જીવને કરવા લાયક નવ પ્રાણપી નવ કાર્યો આ છ પર્યાપ્તિઓ તૈયાર થવાથી પ્રવર્તી શકે છે. તથા આયુષ્યપ્રાણ માટે કઈ પણ શક્તિની આવશ્યકતા રહેતી નથી, માટે તેની જનેતા કેઈ પર્યાપ્તિ માની નથી, અથવા આયુષ્ય પ્રાણને ટકાવવા માટે આહારપર્યાપ્તિ મુખ્યતયા સહકારી કારણ માની શકાય, કારણ કે, આહાર લીધા વિના લાંબુ જીવન ટકી શકતું નથી, એ અનુભવસિદ્ધ છે.
પ્રાણુ અને પર્યાપ્તિમાં તફાવત. પ્રાણું એ પ્રાણુઓની જીવનક્રિયાઓ છે અને પર્યાપ્તિઓ એ તે જીવનક્રિયા ચલાવવામાં સહાયદાત્રી
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ જીવતત્ત્વ. પ્રાણનું સ્વરૂપ.
જીવન શક્તિઓ છે, અથવા પ્રાણ અને પયોખિને જન્યજનકભાવ અર્થાત્ કાર્યકારણભાવ છે. કારણ કે, પર્યાપ્તિઓ પ્રાણોને ઉત્પન્ન કરે છે, તેથી પર્યાતિઓ એ કારણ છે અને પ્રાણે એ તેના ફળરૂપ કાર્યો છે.
કઇ પર્યાપ્તિથી કયા પ્રાણુ બને છે?
તે જાણાવનારે કે મુખ્યત્વે ઇન્દ્રિય પર્યાપ્તિથી – ૫ ઈન્દ્રિયપ્રાણુ ઉત્પન્ન થાય છે.
છે શરીર !, ૧ કાયબળ , , ભાષા , ૧ વચનબળ , , ,
મનઃ , ૧ મનોબળ , , , , શ્વાસોસ, ૧ શ્વાસ , , આહાર (આદિ), ૧ આયુષ્ય " . "
સૂચના-આયુષ્યપ્રાણમાં આહારાદિ પયોપિઓને સારે સહકાર હોવાથી, આયુષ્ય માટે તે પર્યાપ્તિઓ સહકારી કારણુરૂપે મનાય છે. પરભવમાં જતા (વાટે વહેતા) જીવમાં આયુષ્યપ્રાણ હોય છે અને તે સમયે એક પણ પર્યાપ્તિ હતી નથી, માટે તે સમયે ઈદ્રિયને પ્રાણનો જન્યજનકભાવ ઘટતો નથી, તેથી કરીને આહારાદિ પર્યાપ્તિને અંયુષ્ય પ્રાણની જનેતા નહિ માનતાં, ચાલુ આયુષ્યને મદદરૂપ હોવાથી સહકારી તરીકે માનવામાં આવે છે.
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬.
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્વ પ્રકરણ.
– ઈન્દ્રિય પ્રાણ – ઇન્દ્રિયનું લક્ષણ-ઇંદ્ર એટલે આત્મા, તેનું જે ચિત તે “ઇન્દ્રિય” કહેવાય. - અર્થાત્ આમાની સાબિતી જેનાથી થાય તે
ઈન્દ્રિય” કહેવાય. જેમકે, ત્વચા–ચામડીથી ઠંડા ઉના વગેરે સ્પશને અનુભવ કરનાર, રસના–જીમથી ખાટા ખારા વગેરે રસનો આસ્વાદ કરનાર, ધ્રાણનાસિકાથી સુગંધ કે દુર્ગધને ગ્રહણ કરનાર, ચક્ષુઆંખદ્વારા રૂપ-રંગ નિહાળનાર અને શ્રોત્રથી શબ્દ સાંભળનાર જે વ્યક્તિ તે જ આત્મા છે, એટલે કે, તે તે ઈન્દ્રિય દ્વારા તે તે વિષયને અનુભવ કરનાર કોઈ પણ હોય તે આત્મા જ છે; માટે ઇંદ્રિવડે આત્મા સિદ્ધ–સાબિત થતું હોવાથી, ઇંદ્રિય એ આત્માનું ચિહૈ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન– પિત પિતાના વિષયને અનુભવ કરનારી ઈન્દ્રિય જ માની લે ને? શા માટે આત્માને માનવે જોઈએ?
ઉત્તર–જેને જે વિષયને અનુભવ થયે હોય, તે જ તે વસ્તુનું સ્મરણ કરી શકે છે એ અનુભવ સિદ્ધ સર્વમાન્ય નિયમ મુજબ, આમાં જ અનુભવ
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ જીવતત્ત્વ. ઇંદ્રિયનું સ્વરૂપ.
કરનાર તેમ જ સ્મરણ કરનાર છે, પરંતુ ઇંદ્રિયા નથી. જો અનુભવ કરનાર ઇંદ્રિયા છે એમ માની લઇએ તેા, ચક્ષુ આદિના અભાવમાં, એટલે કે ચક્ષુ વગેરે ઇન્દ્રિયે નાશ પામી ગયા પછી, અનુભવ કરનારી ઇન્દ્રિયના અભાવ હેાવાથી. તે તે ઇન્દ્રિયના વિષયનુ સ્મરણુ કઈ રીતે થઈ શકશે ? અર્થાત ઈન્દ્રિય નષ્ટ થયા પછી પણ, પૂર્વે જોયેલા કે અનુ ભવેલા પદાથ નુ જે સ્મરણ થાય છે, તે થઈ શકશે નડુિં. વળી વિશિષ્ટ (=અતીન્દ્રિય) જ્ઞાનીએ ઇંદ્રિયાની મદદ શિવાય સાક્ષાત્ પાંચે ઇંદ્રિયાના વિષયાને જાણે છે તે અનુભવે છે, તેને પણ વિરોધ આવશે. તથા 'ચિત્રના મૃતદેહ-મડદામાં પાંચે ઇન્દ્રિયા મેાજીદ છે, છતાં તેમાં એકેય પદાર્થનું જ્ઞાન, એકેય વિષયને અનુભવ કે બેધ થતા નથી. આ રીતે ક્રિયાને અનુભવ કરનારી માનવા જતાં અનેક ઢાષા હેારવા પડે છે, માટે આત્માને જ અનુભવજ્ઞાનકર્તા માનવે એ વિશેષતઃ સિદ્ધ થાય છે.
૬૧.
ઇન્દ્રિયાના પ્રકાર
[ઇંદ્રિયાના ૨૯ ભેદાની ગણત્રી પ્રકાર પ્હેલા] ઇંદ્રિયાના મુખ્ય બે ભેદ છે. દ્રન્દ્રિય ને ભાવેન્દ્રિય. તેમાં ચેન્દ્રિયના નિવૃત્તિ ને ઉપકરણ
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
(. પદ્ય નુવાદ વિવેચનાયુિત નવતત્ત્વ પ્રકરણુ,
એવા એ ભેદ પડે છે. વળી તે બન્નેના પણ અયતર ને બાહ્ય એવા બળે ભેદ પડે છે તથા ભાવેન્દ્રિયના લબ્ધિ ને ઉપયેગથી લબ્ધિભાવેન્દ્રિય ને ઉપયાગભાવેન્દ્રિય એવા બે ભેદો થાય છે. આ દરેક ભેદના પુન: સ્પશન-રસન-પ્રાણ-ચક્ષુ ને શ્રોત્ર એવા પાંચ પાંચ ભેદો પડે છે. આ રીતે ઇંદ્રિયાના ભેદોમાં ચેન્દ્રિયન ૧૯ ભેદ અને ભાવેન્દ્રિયના ૧૦ ભેઃ મળી, ઇંદ્રિયના કુલ ૨૯ ભેઢેપ્રકારા થાય છે.
ઇન્દ્રિયાના ૨૯ ભેદ્દાની ગણત્રી.પ્રકાર એ.]
ઇંદ્રિયાના ‘સ્પર્શીન(ચામડી),રસન(જીભ), વ્રણ(નાક), ચક્ષુ(આંખ), અને શ્રોત્ર(કાન)”-એમ મુખ્ય પાંચ ભેદ છે. તે દરેકના દ્રવ્ય ને ભાવ' એવા બબ્બે ભેદ પડે છે(જેમકે-દ્રવ્યસ્પર્શેન્દ્રિય તથા ભાવપશેન્દ્રિય વગેરે), વળી આ પાંચે વ્યેન્દ્રિયાના ‘નિવૃ’ત્તિ અને ઉપકરણ’થી બબ્બે ભેદો પડે છે (જેમકે, નિવૃત્તિદ્રવ્યેન્દ્રિય અને ઉપકરણન્યેન્દ્રિય). આ બન્નેના પણ બાહ્ય ને અભ્યંતર' એવા બબ્બે ભેદ પડે છે (જેમકે-ખાદ્યનિવૃત્તિદ્રવ્યેન્દ્રિય ને અભ્યંતરનિવૃત્તિદ્રવ્યેન્દ્રિય, તથા બાહ્યોપકરદ્રવ્યેન્દ્રિય અને અભ્યંતરાપકરણદ્રવ્યેન્દ્રિય). આ રીતે દ્રવ્યેન્દ્રિયના
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ વતત્વ. ઇન્દ્રિયનું સ્વરૂપ.
૬૩.
૪ ભેદ થયા, તે દરેકને સ્પર્શનેન્દ્રિયાદિ પાંચ સાથે ભેળવતાં (૫*૪=૨૦) કુલ વીશ ભેદ થાય, પરંતુ સ્પશનનિવૃત્તિવ્યન્દ્રિયને બાહ્યભેદ નહિં હેવાથી, તે એક ભેદને બાદ કરતાં દ્રવ્યેન્દ્રિયના કુલ ૧૯ ભેદ થાય છે. વળી પાંચેય ભાવેન્દ્રિયના . પણ લબ્ધિ ને ઉપયોગથી બબ્બે ભેદે ગણતાં ભાવે. ન્દ્રિયના કુલ ૧૦ ભેદ થાય છે. આ રીતે દ્રવ્યેન્દ્રિયના ૧૯ તથા ભાવેન્દ્રિયના ૧૦ મળી કુલ ૨૯ ભેદે ઇંદ્રિયોના થાય છે. (ઈન્દ્રિયેના ૨૯ ભેદની ગણત્રી. પ્રકાર ત્રીજે.]
નિવૃત્તિ ઉપકરણ બાહા ને અત્યંતર, ભેદથી દ્રવ્યેન્દ્રિય ચાર પ્રકારે તથા ‘લબ્ધિ ને ઉપયોગથી ભાવેન્દ્રિય બે પ્રકારે છે. તે દરેકના સ્પર્શનાદિ પાંચ પાંચ પ્રકારો છે, તેથી કુલ “૬૮૫=૩૦” ત્રીશ ભેદ થાય છે. પરંતુ બાહ્યસ્પર્શનનિવૃત્તિદ્રવ્યેન્દ્રિયનો એક ભેદ ઓછો થતાં કુલ ૨૯ ભેદે ઇંદ્રિયાના થાય છે.
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઈંદ્રિયના ર૯ ભેદને નકશો (૧).
ઈન્દ્રિય
૬૪.
ચેન્દ્રિય
ભાવેદ્રિય
નિવૃત્તિ
ઉપકરણ
લબ્ધિ
ઉપાગલ
છે.
શg` =
wee,
| અત્યંતર બાહ્ય અભ્યતર બાહ્ય સ્પ ૨ ધ્રા ચ શ્રો સ્પ ૨ ધ્રા ચ
2 શ સ @ @ | | | | | | | | | | | ને ને દ્રિ રિ દ્રિ ને ને દ્વિ $ ૫ ૨ શ્રા ચ ો ર ઘા ચ શ્રો | %િ દ્વિ ય %િ ય %િ દ્રિય ન્દ્રિ શું સગણે શું 2 સ ણે શું
ય ય ય ય ય ય ને ને %િ રિદ્ધિ ને નિદ્ર રિ ન્દ્રિ %િ દ્રિય ન્દ્રિય દ્રિયન્દ્રિય પર્શરસઘાણે ચક્ષ૦ શ્રોત્રે ચ ય ય ય ય
સ્પર્શ. રસ ધ્રા ચ૦ શ્રો સૂચના-સ્પર્શનેન્દ્રિયની બાહ્યનિવૃત્તિ નહિં હોવાથી, તેનો એક ભેદ ઓછો થતાં ૨૯ ભેદ થાય છે.
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્વ પ્રકરણ
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્પર્શેન્દ્રિય
રસનેન્દ્રિય
ધ્રાણેન્દ્રિય
ચક્ષુરિન્દ્રિય
શ્રોવેન્દ્રિય
દિવ્યર૫૦
ભાવ૫૦
દ્રવ્યઘા
ભાવઘા
વ્યચ૦
1-1
ભાવચક
-
| | | | | નિત્તિ ઉપકરણ લબ્ધિ ઉપ| નિવૃત્તિ ઉપકરણ લ ઉપ- નિર્વ ઉપ લ (અત્યંતર) | સ્પ૦ યામી.
બ્ધિ યોગ ત્તિ કરણ બ્ધિ ઉપ
ઘા ઘાટ | | ચ૦ યોગ બાહ્ય અભ્ય
_| | | | ચક્ષુ બાહ્ય અત્યંતર |
બા. અ. બા. અ
બાહ્ય અળ્યું દિવ્યરસ ભાવરસ
દ્રવ્યો
ભાવશો. નિવૃત્તિ ઉપકરણ લબ્ધિ ઉપયોગ રસ રસ નિવૃત્તિ ઉપકરણ લબ્ધિ - ઉપય'
| શ્રોત્રેન્દ્રિય કોન્દ્રિય બાહ્ય અ બાહ્ય અને
બાહ્ય અલ્પે. બાહ્ય અભ્યતર
ઈદ્રિયોના ર૦ ભેદોને નકશો-(૨). [૬૫].
T
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૬.
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્વ પ્રકરણ
ઈદના ૨૦ ભેદાને નકશે– (૩)
ઈન્દ્રિય
કબેંકિય-૧૦
ભાકિય-૧૦
અત્યંતર- બાહ્ય- ] બાહ્યો- લબ્ધિભાવેંનિવૃત્તિ-૫ નિવૃત્તિ-૪ ! પકરણ-૫ દ્રિય-૫
અત્યંતરપકરણ-૫
ઉપયોગભાકિય ૫
સૂચના– લોક પ્રસિદ્ધિ પ્રમાણે સ્પર્શના, રસના ઘાણ, ચક્ષુ ને શ્રોત્ર એ પાંચ ભેદે ઈદ્રિના મુખ્ય ગણાય છે; તે મુજબ અહિં દરેક ભેદની પાંચ પાંચ સંખ્યા ગણેલી છે. અથત દરેકના પાંચ પાંચ ભેદો ગણાય છે. આમાં વિશેષતા એ છે કે, સ્પર્શનેન્દ્રિયને બાઘનિર્વત્તિ નહિં હેવાથી, બાહ્યનિવૃત્તિદ્રવ્યેન્દ્રિયના ચાર જ ભેદ ગણેલા છે, તેથી તેને એક ભેદ ઓછો થતાં કુલ ૨૯ ભેદો થાય છે. આ
* [વિધાર્થી વર્ગની અનુકુળતા માટે ઈકિયના ભેદની ગણત્રીના ત્રણ પ્રકાર તથા તેના ત્રણ જાતના નકશાઓ બતાવી, તે ભેદનાં ૨૮ અખંડ નામો ને કે તથા તે દરેક ભેદેના અર્થો આગળ બતાવવામાં આવે છે.]
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
»
રસન
–ઈન્દ્રિયોના ૨૯ ભેદના અખંડ નામવાળે કોઠા૧ અત્યંતર-સ્પર્શન-નિર્વત્તિદ્રવ્યેન્દ્રિય ! ૧૫ બાહ્ય સ્પર્શનેપકરણ બેન્દ્રિય
૧૬ , રસનોપકરણ છે , પ્રાણ
૧૭ , ઘાણોપકરણ છે " ચક્ષુ
૧૮ , ચક્ષુરૂપકરણ છે છે શ્રોત્ર
૧૯ - શ્રોત્રોપકરણ બાહ્ય-રસન-નિવૃત્તિદ્રવ્યેન્દ્રિય
લબ્ધિ-સ્પર્શન-ભાવેન્દ્રિય છે પ્રાણુ ,
, રસન છે ચક્ષુ '
» ધ્રાણ , શ્રોત્ર -
, ચહ્યું અત્યંતર સ્પર્શનેપકરણ દ્રવ્યેન્દ્રિય
, શ્રોત્ર , રસનેપકરણ
૨૫ ઉપયોગ-સ્પર્શન-ભાવેન્દ્રિય ઘાણોપકરણ
, રસન
ઇ ધ્રાણ , ચક્ષુરૂપકરણ , શ્રોત્રોપકરણ
શ્રોત્ર
૧ જીવતર. ઈદ્રિયપ્રાણુ વર્ણન.
-
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૮,
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્વ પ્રકરણ
ઇન્દ્રિયભેદના અર્થ. દ્રન્દ્રિય પુક લમય જડ ઈનિદ્રય. અથવા ભાવે દ્રિય કારણ છ પુડલેની બનેલી ઈન્દ્રિય.
ભાવેન્દ્રિય= આત્માના પરિણામરૂ૫ ઈન્દ્રિય. નિવૃત્તિ= રચના અથવા આકૃતિ. અત્યંતર= અંદરના ભાગમાં રહેલ. બાહ્ય= બહારના ભાગમાં રહેલ. અત્યંતરનિવૃત્તિદ્રવ્યેન્દ્રિય=ઈન્દ્રિયના અંદરના ભાગની રચના. અથવા ઈંદ્રિયના અંદરના ભાગમાં રહેલી, આંખથી જોઈ ન શકાય તેવા સ્વચ્છ પુકલેની કે આત્મપ્રદેશની આકૃતિ. - બાહનિવૃત્તિદ્રવ્યેન્દ્રિય= ઈન્દ્રિયની બહારની રચના. અથવા બહારના ભાગમાં રહેલી, સઉને દેખાય એવી આકૃતિ.(જેમકે- કન્દ્રિયની કર્ણપપૈટિકા-કાનપાપડી તથા આંખના ડોળા વગેરે)
આ બહાર દેખાતી દરેક ઈદ્રિયેની આકૃતિ, બાહ્યનિવૃત્તિદ્રવ્યેન્દ્રિય કહેવાય છે. જ્યારે સ્પર્શેન્દ્રિયશિવાથની પ્રસિદ્ધ ચારે ઈન્દ્રિયની અંદરની ને બહારની આકૃતિ જુદી જુદી હોય છે, ત્યારે સ્પર્શેન્દ્રિયની અભ્યતરઆકૃતિ અને બાહાઆકૃતિ એક જ હોય છે. કારણ કે, શ્રોત્રેદ્રિય વગેરે ઇન્દ્રિયને કાનપાપડી વગેરે બાહ્ય
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ જીવતત્વ. ઇકિયપ્રાણ વર્ણન
આકાર જેમ જુદે છે, તેમ સ્પર્શનેન્દ્રિયને બાહો આકાર જુદે નથી. બાહ્યનિવૃત્તિ (બાહ્યઆકૃતિ) જુદી જુદી જાતના માં જ્યારે જુદી જુદી જાતની હોય છે ત્યારે અત્યંતરનિવૃત્તિ (=અંદરની આકૃતિ) તો તમામ જીમાં સમાન આકારવાળી જ હોય છે. (જે ઈદ્રિના આકારમાં કહેલ છે).
ઉપકરણ= ઇન્દ્રિયને, વિષય ગ્રહણ કરવામાં ઉપકારક શક્તિ. જેમકે– સ્પર્શેન્દ્રિયની સ્પર્શનશક્તિ, રસનેન્દ્રિથની આસ્વાદનશક્તિ, ધ્રાણેન્દ્રિયની ગંધગ્રહણ શક્તિ, ચક્ષુરિન્દ્રિયની રૂ૫ ગ્રહણશક્તિ અને શ્રોત્રેન્દ્રિયની શબ્દગ્રહણશક્તિ.
આ શક્તિ પુલની સમજવી.આ શક્તિના સહકાર શિવાય નિવૃત્તિઈન્દ્રિય સ્વતંત્ર રીતે જ્ઞાન પિદા કરી શક્તિ નથી, માટે જ આ શક્તિનું નામ “ઉપકરણ (=ઉપકારક) રાખેલ છે.
ઉપકરણ દ્વચેન્દ્રિય ઈન્દ્રિયની આકૃતિમાં, એટલે કે– અત્યંતર નિવૃત્તિદ્રવ્યેન્દ્રિયમાં રહેલી, પોત પોતાના વિષયને જાણવાની જે પૌલિક શક્તિ, તે ઉપકરણદ્રવ્યેન્દ્રિય કહેવાય.
આ શક્તિ જે અંદરની હોય તે, તે “અભ્યતરઉપકરણેનિદ્રય” કહેવાય અને બહારની હોય તે બાહ્ય-ઉપકરણેન્દ્રિય કહેવાય.
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્વ પ્રકરણ
લબ્ધિ ઈન્દ્રિયની શક્તિઓને રોકનારા કર્મને ક્ષપશમ. ઉપયોગ=વિષયગ્રહણ. અથવા સામાન્ય કે વિશિષધ.
લબ્ધિભાવેદ્રિય= શાનને કિનારા (મતિજ્ઞાનાવરણાદિ) કર્મને આત્માના પરિણામરૂપ જે ક્ષપશમ તે “લબ્ધિભાવેન્દ્રિય કહેવાય. અથવા ઈન્દ્રિયદ્વારા તે તે વિષયની બાધ કરવાની આત્માની જે શક્તિ, તે પણ “લબ્ધિભાવેન્દ્રિય કહેવાય.
ઉપયોગભાવેન્દ્રિય=આત્મા જે ઈન્દ્રિયના (વિષયગ્રહણ૫) ઉપગમાં વર્તતે હેય, તે ઈન્દ્રિય ઉપગભાવેન્દ્રિય” કહેવાય. અથવા લબ્ધિ, નિર્વત્તિ અને ઉપકરણરૂપ ત્રિપુટીથી થતું, તે તે સ્પર્ધાદિ વિષયને સામાન્ય કે વિશેષ જે બોધ તે “ઉપગભાવેન્દ્રિય પર કહેવાય. અથવા વિષયોને ગ્રહણ કરવામાં ચેતના શક્તિને વ્યાપાર પણ ઉપગભાવેન્દ્રિય કહેવાય.
- ઉપયોગ એ મતિજ્ઞાન ચક્ષુદર્શન અને અચક્ષુદર્શન વગેરે સ્વરૂપ છે, માટે વસ્તુને સામાન્ય કે વિશેષ બોધ, તે "ઉપગ' કહેવાય, આ બધ એ એક જાતનો આત્માને પરિણામ છે, માટે તે “ભાવેન્દ્રિય” પણ કહેવાય.
વન- ઉપયોગને ઈદ્રિય કેમ કહેવાય ? કારણ કે- દિથોનું ફળ જે જ્ઞાન-જે સામાન્ય કે વિશેષ બોધ, તે પજ ઉપયોગ છે.
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ જીવતત્વ. ઈ પ્રિયપ્રાણ વર્ણન.
૩૧.
સર્વ સંસારી જી લબ્ધિ અને ઉપગની અપેક્ષાએ એકેન્દ્રિય તેમજ પંચેનિદ્રય પણ
કહી શકાય છે. જુઓ– એકેન્દ્રિયથી માંડીને પંચેન્દ્રિય સુધીના સર્વ સંસારી જેમાં પાંચ ઇંદ્રિયની લબ્ધિ હોય છે. આ લબ્ધિ (ઈદ્રિયાવરણુ=મતિજ્ઞાનવરણના) પશમ૫ હોય છે. ઉપગ એટલે વિષયાવબોધ કરવાનો વ્યાપાર. જે એક સમયે એક જ હોય છે. લબ્ધિ જ્યારે એક જીવને એક સમયે પાંચે ઈન્દ્રિયની હેય છે ત્યારે ઉપયોગ એક જીવને એક સમયે એકજ ઈન્દ્રિયને હોય છે. માટે લબ્ધિ– (ઈન્દ્રિયોની અપેક્ષાએ હરકોઈ સંસારીજીવ પંચેન્દ્રિય કહી શકાય અને ઉપયોગઈન્દ્રિય) ની અપેક્ષાએ એકેન્દ્રિય પણ કહી શકાય.
પંચેન્દ્રિય ગણાતા જેમાં પાંચેય ઈન્દ્રિયને (દન્દ્રિયાવરણ= મતિજ્ઞાનાવરણ કર્મન) ક્ષપશમ છે, પાંચે દ્રવ્યક્તિ છે અને પાંચ ઈન્દ્રિયોના વિષયે પણ
જવાબ- વસ્તુતઃ લબ્ધિ નિવૃત્તિને ઉપકરણ, એ ત્રણના સમુદાયપજ ઉપયોગ છે. એટલે કે ઉપયોગ એ કાર્ય છે. અને ઉપયુંકત ત્રણને સમુદાય તેનું કારણ છે, છતાં ઉપચારથી અત કાર્યમાં કારણને આરેપ કરીને ઉપયોગમાં પણ ઈદ્રિય કહેલ છે.
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિચુત નવજ્ઞત્ત્વ. પ્રકરણ,
માજીદ હાય છે, છતાં પણ ‘એક સમયે એ ઉપયોગ ડાઇ શકતા નથી” એ સ્વભાવસિદ્ધ નિયમાનુસાર, એક સમયે એક ઈન્દ્રિયથીજ જ્ઞાન થઈ શકે છે. જેમકે
૭.
કોઇ ટાલીયા માણુસ, ખરે ખારે, ઉઘાડે માથે, એલચી વગેરે સુગન્ધિ વસ્તુવાળી કડક તલસાંકળી ખાતા ખાતા નદી ઉતરે છે. અહિં એકી સાથે પાંચ ઇન્દ્રિચાના વિષયા વિદ્યમાન છે. જીએ— ખરા અપાર હેાવાથી સૂર્યના પ્રચંડ કિરણાના તાપના ઉષ્ણુપ તથા નદીના વ્હેણુને શીતપ એ સ્પર્શેન્દ્રિયના વિષય છે, તલસાંકળીમાં રહેલી મધુરતા એ રસનેન્દ્રિયના વિષય છે, તલસાંકળીમાં નાંખેલી એલચી વગેરેની સુગંધ એ ઘ્રાણે ન્દ્રિયના વિષય છે, તલસાંકળીના સ્વરૂપ-રંગ એ ચક્ષુરિન્દ્રિયને વિષય છે અને તે ખાતાં કટ્ કર્ શબ્દ થાય છે તે શ્રોત્રન્દ્રિયના વિષય છે. આ રીતે એક કાળે પાંચ ઇન્દ્રિયના વિષયા મેાનુ છે, છતાં એક સમયે એક જ ઈન્દ્રિયથી જ્ઞાન થઇ શકે છે. એટલે કે– જે સમયે સ્પર્શેન્દ્રિયના ઉપયાગ હાય, તે સમયે રસનેન્દ્રિયાદિને ઉપયાગ ન હેાય અને રસનેન્દ્રિયના ઉપયેાગ હાય ત્યારે રસના શિવાયની એકેય ઇન્દ્રિયના ઉપયાગ ન હાય. આ રીતે એક સમયે પાંચમાંથી કાઇ પણ એક ઇન્દ્રિ
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ જીવતત્ત્વ ઇંદ્રિયપ્રાણ વન.
યના ઉપયાગ હાય, પરંતુ એકથી અધિકના ન હાય. સાર એ આવ્યા કે,–સંસારી હરકેાઇ જીવ એક કાળે એક ઉપયાગ (ઇન્દ્રિય) વાળા જ હાઇ શકે છે, માટે સ સ સારી ઉપયાગથી એકેન્દ્રિય પણ છે. અને દરેક સંસારી જીવને પાંચે ઇન્દ્રિયના ક્ષયાપશમરૂપ લબ્ધિ હાવાથી, લબ્ધિથી સર્વસંસારી પ ંચેન્દ્રિય પણ છે. પરંતુ દ્રવ્યઇન્દ્રિયનો અપેક્ષાએ પાત પેાતાની યાગ્યતા પ્રમાણે જીવા એક બે ત્રણ ચાર કે પાંચ ઇન્દ્રિયવાળા મનાય છે. અર્થાત જીવામાં એકેન્દ્રિયથી માંડીને પચેન્દ્રિયપણાના વ્યવહાર દ્રવ્યેન્દ્રિયની અપેક્ષાએ થાય છે.
93.
૧. પ્રશ્ન-ઉપર્યુકત ટાલીયાના ઉદાહરણમાં પાંચ ઇન્દ્રિયનું જ્ઞાન એકી સાથે થતું હૅાય એવા અનુભવ થાય છે, અને આપ કહે છે કે એક સમયે એક જ ઇન્દ્રિયનું જ્ઞાન થાય છે, તેા શું અનુભવને વિરોધ નહિં આવે
।
ઉત્તર— ના. તે સાચેા અનુભવ જ નથી. ભ્રમણારૂપ હાવાથી ખેાટા છે. કારણકે- ક્રમશ: એક એક ઇન્દ્રિય(થી)નું જ્ઞાન થાય છે, છતાં પણ સમયની અત્યંત સૂક્ષ્મતાના કારણે એક સમયે અનેક ઇન્દ્રિયના જ્ઞાનને આપણને ભ્રમ થાય છે. અને તેથી જ ભિન્ન ભિન્ન સમયે થતા ક્રમિક જ્ઞાનની આપણને ખબર પડતી નથી. દાખલા તરીકે— એક લષ્ટ પુષ્ટ હેલવાન
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્ત્વ પ્રકરણ,
-
ઉપરા ઉપરી મૂકેલા કમળના સા પાંદડાં ઉપર જોરથી તીક્ષ્ણ ભાલુ મારે, તે તે ભાલુ એકદમ સેા પાંદડાંને ભેદીને આરપાર ઉતરી જાય છે. અહિં જોનાર વ્યક્તિ તરત એલી ઉઠશે કે આ વ્હેલવાને એકી સાથે ~એક કાળે સેા ચે પાંદડાં ભેદી નાંખ્યાં. હવે અહિં સમજવાની જરૂર છે કે જ્યાં સુધી વ્હેલું પાંદડું ન ભેઢાય ત્યાં સુધી ખીજામાં ભાલુ પેસી શકે નહિં બીજું ન ભેદાય ત્યાં સુધી ત્રીજામાં પેસી શકે નહિં, માટે પૂર્વ પૂર્વના પાંદડાના ભેદન પછીથીજઉત્તર ઉત્તરના પાંદડામાં ભાલુ પેસતું હેવાથી, જે સમયે સૌથી ઉપરનુ` પાંદડુ... ભેદાયું તે સમયે તેની નીચેનું બીજું પાંદડુ ભેદાયું નથી, જે સમયે નીચેનું બીજું ભેદાયું તે સમયે તેની નીચેનું ત્રીજું ભેદાયું નથી, એમ ક્રમશઃ દરેકના ભેન્નનકાળ જુદા જુદા છે, છતાં સમયની અત્યંત સૂક્ષ્મતાને લઇને પ્રેક્ષકને– જોનારને એકી સાથે ભેદાયાને જેમ ભ્રમ થાય છે, તેમ પ્રસ્તુત ટાલીયાના ઉદાહરણમાં પણ પાંચે ઈન્દ્રિયાનુ એકી સાથે જ્ઞાન થાય છે, એવા જે અનુભવ તે પણ ભ્રમ જ છે. માટે ભ્રમરૂપ ખાટા અનુભવને વિરાધ હેાઈ શકે જ નહિં.
૪.
૨. પ્રશ્ન—પાંચે ઇન્દ્રિયાના (તથા બે ત્રણ કે
ચાર ઈન્દ્રિયના)વિષયેા મેાજીદ હેાય તેવા પ્રસંગે કઈ
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧. જીવતત્ત્વ. હદિયપ્રાણુ વર્ણન.
૭૫.
ઇકિયથી અથવા કઈ ઈન્દ્રિયના વિષયનું જ્ઞાન થાય?
ઉત્તર–જે ઈન્દ્રિયના પશમની પ્રબળતા હોય, અથવા જે ઈન્દ્રિયનાઉત્તેજક સાધનની સબળતા હોય, તેનું જ્ઞાન થાય.અર્થાત તે તે ઈન્દ્રિયના ક્ષપશમની તથા ઉત્તેજક સાધનની પ્રબળતા તેમાં નિયામક છે.
૩. પ્રકન – એકેન્દ્રિયોને પાંચે ઈન્દ્રિયોને લયોપશમ હોય છે, તો તેઓને ભિન્ન ભિન્ન કાળમાં પાંચે ઈન્દ્રિયેનું જ્ઞાન કેમ ન હોય ?
ઉત્તર– બેન્દ્રિય પણ તેમાં સાધન ( કારણ) હોવાથી, જેટલી દ્રન્દ્રિય હોય તેટલાં જ જ્ઞાને અનુક્રમે થઈ શકે, અધિક નહિં. માટે એકન્દ્રિયને ફકત એકજ સ્પર્શરૂપ દ્રવ્યેન્દ્રિય હેવાથી, માત્ર પશેન્દ્રિયના વિષયનું જ જ્ઞાન=ભાન) હોય, પણ અન્ય ઈન્દ્રિયેનું જ્ઞાન ન હોઈ શકે. ઈન્દ્રિયોનાં સ્થાન માપ પ્રમાણને આકાર,
૧. પશેન્દ્રિય-સ્પર્શેન્દ્રિયનું સ્થાન સર્વ શરીર છે. અર્થાત્ સ્પર્શેન્દ્રિય આખા દેહમાં ઉપરના અને અંદરના ભાગમાં પથરાયેલી છે, અંગુલના અસંખ્યાતમા ભાગ જેટલી પાતળી છે, અંદરથી ને બહારથી શરીર પ્રમાણ વિસ્તારવાળી છે, આંખથી દેખી ન
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
હ૬, પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્ત્વ પ્રકરણ શકાય તેવી સૂમ છે અને શરીરના આકારવાળી અત્યંતરનિવૃત્તિરૂપ એકજ ભેદવાળી આ ઈન્દ્રિય છે.
૨. રસનેન્દ્રિય મુખની અંદર દેખાતી હામાં ઉપર અને નીચેના ભાગમાં પથરાયેલી છે, અંગુલના અસંખ્યાતમાં ભાગ જેટલી પાતળી છે, અંગુલપૃથપૂર્વ વિસ્તારવાળી અર્થાત ૨ થી ૯ અંગુલ લાંબી પહોળી છે, આંખથી દેખી ન શકાય તેવી સૂમ છે, અને ઘાસ ઉખેડવાની ખરપી અથવા અસ્ત્રાના આકારવાળી અત્યંતરનિવૃત્તિરૂપ આ ઇક્યિ છે.
૧. જે જીવને જેવા જેવા આકારને દેહ હોય, તેવા તેવા આકારવાળી અર્થાત પિત પિતાની કાયાના આકારવાળી હોવાથી, સ્પર્શેન્દ્રિયને આકાર ભિન્ન ભિન્ન હોય છે.
૨. આપણું શરીર ઉપર દેખાતી ચામડીના બહારના તેમજ અંદરના ભાગમાં પણ અત્યંતરનિવૃત્તિસ્પર્શેન્દ્રિયના પરમાણુઓ વ્યાપ્ત થઈને રહેલા છે, જેથી ઠંડુ પાણી પીધા પછી અંદરના ભાગમાં પણ શીતળતાને અનુભવ થાય છે. વળી આ ઇન્દ્રિય અબરખના પડ જેવી છે, તેમાં ત્વચાચામડીની બહારનું ને અંદરનું પડ જુદું નથી પણ એક જ છે. કારણ કે- મધ્યભાગમાં સ્પર્શેન્દ્રિયના પરમાણુઓ નથી માટે મધ્યભાગ પોલાણ વાળા હોય છે.
૩. આ રસનેન્યિનું પણ અતિ પાતળું એક જ પડ જીવ્હાના ઉપર ને નીચેના ભાગમાં પથરાયેલું હોય છે, પણ મધ્યભાગમાં હોતું નથી
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧. વતન. દ્રિયપ્રાણુ વર્ણન.
હs.
૩ ધ્રાણેન્દ્રિય દેખાતી નાસિકાના પોલાણમાં ઉપરના ભાગમાં આવેલી છે, અંગુલના અસંખ્યાતમા ભાગ જેટલી પાતળી અને તેટલી જ લાંબી હોળી છે, આંખથી દેખી ન શકાય તેવી સૂક્ષ્મ છે અને પડઘમ અથવા અતિમુકત નામના પુપના આકારવાળી અત્યંતર નિવૃત્તિરૂપ આ ઈક્રિય છે.
૪ ચક્ષુરિન્દ્રિય–ચક્ષુની કીકીના તારામાં રહેલી છે, અંગુલના અસંખ્યાત્મા ભાગ જેટલી પાતળી છે, તેટલીજ લાંબી પહોળી છે, ચક્ષુથી દેખી ન શકાય તેવી સૂક્ષ્મ છે અને મસૂર અથવા ચંદ્રના આકારવાળી અત્યંતરનિવૃત્તિરૂપ આ ઇકિય છે.
૫ શ્રેગ્નેન્દ્રિય– કપમ્પટિકા (=કાનપાપડી)ના પિલાણમાં રહેલી છે, અંગુલના અસંખ્યાતમાં ભાગ જેટલી પાતળી તેમ જ તેટલી જ લાંબી-હાળી છે અને કદંબવૃક્ષના પુષ્પ સરખા આકારની માંસની એક ગોળીરૂપ અત્યંતરનિવૃત્તિ (આકૃત્તિ) મય આ ઇંદ્રિચ છે.
ઉપર બતાવેલ દરેક ઈદ્રિયને આકાર અત્યંતર ઇંદ્રિયને સમજ, પરંતુ બહાર દેખાતી ઇંદ્રિયને નહિં. કારણ કે– બહાર દેખાતી ઇંદ્રિયે તે બાહ્યનિવૃત્તિકભેન્દ્રિય કહેવાય છે, તેના દરેકના આકાર જુદી જુદી જાતના છોમાં જુદી જુદી જાતના
ન
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
હ૮. પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્વ પ્રકરણ હેવાથી, કોઈ એક નિયત આકાર હેત નથી. દાખલા તરીકે કણેન્દ્રિય-શ્રોયિની બાહ્ય આકૃતિ મનુષ્યમાં બે આંખની પડખે લંબગોળ ઉંચા નીચા ભાગવાળી છીપ સરખી હોય છે, ઘેડાની બાહ્યકરણેન્દ્રિય નીચેથી પહેલી અને ઉપરથી ઓછી થતી છેડે અણીદાર તેમજ વળી ગયેલા પડવાળી આંખની પડખે ઉપર હેય છે, ત્યારે હાથીની તે તદ્દન સૂપડા જેવી કણની બાહ્ય આકૃતિ હોય છે. એ પ્રમાણે પ્રાણીઓમાં બાહા આકૃતિઓ (=બાહનિવૃત્તિદ્રવ્યન્દ્રિ), ભિન્ન ભિન્ન હોવાથી અમુક નિયમિત આકાર કહી શકાય નહિ, પરંતુ અત્યંતર આકૃતિ (=અત્યંતરનિત્તીન્દ્રિય) દરેક જીવમાં એક સરખા આકારવાળી હોય છે, માટે ઉપર કહેલા ઈન્દ્રિાના આકાર અત્યંતર ઇન્દ્રિયેના જ સમજવા.
આ અત્યંતર ઈન્દ્રિયે જ પિત પિતાના વિષને બધ કરાવી શકે છે, તેથી જ આ અત્યંતર ઈતિની આકૃતિનેજ શાસ્ત્રકારે સ્પર્શેન્દ્રિયાદિ પ્રસિદ્ધ પાંચ ઈન્દ્રિયે માને છે. બહાર દેખાતી આકૃતિઓ તે તે તે ઈન્દ્રિયને રહેવાનાં નિવાસ સ્થાનકે છે, પરંતુ ઈદ્રિય નથી, દાખલા તરીકે– આંખને ડેળો કે કીકી એ ચક્ષુરિન્દ્રિય નથી, પરંતુ ચક્ષુરિન્દ્રિયનું નિવાસ સ્થાન છે. આ રીતે દરેક ઈન્દ્રિયમાં સમજવું.
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧. જીવતત્વ. ઈદ્રિયપ્રાણું વર્ણન.
૭૯.
ઈન્દ્રિયોના વિષયગ્રહણની ઉત્કૃષ્ટ તથા
જઘન્ય ક્ષેત્રમર્યાદા સ્પર્શનેન્દ્રિય રસનેન્દ્રિય તથા ધ્રાણેન્દ્રિય વધુમાં વધુ ૯ એજન દર રહેલા પદાર્થના સ્પર્શ રસ ને ગંધરૂપ પિત પિતાના વિષયને ગ્રહણ કરે છે. શ્રોત્રેન્દ્રિય ઉત્કૃષ્ટથી ૧૨ યોજન દૂર થયેલા શબ્દને ગ્રહણ કરી શકે છે. અને ચક્ષુરિન્દ્રિય એક લાખ એજન દૂર રહેલા નિસ્તેજ પદાર્થને નિહાળી શકે છે. ચંદ્ર સૂર્યાદિ જેવા તેજસ્વી પદાર્થોને તે અનેક લાખ
જન દૂરથી પણ નિહાળી શકાય છે. જુઓ– ૨૧ લાખ યેાજન ઉપરાંત દૂરથી પણ પુષ્કરાર્થના મનુબે ચંદ્ર તથા સૂર્યને નિહાળી શકે છે. ચક્ષુ જઘન્યથી અંગુલના અસંખ્યામા ભાગ જેટલે દૂર રહેલા પદાર્થને ગ્રહણ કરી શકે છે અને બાકીની ઈન્દ્રિયે જઘન્યથી અંગુલના અસંખ્યાતમા ભાગ જેટલું દૂરથી આવેલા પોતાના વિષયને ગ્રહણ કરી શકે છે.
૧ નવજન દૂર રહેલા પદાર્થોના તેમાંથી નીકળીને ટા પડેલા કેટલાક પુદગલો આવીને સ્પર્શેન્દ્રિયાદિ ઇન્દ્રિયને અડે છે, તેથી જ તે દૂર રહેલા પદાર્થોના સ્પર્શદિને પણ ગ્રહણ કરી શકે છે યા અનુભવી શકે છે.
૨ તે (=વિષયને ગ્રહણ કરનારને તે તે વિષયનો અનુભવ
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૦.
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્વ પ્રકરણ.
પ્રાકારી અને અપ્રાપ્યકારી ઇન્દ્રિય.
સ્પર્શનેન્દ્રિય, રસનેન્દ્રિય, ધ્રાણેન્દ્રિય ને શ્રોત્રન્દ્રિય, એ ચાર ક્રિયે પ્રાકારી છે અને ચક્ષુરિન્દ્રિય અપ્રાપ્યકારી છે.
પ્રાપ્યકારી-પિતાને પ્રાપ્ત થયેલા (=સ્પલા કે અડકેલા) વિષયને જ ગ્રહણ કરી શકે તે.
અપ્રાપ્યકારી-પિતાના વિષયને પ્રાપ્ત થયા શિવાય (અડક્યા શિવાય) દુરથી ગ્રહણ કરે તે.
દાખલા તરીકે,- સ્પર્શનેન્દ્રિયને ઉના કે ઠંડા પાણને સ્પર્શ થાય છે ત્યારે જ, એટલે કે પાણી ને સ્પર્શના બનેને પરસ્પર સંબંધ થાય છે ત્યારે જ પાણીમાં રહેલી ઉષ્ણતા કે શીતળતાનું ભાન થાય છે. એ રીતે ચક્ષુ શિવાયની ચારે ઈન્દ્રિમાં પિતપોતાના વિષયને પરસ્પર સંબંધ થાય ત્યારે જ તે તે વિષયને અનુભવ થઈ શકે છે, માટે ચક્ષુ શિવાયની ચાર ઈન્દ્રિય પ્રાકારી છે અને ચક્ષુ તે અપ્રાપ્નવિષયને, એટલે કે પિતાને નહિં અડકેલા એવા દૂર રહેલા પદાર્થને ગ્રહણ કરી શકે
કરનાર) આત્મા જ છે, છતાં તે તે ઈદ્રિયદ્વારા આત્મા વિષય બોધ કરી શકે છે, માટે કારમાં એટલે કારણમાં કાર્યને ઉપચાર કરીને ઈન્દ્રિય વિષય ગ્રહણ કરી શકે છે.” તેમ કહેલ છે.
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ જીવતત્ત્વ.
ઇન્દ્રિયપ્રાણ વર્ણન.
૨૧.
છે, પરંતુ પ્રાપ્ત વિષયને નહિ, માટે ચક્ષુ ાં અપ્રાપ્ય
કારી છે.
મૈં ચક્ષુની અપ્રાપ્યકારિતા. [જૈન તે નૈયાયિકના સંવાદરૂપ ચક્ષુ-ઈંદ્રિયની પ્રાપ્યાપ્રાપ્યકારિત્વ મીમાંસા]
જૈન માન્યતા મુજબ ચક્ષુ અપ્રાપ્યકારી છે અને નૈયાયિક વગેરેની માન્યતા મુજબ ચક્ષુ પ્રાપ્યકારી છે.
પ્રાપ્યકારી=પેાતાને પ્રાપ્ત થયેલા વિષયને જ ગ્રહણ કરી શકે તે. એટલે કે- વિષયને અડકીને એધ કરાવનારી ઇન્દ્રિય. અપ્રાપ્યકારી=સ્વસ્થાનમાં રહીને જ, નહિં પ્રાપ્ત થયેલા વિષયને દૂરથી જ ગ્રહણ કરે તે. એટલે કે– અપ્રાપ્ત ચાને અસ્પૃષ્ટ પદાના દૂરથી જ પેાતાના સ્થાનમાં રહીને જ મેધ કરાવનારી ઇંદ્રિય.
તૈયાયિક “જે જે ખાદ્ય ઇંદ્રિય હાય, તે તે પ્રાપ્યકારી જ હોય” એ નિયમ પ્રમાણે જીન્હા જેમ બાહ્ય ઈંદ્રિય હોવાથી પ્રાપ્યકારી મનાય છે, તેમ ખાદ્ય ઈંદ્રિય હાવાથી ચક્ષુઇંદ્રિય પણ પ્રાપ્યકારી છે, એમ માનવું જોઇએ.
જૈન ચક્ષુ જો પ્રાપ્યકારી હાય તા, “શાખા તથા ચંદ્રમાને હું એકી સાથે બેઉ છું.” એ પ્રમાણે પરસ્પર માલેાના અંતરવાળી એ વસ્તુના સમકાલીન દČનનું જ્ઞાન થઇ શકશે નહિં, કારણ કે, ચક્ષુદ્રારા નિરીક્ષક, પ્રથમ શાખાતે નિહાળે છે અને ત્યાર બાદ ચંદ્રમાને નિહાળે છે.
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૨
પદ્યાનુવાદ વિવેચનાદિયુત નવતત્ત્વ પ્રકરણ.
વળી ચક્ષુ અપ્રાપ્યકારી હેવાથી જ અત્યંત પાસે રહેલા તેમજ અડકેલા અંજનને કે તણખલાને
ન - તમારું કથન સત્ય છે, પરંતુ કમળના ઉપરા ઉપરી મૂકેલા સે પાંદડાંને તીક્ષણ ભાલુથી ભેદી નાંખનાર પહેલવાન માને કે, મેં એકી સાથે સો પાંદડાં ભેદી નાંખ્યાં, તે તે તેની ભ્રમણા છે. કારણ કે- જ્યાં સુધી સૌથી ઉપરનું પાંદડું નહિ ભેદાય ત્યાં સુધી તેની નીચેનું બીજું નહિં ભેદાય અને બીજું નહિં ભેદાય ત્યાં સુધી તેની નીચેનું ત્રીજું નહિં ભેદાય. એમ અનુક્રમે એક પછી એક પાંદડું ભેદાય છે, છતાં સમયની અતિ સૂક્ષ્મતાને લઈને એકી સાથે ભેદાયાની જેમ ભ્રમણ થાય છે, તેમ અહિં પણ શાખા દીઠ પછીથી જ ચંદ્ર દેખાય છે છતાં બન્નેને એક કાળે જોવાનું જે જ્ઞાન થાય છે, તે કેવળ ભ્રમણાજ છે અને તે કાળની સૂક્ષ્મતાને જ આભારી છે. માટે ભ્રમણાવાળા ખોટા ઉદાહરણથી ચક્ષુની પ્રાપ્યકારિતામાં વાંધો આવતો નથી. | જૈન- તમે ચક્ષને પ્રાયકારી કહે છે, તે તે દેખાતા માંસના ગેળારૂપ છે કે તેથી કેદ જુદી જ સૂમ વસ્તુ છે ?
નૈવ- ચક્ષુ એ એક જાતના માંસના ગોળારૂપ છે.
જૈન- વારૂ. તે માંસના ગળાને પદાર્થ આવીને ભેટે છે કે તે પદાર્થને જઈને ભેટે છે?
નૈવ- માંસના ગાળારૂપ ચક્ષને પદાર્થ આવીને ભેટે છે.
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઇન્દ્રિયપ્રાણ વર્ણન.
પણ દેખી શકતી નથી. કારણ કે દૂરસ્થ પદાર્થને ગ્રહણ કરવા તે જ તેના વિષય છે.
૧. જીવતત્વ.
૮૩.
જૈન- પર્યંત વગેરે પદાર્થોં આવીને કાંઇ ચક્ષુને ભેટતા દેખાતા નથી, એ વાત પ્રત્યક્ષસિદ્ધ છે, માટે પ્રત્યક્ષના વિરોધ આવતા હેાવાથી ચક્ષુને પદાર્થ આવીને ભેટે છે' એ વાત ખાટી રે છે.
નૈ- માંસના ગાળારૂપ ચક્ષુ, પદાર્થને જઈને ભેટે છે, અર્થાત ચક્ષુ પે।તે વિષયક્ષેત્રમાં જાય છે અને પદાર્થને ભેટ છે એમ માનશું.
જૈન- જો ચક્ષુ પાતે જ્યાં પદાર્થ છે ત્યાં જને પદાર્થોને ભેટે છે, એમ માનશે। તે જે સમયે માંસના ગાળારૂપ ચક્ષુ પેાતાનુ સ્થાનòાઢીને વિષયક્ષેત્રમાં પદાથ પાસે ગઇ, તે સમયે કાટર(પોલાણુ)વાળા જુના વૃક્ષની જેમ આંખના ખાડાવાળે માનવ થઈ જવા જોએ, અને તેમ થતું નથી, માટે ચક્ષુ પદાને જતે ભેટે છે, એ વાત પણ વજુદ વિનાની ઠરે છે. 1- અમે ચક્ષુને દેખાતા માંસના ગાળારૂપ નહિ માનીયે પરંતુ એક સૂક્ષ્મ વસ્તુ માનશું.
જૈન- તે સૂક્ષ્મ વસ્તુ અમૂર્ત (=અરૂપી) છે કે મૂ (=રૂપી) ઇં ? .
'
નૈ– સૂક્ષ્મ ચક્ષુ અમૂર્ત છે. જૈન- જો તમારી માનેલી સુક્ષ્મ ચક્ષુ અમૃત છે, તે આકાશ અમૂર્ત હાવાથી વ્યાપક છે, તેમ ચક્ષુ પણ વ્યાપક થઇ જશે અને ચક્ષુની વ્યાપકતા માની શકાય તેમ નથી. કારણકે ચક્ષુની વ્યાપકતા માનવા જતાં સર્વાંત્ર તેની પ્રાપ્તિ
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૪.
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્વ પ્રકરણ
કઇ ઇન્દ્રિય કયા જીવને હેય? સ્પના- તમામ સંસારીને હોય છે. રસના- પૃથ્વી, જળ, અગ્નિ, વાયુ ને વનસ્પતિરૂપ પાંચ સ્થાવર શિવાયના સર્વસંસારીને હેાય છે.
તથા સર્વનું જ્ઞાન થઈ જવું જોઈએ? અને એમ થતું નથી. માટે વ્યાપકતાદિ દેષને લઇને અમૂર્ત માની શકાય તેમ નથી જ.
- સુક્ષ્મ ચક્ષુ અમૂર્ત છે, એમ માનવામાં વ્યાપકતાદિ દોષ લાગુ પડે છે તે, અમે તેને મૂત માનશું.
જેન- જે સૂક્ષ્મ ચક્ષુ મૂર્ત છે એમ માનશે તો પણ તમારે નિસ્તાર નથી. કારણ કે તેમ માનવામાં પ્રાકાર ( કિલ્લા) વગેરે વિશાળ વસ્તુને તે ગ્રહણ કરી શકશે નહિ. જેમ નખ લેવાની નેરણું નાની છે, તેથી તે પિતાને ઉચિત નખનું છેદન કરી શકે છે, પરંતુ પર્વત છેદી શકતી નથી, તેમ ચક્ષને મૂર્ત માનવા છતાં, સૂક્ષ્મ હોવાથી કિલ્લા જેવા વિશાળ પદાર્થોને તે ગ્રહણ કરી શકે નહિં. કારણ કે તે તેની શકિતની બહારને વિષય થઈ જાય છે. માટે “સૂક્ષ્મ ચક્ષુ મૂર્ત છે એ તમારી વાત પણ સંગત થતી નથી.
ને- ચાલાકીથી આંખમાં ધૂળ ન નાંખો. અમારી વાત દીવા જેવી સુસંગત છે. જુઓ દીવાની જ્યોતિ મૂળ સ્થાનમ નાની હોય છે, આગળ જતાં વિસ્તાર પામે છે અને મોટી
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧. જીવતત્વ. ઇન્દ્રિયપ્રાણ વર્ણન.
ધ્રાણ-સ્થાવર તથા દ્વીન્દ્રિય શિવાયના જીવોને હોય છે.
ચક્ષુ સ્થાવર, દ્વીન્દ્રિય તથા ત્રીન્દ્રિય શિવાયના સર્વસંસારીને હોય છે. | શ્રોત્ર-ફકત પંચેન્દ્રિય જીવને જ હોય છે.
વસ્તુને ગ્રહણ કરે છે; તેમ સૂક્ષ્મ મૂર્ત ચક્ષુ પણ નાની હેવા છતાં પણ જેમ જેમ આગળ જાય તેમ તેમ દીવાની તિ ની જેમ વધતી જતી હોવાથી કિલા જેવડી મોટી વસ્તુને પણ ગ્રહણ કરી શકે છે. માટે મહેરબાન ! અમારી સુસંગત વાતને ચાલાકીથી અસંગત ન ઠરા.
જૈન - તમારી વાત ઠીક છે, પરંતુ દીવાની જ્યોતિ નાની તથા મોટી હોય છે તે તો પ્રત્યક્ષ સિદ્ધ છે; પરંતુ જતી તમારી ચક્ષુ નાની કે મોટી એકેય સ્વરૂપે દેખાતી નથી, માટે સૂક્ષ્મ મૂર્ત ચક્ષુ પણ સિદ્ધ થઈ શકતી નથી.
ન - અમારા મત પ્રમાણે તો, ભીંત આડી આવતાં ચક્ષુ ખલિત થાય છે અને તેથી ભીંતની પાછળની વસ્તુ જોઈ શકાતી નથી; પણ તમારા અપ્રાપ્યકારીના મત પ્રમાણે તે, ચક્ષુ સ્વસ્થાનમાં જ રહે છે અને વિષયસ્થળમાં જતી નથી, તેથી ભીંત વગેરે આડી આવે તો પણ ચક્ષુને ખલનાને તે સંભવજ રહેતો નથી, માટે ભીંતની આ તરફની વસ્તુ જેમ દેખાય છે, તેમ પેલી તરફની (એટલે કે- ભીંતની પાછળ રહેલી) વસ્તુ પણ દેખાવી જોઈએ.
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૬.
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્વ પ્રકરણ.
[સંખ્યાની અપેક્ષાએ ઇકિની ન્યૂનાવિક્તા.
પંચેદ્રિય જગતમાં સૌથી ઓછા હોવાથી દુનિયામાં શ્રોત્રેન્દ્રિયની સંખ્યા સૌથી ઓછી છે,
જિન- અલબત્ત! અમારા મત મુજબ ચક્ષને ખલનાનો સંભવ નથી, પરંતુ ભીંત વગેરે તેનાં વ્યાઘાતક તે જરૂર છે જ. કારણ કે, ચક્ષુ દૂર રહેલ વસ્તુને લેહ ચુંબકની જેમ વસ્થાનમાં રહીને જ ગ્રહણ કરી શકે છે, પરંતુ કયારે ? જે વચમાં કઈ વ્યાઘાતક ન હોય ત્યારે.
અડક્યા વિના પણ દૂરથીજ લોહચુંબક જેમ લોઢાને ઉછાળે છે, અને જે વચમાં કોઈ વ્યાઘાતક(નરોધક) વસ્તુ આડી આવી જાય છે, તેમ બનતું નથી. તેવી રીતે ભીંત વગેરે વ્યાઘાતકના મળવાથી ચક્ષુ વિષય ગ્રહણ કરી શકતી નથી, માટે ચક્ષુની અપ્રાપ્યકારિતા અબાધિત જ રહે છે.
ભીંત તથા ભૂતળ વગેરે ચક્ષુને રોકે છે, એમ જે માને તે અંજનસિપુરૂષ ભૂમિમાં રહેલા નિધાનને પણ નિહાળી શકે છે, તે ન નિહાળી શકે. માટે ચક્ષુ અપ્રાપ્યકારી છે અને લોહચુંબકના આકર્ષણની જેમ દૂરથી જ જ્ઞાન કરાવી શકે છે, અને કઈ વ્યાઘાતક વસ્તુ મળે યા આડી આવે તો જ્ઞાન કરાવી શકતી નથી, એમ માનવું જોઈએ.
તમારા (નૈયાયિકેના) મતમાં ભીંત ચક્ષુને ખલના કરે છે અને છિદ્ર રહિત કાચનો સીસો, અંદર રહેલી વસ્તુ દેખાતી હોવાથી, ખલના નથી કરતે આમ વ્યાઘાતકની વિલક્ષણતા માનવી પડે છે એટલું જ નહિ પરંતુ અનુભવમાં નહિં
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧. તત્વ.
ઇન્દ્રિયપ્રાણ વર્ણન.
૮૭.
તેથી ચક્ષુરિંદ્રિયની સંખ્યા વિશેષ અધિક છે, તેથી ધ્રાણેદ્રિય વિશેષ અધિક છે, તેથી રસનેદ્રિય વિશેષ અધિક છે, અને તેથી સ્પથેદ્રિય અનતગુણ અધિક છે. કારણકે,-સાધરણ વનસ્પતિના જીવે અનંતા છે.
આવતી એવી સૂક્ષ્મ ચક્ષુ માનવી પડે છે. મૂળમાં અણુ અને આગળ જતાં સ્થૂલ રૂપા માનવાં પડે છે. તેમ જ તે ઉપેાની ઉત્પત્તિ અને વિનાશની પરંપરાદિ તે વિવિધ દેાષાની જટીલ જાળમાં ફસાવું પડે છે. વળી ચક્ષુ પ્રાપ્યકારી જ હાય !, એટલે કે સ્વસ્થાન છેાડીને વિષય ક્ષેત્રમાં જઇને પદાર્થોને ભેટતી હેાય તેા, અગ્નિના સામું જોતાં, અગ્નિને સ્પર્શ થવાથી ચક્ષુને દાહ થવા જોઇએ ? તથા જળારાય જોવાથી, જળના સ ંસગ થી ચક્ષુ શીતળ તેમજ ભીની થઈ જવી જોઇએ ? આ બધું અનુભવમાં નથી આવતું, તેથી અનુભવ વિરૂદ્ધ તું અનેક દેખે હેારવા પડે છે, અને ચક્ષુ મૂળ સ્થાનમાં રહીને જ નાન કરાવે છે તથા વ્યાધાતકની વિલક્ષણતામાં જ્ઞાન કરાવતી નથી, એમ માનવામાં ઉક્ત દાખે। પૈકી એકેય દોષ લાગુ પડતા નથી; માટે ચક્ષુ અપ્રાપ્યકારી છે, એ તત્ત્વતઃ સિદ્ધ થાય છે.
ન—હું તત્ત્વમન મહાશય ! આજ સુધી હું ચક્ષુની પ્રાપ્યકારિતાના ગુમાનમાં મ્હાલતા હતા અને અજ્ઞાન અંધકારમાં અટવાતા હતા, પરંતુ આજની તમારી આવી સચોટ દલીલાથી મારું તે ગુમાન ઉતરી ગયું છે અને આજથી ચક્ષુની અપ્રાપ્યકારિતા'ની સાચી માન્યતાના રાહે હું આવુ છું. હું સત્યમાદક ! આપને મારા હાર્દિક અભિનંદનાથી નવાજી કૃતાર્થ થાઉં છું.
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
| જેટ વિસ્તાર, 1
ઈદ્રિયનાં સ્થાન-માપ-પ્રમાણુ ને આકાર જણવનારે કે. ઈદ્રિયોને | ઈદ્રિયોનાં
જાડાઈ-પાતળાઈ
[(તથા લંબાઈ-હો- વિસ્તાર પ્રમાણુ આકાર નામ.
સ્થાન |ળાઇ ) નું માપ..
| સ્વદેહાનુસારી ૧ સ્પર્શના
અંગુલને અસં- | પોત પોતાની કાયા સર્વ શરીર
(પોતાના શરીર ખ્યાતમો ભાગ.
) આકાર. છઠ્ઠા નો ઉપર
આતમ-અંગુલ- | પૃથકત્વ (=ર થી! ખુરપા કે અસ્ત્રાકાર
- અંગુલ) નાસિકા ૩ ધ્રાણ. | (ના પોલાણમાં
આત્મ-અંગુલનો 1 પડઘમ અથવા ઉપરનો ભાગ)
અસંખ્યાતમો ભાગ અતિમુક્ત પુbપાકાર આંખ (ની
મસૂર અથવા ૪ ચક્ષુ કીકીની તારા)
ચંદ્રાકાર
૨ રસના, IS A
શ )
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્વ પ્રકરણ.
૫ શ્રોત્ર. Jકાન પાપડીનું છિદ્ર
કદંબપુષ્પાકાર
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઇંડ્યાની જન્ય તે ઉત્કૃષ્ટ ક્ષેત્રમર્યાદા, પ્રાપ્યકારી કે અપ્રાપ્યકારી ? તથા દરેકના વિષયને જણાવનારા કાઠા,
જન્યથી કેટલે
ઇન્દ્રિયનાં નામ ક્રૂથી આવેલા વિષયને ગ્રહે ?
1 સ્પર્શેન્દ્રિય.
૨ રસનેન્દ્રિય
૩ ઘ્રાણેન્દ્રિય.
અંગુલના અસજ્યાતમાં ભાગ
૫ શ્રાવેન્દ્રિય
""
:9
અંશુલના ૪ ચક્ષુરિન્દ્રિય સ ંખ્યાતમા ભાગ
જેટલે દૂર રહેલા વિષયને ગ્રહે ?
ગુલના અસખ્યાતમા ભાગ
ઉત્કૃષ્ટથી કેટલે દૂથી આવેલા વિષયને ગ્રહે ?
(આત્માંશુલથી) ૯ યાજન
..
"9
(આત્માંગુલથી) કાંઇ અધિક ૧ લાખ યેાજન દૂર રહેલા અભાસ્વર રૂપને ગ્રહે.
(આભાંગુલથી) ૧૨ ચેાજન
.
પ્રાપ્યકારી કે અપ્રાપ્યકારી ?
પ્રાપ્યકારી
99
99
અપ્રાપ્યકારી
પ્રાપ્યકારી.
વિષય,
૮ પ્રકારને સ્પર્શી.
૫ પ્રકારના રમ
દ્વિવિધ ગંધ
પાંચ પ્રકારનુ
પ
ત્રણ પ્રકારા શબ્દ.
૧. જીવતત્વ.
ક્રિયપ્રાણ વર્ણન.
૮૯.
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસિદ્ધ પાંચ ઇન્દ્રિયોના ૨૩ વિષયે– સ્પર્શન, ૨સન, ધ્રાણ, ચક્ષુ ને – એ પાંચ ઇન્દ્રિયોના અનુકમે સ્પ, રસ, ગંધ, રૂપ ને શ– એ પાંચ મુખ્ય વિષય છે. તે દરેકના અનુકમે ૮, ૫, ૨, ૫ ને ૩ ઉત્તર ભેદ હોવાથી કુલ ૨૩ વિષચો થાય છે, જે નામવાર નીચે મુજબ છે– ૫ ઈદ્રિના ૨૩ વિષયોને કઠો.
ઇન્દ્રિયોનાં નામ સ્પર્શનેન્દ્રિય. | રસનેન્દ્રિય. | ધ્રાણેન્દ્રિય ! ચક્ષુરિન્દ્રિય | બોન્દ્રિય મુખ્ય વિષયો ! સ્પર્શ (૮) | સ (૫) ! ગંધ (૨) [ પ (૫) | શબ્દ (૩). [૧ ગુરૂ (ભારે) I૧ મધુર (મા ઠે)
| વેત : ૧ ૨ચિત (જીવમુખ્ય ર લઘુ (હળ)/ર કષાય (તૂર) ૧ સુરભિ-
1 થી થતો શબ્દ) વિષયોના ૧૩ મૃદુ (મળ) | = તિક્ત (કડવો) ગંધ :
૨ પીત (પીળું !
' અચિત્ત." ઉત્તર
ખર (બરસઠ)/૪ કટુ (તી ) 1 (સુગંધ) | પ શીત ઠંડ)|૫ આમ(ખાટે ૨ દુરભિગંધ.
૪ નીલ (લીલું) |
વસ્તુમાંથી ઉભેદ– ૬ ઉoણ (ઉના)| (ખારે રસ - (
દુ ધ- 1
૧૫ કૃણ (કાળું) | બાકીનાં રૂપે !
પન્ન થતા શબ્દ) છ સ્નિગ્ધ | ધુર રસમાં ખરાબગંધ)
૩ મિશ્રણ
*'એક બેજાની (ચીકણો) | ગણેલ છે.) |
(જીવ ને અજીવ, રૂલ (ઉ)|
મેળવણીથી
બન્નેના સંબંધ
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્વ પ્રકરણ.
3 ર
(લાલ) | ( નિર્જીવ-જડ
૨૩
થાય છે.
તે થ થતો શદ) |
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧. જીવતત્વ. ૩ બળ-૩ યોગનું સ્વરૂપ.
૯.
– ત્રણ બળ–ત્રણ યોગ. – ચોગ= આત્માને પૌદ્ગલિક (પુદ્ગલના આલંબનવાળો) વ્યાપાર, અથવા શક્તિ યા સામર્થ્ય.
આ સામર્થ્ય – આ વ્યાપાર મન વચન ને કાયાદ્વારા પ્રવર્તે છે, માટે યોગના મુખ્ય, મનેયોગ વચગ ને કાયયેગ, એવા ત્રણ પર ભેદ પડે છે.
આત્મામાં અનંત વીર્ય છે. વીર્ય એટલે શક્તિ સામર્થ્ય યા પરાક્રમ. આ આત્માના અનંતા વીર્યને-અનંતી શક્તિને દબાવનાર-રેકનાર વીર્મીતરાય નામનું (અંતરાય) કર્મ છે. તે કર્મને જેટલે અંશે ક્ષય (કે ક્ષયે પશમ) થાય તેટલે અંશે વીર્યપ આત્માની શક્તિ પ્રકટે છે. એટલે કે, જેમ જેમ વીર્યંતરાય કર્મને વધુ ક્ષય (કે ક્ષયોપશમ), તેમ તેમ આત્માની શક્તિ વધુ વિકસિત બને છે. આ શક્તિને ઉપગ આત્મા મન વચન ને કાયાના (પુદ્ગોના) આલંબનથી જ કરી શકે છે.
દાખલા તરીકે,– અલ્પ શક્તિવાળે માનવી, લાકડીના ટેકા વગર ચાલી શકતો નથી, એટલે કે તેનામાં ચાલવાની શક્તિ હોવા છતાં, તેને જેમ લાકડીના ટેકાનું આલંબન જરૂરી છે, તેમ આત્માની રવયં શક્તિ છે છતાં અમુક અવસ્થા સુધી તે શકિતને ફેરવવામાં મન વચન ને કાયા (ના પુદ્ગલો) નું આલંબન લેવું જરૂરી છે. કારણ કે છwસ્થ આત્માઓની શક્તિ પુગલના સહારા વિના પ્રવર્તી
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાયુિત નવતત્ત્વ પ્રકરણ.
મનાયેાગ= માનસિક ( ક્રિયા કે પ્રવૃત્તિરૂપ) વ્યાપાર અથવા મનદ્વારા વિચારણારૂપ આત્માના સામર્થ્ય નું પ્રવર્ત્તન.
૯.
શક્તી નથી. આ લઅન ત્રણ પ્રકારના હાવાથી મેગા પણ જ્ઞાનીઓએ મુખ્ય ત્રણ ભેદ માનેલા છે.આના પેટા ભેદે ૧૫ થાય છે, જેનું સ્વરૂપ ૬ ડકપ્રકરણાદિથી જાણી લેવું).
-
૧. જયારે વિચાર । મનન કરવું હોય ત્યારે, કાયયેાગના આલંબથી ઢાકમાં રહેલ મનાવર્ણાને (એટલે કે મનનમાં ઉપયેગી પરભાના જત્થાએને ) જવ ગ્રતુણ કરે છે, અને પેાતાની વિચારણાને અનુકૂળ સંસ્કાર આપી તે પુદ્ગàાને મનપણે પરિમાવે છે, અને તે દ્ગàાને જ અવલખીને તેઓને (છેાડી મૂકે = )વિસ છે. સાર એ છે કેકાયયેાગના સહકારથી મનનયેાગ્ય પુદ્ગલ્રાનું ગ્રહણ, પરિણમન, અવલંબન મૈં વિસર્જન ( ક્રિયામય ) વ્યાપાર વિશેષરૂપ જે કાયયેાગ વિશેષ, તે મનાયેાગ’ કહેવાય . અહિં મનેવાના પુદ્ગલેાને પ્રણ કરવામાં કાયયેાગ કારણ છે અને મનન-વિચાર કરવામાં મનાયેાગ કારણ છે. મનના બે ભેદ છે, દ્રવ્યમન ને ભાવમન. વિચારણાને અનુકૂળ આકારૂપે પરિણમેલા મનેા (વર્ણીના પુદ્ગલ) થ્યા તે ‘ દ્રશ્યમન કહેવાય છે, અને તે દ્રવ્યમનદ્વારા જે મનન-વિચાર થાય છે, તે ‘ભાવમન’ કહેવાય છે. આ બન્ને મન સ`પિ'ચેન્દ્રિય જીવને હાય છે. એકેન્દ્રિયથી અસંનિષચેંદ્રિય સુધોના જવામાં પણ વિશિષ્ટ દ્રવ્યમનના અભાવમાં પણ સૂક્ષ્મ એવું ભાવમન હાય
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧. જીવતત્ત્વ.
૩ બળ-૩ યોગનું સ્વરૂપ,
વચચોગ= વચન સંબંધી (ક્રિયા કે પ્રવૃત્તિરૂ૫) વ્યાપાર. અથવા વચન દ્વારા ભાષા (બાલવારૂપ) સામર્થ્યનું પ્રવર્તન. છે, કારણ કે- એકેન્દ્રિય, દ્વીંદ્રિય, ટીંદિય, ચતુરિંદ્રિય તેમજ અસંરિપંચેન્દ્રિય જીવોમાં સૂક્ષ્મ દ્રવ્યમન અને અ૫ મનેવિજ્ઞાન શાસ્ત્રમાં માનેલું છે. વળી એકેંદ્રિય વગેરે અને મૂચ્છિત-બેભાનની જેમ અત્યંત અસ્પષ્ટ મનોવિજ્ઞાન હોવાથી સુભદ્રવ્યમાન પણ છે, એ સાબિત થાય છે. '
૨. જ્યારે બેસવું હોય ત્યારે, લોકમાં રહેલ ભાવા(વર્ગણ) ના પુદ્ગલેને છવ કાગના સહકારથી ગ્રહણ કરે છે અને તેને ભાષારૂપે પરિણાવે છે, તથા તે પરિણત પુદ્ગલોનું જ આલંબન લઈને (દડા ફેકનાર તથા બાણ છોડનાર વગેરેની જેમ) તે પુદ્ગલેનું વિસર્જન કરે છે, અર્થાત તેનો ત્યાગ કરે છે.
સાર એ છે કે,-કાયાગથી ભાષાવર્ગણના પુત્રનું ગ્રહણ, પરિણમન, અવલંબન અને વિસર્જન વ્યાપાર (= ક્રિયા) રૂપ જે કાયયાવિશેષ તે વચનગ” કહેવાય છે. અહિં પણ ભાષાના પુદ્ગોના ગ્રહણમાં કાયયોગ કારણ છે અને તેના પરિણમન તથા વિસર્જનમાં વાચનયોગ કારણ છે. આ ભાષા જીવને જ હોય છે, જડ ને નહિં, કારણ કે,ભાષાવર્ગણનું ગ્રહણ તથા વિસર્જન છવજ કરી શકે છે. આ ભાષા બોલાતી હોય ત્યારે તેમાં વચનગ કારણ
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૪.
પદ્યાનુવાદ વિવેચનાદિયુત નવતત્ત્વ પ્રકરણ.
મનાય છે. અજીવ પદાર્થને પરસ્પર આસ્ફાલન આદિથી ઉત્પન્ન થતે જે અવાજ, તે “અછવભાષા કહેવાય છે. છવભાષા તેમજ અજીવભાષા બને પુગલસમૂહપ હેવાથી પૌગલિક છે.
ભાષા શબ્દમય છે. અને તે શબ્દ પુદ્ગલના સમૂહરૂપ હેવાથી મૂર્ત યાને રૂપી છે, છતાં શબ્દને તૈયાયિક આકા શના ગુણરૂપે અને અરૂપી માને છે, તે વ્યાજબી નથી. શબ્દ રૂપી છે, એ વાતની વધુ સાબિતી ફેનોગ્રાફની શોધખેળ છે. શબ્દ રૂપી છે-પૌત્રલિક છે-મૂર્ત છે. માટે ફોનેગ્રાફમાં તે પકડાય છે અને રેકોર્ડમાં ઉતરેલા-પકડાયેલા. શબ્દોને તસ્વરૂપે રેકાર્ડદ્વારા આપણે સાંભળીયે છીએ.
કેનેગ્રાફમાં શબ્દ પકડાતું હોવાથી અને પવન જે તરફનો હોય તે તરફ શબ્દ વધુ સંભળાતો હોવાથી, તથા ભીંત તેમજ મકાન વગેરેથી ઉપઘાત પામતે હેવાથી, શબ્દ પૌગલિક (કપુદ્ગલમય રૂપી) છે, એ સિદ્ધ થાય છે. કારણકે પકડાવું, વાયુ તરફ ખેંચાવું અને ઉપઘાત કર કે પામો તે પુદ્ગલને જ સ્વભાવ છે
જે શબ્દ આકાશને ગુણ હોય તો આકાશની જેમ તે સર્વત્ર વ્યાપક હેવો જોઈએ અને કોઈને ઉપઘાત કરવામાં સમર્થ હોવો ન જોઈએ, પરંતુ શબ્દ સર્વત્ર હેત નથી, તેમજ શ્રોવેન્દ્રિયને ઉપઘાત કરે છે જે અનુભવ સિદ્ધ છે, માટે તે આકાશનો ગુણ નથી, પરંતુ એક જાતના રૂપી પુદ્ગલે જ છે, એ તરતઃ સિદ્ધ થાય છે.
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧. વતત્ત્વ. ૩ બળ~૩ યેાગનું સ્વરૂપ. પ.
કાયયાગકાયિક (દેહની પ્રવૃત્તિ કે ક્રિયારૂપ) વ્યાપાર અથવા દેહદ્વારા ગમન આગમન વગેરે સામ'નું પ્રવર્ત્ત ન.
આ ત્રણ યાગ તે ત્રણુ મળ કહેવાય છે, તે અપેક્ષાએ મનેાળ=મનનશક્તિ, વચનબળ=ભાષાશક્તિ અને કાયમળ=શારીરિક શક્તિ, એવા અર્થ પણ થઇ શકે છે.
કાયયાગની વિશેષતા- વચનયોગ અને મનેચેાગ (એ અન્ને યાગા) કાયયાવિશેષ જ છે. તે બન્ને ચેાગેામાં કાયયેાગના ટેકે હાય છે. કાયયેાગના સહકાર વિના ઉક્ત મને યાગા પ્રવતી શકતા નથી, માટે કાયયેાગ એ સ્વાધીન ને સ્વતંત્ર ચેાગ છે અને વચનયોગ તથા મનાયેાગ અને કાયયોગને આધીન હાવાથી પરતંત્ર છે.
કાય ભેદથી યાગના છ ભેદ,
ઉક્ત ત્રણે ચેાગે શુભકાર્ય માં પ્રવર્તતા હૈાય ત્યારે શુભ અને અશુભકાર્યમાં પ્રવર્તતા હાય ત્યારે અશુભ મનાય છે. માટે શુભાશુભ કાર્યના ભેદથી યાગ પણુ શુભ તેમજ અશુભ કહેવાય છે. જીએ
--
૩ ઔદારિક વગેરે દેહના આલંબનથી થતા આત્માને જે વ્યાપાર, યાને થતી જે કાયિક પ્રવૃત્તિ કે ક્રિયા, તે કાયયેાગ કહેવાય છે
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬.
પદ્યાનુવાદ વિવેચનાદિયુત નવતત્વ પ્રકરણ.
૧, શુભકાયયોગ દાન, દયા, યાત્રા, પૂજા, બ્રહ્મચર્ય તથા પ્રતિક્રમણદિ શુભ કાર્યોમાં કાયાનું પ્રવર્તન.
૨. અશુભકાગ=હિંસા,ચેરી,મૈથુન, તાડના, તર્જના તથા કુચેષ્ટા વગેરે અશુભ કાર્યોમાં કાયાનું પ્રવર્તન
૩. ભવચનગ=સત્ય તેમજ હિતકારી ભાષણ, સદુપદેશ, દેવ ગુરૂ તેમજ ગુણીજનના ગુણગાનાદિપ પ્રશસ્ત વચનવ્યાપાર.
૪. અશુભવચનગ= જુઠું બોલવું, સાચું છતાં પાપયુક્ત અસભ્ય ભાષણ, કઠેર ભાષણ, ડક્મશ્કરીવાળું ભાષણ, મર્મવેધી ભાષણ, કટાક્ષવાળું ભાષણ તથા નિંદા, ચુગલી આદિ અસદુ વચનવ્યાપાર
૫. શુભમને ગવપરહિત ચિતવન, સર્વભાષિત તત્ત્વમનન, ધર્મધ્યાન તથા શુકલધ્યાન આદિરૂપ માનસિક શુભવ્યાપાર.
૬. અશુભમનગ=અહિતકારી વિચારણું, અતત્વમનન, આધ્યાન તથા હૈદ્રધ્યાનાદિરૂપ માનસિક અશુભવ્યાપાર.
આત્મા જ્યારે શુભ પ્રવૃત્તિમાં વર્તતો હોય ત્યારે શુભગ હેાય છે અને અશુભ પ્રવૃત્તિમાં પડ્યો હોય ત્યારે અશુભ હોય છે. શુભાશુભ યેગથી શુભા
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧. જીવતવ.
૩ બળ-૩ યોગનું સ્વરૂપ.
૯૭.
શુભ કર્મ બંધાય છે. જ્યાં પેગ ત્યાં અવશ્ય કર્મ બંધ થાય જ છે. સાર એ આવ્યું કે, પ્રવૃત્તિથી કમબંધ થાય છે અને કર્મબંધથી પ્રાણી સંસારમાં પરિભ્રમણ કરે છે, એટલે કે જ્યાં પ્રવૃત્તિ ત્યાં કર્મબંધ અને જ્યાં કર્મબંધ ત્યાં સંસાર પ્રાપ્ત થાય છે. માટે જ્ઞાનીઓ “પ્રવૃત્તિ એટલે સંસાર અને નિવૃત્તિ એટલે મેક્ષ” કહે છે. અહિં વિશેષતા એ છે કે, શુભ પ્રવૃત્તિસ્વપ શુભ યોગે આત્મિક જીવનને વિકાસ કરે છે અને પ્રાન્ત આત્માને નિવૃત્તિને પંથે લઈ જાય છે, માટે તે ઉપાદેય ( આદરવા લાયક) છે.
આપણા જેવા પામર પ્રાણીની વાત તો દૂર રહે ! પરંતુ ખુદ તીર્થકર ભગવંતે જ્યાં સુધી સાગકેવળી અવસ્થામાં મન વચન ને કાયાના યોગવાળા તેરમાં ગુણસ્થાનકે વર્તતા હોય છે ત્યાં સુધી, તેઓને પણ યોગજન્ય કર્મબંધ થાય છે. જુઓ? વિહારમાં કાયિક પ્રવૃત્તિથી કાયયોગ, દેશના સમયે વાચસિક પ્રવૃત્તિથી વચનગ અને અનુત્તરવાસી દેવાની શંકાઓનો નિરાસ કરવા માટે મને વર્ગણ (= મનન યોગ્ય પુલસમુહ)ને ગ્રહણ કરી, મનરૂપે પરિણુમાવતા હોવાથી ( જવાબને અનુકૂળ આકારરુપે પરિણામ આપી, તે પુદ્ગોને છોડી મૂકતા હેવાથી), માનસિક પ્રવૃત્તિથી મને યોગ છે, માટે તેવી પ્રવૃત્તિવાળા સર્વજ્ઞ વીતરાગ ભગવંતોને પણ કર્મબંધ થાય છે. આ બંધ અત્યંત શુભ હોય છે, તેને ક્રમ
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૮ પદ્યાનુવાદ -વિવેચનાદિયુત નવતત્વ પ્રકરણ
–: શ્વાસોચ્છવાસ પ્રાણ :– શ્વાસોચ્છવાસ પ્રાણુ= શ્વાસ ને ઉચ્છવાસની ક્રિયા. અથવા શ્વાસોચ્છવાસગ્ય પુદ્ગલેને ગ્રહણ કરવા, તેને ધાસવાસરૂપે પરિણાવવા ને છોડી મૂકવાની કિયા, કે જે શ્વાસ દ્વારા લેવા મૂકવાને વ્યાપાર કહેવાય છે તે શ્વાસોચ્છવાસ પ્રાણ કહેવાય.
જીવને શ્વાસોચ્છવાસનામકર્મના ઉદયથી શ્વાસ લેવા મૂકવાની શક્તિરૂપ શ્વાસેáસલબ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે. આ લબ્ધિ, શક્તિવિશેષરૂપ પર્યાતિના સહકારથી શ્વાસોચ્છવાસપ્રાણને ઉત્પન્ન કરે છે.
જો કે, વાસોચ્છવાસનામકર્મથી જીવને વાસવાસની લબ્ધિ =શક્તિ મળે છે, પરંતુ શક્તિવિશેષરૂપ પર્યાપ્તિ (ના સહકાર) વિના, વાસોચ્છવાસ
એવો છે કે, પ્રથમ સમયે બાંધે, બીજે સમયે અનુભવે અને ત્રીજે સમયે નિજરે. તીર્થકરો, યોગી કેવળી ભગવંતો ૧૪ મા અગિગુણસ્થાનકે, જ્યારે મન-વચન-કાયાની તમામ પ્રવૃત્તિરૂપ ત્રણે યુગોનો સર્વશે નિષેધ કરે છે, ત્યારે પાંચ હસ્તાક્ષના ઉચ્ચારણ જેટલા સમયમાં સકલકને ક્ષય કરી, સર્વાગિણી નિવૃત્તિરૂપ શાશ્વતાનંદમય મોક્ષપદને પામે છે. માટે યથાશય બાહ્ય પ્રવૃત્તિઓનો વિરોધ કરે એ સૌ કોઈ મોક્ષાર્થીની પ્રથમ ફરજ છે, એ આ કથનને સાર છે.
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ કવિતત્વ.
શ્વાસો છવાસનું વરૂપ.
.
રૂપે પરિણામ તેમજ અવલંબનપૂર્વક વિસર્જન ક્રિયારૂપ વ્યાપાર થઈ શકતો નથી, માટે વાસોચ્છવાસની લબ્ધિ અને પતિરૂપ ઉભય શક્તિથી (અથવા પર્યાપ્તિરૂપ સાધન દ્વારા લબ્ધિથી) વાક્વાસપ્રાણ ઉત્પન્ન થાય છે. એ રીતે શ્વાસે શ્વાસ લેવા મૂકવાની ક્રિયારૂપ પ્રાણોની ઉત્પત્તિ શ્વાસોચ્છવાસની લાિથી અને પર્યાપ્તિથી (ઉભયથી) થાય છે, એ વાત નિઃશંક છે. દાખલા તરીકે, ઢામાં પણ છેડવાની શક્તિ છે, છતાં ધનુષ્યગ્રહણાદિ કિયાના સહારા વિના, તે શક્તિને જેમ એદ્ધો ફેરવી શકતા નથી કે સફળ કરી શકતો નથી, તેમ આ આત્મા શ્વાસ લેવા મૂકવારૂપ જીવનશક્તિને (લધિને પર્યાપ્તિના સહારા વિના ફરવી શકતો નથી કે સફળ કરી શકૉ નથી, માટે શ્વાસ લેવા મુકવાની ક્રિયામાં લબ્ધિ ને પર્યાતિ એ બનને ઉપયોગી છે. શ્વાસોચ્છવાસ સંબંધી નામકર્મ, લબ્ધિ, પર્યાપ્તિ ને પ્રાણની વ્યાખ્યા ને તફાવત.
૧. શ્વાસેક્વાસનામકમધાસ ને ઉશ્વાસ લેવા મૂકવાની જીવનશક્તિરૂપ શ્વાસોચ્છવાસલધિને અપાવનારૂં કર્મ.
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિત નવતત્વ પ્રકરણ
૨. શ્વાચ્છવાસલબ્ધિ=શ્વાસે શ્વાસની કિયાને ઉત્પન્ન કરનારી શક્તિ.
૩. શ્વાસોશ્વાસપર્યામિ શ્વસેવાસ લેવા મૂકવાની શક્તિને ફેરવવાનું યા સફળ કરવાનું સાધન. અથવા શ્વાસોચ્છવાસરૂપ જીવનશક્તિની સહાયક યા સંચાલક શક્તિવિશેષ.
૪. શ્વાસોચ્છવાસપ્રાણું=શ્વાસ લેવા મૂકવાની કિયા.
આ ચારેમાં તફાવત એ છે કે,-શ્વાસ લેવા મૂકવાની કિયા તે પ્રાણ, તે ક્રિયાની સહાયક શક્તિ અથવા તે ક્રિયાનું સાધન તે પર્યાપ્તિ, તે કિયાને ઉત્પન્ન કરનારી શક્તિ તે લબ્ધિ , અને લબ્ધિને અપાવનાર કર્મ તે શ્વાસેદ્ઘાસનામકમ કહેવાય છે.
૧. પ્રશ્ન– આ શ્વાસોચ્છવાસપ્રાણ પણ કાયોગવિશેષ જ છે, તે મગ ને વચનગની જેમ અલગ વાસોચ્છવાસયોગ કેમ મનાતું નથી?
૧. ઉત્તરે– આ વાસોચ્છવાસપ્રાણમાં પુકાનું ગ્રહણ પરિણમન ને વિસજન, એ બધુંય કાયગથી જ થાય છે, પરંતુ મનેયેગ કે વચનગની માફક પુલગ્રહણમાં જેમ કાયાગ કારણ છે અને પરિણમન તથા વિસર્જનમાં જેમ મગ કે વચનગ
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧. જીવતત્વ. શ્વાસે છવાસનું સ્વરૂપ. ૧૦૧ કારણ છે, તેમ અહિં નથી. અહિં તે બધી ક્રિયામાં ફક્ત કાયથેગ જ કારણ છે. વળી મન તેમજ વચનની જેમ આનું મનન કે બેધરૂપ વિશેષ ફળ નથી, તેથી આ (શ્વાસોચ્છવાસ) ગ તરીકે અલગ મનાતું નથી. કારણ કે, બધી ક્રિયા કાગથી જ થતી હોવાથી શ્વાસોચ્છવાસ ને કાયાગમાં સમાવેશ કરે છે. આટલા જ કારણસર (મન વચન ને કાયાના) ત્રણ જ વેગ મનાય છે, પરંતુ ચોથ અલગ શ્વાસે છવાયેગ મનાતે નથી.
ધ્રાણેન્દ્રિયવાળા–નાસિકાવાળા ત્રીંદ્રિય ચતુરિન્દ્રિય તેમજ પંચેન્દ્રિય છે કે જેનાસિકા દ્વારા શ્વાસોચ્છવાસ ગ્રહણ કરે છે અને આપણને સ્પષ્ટ દેખાય છે, તે બાહ્ય શ્વાસોચ્છવાસ કહેવાય છે, પણ તેને ગ્રહણપ્રયત્ન તથા શ્વાસોચ્છવાસરૂપ પરિણામ તે સકલ આત્મપ્રદેશે થાય છે, જે સ્થૂલદષ્ટિથી દેખાતે કે જણાતો નથી,તે “અત્યંતર શ્વાસોચ્છવાસ” કહેવાય છે.
૨. પ્રકન- અનુભવ મુજબ જે શ્વાચ્છવાસ નાસિકા–ઘાણેન્દ્રિય દ્વારા લઈ શકાય છે, તે નાસિકા વિનાના એકેન્દ્રિય તથા શ્રીન્દ્રિય માં શ્વાસ૨છવાસની ક્રિયા કેમ સંભવે? અને જો તેઓમાં વાસોચ્છવાસ ક્રિયા નથી, તે પછી વાચ્છવાસ પ્રાણ પણ કઈ રીતે હોઈ શકે?
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુન નવતત્વ પ્રકરણ.
૨. ઉત્તર– જો કે, એ કેદ્રિય તથા દ્વીંદ્રિય અને નાસિકા નથી, તેથી તેઓમાં આપણું માફક શ્વાસોચ્છવાસની બાહ્યક્રિયા દેખાતી નથી, તેથી કરીને તેઓમાં શ્વાસેચ્છવાસપ્રાણ નથી એમ તો ન જ કહી શકાય. કારણ કે- એ કેન્દ્રિય તથા દ્વીંદ્રિય જીવમાં નાસિકા–ધ્રાણેદ્રિય નથી, છતાં પણ સર્વ શરીરપદેશે તેઓ શ્વાસે શ્વાસનાં પુલને ગ્રહણ કરે છે અને સર્વશરીરપ્રદેશે તે પુકલેને તેઓ શ્વાસોચ્છવાસરૂપે પરિણાવે છે, તેમજ અવલંબન પૂર્વક છોડી મૂકે છે; માટે શરીરપ્રદેશે કરાતી : અત્યંતર શ્વાસછવાસની ક્રિયા તે નાસિકાના અભાવમાં પણ એકેદ્રિય તેમજ દ્વયિ જીવોમાં પણ અવશ્ય હોય છે. સાર એ આવ્યું કે-નાસિકાવાળા જીવમાં બાહ્યા ને અત્યંતર બને જાતના વાસે રવાસ સંભવે છે અને નાસિકા વિનાના જીવમાં ફકત એક અત્યંતર શ્વાસોચ્છવાસ જ હોય છે.
* આ અત્યંતર શ્વાસોચ્છવાસની ક્રિયામાં જે શ્વાસછવાસનાં યુગલો લેવા-મુકવામાં આવે છે, તે આપણે મુખ કે નાસિકાથી વાયુ લઈને (એટલે કે શ્વાસ લઇને) મૂકીયે છીએ તેના નથી, પરંતુ આઠવર્ગણા પૈકી ક્કો જે શ્વાસોચ્છવાસવર્ગણા છે, તેના તે યુગલો છે.
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્વામોચ્છવાસનું સ્વરૂપ.
૧૩.
ઉક્ત અને જાતના શ્વાસેાચ્છ્વાસ એક જાતના પુલેા જ છે, જે ઘણા સૂક્ષ્મ હોય છે, તેથી તે કંઇ પણ ઇંદ્રિયથી જાણી શકાતા નથી, છતાં બાહ્ય ક્રિયા તણી યા જોઈ શકાય છે. આ શ્વાસેાવાસની ક્રિયા સુખી જીવેામાં બહુ એછી હોય છે અને દુખી જીવામાં વધુ હેાય છે. જીએ— સુખી ગણાતા દેવતાએ વધુમાં વધુ સાડા સેળ માસને આંતરે શ્વાસે શ્ર્વાસ લેવા-મૂકવાની ક્રિયા કરે છે અને અતિ દુઃખિયા નારકીના જીવેા સમયે સમયે શ્વાસેવાફ્સની ક્રિયા કરે છે. બાકીના જીવે અનિયમિત આંતરે શ્વાસેાવાસની ક્રિયા કરે છે. અનુભવ પણ કહે છે કે— સુખિયા જીવા નિરાંતે શ્વાસેાવાસ લે-મૂકે છે અને દુ:ખી-રીમાતા પ્રાણીએ જલદી જલદી શ્વાસેાવાસ લે છે.
૧. વતત્વ.
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્વ પ્રકરણ
– આયુષ્યપ્રાણ – આયુષ્ય= અંદગી, જીવન કે જીવનકાળ, અર્થાત્ જેનાથી તે તે (વિવક્ષિત) ભવમાં જીવન ટકી શકે તે, અથવા જેના પ્રતાપે પરભવમાં જીવને જવું જ પડે તે, અથવા તે (વિવણિત) ભવમાં જીવ જેટલો કાળ રહે તેટલે કાળ “આયુષ્યપ્રાણ” કહેવાય છે.
આયુષ્યપ્રાણ એ (એક જાતના પગલેના સમૂહરૂપ છે, કે જે પકેલોના સહારાથી જીવ જીવન ટકાવી શકે છે. આયુષ્યના મુખ્ય બે ભેદ છે. ૧ દ્વવ્યાયુષ્ય અને ૨ કાળાયુષ્ય.
૧. વ્યાયુષ્ય = આયુષ્યકર્મનાં પુલો. તેલ કે દીવેલ શિવાય જેમ દીવ બળી શકતા નથી, તેમ આયુષ્યનાં પુલ શિવાય જીવ જીવી શકતું નથી. એટલે કે, આયુષ્યના પુલરૂપી તેલથી જ પ્રાણધારણરૂપી જીવનતિ જગમગે છે અને તે વિના બુઝાઈ જાય છે. માટે દ્રવ્ય આયુષ્ય પિલિક મનાય છે.
૨. કાળાયુષ્ય= આયુષ્ય(કર્મ) નાં પુલની સહાયતાથી જીવ જેટલા કાળ સુધી છે, એટલે કે પ્રાણને ધારણ કરે તેટલો કાળ કાળાયુષ્ય કહેવાય, જે સ્થિતિ આયુષ્ય” પણ કહેવાય છે.
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧. જીવતત્વ
આયુષ્યપ્રાણ વર્ણન.
૧૦૫
આ કાળાયુષ્યના અપવત્તનીય અને અનપવતનય એવા બે ભેદ છે.
અપવર્તનીય= બાહ્ય કે અત્યંતર નિમિત્તથી, સ્થિતિ ઓછી થાય તેવું આયુષ્ય. અર્થાત્ આઘાતક કારણોથી અકાળ મૃત્યુની સંભાવના વાળું શિથિલ આયુષ્ય.
અનપત્તનીય= ગમે તેવાં સબળ નિમિત્તીથી પણ, જેની સ્થિતિમાં અપવર્તના (= ફારફેર) ન થઈ શકે તેવું (દઢબંધવાળું તેમજ પરિપૂર્ણ સ્થિતિવાળું) આયુષ્ય.
આયુષ્યની સ્થિતિ ઘટવી કે ન ઘટવી, તે આયુથબંધ સમયની શિથિલતા કે દઢતા ઉપર આધાર રાખે છે બંધ સમયે આયુષ્યને બંધ શિથિલ થયો હોય તે તેનું અપવર્ણન = ફારફેર યાને સ્થિતિમાં ઘટાડે) થઈ શકે છે અને દઢબંધ થયો હોય તે તેનું અપવર્તન થતું નથી. તેમાં અનપત્તનીય આયુષ્યના સોપક્રમ અને નિરૂપકમ એવા બે ભેદ છે.
ઉપકમ= બાહ્ય નિમિત, અથવા આયુષ્યને ઘટવાનાં નિમિત્તે
સેપક્રમ= ઉપક્રમસહિત. એટલે કે(૧) આયુષ્યના અંત સમયે બાહ્ય નિમિત્તાની વિદ્ય
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્ત્વ પ્રકરણ.
માનતાવાળું આયુષ્ય. અથવા (૨) વિષ-શસ્ત્રાદિ બાહા નિમિત્તોથી ક્ષય પામનારૂં આયુષ્ય.
નિરૂપકમ=ઉપક્રમરહિત. એટલે કે–વિષ-શસાદિ બાહ્ય નિમિત્તો વિના જ ક્ષય પામનારૂં આયુષ્ય. સેપકમ ને નિરૂપકમ વિશેષણવાળાં આયુષ્ય,
અનાવર્તનીય આયુષ્યવંત જીવને વિષ-શસ્ત્રાદિ આયુષ્યનાં ઉપઘાતક નિમિત્તા પ્રાપ્ત થાય, છતાં પણ
સોપકમના ઉક્ત બંને અર્થ પૈકી, પ્રથમ અર્થ સોપક્રમ અનપવર્તનીય આયુષ્યવાળા ને લાગુ પડે છે અને બીજો અર્થ સાપક્રમ અપવત્તનીય આયુષ્યવાળા જીવોને લાગુ પડે છે. કારણ કે અનપવર્તનીય આયુષ્યવાળા જીવના આયુષ્યના અંત સમયે ઉપક્રમે (આયુષ્યની સ્થિતિને ઘટાડનારાં નિમિત્તો) મોજુદ હોય તો પણ આયુષ્યની સ્થિતિને ઘટાડી શકતાં નથી, તો જીવનના હરકોઈ પ્રસંગમાં ગમે તેવાં ઉપક્રમો આયુષ્યનાં ઉપઘાતક પ્રબળ નિમિત્તો સાંપડે તે પણ અન પવતનીયતાને લઈને– બંધ સમયની અભેદ્ય મજબુતાઈને લઇને આયુષ્યની નિયમિત સ્થિતિમાં ક્ષતિ આવતી નથી. અર્થાત અપવર્તનીય આયુષ્યવાળા જીવોના જીવનમાં વિષ શાસ્ત્રાદિ ઉપધાતક કોઈ પણ નિમિત મળી જ જાય છે જેથી તે અકાળ મરણ પામે છે અને અનપવર્તનીય આયુષ્યવાળાને તો ગમે તેવું સબળ આઘાતક નિમિત્ત મળે તો પણ તેઓ અકાળે મરણ પામતા નથી.
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ જીવતત્ત્વ, આયુષ્યપ્રાણ વર્ણન. ૧૦૭ આયુષ્યની સ્થિતિ ન ઘટે તે, તે ઍપમ-અનપવર્તનીય આયુષ્ય કહેવાય છે અને તે જ જીવને તેવાં આયુષ્યનાં ઉપઘાતક નિમિતો પ્રાપ્ત ન થાય, તે જીવનું આયુષ્ય “નિરૂપક્રમ-અનાવર્તનીય આયુષ્ય કહેવાય છે. અને અપવર્તનીય આયુષ્ય તે સપક્રમી જ હોય છે, એટલે તે એપકમ-અપવર્તનીય” એવા એક ભેદવાળું જ છે.
ઉપર્યુક્ત કથનને સાર એ છે કે – અનાવર્તનીય આયુષ્યને વિષ-શસ્ત્રાદિ બાહ્યનિમિત્તને વેગ હાયે ખરો અને ન પણ હોય, માટે અનાવર્તનીયના
પક્રમ ને નિરૂપક્રમ એવા બે ભેદ પડે છે. અપવર્તનીય આયુષ્ય તે વિષ-શસ્ત્રાદિ કઈને કઈ નિમિતથી જ ક્ષય પામતું હોવાથી “સોપકમ એવા એક ભેદવાળું જ મનાય છે. આ રીતે આયુષ્યની કાળસ્થિતિને પૂર્ણ કરીને જ મરણ પામનાર ને જે વિષ-શસ્ત્રાદિ ઉપઘાતક બાહ્ય નિમિત્તેને વેગ પ્રાપ્ત થાય તો તે જીવનું આયુષ્ય “સેપક્રમ-અનાવત્ત નીય’ કહેવાય; અને ઉક્ત જીવને જ ઉપઘાતક બાહ્ય નિમિતોનો વેગ પ્રાપ્ત ન થાય તે, તે આયુષ્ય નિરૂપકમ-અનાવર્તનીય કહેવાય. તથા જીવનકાળની અપૂર્ણતાએ (અકાળે) મૃત્યુ પામનારા સર્વે અને એપક્રમ-અપવર્તનીય આયુષ્ય જ હોય છે.
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮ પદ્યાનુવાદ વિવેચનાદિયુત નવતત્ત્વ પ્રકરણ
આયુષ્યના ભેદની સંકલના. આયુષ્યના મુખ્ય બે ભેદ, દ્રવ્યાયુષ્ય ને કાળાયુષ્ય. કાળાયુષ્યના બે ભેદ, અપવર્તનીય ને અનપવર્તનીય. અનપવર્તનીયના બે ભેદ, સપક્રમ ને નિરૂપક્રમ. તથા અપવર્તનીય છે કેવળ સોપક્રમ જ છે. આ દરેક ભેદના અર્થો બતાવી ગયા છીએ. તે ભેદેને નકશે સરળ સમજુતીની ખાતર બતાવીએ છીએ.]
આયુષ્યના ભેદને નકશે.
આયુષ્ય
વ્યાયુષ્ય
કાળીયુષ્ય
અપવર્તનીય
અનપત્તનીય
પક્રમ
સપક્રમ
નિરૂ૫ક્રમ આયુષ્યના ભેદોમાં ઘણું ગ્રંથકાર તથા સિદ્ધાંતકારે તે સેપક્રમ ને નિરપક્રમ એ બે ભેદો જ (આયુષ્યના) બતાવે છે, અને અપવર્તનીય તથા અનાવર્તનીય ભેદની મુખ્યતા બતાવતા નથી, પરંતુ તત્વાર્થવૃત્તિકારના મંતવ્ય મુજબ બને ભેદને પરસ્પર સંબંધ રાખવાથી વધુ સ્પષ્ટ બંધ થઈ શકે છે. માટે અમોએ અહિં પણ તેજ મુજબ ભેદ બતાવ્યા છે.
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧. જીવતત્ત્વ.
આયુષ્યપ્રાણ વધ્યું ન.
દ્રશ્યાયુષ્ય તથા કાળાચુષ્યની વિશેષતા, દ્રવ્યાયુષ્ય સપૂર્ણ થયા શિવાય જીવ કર્દિ પણ મરતા નથી, એમાં કેઇ દલીલ કે અપવાદ છે જ નહિં. વળી કાળાયુષ્ય જે અપવત્તનીય હાય તે જીવ કાળાયુષ્ય પૂર્ણ કર્યા વિના અકાળ મરણ પણ પામે અને જો અનપવત્તનીય હાય તા તે સંપૂર્ણ કરીને જ મૃત્યુ પામે. એટલે કે, દરેક જીવને દ્રવ્ય આયુષ્ય તે અવશ્ય પુરૂ કરવું જ પડે છે. દ્રવ્ય આયુષ્યના એક પણુ અણુ-એક પણ અશ બાકી હૈાય ત્યાં સુધી જીવ્ર મરી શકતે નથી. માટે અપવનીય તેમજ અનપવન્તનીય એ બે ભેદ કાળઆયુષ્યના જ સમજવા, પરંતુ દ્રબ્યાયુષ્યના નહિં. કારણ કે જીવે આયુષ્યના જેટલા પુલે ગ્રહણ કર્યો હાય, તે તમામ ભેાગવાઇને ક્ષય પામ્યા બાદ જ જીવનું મરણ સ`ભવે છે. સાર એ આવ્યે કેદ્રવ્યઆયુષ્યના તમામ પુલાના ક્ષય થાય છે અને અપવત્ત નીયકાળાચુષ્યની સ્થિતિ ટુંકાય છે, અર્થાત્ આયુષ્યનાં સવ પુલા ક્ષય પામે છે છતાં તેની સર્વ સ્થિતિ ક્ષય પામતી નથી.
૧૦૯
શંકા—આયુષ્ય એક જાતનાં પુલે છે અને પુàાની પુàાની જ છે, જ છે, તેા
સ્થિતિ પણ તે આયુષ્યનાં
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્વ પ્રકરણ,
સવ પુલાનો ક્ષય થાય અને સત્ર સ્થિતિને ક્ષય ન થાય એ કેમ સભવે? અથવા લાંબે કાળે ક્ષય પામનારા પુલા અલ્પકાળે કઇ રીતે ક્ષય પામે ?
સમાધાન—જેમ દીવાની દીવેટને મેટી જગવી હાય તા, કેડિયા વગેરેમાં રહેલ દિવેલ કે તેલ, શીઘ્ર અલ્પકાળમાં મળીને ખલાસ થઈ જાય છે અને દીવા બુઝાઈ જાય છે, ત્યારે આ દીવા થોડા કાળ બળ્યો અથવા થાડા કાળમાં બુઝાઈ ગયા” એવે લેાકમાં વ્યવહાર થાય છે; તેમ વિષ- શસ્ત્રાદિ ઉપઘાતક નિમિત્તા મળતાં અપવત્તનીય આયુષ્યનાં તમામ પુલે શીધ્ર ભાગવાઇને અલ્પકાળમાં ક્ષય પામી જાય છે, અને કાળની અપૂર્ણતાએ પ્રાણીએ મરણને શરણ થાય છે અહિં પ્રસ્તુતમાં દિવેલ સમાન આનુષ્યનાં પુàા ખલાસ થઇ જવાથી જીવન—દીપક અલ્પકાળમાં બુઝાઈ જાય છે, કારણકે,જીવ આયુષ્યના પુàાના સહારાથી જ જીવી શકે છે અને તે ખલાસ થયા માદ એક ક્ષણવાર પણ જવી શકતા નથી. માટે સવ પુલે ને ક્ષય થાય છે, છતાં સર્વ સ્થિતિને ક્ષય થતું નથી, એ વાત સ’ભવિત છે.
અથવા જેમ મજબુત બંધનવાળી ઘાસની ગંજને સળગાવી હાય તેા, તેને બળતાં વાર લાગે અને તેજ ગજીના અંધનને શિથિલ કરીને ચેાગડદમથી સળ
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧. જીવતત્ત્વ.
આયુષ્યપ્રાણ વર્ણન.
૧૧૧
ગાવી હોય તો તે અ૮૫ કાળમાં બળી જાય છે; અથવા સે હાથ લાંબી દોરીને એક છેડેથી સળગાવી લાંબી રાખી હોય તે તેને બળવામાં ઘણે કાળ લાગે છે અને તેનું ગુંચળું વાળીને સળગાવી હોય તે, તે જલદી અપકાળમાં બળી જાય છે, તેમ આયુષ્યકમનાં પુકલેમ પણ બંધ સમયે જેને શિથિલ બંધ હોય તેને આઘાતક નિમિત્ત મળતાં, તે જલદી ખલાસ થઈ જાય છે અને મજબુત–દઢ બંધનવાળું હોય, તેને આઘાતક નિમિત્તે પ્રાપ્ત થાય તે પણ તે પૂર્ણ કાળે જ ભગવાઈને ખલાસ થાય છે, અર્થાત્ તેની કાળસ્થિતિ ઘટતી નથી. ઉક્ત ઉદાહરણોમાં શિથિલ બંધનવાળી ગાસની ગંજી તથા ગુંચળાવાળી દેરી અલ્પકાળમાં બળીને ખાખ બની જાય છે, તેમ શિથિલ બંધવાળું અપવર્તનીય આયુષ્ય ઉપઘાતક નિમિત્તો મળતાં અ૮૫કાળમાં શીધ્ર ભેગવાઈને ક્ષય પામે છે. આ આયુષ્યવંતનું મરણ એ એક જાતનું અકાળ મરણ કહેવાય, કારણકે કાળની અપૂર્ણતાએ તે મરે છે. જેમકે- ૧૦૦ વર્ષના અપવતનીય આયુષ્યવાળ એક જીવ છે, તેના જીવનમાં તેને ઉપઘાતક બાહ્ય નિમિત્તો મળતાં ૭૫-૫૦-૨૫-૧૦૫–૧ કે અંતમુહૂર્ત (બે ઘડી–૪૮ મિનિટોમાં જ સઘળાં આયુષ્યનાં દળિયાં ભેળવીને મૃત્યુ પામી જાય છે.
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્વ પ્રકરણ
આયુષ્યના ઉપઘાતક ઉપક્રમના સાત પ્રકાર
કાળસ્થિતિની અપેક્ષાએ આયુષ્યને ઘટાડનારા ઉપક્રમે સાત જાતના છે. તે આ–૧ અધ્યવસાયઉપક્રમ, ૨ નિમિત્તઉપક્રમ, ૩ અહારઉપક્રમ, ૪ વેદનાઉપકમ, ૫ પરાઘાતઉપકમ, સ્પર્શઉપક્રમ ને ૭ ઉચ્છવાસઉપક્રમ.
૧. અધ્યવસાય ઉપકમ=રાગથી, સ્નેહથી કે ભયથી જે મરણ થાય તે “અધ્યવસાય ઉપક્રમ કહેવાય. અધ્યવસાય=ભાવના યા પરિણામ. ઉક્ત ત્રણે જાતના અધ્યવસાયનાં ઉદાહરણ મશઃ નીચે મુજબ છે.
(૧) એકદા એક પાણી પાનારી યુવતી યોવન વનની અવનવી લીલાઓથી લલિત સુરૂપવાન યુવાનને નિહાળીને તેના ઉપર મોહ પામી અને કામદેવના તીણ બાણથી વીંધાણું. દરમ્યાન જોત જોતામાં તે યુવક પલકમાં ત્યાંથી પલાયન થઈ અદશ્ય થઈ ગયા. હવે આ કામઘેલી બનેલી યુવતી તે યુવકના વિરહાનળથી પળપળ વિહ્વળ બની, કામદશાની દશમી દશાને સાક્ષાત્કાર કરતી, ઝુરી ખુરીને મરણ પામી. આ ઉદાહરણમાં રાગના અધ્યવસાયથી મરણ નીપજેલ છે.
(૨) કોઈ એક પતિ વિરહિણી સ્ત્રી, પિતાના પતિના મિત્રો દ્વારા, હસતાં હસતાં મશ્કરીમાં, પરદેશ ગયેલા પિતાના પતિના અવસાન પામ્યાના શ્રવણ માત્રથી જ
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧. જીવત
આયુષ્યપ્રાણ વર્ણન.
૧૧૩
ક્ષણ ભરમાં મૂછિત બની મરણ પામી અને તેને ઘણું પણ પિતાની આવી અનુરાગિણ પત્નીનું મરણ સાંભળીને, ઝુરી પુરીને મરણ પામ્યો. આ ઉદાહરણમાં દંપતિએ પરસ્પરના “સ્નેહના અધ્યવસાયથી મૃત્યુને નેતરેલ છે. | (૩) શ્રી કષણવાદેવના ભાઈ ગજસુકમાલે રાજભવ તેમજ રાજરમણુઓનો ત્યાગ કરી, પરમપાવની ભાગવતી દીક્ષા લીધી અને શીધ્ર આત્મકલ્યાણની તમન્નાવાળા બની કાયોત્સર્ગ મુદ્રાએ ધ્યાનસ્થ રહ્યા, તેવામાં તેમના પૂર્વાવસ્થાના સસરા સામિલ વિપ્રે તેમને નિહા
ળ્યા અને રોષે ભરાણું. રેષની ઉગ્રતામાં વિચારવા લાગ્યા કે- આ મારે જમાઈ નથી પણ જમ છે. કારણકે મારી છોકરીને આણે રખડતી મૂકી તે બાળાનું જીવન બરબાદ કર્યું છે, માટે આ નિર્દય જમાઈને મારી નાંખુ, ઇત્યાદિ ધાંધ વિચારોથી તે નિર્દોષ મહર્ષિના મસ્તક ઉપર અંગારા ભર્યા ને પ્રાણ લીધા. આ રીતે અધમકલ્યથી અધમ બનેલા મિલ બ્રાહ્મણ, ત્યાગમૂર્તિ નિર્દોષ મહર્ષિ જમાઈરાજના પ્રાણ લઈને નગર તરફ પાછો ફરે છે, તે દરમ્યાન સામેથી કૃષ્ણવાસુદેવને આવતા જોયા. જેવાની સાથેજ અત્યંત ભય પામી મિલવિપ્ર ત્યાં ને ત્યાં જ મરણ પામે. ઉક્ત
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્વ પ્રકરણ.
ઉદાહરણમાં “ભયના અધ્યવસાયથી મરણ થયેલ છે. અથવા સિંહ વાઘ વગેરે હિંસક પ્રાણને જેવાથી, મેટા અપરાધને અંગે માલિક આદિના ભયથી, કાપવાદથી નિંદાથી, તથા આજીવિકાદિના ભયથી જે મરણ થાય તે “ભયથી મ૨ણું કહેવાય. આ રીતે રાગ સ્નેહ કે ભયના અધ્યવસાયથી જે મરણ થાય તે “અધ્યવસાયઉપક્રમ—(જન્ય) મરણ કહેવાય. - ૨. નિમિત્ત ઉપકમ લાકડી, ચાબુક, કેરડા, અસ્ત્ર, શસ્ત્ર કે શિલા વગેરે નિમિત્તોથી જે મૃત્યુ થાય તે.
૩. આહારઉપકમ=ઘણો આહાર કરવાથી (અથવા બીલકુલ આહાર નહિં કરવાથી) જે મરણ થાય તે.
૪. વેદના ઉપક્રમ શારીરિક કે માનસિક અતિવેદના–પીડા થવાથી મરણ થાય તે.
૫. પરાઘાતઉપકમ-કૂવામાં કે જળમાં પડવાથી, અથવા પર્વત કે મકાન ઉપરથી પડી જવાથી, જે મરણ થાય તે.
૬. સ્પશઉપકમ=વીંછી કે સપ આદિ ઝેરી જતુના ઝેરીલા ડંખના સ્પર્શથી મરણ થાય તે.
૭. ઉચ્છવાસ ઉપક્રમ ઘણા શ્વાસોચ્છવાસ
Fપ્રસંગોપાત્ત ભારે જણાવવું જોઈએ કે શ્વાસોચ્છવાસની બાબતમાં કેટલાકતી એવી માન્યતા છે કે શ્વાચ્છવાસ ઉપર
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧. જીવતત્વ. - આયુષ્યપ્રાણ વર્ણન.
૧૧૫
લેવા-મૂકવાથી અથવા શ્વાસે છવાસ બિલકુલ બંધ કરવાથી જે મરણ નીપજે તે. આયુષ્ય કે જીવનને આધાર છે. જે જીવને જેટલા શ્વાસ
છવાસનું આયુષ્ય હાય, તેટલા તમામ શ્વાસોચ્છવાસ પૂરા થાય ત્યારે જ તે જીવનું મરણ થાય છે. કારણ કે બાકી રહેલા શ્વાસોચ્છવાસને જીવ અંત સમયે જલદી જલદીથી લઈને પૂરા કરે છે. આનું કારણ એ છે કે- આયુષ્યનો સમય થડે બાકી છે અને શ્વાસ લેવા મૂકવાના ઘણું બાકી છે. માટે આયુષ્યની સાથે જ શ્વાસોનો ઘનિષ્ઠ સંબંધ હોવાથી, તથા શ્વાસ અને આયુષ્ય બંને એકી સાથે પૂરા કરવાના હેવાથી, છેલ્લે છેલ્લે જીવ છઠ્ઠીબાજીથી શ્વાસ લે મૂકે છે.”
ઉપર્યુક્ત માન્યતા વજુદ વિનાની છે. કારણકે આટલા ધામેચ્છવાસ પૂરા કરવા એવી સંખ્યાને નિર્ણય કરીને કોઈ જીવ પૂર્વ ભવમાંથી આવતો નથી, પરંતુ આયુષ્યનાં તમામ દળ (-પુદ્ગલો) ભોગવીને પૂરા કરવા તેવો નિશ્ચય કરીને તે જરૂર આવે છે. આ રીતે જો કે શ્વાસોશ્વાસ તથા આયુષ્યને ખાસ સંબંધ નથી, છતાં જીવનપર્યત આયુખ્ય હેય ત્યાં સુધી શ્વાસોચ્છવાસને વ્યાપાર તે ચાલું રહે છે જ, એ અપેક્ષાએ બન્ને સંબંધી ગણાય. આ પરિસ્થિતિ છે, પણ તેથી કરીને અમુક જ અમુક ભવમાં આટલા શ્વાસોચ્છવાસ લેવા જ જોઈએ. એવો કેઈ નિયમ નથી જે એ કોઈ નિયમ હેત તો ઉક્ત માન્યતાને માન મળત. અરd.
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬
પદ્યાનુવાદ વિવેચનાદિયુત નવતત્વ પ્રકરણ
ઉકત સાત પ્રકારના ઉપક્રમે પૈકી કઈ પણ ઉપક્રમ લાગવાથી, સમયે સમયે અધિકાધિક આયુષ્યનાં પુકલેને ક્ષય થાય છે, જેથી જીવ જીવનકાળની અપૂર્ણતાએ મરણ પામે છે, જે અકાળમરણ કહેવાય છે.
આયુષ્ય (ના પુદ્ગલ) ને ક્ષયને કમ,
ઉપક્રમ લાગુ થતાં પહેલાં, ઉત્પત્તિના પ્રથમ સમયે આયુષ્યનાં પુકલાને વિશેષ ક્ષય, બીજે સમયે તેથી
વળી ઈરાદાપૂર્વક, અતિ દુ:ખથી, અતિ રોગ કે શોકથી, કે અતિ પરિશ્રમથી જે શ્વાસોચ્છવાસ બહુ વેગમાં ચાલે તે આયુષ્ય (નાં પુદ્ગલો) ઘણા પ્રમાણમાં ખપવા માંડે છે અને તેથી અપવર્તનીય (શિથિલબંધવાળા) આયુષ્ય (ની સ્મિતિ) ઘટે છે, એ વાત સાચી છે. કારણ કે, કર્મપ્રકૃતિ આદિ રથમાં “અતિ દુખિયા જીવને શ્વાસોચ્છવાસ અધિક હોય છે અને તેને આયુષ્યકર્મની નિર્જરા આયુષ્યને ક્ષય પણ અધિક હોય છે.” આ ઉલ્લેખને અનુસારે ઉક્ત પ્રસિદ્ધિ થઈ હોય તો તે સંભવિત છે; પરંતુ વરતુતઃ તેમ નથી. વળી લબ્ધિઅપર્યાપ્તા ના આયુષ્યનો શ્વાસોચ્છુવાસના વ્યાપાર શિવાય જ ક્ષય થતો હોવાથી, આયુષ્યની સાથે વાસોચ્છવાસને સંબંધ માનવ, તે વ્યાજબી નથી. હાં.. આયુષ્યની ઉદીરણમાં શ્વાસોચ્છવાસને વ્યાપાર કારણ છે, તેથી કાંઈ બન્નેની વ્યાપ્તિને નિયમ મનાય નહિં. આ ઉપરથી ઉપર્યુક્ત માન્યતા ઉડી જાય છે. અસ્તુ.
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧. જીવતવ.
આયુષ્યપ્રાણુ વર્ણન.
૧૧૭
એ છે, ત્રીજે સમયે તેથી ઓછે, એમ અનુક્રમે, ઉત્તરિત્તર સમયે સમયે ઓછાં ઓછાં આયુ પુકલને સહજ ક્ષય ચાલુ રહે છે, પરંતુ ઉપર્યુકત સાત જાતના ઉપકમે પછી કઈ પણ ઉપક્રમ લાગુ પડતાં, ઉત્તરોત્તર ઓછા ઓછા ક્ષયને અનુક્રમ પલટાઈ જાય છે, અને ઉપક્રમની અસર રહે ત્યાં સુધી ઉત્તરોત્તર વધુ ને વધુ પકને ક્ષય કેટલીક વખત થ ય છે. તેમાં પણ પ્રબળ ઉપક્રમ હેય તે, પ્રતિ સમય ક્રમશ: અસંખ્ય અસંખ્ય ગુણ પુકલેને ક્ષય થતાં થતા, અ તમુહૂર્તમાં (બે ઘડીમાં જ સર્વ પુર્કલેને ક્ષય થઈ જાય છે. આ ક્રમ પુછાકાર ગુણશ્રેણિની જેમ ઉત્તરોત્તર વધતો હેય છે.
૧. પ્રશ્ન- જેમ આયુષ્યની સ્થિતિને ઘટાડવામાં ઉક્ત સાત ઉપક્રમો કારણભૂત છે, અર્થાત આયુ ઘટવાનાં નિમિત્તે છે, તેમ અણુ વધવાનાં નિમિત્તો કે ઉપાયે છે કે નહિં? '
૧. ઉત્તર– આયુષ્ય વધવાને દુનિયામાં કઈ પણ ઉપાય કે નિમિત્ત છે જ નહિ. મહાસમર્થ દે,
ડે દેવો તથા ૬૪ ઈકો જે પુર્યમૂર્તિના ઉપાસક હતા અને જેમની આજ્ઞા શિર ઉઠાવવા સદા તૈયાર રહેતા, તે આપણું આસન્નઉપકારી શ્રમણ ભગવાન મહાવીર પરમાત્માને, અંતસમયે ઈદ્ર મહારાજાએ ક્ષણવાર આયુષ્ય વધારવાની નમ્ર વિજ્ઞપ્તિ કરી હતી, તે અવસરે વિજ્ઞપ્તિમાં
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદ્યુિત નવતત્ત્વ પ્રકરણુ,
દાનવા માનવેા ને ઇંદ્રી તથા છ ખંડ પૃથ્વીના અધિપતિ ચક્રન્તિઓ, વિદ્યાધરા તેમજ અનુલઅલી તીર્થ”કર ભગવંતા પણુ, એક ક્ષણ પણ આયુષ્ય વધારવા
કહ્યું હતું કે “હું નિષ્કારણુ જગદ્ન પરમાત્મન! હું કૃપા નાથ! કૃપયા એક ક્ષણવાર આપ આપનું પરમપ્રતાપી આયુષ્ય વધારા. કારણકે, આપ શ્રીમાના જન્મ નક્ષત્રપર અત્યારે ભભગ્રહ બેસે છે, તે ભાવી શાસનને બહુ પીડાકારી નિવડશે અને આપની અમીષ્ટ ને એના ઉપર પડી જાય. તે તેની શક્તિ ક્ષીણ બની જશે, અને ભાવી શાસનને બાધા કરી શકશે નહિઁ ઉપર્યુક્ત ભાવાવાળી ઈંદ્રની વિનતિ સાંભળીને શ્રીમહાવીરવિભુએ એજ પ્રત્યુત્તર આપ્યા કે, 'હું ઈંદ્ર! ભાવી થવું હશે તે થશે, પરંતુ કાઇએ પેાતાનુ આયુધ્ય વધાયુ... હાય, એવું આ અનંત કાળમાં બન્યું નથી, વમાનમાં બનતું નથી અને આગામી અનતાકાળમાં બનશે પણ નહિં. આયુષ્યકસની એ કાઇ અજોડ વિલક્ષણતા જ છે, માટે ભાવિ ભાવ.” આ પ્રસંગતા સાર એ છે કે, લેાકને અલૈ!ક અને અઢાકને લેાક બનાવવાની અતુલ, અને અગાધ શકિતવાળા ભગવાન જેવા પણ (વીતરાગ હાવાથી શક્તિને ઉપયેાગ નિહઁ કરવાથી) આયુષ્ય વધારી ન શક્યા તે અપર પ્રાણીનાં ક્યાં ગજા ! અસ્તુ.
હાં! ઉક્ત સાત ઉપક્રમેા પૈકી કાઇ પ્રબળ ઉપક્રમથી આયુષ્યની સ્થિતિમાં મેાટા ઘટાડા થવાના હોય તેવા પ્રસ’
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧. જીવતત્વ.
આયુષ્ય પ્રાણુ વર્ણન.
૧૧૦
સમર્થ નથી, તો પછી અન્ય પ્રાણીઓની તો વાત જ શશ કરવી? કારણકે. આયુષ્ય (ની સ્થિતિનું નિર્માણ પૂર્વ ભવથી જ જીવે કરેલું હોય છે, અને તે આયુબંધ વખતે જ નિયમિત થઈ જાય છે. વળી જે ભવમાં આયુષ્ય બંધાયું, તે ભવમાં તે તે ઉદયમાં આવતું જ નથી, પણ આગામી–પરભવમાં આવે છે, તેથી જે ભવમાં આયુ બંધાણું તે ભવમાં તો ભેગવાતું નથી, પરંતુ પરભવમાં જ તેને ભેગવવું પડે છે. અન્ય કર્મો કરતાં આયુષ્યકર્મની આવી વિલક્ષણતા હોવાથી આ ભવમાં આયુષ્યને વધારવાનો કોઈ ઉપાયજ નથી ગમાં, એટલે કે-દાખલા તરીકે ૧૦૦ વર્ષનું આયુષ્ય ઘટતું ઘટતું એકાદ બે વર્ષ જેટલું ટુંકાઈ જતું હોય તેવા પ્રસંગે તે આયુષ્યના ઉપઘાતક ઉપક્રમોથી બચવાના ચાંપતા ઉપા
થી ૨૫-૫૦ કે ૬૦ વર્ષ જીવે તો, તે અપેક્ષાએ તે જીવે રસાયણ આદિ ઔષધાદિકના ઉપચારોથી પિતાનું આયુષ્ય વધાર્યું એમ વ્યવહારથી લોકમાં કહેવાય છે, વાસ્તવિક રીતે તે પિતાનું આયુષ્ય વધારી શક્ય જ નથી. વધાર્યું કયારે મનાય ? સે વર્ષની આયુષ્યની સ્થિતિવાળું જીવન હોય અને સો વર્ષ ઉપરાંત જીવન ગાળે તે. સો વર્ષનું આયુષ્ય તો હતું જ, તેથી કાંઈ વળ્યું નથી, માટે વસ્તુતઃ આયુષ્ય વધ્યું જ નથી. સાર એ આવ્યો કે- પૂર્વ ભવમાં આ જીવે બાંધેલી આયુષ્યની સ્થિતિને વધવાનો કે વધારવાનો આ ભવમાં કઈ ઉપાય જ નથી, એ સિદ્ધ થાય છે.
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદ્યુિત નવતત્વ પ્રકર.
૨. પ્રશ્ન— આયુષ્યમાં અપવનીયતા કે અનપવત્ત નીયતા (—સ્થિતિનું ઘટવાપણુ કે નહિં ઘટવાપણું) શાથી આવે છે? અર્થાત્ અપવના=અકાળ મરણુ, અને અનપત્ર ના= કાળમરણ થાય છે તેનું કારણ શું ? ૩. ઉત્તર—આયુષ્ય બાંધતી વખતે જો જીવના પરિણામ તીવ્ર હાય તા, તે આયુષ્યના પુલા આત્માના અમુક અમુક વિભાગમાં ખૂબ ખૂબ એકત્રિત થઇને ધન બની જાય છે, તેથી તે આયુષ્યના પુલના પીંડ અભેદ્ય બને છે. જેમ હુઝારાની સંખ્યામાં સંકૃિત અનેલ જનતા શત્રુદલથી જીતાય નહિં, તેમ ખૂબ સંઘનવાળાં આયુષ્યનાં પુલેાને ગમે તેવાં આઘાતક નિમિત્તોરૂપી ઉપક્રમે લાગે, તેા પણ તેના સંઘટ્ટનનું વિઘટન કરી શકતા નથી, અર્થાત્ તે આયુષ્યના પુદ્ગલેાની સંઘટ્ટન શક્તિ આગળ ઉપક્રમેાની શક્તિ કુંઠિત બની જાય છે; અને મંઢ પરિણામે બંધાયેલાં આયુષ્યનાં પુદ્ગલે સર્વ આત્મપ્રદેશોમાં વિરલ (છૂટાં છવાયાં) વ્હેંચાઇ જાય છે, તેથી તે સ`ઘટ્ટન વિનાના પુદ્ગલે ઉપર ઉપક્રમાની અસર થાય છે, અને તેની સ્થિતિમાં ઘટાડા પણ થાય છે. સાર એ આવ્યો કે- આયુષ્ય અંધની દઢતા ને શિથિલતા જ આયુષ્યમાં અનપત્ર
નીયતા તથા અપવ નીયતા આણે છે. મધ
૧૨૦
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ જીવતત્વ
આયુષ્યબાણ વર્ણન.
૧૨૧
શિથિલ હોય તે આયુષ્ય ની સ્થિતિ)માં અપવર્તન (ફારફેર ઘટાડે) થાય છે અને દઢ બંધન હોય તે અપવર્તન થતું નથી. અર્થાત્ જીવને આયુષ્યબંધની શિથિલતાથી અપવર્તન- અકાળમરણ પ્રાપ્ત થાય છે અને ઘનતાથી અનેપવર્તન=કાળમરણ પ્રાપ્ત થાય છે.
૩પ્રત- જે ઉપકમથી આયુષ્યનું અપવર્તન થાય છે, અર્થાત્ આયુષ્યની સ્થિતિ ઘટે છે, તે જેટલી સ્થિતિ ઘટી તેટલું આયુષ્ય ફળ આપ્યા શિવાય નાશ પામ્યું એમ માનવું પડશે, અને તેમ માનવા જતાં ત્રણ દોષે લાગુ પડશે. પ્રથમ દેષ તે એ કેપૂર્વભવમાં નિર્ણિત કરેલ આયુષ્યની સ્થિતિને જેટલું અંશે નાશ થયે, તેટલે અંશે “કૃતનાશ' નામને દેષ લાગુ પડે છે. અને જે મરણ મોડું આવવાનું હતું, તે વહેલું આવ્યું, એ અપેક્ષાએ “અકૃતાગમ” નામને બીજે દોષ લાગુ પડે છે. (અકૃત=નહિં કરેલુંનહિં ધારેલું મરણ, તેની આગમ=પ્રાપ્તિ, તેનું નામ અકૃતાગમ કહેવાય). અને આયુષ્ય છતાં મરણની પ્રાપ્તિ થાય છે, માટે આયુષ્યકર્મની “નિફળતા” નામનો ત્રીજે દેષ લાગુ પડે છે. આ રીતે આયુષ્યની અપવનમાં ઉક્ત ત્રણ દે રૂપી ત્રિદેષ લાગુ પડે છે, તેનું કેમ?
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
પદ્યાનુવાદ વિવેચનાયુિત નવતત્ત્વ પ્રકર.
૩. ઉત્તર- ઉક્ત ત્રણે દોષા પૈકી એક પણ દોષ, આયુષ્યની અપવનામાં વસ્તુત: લાગુ પડતા નથી. જુઓ, જ્યારે આત્માને વિષ-શસ્ત્રાદિ ઉપક્રમા (= આધાતક નિમિત્તો) પ્રાપ્ત થાય છે,ત્યારે આયુષ્યકર્મ અધુ એકી સાથે ઉયમાં આવે છે અને જલદી જલદી ભાગવાય છે, તેથી ક્ષ આપ્યા શિવાય પૂર્વે ખાંધેલ આયુષ્યના ય થતા નથી. વળી આયુષ્યનાં સર્વ પુલાના ય થયા પછી જ મર થાય છે, માટે અકૃતમરણુ (=અનિર્મિત મૃત્યુ) ની પ્રાપ્તિ પણ થતી નથી. તથા ઉપક્રમેાના પ્રતાપે આચુષ્યનાં દળિયાં જલદી જલદી ભેાગવાઈને ક્ષય પામી જવાથી, સાંએ કાળે ભાગ્ય દળિયાં અલ્પકાળે ભાગવાઇ જાય છે, તેને લઈને કાળસ્થિતિ ઘટે છે, છતાં સકલ દળા ખલાસ થયા પછી જ મૃત્યુ નિપજે છે, માટે આયુષ્યની નિષ્ફળતા પણ નથી આયુષ્યના એક પણુ દળ કે અંશ ખાકી રહેતા હાય અને મૃત્યુ થઈ જતું હાય તા જ નિષ્ફળતા પ્રાપ્ત થાય, પરંતુ તમામ દળેા ભાગવાયા પછીજ, એટલે કે ભાગજન્ય ફળ પામ્યા પછી જ મરણ થાય છે, માટે નિષ્ફળતા, કૃતનાશ, તથા અકૃતાગમ' રૂપી ત્રિદોષ આયુષ્યની અપવત્ત નાને લાગુ પડતા નથી.
૧૨૨
―――――――――
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
કચુ આયુષ્ય કયા જીવને હાય ? તેના કાઠા.
સાપક્રમ-અનપવ નીય આયુષ્ય.
સાપક્રમ અપવનીય આયુષ્ય.
સ એકે ક્રિય, હ્રીંદ્રિય, ત્રીપ્રિય, ચતુરિંદ્રિય, અસપિચેન્દ્રિય સ ખ્યાતા વર્ષના આયુષ્યવાળા મનુષ્યે। તથા તિર્યંચા. ( સંખ્યા તા વવાળામાંથી -- ચરમશરીરી, તીર્થંકર, ગણુધર, ચક્રવર્તિ, ખળદેવ અને વાસુદેવ શિવાયના સમજવા ).
ચરમશરીરી –તદ્ભવમુક્તિગામી) જીવે,
તીર્થંકર, ગણુધર, ચક્રવત્તિ', અને વાસુદેવ.
ખળદેવ
નિરૂપક્રમ અનપવનીય આયુષ્ય.
સર્વ દેવ, સ નારકી, અસંખ્યાતા વર્ષના આયુષ્યવાળા યુગળિક મનુષ્યા ને તિર્યંચા; તથા ચરમ મહાત્મા ગણુધર, ચક્રવર્તિ, ખળદેવ તે વાસુદેવ.
શરીરી
તીર્થંકર,
૧૨૩
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
આયુષ્યપ્રાણ વન
૪. પ્રશ્ન— કયા જીવને કયું આયુષ્ય હોય ? ૪. ઉત્તર— સઘળા દેવતાએ, સઘળા નારકીએ તથા અસંખ્યતા વર્ષના આયુષ્યવાળા યુગળિયા-મનુષ્ય ને તિયāા ‘ નિરૂપમ અનપવનીય,' આયુષ્યવાળા હાય છે; ચરમશરીરી (તેજ ભવમાં તેજ શરીરી દ્વારા મેક્ષે જનારા) મહાત્માઓ, બળદેવા, વાસુદેવા, ચક્રવિત્તિઓ, ગણધરો તથા તિર્થંકરોને સાપક્રમ-અનપવનીય' તેમજ ‘ નિરૂપક્રમ-અનપવનીય' એમ એ જાતનાં આયુષ્ય હાય છે, અને બાકીના બધા જીવાને ૧ સાપકમ-અપવતનીય, ૨ સાક્રમ-અનપનીય અને ૩ નિરૂપક્રમ-અનપવનીય, એમ ત્રણે પ્રકારનાં આયુષ્ય (યથા સંભવ) હાય છે.
૧૨૪
૧ વતત્ત્વ.
૫. પ્રશ્ન— કયા જીવ કયારે આયુષ્ય માંધે ? અર્થાત્ દરેક જીવને આયુષ્ય બાંધવાના એક સરખા જ કાળ કે નિયમ છે કે ફેરફાર છે ?
૫. ઉત્તર- દેવતાઓ, નારકીએ, તથા અસ ખ્યાતા વના આયુષ્યવાળા યુગળિક મનુષ્ય તે યુગળિક તિય ચા, પેાતાનુ છ માસ જેટલુ આયુષ્ય બાકી રહે ત્યારે પાવનું' (આગલા ભવનું) આયુષ્ય બાંધે છે. નિરૂપક્રમ (અનપવનીય) આયુષ્યવાળા, પૃથ્વીકાય, અકાય (પાણી), તેઉકાય(અગ્નિ),
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
પદ્માનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્વ પ્રકરણ
૧૨૫
વાઉકાય(વાયુ), ને વનસ્પતિકાયના જી, દ્વીંદિયજીવે, ત્રીંદ્રિય જીવે, ચતુરિંદ્રિય જીવે તથા નિરૂપક્રમ આયુષ્યવાળા પંચેન્દ્રિય જીવે, પિતાના આયુધ્યને ત્રીજો ભાગ બાકી રહે ત્યારે આગામી પરભવનું આયુષ્ય બાંધે છે. (દાખલા તરીકે–ઉક્ત છે, પિતાનું જે ૯૯ વર્ષનું આયુષ્ય હોય છે, તેના ૩૩, ૩૩ ના ત્રણ ભાગ થાય, તેમાંથી બે ભાગ ગયા બાદ, એટલે કે, ૬૬ મા વર્ષના પ્રાન્તભાગમાં અને ૬૭માં વર્ષના પ્રારંભકાળમાં આગામી ભવનું આયુષ્ય બાંધે).
વળી સોપકમ આયુષ્યવાળા સઘળા જી, પિતાના આયુષ્યના ત્રીજે નવમે કે સત્તાવીશમે ભાગે આગામી ભવનું આયુષ્ય ( અનિયમિત પણે) બાંધે, ઘણા ગ્રંથમાં તે આગળ વધીને ૮૧ મે ભાગે અને તેથી આગળ વધતાં વધતાં ૨૪૩ મે ભાગ બાકી રહે ત્યારે તે યાવત્ અંતમુહૂત ( બે ઘડી ૪૮ મીનીટ) પ્રમાણુ આયુષ્ય બાકી હોય ત્યારે પણ જીવ પરભવનું આયુષ્ય બાંધે. અહિં સાર એ છે કે,-સેપકમી આયુષ્યવાળા તમામ જીવે, સામાન્યથી પિતાના આયુષ્યના ત્રીજે ભાગે આગામી ભવનું આયુષ્ય બાંધે, તે પણ ત્રીજે ભાગે જ બાંધે એ નિયમ નથી. માટે જે ત્રીજે ભાગે ન બાંધે તે નવમે ભાગે બાંધે,
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૬
આયુષ્યપ્રાણું વર્ણન.
૧ જીવતત્વ.
નવમે ભાગે ન બાંધે તે ૨૭ મે ભાગે બાંધે, તે ઠેઠ બે ઘડી બાકી હોય ત્યાં સુધી પણ જીવ આયુષ્ય બાંધી શકે છે. દાખલા તરીકે-૯ વર્ષને આયુષ્યબંધ પડનારે એક જીવ છે, તે ૯૦ ના ત્રણ ભાગમાંથી ૬૬ વર્ષ જેટલા બે ભાગ ગયા પછી, ત્રીજા ભાગના ૬૭ માં વર્ષની શરૂઆતમાં આગામી ભવનું આયુષ્ય બાંધે. જે ત્યાં ન બંધાણું તે બાકી રહેલા ૩૩ ના ત્રીજે ભાગે બાંધે. એટલે કે-૩૩ ના ત્રણ ભાગમાં ૧૧-૧૧ ના ત્રણ ભાગ થાય, તેમાં આવતા ર૩મા વર્ષના આરંભમાં પરભવનું આયુ બાંધે. જે ત્યાં ન બાંધે તે બાકી રહેલા છેલ્લા ૧૧ મા વર્ષની શરૂઆતમાં બાંધે. એમ કરતાં કરતાં છેલ્લું એક અંતમુહૂત એટલે બે ઘડી થાને ૪૮ મીનીટ આયુ બાકી રહે ત્યાં સુધી જીવ પરભવનું આયુષ્ય બાંધે છે.
ઉક્ત આયુબંધના કાળમાં ત્રીજે ત્રીજો ભાગ આવે છે અને જેની પર્વતિથિઓ પણ ત્રીજે ત્રીજે દિવસે આવે છે. આ બાબતમાં અવશ્ય કોઈ મુદો સમાયેલું છે, અને તે એ છે કે પતિથિને દિવસે જે જીવ શુભ ભાવનાવાળો હોય તે શુભ આયુષ્યને બંધ પાડે, એ ઉદ્દેશથી જ્ઞાની ભગવંતોએ પર્વતિથિનું નિમણ કેમ ન કર્યું હોય? જુઓ? બીજ પર્વતિથિ
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્વ પ્રકરણ.
ત્રીજ ચોથ ખાલી ને પાંચમ પર્વતિથિ, છઠ સાતમ ખાલી ને આઠમ પર્વતિથિ, નોમ દશમ ખાલી ને અગિયારશ પર્વતિથિ, બારશ તેરશ ખાલી ને ચૌદશ પર્વતિથિ. આ રીતે ત્રીજે ત્રીજે દિવસે આવતી પર્વતિથિએ દરેક મોક્ષાર્થી આત્માએ ખૂબ ખૂબ ધર્મકરણી કરવી જોઈએ, કે જેથી આત્મા તે દિવસે વિશેષે કરીને શુભ પરિણતિવાળે રહે અને શુભગતિનું આયુષ્ય બાંધે. પર્વતિથિએ પણ પાપવૃત્તિવાળે આત્મા હોય તે નીચગતિનું લિષ્ટ આયુષ્ય બંધાય, માટે પર્વતિથિની સો કે ઈએ યથાશક્તિ રૂડી આરાધના કરવી. કારણ કે, જ્ઞાનીઓ ફરમાવે છે કે-“પર્વતિથિએ પ્રાયઃ શુભ આયુષ્યને બંધ પડે છે.”
|| ઇતિ આયુષ્યપ્રાણવર્ણનમ | ૭ | ઈતિ પ્રથમ જીવતવ સમાપ્ત
*
:
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥सिद्धाचलसुखद-सिद्धा चलती र्थाधिराजाय नमो नमः॥
૨. અજીવતર. અવતરણ–આ પ્રમાણે જીવતત્ત્વનું સ્વરૂપ કહ્યું હવે અજીવતત્વની શરૂઆત કરતાં નીચેની ગાથામાં તેના ચૌદ ભેદ બતાવે છે
ધમ-sષમ-ssiાષા, તિજ-નિ-એશા તાજા
खंधा देस परसा परमाणु अजीव च उदसहा ॥८॥
અર્થ –ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય અને આકાશાસ્તિકાય એ ત્રણના સ્કંધ દેશ અને પ્રદેશ એવા ત્રણ ભેદ છે, તેમજ કાળ એક ભેદે છે. અને પુલાસ્તિકાયના સ્કંધ દેશ પ્રદેશ અને પરમાણુ એવા ચાર ભેદ છે. આ પ્રમાણે અજીવતાવ ચૌદ પ્રકારે છે. ટવા પદ્યાનુવાદ– [અજીતત્ત્વના ૧૪ ભેદ) અજીવ કેરા ચૌદ ભેદે, જાણ ધર્મ અધર્મને, આકાશ એ ત્રણ અસ્તિકાયે, ભેદ ત્રણવાળા અને; એક ભેદે કાળ છે વળી, સ્કંધ દેશ પ્રદેશ ને, પરમાણુ એ પુર્કલતણું, ચઉ ભેદ જાણો શુભ મને. (૯)
* જીવ અને અજીવમાં તફાવત છવ અને શરીર એ બે ભિન્ન ભિન્ન વસ્તુ છે, કારણ કે બનેના ધર્મ (ગુણ) જુદા જુદા છે. જીવને ધર્મ ચેતના છે અને અજીવ, ને ધર્મ જડતા છે. જેને સુખદુઃખનું ભાન છે, જેનામાં
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨. અજીવતત્વ.
૧૨૯
धम्मा-ऽधम्मा पुग्गल, नह कालो पंच हुंति अज्जीवा । चलणसहावो धम्मो, थिर-संठाणो अहम्मो य ॥९॥ अवगाहो आगासं, पुग्गल जीवाण पुग्गला चउहा । खंधा देस पएसा, परमाणू चेव नायव्वा ॥ १० ॥
અર્થ—ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, પુલાસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય અને કાળ એમ અજીવતવના મુખ્ય પાંચ ભેદ છે ગતિ કરતા છે અને પુલને ગતિમાં સહાય કરવાને ધર્માસ્તિકાયને સ્વભાવ છે. સ્થિર રહેતા જીવ અને પુકલેને સ્થિર રહેવામાં સહાય કરવાને અધમસ્તિકાયને સ્વભાવ છે. લા. જીવો અને પુકલને અવકાશ ( જગ્યા) આપવાને આકાશને સ્વભાવ છે સ્કંધ, દેશ, પ્રદેશ ને પરમાણુ એ ચાર પ્રકારે પુલાસ્તિકાય છે, તે પૂરણ ગલન સ્વભાવવાળો સેય ને રૂપી છે.
લાગણી છે, જેને લઇને હુંપણાનું ભાન થાય છે, તે જીવ કહેવાય છે. શરીરમાં જ્યાં સુધી જીવ–આત્મા છે ત્યાં સુધી જ હું સુખી છું, હું દુઃખી છું એવી લાગણું થાય છે. ત્યાં સુધીજ દરેક ઇકિય પિત પિતાના શબ્દ રૂ૫ રસ ગંધ વગેરે વિષયને જાણે છે, ત્યાં સુધી જ ગમનાગમનાદિ ક્રિયાઓ થઈ શકે છે, ત્યાં સુધી જ વધવાપણું- નાનામેટા
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
પદ્યાનુવાદ-વિવેચના યુત નવતત્વ પ્રકરણ.
પદ્યાનુવાદ— [પાંચ અજીવ દ્રવ્યા] જાણુ ધર્મ ધર્મ પુદ્ગલ, ને વળી આકાશ એ, ચાર અસ્તિકાય કાળ જ, અજીવ દ્રવ્યેા પાંચ એ;
૧૩૦
ધર્માસ્તિકાય અને અધમોસ્તિકાયના સ્વભાવ] ગતિમાં સહાયક જાણવા, ધર્માસ્તિકાય સ્વભાવ છે, અધર્માસ્તિકાય સહાયદાયક, સ્થિર રહેવામાંય છે (૧૦)
[આકાશાસ્તિકાય ને પુદ્ગલાસ્તિકાયનું સ્વરૂપ] અવકાશદાયિ સ્વભાવ, આકાશાસ્તિકાય તણેા જ છે, પુલાને તેમ જીવને જ, એ જિન-વાણુ છે; સ્કંધ દેશ પ્રદેશ ને, પરમાણુ એ ચઉ પુદ્ગલા, પૂરણુ ગલન સ્વભાવવાળા, જ્ઞેય ને રૂપી ભલા. (૧૧) વિવેચન—
આઠમી નવમી ને દશમા ગાથાનું વિવેચન
થવાપણું છે. શરીરમાંથી જીવ ચાલ્યે। જાય એટલે સુખ દુ:ખનું... ભાન નિહં થાય, ક્રાઇ પણ ઈંદ્રિય પાતાના વિષયને જાણશે નહિં ગમનાગમનાદિ ક્રિયાઓ નહિં થાય, તેમજ શરીરની વૃદ્ધિ પણ નહિં થાય. વ અરૂપી હાવાથી, એટલે હું વણુ ગધ સ તે સ્પર્શી વિનાના હાવાથી આંખથી દેખાતા નથી, પરં'તુ તે છે એ ચેાક્કસ છે. તે (જીવ) અનંત જ્ઞાનાદિ અનત ગુણવાળા છે. સ્વરૂપે શુદ્ધ છે અને અસંખ્ય પ્રદેશી તેમજ અખંડ દ્રવ્યરૂપ છે. વળી જવુ કાઇના બનાવ્યા અન્યા નથી,તેથી અનાદિકાળથી છે અને અન’તકાળ સુધી રહેવાના છે.
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨. અવતત્ત્વ. વર્ષાં॰ અધ॰ નું સ્વરૂપ.
અસ્તિ=પ્રદેશ. કાય=સમૂહ. અસ્તિકાય=પ્રદેશેના સમૂહ. દ્રવ્ય=ગુણ અને પર્યાય જેને હાય તે.
૧૩૧
ધર્માસ્તિકાયગતિક્રિયા કરતા જીવા અને પુàાને ગતિમાં સહાય કરનાર એક દ્રવ્ય. જો કે જીવા અને પુàા પેાતાની શક્તિથી ગતિ (ગમન) કરે છે, છતાં ધર્માસ્તિકાયની સહાયતા વિના ગતિ કરી શકતા નથી, એટલે કે- ગમનક્રિયા કરવાની પેાતાની શક્તિને ક્ારવી શકતા નથી. જેમ પાણીમાં માછલું પેાતાની શક્તિથી ચાલે છે, પાણી કાંઇ ચલાવતું નથી, પરંતુ તે પાણી વિના ચાલી શકતું નથી. તેમ જીવ પેાતાની શક્તિથી ગમન કરવા છતાં પણુ ધર્માસ્તિકાયની સહાય વિના ગતિક્રિયા કરી શક્તા નથી. *=ગતિસહાયક ગુણ, અસ્તિ=પ્રદેશ, કાય=સમૂહ. એટલે કે– ગતિસહાયકગુણના પ્રદેશેાના સમૂહ ધર્મોસ્તિકાય કહેવાય. જે જીવ અને પુલની ગતિમાં અપેક્ષા કારણ(દ્રવ્ય) છે. ધર્માસ્તિકાય એ પ્રદેશના સમૂહસ્ત્રપ હાવાથી અસ્તિકાય કહેવાય છે. આ રીતે દરેક અસ્તિકાયમાં સમજવું
અધર્માસ્તિકાય-સ્થિતિક્રિયા કરતા જીવા અને પુલાને સ્થિર રહેવામાં સહાય કરનાર એક દ્રશ્ય.
૧. જે ક્રિયા ન કરે છતાં કારણ તરીકે હેાય તે અપેક્ષા
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩ર
પદ્યાનુવાદ વિવેચનાદિયુત નવતત્ત્વ પ્રકરણ
અહિં પણ છે અને પુડલે પિતાની શક્તિથી જ સ્થિર રહે છે, પરંતુ અધમસ્તિકાયની સહાય વિના સ્થિર રહી શક્તા નથી, એટલે કે સ્થિર રહેવાની પિતાની શક્તિને ફેરવી શકતા નથી. અધમ=ગતિસહાયક ગુણથી વિપરીત સ્થિતિસહાયક ગુણ, તેને અસ્તિકાય= તેના પ્રદેશને સમૂહ તે અધર્માસ્તિકાય કહેવાય.
૧. મન-ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાયને શા માટે માનવા જોઈએ? દુનિયામાં કઈ પણ ધર્મ કેઈ પણ દર્શન કે મતવાળા ઉક્ત બે દ્રવ્યોને માનતા નથી, તે તમે પણ ન માને તે શે વધે? કારણ મનાય છે. કારણના ત્રણ પ્રકાર છે. ૧ ઉપદાનકારણ, ૨ નિમિત્તકારણ, અને ૩ અપેક્ષા કારણ. જેમાંથી વસ્તુ ઉત્પન્ન થાય તે “ઉપાદાન કારણ કહેવાય છે. જેમ, માટી. માંથી બનેલા ઘડાનું ઉપાદાન કારણ માટી. જે કારણ ક્રિયા કરતું હોય તે નિમિત્તકારણ” કહેવાય છે. જેમ ઘડાને બનાવવામાં કુંભાર ચક્ર ને દંડ વગેરે નિમિત્તે કારણે છે, જે કારણ ક્રિયા કરતું ન હોય, છતાં પણ તેના વિના જે કાર્ય થતું ન હોય તે તે “અપેક્ષાકાર કહેવાય છે. જેમ ઘડે બનાવવામાં આકાશ કાળ વગેરે અપેક્ષા કારણ છે, તેમ અહિં ધર્માસ્તિકાય એ જીવ અને પુદ્ગલોની ગતિમાં અપેક્ષાકારણ છે અને છેવ તથા પુદ્ગલોની સ્થિરતામાં અધર્માસ્તિકાયદ્રવ્ય અપેક્ષાકારણ છે.
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨. અજીવતત્તવ. ધર્મઅધર્મ માનવાનાં કારણે. ૧૩૩
૧. ઉત્તર—ધર્માસ્તિકાય દ્રવ્ય જે ન હોય તે, જી અને પુકલોની ગતિક્રિયા થઈ શકે નહિં, અને જે અધર્માસ્તિકાય દ્રવ્ય ન હોય તે સ્થિતિકિયા= સ્થિરતા થઈ શકે નહિં. આ બને દ્રવ્ય જગતમાં વિદ્યમાન છે, માટે જ છે અને પુલો ગતિ કરી શકે છે અને ગતિથી વિરામ પણ પામી શકે છે, એટલે કે સ્થિર રહી શકે છે. અહિં સ્થિતિ–સ્થિરતા એટલે ગતિક્રિયાની નિવૃત્તિ એ અર્થ લેવાને છે. લોક ને અલેકની વ્યવસ્થા તેમજ આખા જગતની વ્યવસ્થા પણ આ બે દ્રવ્યને જ આભારી છે. જેટલા ક્ષેત્રમાં આ બે દ્રવ્ય છે તેટલા ક્ષેત્રનું નામ “લોક છે, અને
જ્યાં આ બે દ્રવ્ય નથી તે “અલોક કહેવાય છે. આ બે દ્રવ્ય જે ન હોય તે લેક અલેકની વ્યવસ્થાજ ન રહે અને તેથી પરમાણુના સ્કંધો બનવા, તથા જીવ અને પુલના સંબંધ થવા વગેરે રૂપ જે જગની વ્યવસ્થા, તેનો પણ અભાવ થાય. કારણકે, જીવો અને પુકલે અનંત આકાશમાં વહેંચાઈ જાય, પરમાણુના સ્કો વગેરે ન થાય, અને તેથી જી. અને પફલેને સંબંધ પણ ન થાય આ બે દ્રા વિદ્યમાન છે, તેથી લોક અને અલોકની વ્યવસ્થા થાય છે, અને તેમ થવાથી પરિમિત લોકપ્રમાણ ક્ષેત્રમાં જ જીવે અને પુલોની ગતિ અને સ્થિતિ થાય છે.
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાથિયુત નવતત્વ પ્રકરણ.
અને તેમ થવાથી પરમાણુના કંધે વગેરે બને છે, તેમ છે અને પુડલોને સંબંધ પણ થાય છે, અને જગતને વ્યવહાર પણ ચાલ્યા કરે છે.
૨. પ્રત- ગમન ને સ્થિરતામાં શું જીવ ને પકલ સ્વયં સમર્થ નથી? કે જેથી ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાયદ્રવ્યથી જ તેમની ગતિ ને સ્થિતિ માનવી પડે છે?
૨. ઉત્તર–જે કે જીવ અને પુલ બને ગમન ને સ્થિરતા કરવામાં સ્વયં શક્તિશાળી છે, છતાં માછલીને તરવામાં પાણી, પક્ષીને ઉડવામાં વાયુ તથા આંખને દેખવામાં પ્રકાશ વગેરે જેમ ઉપકારી છે, તેમ જીવ અને પુકલની ગતિ ને સ્થિતિમાં અનુક્રમે ધર્મા, ને અધમ ઉપકારી દ્રવ્ય છે. માટે ઉક્ત માન્યતા માનવી પડે છે.
આ ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાય બને અખંડ દ્રવ્ય છે. જે વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ ને શબ્દરહિત (અપી) છે; ચૌદ રાજલોકમાં સર્વત્ર વ્યાપક હવાથી ચૌદ રાજલોકપ્રમાણ છે, અસંખ્ય પ્રદેશી છે; ભૂત, ભવિષ્ય ને વર્તમાન એમ ત્રણે કાળમાં કાયમ રહેનાર શાશ્વત પદાર્થ છે અને બને દુધ ને સાકરની જેમ મળીને રહેલ છે. તે બન્નેના ત્રણ ત્રણ ભેદ છે. ૧ સ્કંધ ૨ દેશ ને ૩ પ્રદેશ.
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨. અજીવતત્વ
આકાશાસ્તિકાયનું સ્વરૂપ.
૧૩૫
મસ્તિકાય
મન વગેરેના
સી સજ્જ
ધમસ્તિક ને અધમસ્તિકાયની ઉપકારિતા.
ભાષા, ઉશ્વાસ ને મન વગેરેના પુકલનું ગ્રહણ તથા વિસર્જન, તેમજ કાયાગ આદિથી થતી સકલ ચલક્રિયાઓમાં ધર્માસ્તિકાયનો ઉપકાર છે, અને બેસવામાંઉભા રહેવામાં, તથા ચિત્તની સ્થિરતા વગેરે સ્થિર ક્રિયાઓમાં અધર્માસ્તિકાય ઉપકારક છે. - આકાશાસ્તિકાય છે અને પુકાને અવકાશ (=આશ્રય) આપનાર દ્રવ્ય. આ લોક, અનંતાનંત છે. અને અનંતાનંત પુકથી ભરેલું છે. આકાશાસ્તિકાય દ્રવ્ય હોવાથી આ સઘળી વસ્તુઓ એક બીજાને બાધા ન થાય, અર્થાત્ હરક્ત ન આવે તેવી રીતે રહી શકે છે. આકાશાસ્તિકાયનો એવો સ્વભાવ છે કે, તે તમામ વસ્તુઓને પિતામાં સમાવી દે છે. ધર્માસ્તિકાય તેમજ અધમસ્તિકાયને પણ આકાશા, અવકાશ આપે છે. આ દ્રવ્ય જે ન હોય તે નિરાબાધપણે આ સઘળી વસ્તુઓ રહી શકે નહિં. આ આકાશાસ્તિકાય લેકાલેકવ્યાપી, અનંત પ્રદેશી, વર્ણ, ગંધ, રસ ને સ્પર્શ રહિત, અરૂપી તેમજ ત્રિકાળવદ્વિ–શાશ્વત દ્રવ્ય છે. આ આકાશદ્રવ્ય લોકાકાશ ને અલોકાકાશ એમ બે પ્રકારે છે. ધર્માસ્તિકાય તથા અધર્માસ્તિકાય જેટલા આકાશમાં રહેલ છે તેટલા આકાશનું નામ “કાકાશ”
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવ – પ્રકરણ.
અને તે સિવાયનું “અલકાકાશ” કહેવાય છે. કાકાશ ૧૪ રાજલક પ્રમાણ ને અસંખ્ય યોજનવાળું છે. વળી પગ પહોળા કરીને કેડે હાથ દઈને ઉભેલા પુરૂષના આકારે લોકાકાશ છે અને પોલા ગાળા સરખું અલકાકાશ છે. કારણકે, તેમાં લોકાકાશ જેટલું પિલાણ છે અને કાકાશની ગડદમ અનઃ અલકાકાશ છે અલકમાં ફક્ત એક આકાશદ્રવ્ય જ છે અને લોકાકાશમાં સકલ દ્રવ્ય છે.
કાકાશમાં ધર્માસ્તિકાયને અધર્માસ્તિકાય હેવાથી છે તેમજ પુકલે છુટથી ગમનાગમનાદિ કરી શકે છે, પરંતુ ઇંદ્ર જેવા સમર્થ દેવે પણ પિતાના હાથપગને એક અંશ પણ અલેકમાં પેસારી શક્તા નથી, લકને અંત આવે ત્યાં જ શક્તિ કુંતિ બની જાય છે, કારણકે અલકમાં ધર્મા કે અધર્મા નથી, અને તેથીજ મુક્ત આત્માઓ પણ લેકના અગ્રભાગે જઈને ત્યાંજ થંભી જાય છે.
પુલાસ્તિકાય મળવાને વિખરવાના સ્વભાવવળું પરમાણુ, દ્ધિપ્રદેશ સ્કંધ, ત્રિપ્રદેશ સ્કંધ યાવત્ સંખ્યાત અસંખ્યાત કે અનંત પરમાણુઓના બનેલા સ્કંધરૂપ; વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ, શબ્દ ને રૂપવાળું; અને જીવને પોલિક સુખ દુઃખાદિ આપવાને સ્વ
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨. અજીવતત્વ પુણલાસ્તિકાયનું સ્વરૂપ.
૧૩૭
ભાવવાળું કલાસ્તિકાય દ્રવ્ય છે. તેના સ્કંધ, દેશ, પ્રદેશ અને પરમાણુ એમ ચાર ભેદ છે
(પુદુ=પૂર, ગલગલન. અર્થાત્ પૂરણ ને ગલન જેમાં થાય તે “પુકલ કહેવાય. પૂરણ=પૂરાવું યા મળવું અને ગલન=ગળવું, ઝરવું, વિખરાઈ જવું યા છુટા પડવું.)
સ્કંધ=આખો ભાગ. અથવા કઈ પણ દ્રવ્યને પ્રદેશવાળ કે અવયવોવાળે જે સંપૂર્ણ ભાગ તે “સ્કંધ કહેવાય.
જેમકે - ચૌદ રાજલોપ્રમાણ અખંડ જે ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાય દ્રવ્ય, તે ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાયને સ્કંધ કહેવાય; તથા કલેકપ્રમાણ અખંડ જે આકાશાસ્તિકાય દ્રવ્ય તે આકાશાસ્તિકાયને સ્કંધ કહેવાય. આ બધા દ્રવ્યોના સ્કંધ પ્રદેશના સમૂહરૂપ છે. બે પરમાણુના બનેલા સ્ક, ત્રણ પરમાયુના બનેલા સ્કંધે, એમ એક એક વધારતાં યાવત્ અનંત અને અનંતાનંત પરમાણુ સુધીના બનેલા પુલાસ્તિકાયના પરમાણુરૂપ અવયવવાળા અનંતા સ્કંધે છે. જગતમાં એવા પ્રકારની કઈ વસ્તુ નથી કે- જેને સંગ થવાથી જીવ, ધર્મ, અધર્મ કે આકાશ પિકી કેઇની પણ ઉત્પત્તિ થાય. કારણકે એ ચારે અસંખ્ય કે અનંતપ્રદેશી અખંડ દ્રવ્ય છે.
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્વ પ્રકરણ.
એ દ્રવ્ય કદાપિ ઉત્પન્ન થયાં નથી, એટલે તેઓને નાશ પણ થવાનો નથી. જીવ, ધર્મ, અધર્મ અને કાકાશ અસંખ્યપ્રદેશી છે અને અલકાકાશ અનંતપ્રદેશ છે એમ જે કહેવાય છે તેમાં અસંખ્ય કે અનંતપ્રદેશો ક૯૫નાએ છે. કેવળજ્ઞાન વડે પણ જેના બે ભાગ ન થઈ શકે તેવા તેઓના સૂક્ષ્મ
1 અહિં કહેવાને સાર એ છે કે– બુદ્ધિથી એના સૂક્ષ્મતમ અંશોની કલ્પના કરતાં તેટલી સંખ્યા આવે છે, માટે જીવ, ધર્મ, અધમ અને કાકાશ અસંખ્યપ્રદેશ અને અકાકાશ અન તપ્રદેશી કહેવાય છે, પરંતુ અસંખ્ય કે અનંત જુદા જુદા પ્રદેશો મળીને તે થયેલ છે માટે તે અસંખ્યપ્રદેશી કે અનંતપ્રદેશી કહેવાય છે એમ નથી. જેમ ચાર હાથની પત્થરની અખંડ શિલા હોય, તેને બુદ્ધિથી ચાર હાથ પ્રમાણની કલ્પીને કહી શકાય છે, પરંતુ એક એક હાથના ચાર ટુકડા ભેગા કરીને કરેલ છે, એવો તેને અર્થ નથી આ વાત ધર્મ અધર્મ આકાશ ને જીવમાં પણ સમજવાની છે. પુલારિતકાય તે સંખ્યાત અસંખ્યાત કે અનંતા અંશથી–પરમાણુથી બનેલ છે, માટે તે સંખ્યાતપ્રદેશી અસંખ્યાતપ્રદેશી કે અનંતપ્રદેશી સ્કંધ કહેવાય છે. ફરક એટલો છે કે – આ અંશ સ્કંધસબંદ્ધ હોય ત્યારે પ્રદેશ કહેવાય છે અને છુટો પડે ત્યારે પરમાણુ કહેવાય છે. ધર્મ અધર્મ આકાશ ને જીવના સૂક્ષ્મતમ અવિભાજ્ય અંશે
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧. અવત
૨. અજીવતા પલાસ્તિકાયનું સ્વરૂપ. ૧૩૯ અંશે બુદ્ધિથી કલ્પી શકાય છે. પુલમાં તેમ નથી, તેના છુટા પરમાણુઓ છે. બે પરમાણુને સંગ થવાથી બે પરમાણુના બનેલા અનંતા ઔધે છે, એવી રીતે ત્રણ, ચાર, સંખ્યાત, અસંખ્યાત, અનંત તેમજ અનંતાન ત પરમાણુઓને સંયોગ થવાથી બનેલા દરેકની અનંતા અનંતા સ્કંધે છે, વળી એ સ્કંધમાં નવા પરમાણુઓના મળવાથી અને પહેલાના પરમાણુઓના વિખરાવાથી-છૂટા પડી જવાથી, વધઘટ પણ થયા કરે છે. કેઈ વખત એ સ્કંધે તદ્દન વિખરાઈ પણ જાય છે, એટલે કે પુકલેના સ્કંધે ઉત્પન્ન થાય છે અને નાશ પણ પામે છે, અને તેથી જ “પુલના મળવાથી જે પુષ્ટ થાય અને જુદા પડવાથી જે ક્ષીણ થાય તે સ્કંધ કહેવાય” એ સ્કંધને અર્થ પલાસ્તિકાયમાં જ ઘટી શકે છે.
આપણે જે સ્કંધે નિહાળી શકીએ છીએ તે અનંત પરમાણુઓના બાદર (= સ્કૂલ) સ્કંધે છે. કારણ કે- એક પરમાણુથી માંડીને અસંખ્ય પરમાશુઓના છે તથા અનંત પરમાણુઓના સૂકમ(પરિણામી) રક ધોને ચર્મચક્ષુ ગ્રહણ કરી શકતી નથીનિહાળી શકતી નથી, ફક્ત બાદર પરિણામવાળા પ્રદેશે તેનાથી છુટા પડતા નથી, માટે તે પ્રદેશ જ કહેવાય છે પણ પરમાણુ કહેવાતા નથી.
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્વ પ્રકરણ.
અનંત પરમાણુના સ્કંધને જ નિહાળી શકે છે.
દેશ=સ્કંધની સાથે સંબંધવાળે કપેલે (બુદ્ધિથી ધારેલ) અમુક ભાગ જેમકે ધમસ્તિકાયને અમુક પ્રમાણ ક૯પેલા જે ભાગ તે ધર્માસ્તિકાયને દેશ કહેવાય. એ રીતે દરેક દ્રવ્યને અમુક પ્રમાણને કપેલ જે ભાગ તે દેશ કહેવાય. સ્કંધની સાથેના સંબંધવાળે કપેલો અમુક ભાગ દેશ કહેવાતો હોવાથી દેશનું પ્રમાણ અનિયત છે, કારણ કે તે કલ્પના કરનાર ઉપર આધાર રાખે છે.
પ્રદેશ= વસ્તુને છેલી કેટીને ઝીણામાં ઝીણો વસ્તુસંબદ્ધ ભાગ. અથવા સર્વજ્ઞના જ્ઞાનરૂપી આરિસામાં પણ જેને “આ ભાગ કે આ ભાગ” એ ભાસ ન થાય તે સ્કંધની સાથે મળેલો સ્કંધને અવિભાજ્ય સૂક્ષ્મતમ જે અંશ તે પ્રદેશ” કહેવાય છે. જીવાસ્તિકાય, ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય ને લેકકાશાસ્તિકાયના અસંખ્ય પ્રદેશ છે અને એ ચારેયના પ્રદેશ સરખા છે. આકાશાસ્તિકાયના અનંતા પ્રદેશ છે અને કલાસ્તિકાયના પ્રદેશે અનિયત છે; કારણ કે- સંખ્યાતા અસંખ્યાતા તેમજ અનંતા પ્રદેશો પણ પુકેલાસ્તિકાયને હેય છે. સ્કંધના સૂક્ષ્મતમ અવયવપપ્રદેશ છે, માટે તેને સ્કંધની સાથે નિયત સંબંધ છે.
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુ×લાતિકાયનું સ્વરૂપ.
૧૪૧
પરમાણુ= (પરમ=અત્યંત સૂક્ષ્મ, અણુ=અંશ). કેવળજ્ઞાનીની ષ્ટિએ પણ જેના બે ભાગ ન થઈ શકે તેવા, સ્કંધથી છૂટા પડેલા અત્યંત સૂક્ષ્મ અંશ. પરમાણુ અને પ્રદેશમાં તફાવત— જોકે પ્રદેશ અને પરમાણુનું કદ સરખું છે, છતાં પ્રદેશ જ્યારે સ્કંધ સાથે સબંધ ધરાવે છે ત્યારે પરમાણુ સ્કંધથી ન્યારા છે,– સ્કંધ સાથે સમૃધ રાખતા નથી. એટલે કે– પરમાણુ એ પુલસ્તિકાયના સ્કંધથી છુટા પડેલે છેલ્લી કેટીને ઝીણામાં ઝીણા અવયવ-અંશ યા વિભાગ છે અને પ્રદેશ એ સ્કંધ સંબદ્ધ સૂક્ષ્મતમ વિભાગ છે.
૨. અવતત્ત્વ.
-
મૈં પરમાણુ એ નિત્ય તેમજ સૂક્ષ્મતમ પુદ્ગલદ્રવ્ય છે. જે દરેક પૌદગ્લિક કાતુ અંતિમ કારણ છે. જેમાં કાઇ પણ એક વષ્ણુ, એક રસ, એક ગંધ તે અવિરાધો એ સ્પર્શી હાય છે. વળી જે કાથી જાણી શકાય છે. વાસ્તવિક દૃષ્ટિએ તે પરમાણુ જ પુદ્ગલદ્રવ્ય છે અને સ્ક ંધ દેશ ને પ્રશ તા,– પુદ્ગલપરમાણુના વિકાર પજ છે; કારણકે- ધર્મો અધર્મા॰ આકાશા પુદ્ગલાં જીવા ને કાળરૂપ છ દ્રબ્યા પૈકી, જીવા૦ અને પુદ્ગલા એ એ દ્રવ્યે। વિભાવસ્વભાવિક છે, તેમાં દેવત્વ-મનુષ્યત્વ વગેરે જીવના અને કંધ-દેશ-પ્રદેશ એ પુદ્ગલનાં વિભાવ સ્વભાવેા છે. માટે તત્ત્વતઃ પરમાણુ એજ પુદ્ગલ છે અને રકધ દેશ ને પ્રદેશ । ઉપચારથી (ગ્વહારથી) પુદ્ગલ કહેવાય છે.
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨
પદ્યાનુવાદ વિવેચનાદિયુત નવતત્વ પ્રકરણ
----
-
—
પ્રન– પુલાસ્તિકાયને પરમાણુરૂ૫ ચોથ ભેદ માને છે, તે ધર્મ-અધર્મ–આકાશ ને જવાસ્તિકાયને પરમાણુ૫ ચોથે ભેદ કેમ નથી માનતા ?
ઉત્તર– પરમાણુ એ ભેદ પુકલાસ્તિકાયને જ છે, કારણકે તેના છુટા પરમ-આણુઓ પણ જગતમાં અનંતા છે, તેમજ સ્કોમાંથી અનંતા છુટા પણ પડે છે. જીવ, ધર્મ અધમ ને આકાશ પિકી કોઈના પ્રદેશે કદાપિ છુટા પડતા નથી, તેથી તેઓને પરમાણુ એ (ચ) ભેદ મનાતું નથી. કારણ કે જીવ, ધર્મ, અધમ, ને આકાશ એ ચાર દ્રવ્ય એવાજ પ્રકારના કેઈ પરમાણુઓને સંગ થવાથી બનેલા નથી, પરંતુ ત્રણે કાળમાં એક પ્રદેશ પણ જેમાંથી છુટો ન પડી શકે તેવા શાશ્વત સંબંધવાળા અખંડ દ્રવ્ય છે. જે એવાજ પ્રકારના સ્વયેગ્ય પરમાણુઓના સમૂહથી બનેલા હોય તેમાંથી જ પ્રદેશે છુટા પડી શકે છે, યાવત્ તે સમૂહ-સ્કંધ સપૂર્ણપણે વિખરાઈ પણ જાય છે. પરમાણુ એ ભેદ પણ તે પુલ)ને જ સંભવે છે, અને તેથી જ પુલાસ્તિકાયના ચાર ભેદ મનાય છે, અને જીવ ધમ અધમ ને આકાશ એ ચારના ત્રણ ત્રણ ભેદ મનાય છે પરંતુ પરમાણુરૂપ ચા ભેદ મનાતું નથી.
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
અવતત્ત્વ.
કાળનું સ્વરૂપ.
ફાળ=નવીન વસ્તુને જીણુ કરવાના સ્વભાવવાળુ દ્રવ્ય. ભૂતકાળના નાશ થયેલ હેાવાથી અને ભવિષ્યકાળ ઉત્પન્ન થયેલ નહિં હાવાથી, વમાન એક સમયરૂપ કાળ છે, તેથીજ તેના સ્કંધ દેશ અને પ્રદેશરૂપ ભેદે થઈ શકતા નથી. વળી પ્રદેશેા નહિં હાવાથી અસ્તિકાય પણ કહી શકાતા નથી.અહિં અસ્તિકાય એટલે પ્રદેશના સમૂહ એ અથ છે.
કાળ શા માટે માનવા જોઇએ ?
૧૪૩
વત્તના, ક્રિયા, પરિણામ અને પરાપરત્વમાં કાળ(દ્રવ્ય) કારણ છે, માટે કાળ માનવા જોઈએ. વના= દરેક દ્રવ્યનું ( સાદિ—સાંત આદિ ભાંગે ) પેાતપેાતાના સ્વરૂપમાં રહેવું તે.
ક્રિયા= પદાર્થોની થયેલી, થતી અને થવારૂપ ચેષ્ટા યા પ્રવ્રુત્તિ.
પરિણામ= નવીનતા ને જીણુ તાત્તિરૂપે જે - પાંતર થવું તે. આ રૂપાંતર ( એટલે પરિણમન ) પ્રયાગ, વિસસા ને મિશ્રસાથી થાય છે. પ્રયાગ= જીવપ્રયત્ન. વિસ્રસા=સ્વભાવ. મિઅસા=ઉભય. અર્થાત્ પ્રયત્નથી, સ્વભાવથી અથવા પ્રયત્ન—સ્વભાવ ઉભયથી વ્યમાં જે નવીનતા કે જીણુતાદિ પિરણમન થાય છે, એટલે કે નવાપણું કે જીનાપણું વગેરે રૂપાંતર થાય છે, તે પરિણામ કહેવાય છે. જેમકે
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્વ પ્રકરણ.
જીવના પ્રયત્નથી થયેલ શરીર વગેરેનો જે પરિણામ તે પ્રયોગપરિણામ કહેવાય. જીવના પ્રાગ શિવાય ફક્ત અછવદ્રવ્યના સહજરીતે થતા પરમાણુક, ઈન્દ્રધનુષ તથા વાદળાં વગેરે વિશ્વસાપરિણામ કહેવાય, અને પ્રયાગ તેમજ વિસા વડે જીવન સહિત અછવદ્રવ્યને જે પરિણામ તે મિશ્રપરિણામ કહેવાય. જેમકે-મૃતદેહ, વગેરે.
પરત્વાપરત્વ આ પહેલાં થયેલ છે, આ પછી થયેલ છે, અથવા આ નાનું છે, આ માટે છે, એ વ્યવહાર જેનાથી થાય તે.
દ્રવ્યના ઉપર્યુક્ત વર્તાનાદિ પર્યાયે “કાળ” શબ્દથી વ્યવહરાય છે–કહેવાય છે વળી કાળદ્રવ્ય હોવાથી જ દ્રવ્યની વ7ના વગેરે ઘટી શકે છે, માટે કાળ નામનો પદાર્થ માન જોઈએ.
કાળના મુખ્ય બે ભેદ છે-૧. નૈઋયિક કાળા અને ૨ વ્યાવહારિક અર્થાત વ્યવહાર કાળી.
ક કાળના સંબંધમાં અનેક પ્રકારના વિચારે શાસ્ત્રમાં મળે છે, જે “કાલિકપ્રકાશ નામના ગ્રંથમાં સંગ્રહિત છે. અહિં ફક્ત અતિસંક્ષિપ્ત સાર પ્રસંગોપાત્ત કહીએ છીએ
કરવભાવથી ચંદ્ર સૂર્ય આદિ તિશ્ચક મનુષ્યક્ષેત્રમાં ફરે છે અને તેની ગતિથી કાળના ભેદે પડે છે. આ બાબતમાં કેટલાક આચાર્યો એમ માને છે કે, “વાદિ દ્રવ્યના વર્તન નાદિ પર્યાયો એ કાળ છે, પરંતુ તે(પર્યાય )થી કાળ
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨. અજીવતત્વ.
કાળનું સ્વરૂ૫.
૧૪૫
નૈશ્ચચિકકાળ સમયરૂ૫ છે, અને સૂર્યની ગતિથી આવલી, મુહૂર્ત વગેરે જે કાળના વિભાગે મનાય
નામનુ જુદુ દ્રવ્ય નથી. વસ્તુતઃ કાળ એ દ્રવ્ય નથી પરંતુ વર્તાનાદિ પર્યાયસ્વરૂપ છે, છતાં પર્યાને દ્રવ્યથી કથંચિત અભેદ હોવાથી વર્તનાદિપર્યામાં કાળનો દ્રવ્ય તરીકે આરેપ કરીને કાળને દ્રવ્ય કહેવામાં આવે છે.
કાળના મુખ્ય બે ભેદ છે- નિશ્ચયિકાળને વ્યવહારમાળ. નૈ કિ કાળની માન્યતામાં બે મતભેદ છે. તેમાં પ્રથમ મત એ છે કે – નૈઋયિક કાળ દ્રવ્યોના વર્તાનાદિ પર્યાય સ્વરૂપ હાવાથી, છવદ્રવ્યના વર્તાનાદિપર્યાયરૂપ જે કાળ તે છવ ગણય; અને અજીવ દ્રવ્યોની વર્તાનાદિ પર્યાયરૂપકાળ અછવ ગણાય. આ રીતે કાળદ્રવ્ય છે કે જીવાજીવ સ્વરૂપ છે, છતાં પણ છવદ્રવ્ય કરતાં અછવદ્રવ્ય અનંતગુણ હોવાથી બહુલતાની અપેક્ષાએ કાળને સામાન્યતઃ “અછવ' ગણેલ છે.આ નિશ્ચયિકકાળ કલેકવ્યાપ્ત છે અને સમય, મુહૂર્ત આદિપ જે વ્યવહાર કાળ તે અઢીદીપપ્રમાણ મનુષ્યક્ષેત્રમાં જ છે.
બીજો મત એ છે કે, -(જુસૂત્રનયની અપેક્ષાએ) વર્તમાન એક સમયપનૈક્ષયિક કાળ છે. કારણ કે ભૂતકાળ પસાર થયેલ હોવાથી અને ભવિષ્યકાળ આવેલ નહિં હોવાથી ભૂત-ભવિષ્ય બને અવિદ્યમાન છે, માટે વિદ્યમાન વર્તમાન કાળ તે નૈઋયિકકાળ કહી શકાય. કાલલોક–પ્રકાશમાં પણ આજ વાત છે. જુઓ –
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્વ પ્રકરણ
છે, તે વ્યાવહારિક કાળ છે. (વ્યવહાર કાળનું સ્વરૂપ ૧૨ મી ને ૧૩ મી ગાથાથી જાણવું).
–“વર્તમાનઃ પુનર્વ-માનામામ: असौ नश्चयिकः सर्वोऽप्यन्यस्तु व्यावहारिकः ॥१॥
અથર–વિદ્યમાન એક સમયરૂપ જે વર્તમાનકાળ તે નૈઋયિક કાળ છે અને બાકીનો બીજો બધા (આવલિકામુદ્દત, દિવસ, પક્ષ, માસ, વર્ષ આદિરૂ૫) વ્યાવહારિકકાળ છે.
આ કાળની બાબતમાં કલિકાલસર્વજ્ઞ ભગવાન હેમચંદ્રસૂરી મહારાજ શાસ્ત્રમાં નીચે મુજબ જણાવે છે-“કાકાશના પ્રદેશમાં રહેલા અને પદાર્થોની પરિવર્તન (=નવપુરાણુતાને માટે. ભિન્ન એવા જે કાળના પરમાણુઓ તે મુખ્યકાળ (નિશ્ચયકાળ) કહેવાય છે, અને જોતિષશાસ્ત્રમાં જેનું પ્રમાણ સમય ઇત્યાદિ કહેવાય છે, તેને કાળવેત્તાઓએ (સર્વાએ) વ્યાવહારિકકાળ માનેલ છે. વળી ત્રણ ભુવનમાં જે આ પદાર્થો નવા-જુનાપણે પરિવર્તન પામે છે, તે કાળનું જ ચેષ્ટિત =કાર્ય) છે. તથા કાળની ક્રીડાવડે વિટંબણ પામેલા પદાર્થો એટલે કે- કાળના પ્રતાપે પદાર્થો વર્તામાન હોય તે અતીતપણું પામે છે અને ભવિષ્યકાળમાં થનારા પદાર્થો (પણ કાળાંતરે) વર્તમાનપણે પામે છે.” માટે કાળ નામનો પદાર્થ માનવો જોઈએ.
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨. અજીવતત્વ. કાળનું સ્વરૂપ.
૧૪૭
આ પ્રમાણે ધર્માસ્તિકાય અધર્માસ્તિકાય અને આકાશાસ્તિકાય એ ત્રણેના સ્ક ંધ દેશ અને પ્રદેશ એમ ત્રણ ત્રણ ભેદ થવાથી કુલ નવ ભેદ થાય છે. કાળના એકજ ભેદ છે અને પુકલાસ્તિકાયના સ્કંધ દેશ, પ્રદેશ અને પરમાણુ એમ ચાર ભેદ થાય છે. એ રીતે અજીવતત્ત્વના (૯+૧+૪=૧૪) કુલ ચૌદ ભેદ થાય છે.
ઉક્ત અજીવતત્ત્વના ૧૪ ભેદમાં ૧.ધર્માસ્તિકાય ૨.અધર્માસ્તિકાય, ૩.આકાશાસ્તિકાય, ૪.પુલાસ્તિકાય, ૫ જીવાસ્તિકાય ને ૬. કાળ એ છ ચે (=પદાર્થો) મુખ્ય છે. તેમાં શરૂઆતના પાંચ અ સ્તિકાયા છે અને છઠ્ઠા કાળના અસ્તિકાય નથી. કારણકે તેમાં અસ્તિકાયના (પ્રદેશેાના સમૂહપ) પારિભાષિક અર્થ ઘટતા નથી, તેથી સિદ્ધાન્તમાં પણ ‘પ’ચાસ્તિકાય’ શબ્દ પ્રસિદ્ધિ પામેલ છે,
ઉક્ત છ દ્રવ્યેામાં અજીવદ્રવ્યે પાંચ છે અને જીવાસ્તિકાય એ જીવદ્રવ્ય છે.
પ્રશ્નન જીવાસ્તિકાય જીવદ્રવ્ય છે, તે તેને અજીવતત્ત્વના પ્રકરણમાં કેમ લીધું?
ઉત્તર- અસ્તિકાયના સાધમ્યથી, એટલે કે ધમ, અધમ, આકાશ ને પુલ એ ચારની સાથે પાંચમા જીવને પણ અસ્તિકાય તરીકે અહિં લીધેલ છે.
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮ પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતવ પ્રકરણ.
દ્રવ્યનાં લક્ષણ– (૧) ઉત્પાદ, વ્યય ને ધ્રુવ એ ત્રણે સમયે સમયે જેમાં ઘટી શકતાં હોય તે દ્રવ્ય” કહેવાય, અથવા (૨) ગુણ અને પર્યાયવાળું હોય તે દ્રય કહેવાય.
–પ્રથમ દ્રવ્યલક્ષણની ઘટના– ઉત્પાદ= તે તે પર્યાયની ઉત્પત્તિ, વ્યયઃજુના પર્યાયનો નાશ. અને પ્રવ=મૂળતત્ત્વ યાને વસ્તુ સ્થિરતા. દાખલા તરીકે,– એક મનુષ્ય મરીને દેવ થ, તેમાં મનુષ્ય પર્યાયને નાશ, દેવપર્યાયની ઉત્પત્તિ અને બનેમાં મૂળતત્ત્વરૂપ આત્માની સ્થિરતા હોવાથી આત્મા એ દ્રવ્ય છે. એ પ્રમાણે ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય અને પકલાસ્તિકાયમાં પણ ઘટાવી લેવું. કાળ એ વત માન સ્વરૂપ હોવાથી તેમાં ઉપરના ઉત્પાદાદિ ત્રણે ઘટી શકશે નહિ; કારણ કે- કાળ એ મુખ્ય દ્રવ્ય સ્વરૂપ નથી, પરંતુ જીવ અને અજીવના વત્તનાદિ પર્યાયસ્વરૂપ છે, અને તેથી જ જીવ ને અજીવના પર્યાયરૂપ કાળ કહેવાય છે. પર્યાયે દ્રવ્યથી અભિન હોવાથી (અથવા પર્યાયનયની અપક્ષાએ મુખ્ય પર્યાય હોવાથી) પર્યાયમાં દ્રવ્યને આરોપ કરીને કાળને દ્રવ્ય કહેલ છે.
૨. દ્રવ્યનું લક્ષણ- ગુણ અને પર્યાયવાળું જે હોય તે દ્રવ્ય કહેવાય છે.
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨. અજીવતત્વ ૬ દ્રવ્યોમાં દ્રવાદિ ૬ માગણું. ૧૪૯
બીજા દ્રવ્યલક્ષણની ઘટના– ગુણ= દ્રવ્ય જ્યાં સુધી છે ત્યાં સુધી દ્રવ્યની સાથે કાયમ રહેનાર ધર્મ. જેમકે- આત્માની સાથે કાયમ રહેનારા જ્ઞાનાદિધર્મો એ આત્માના ગુણો કહેવાય.
પર્યાય = અનુકમે થનારી દ્રવ્યની ભિન્ન ભિન્ન અવસ્થાઓ જેમકે,– આત્માની મનુષ્ય ને દેવ વગેરે ભિન્ન ભિન્ન અવસ્થાઓ તે આત્માના પર્યાય કહેવાય.
૬ દ્રવ્યોમાં દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવ ગુણ . અને સંસ્થાન (આકૃતિ).
૧. ધર્માસ્તિકાય દ્રવ્ય- દ્રવ્ય (=સંખ્યા)થી એક છે, ક્ષેત્રથી–સંપૂર્ણ લેકાકાશપ્રમાણ છે, કાળથીઅનાદિ અનંત છે, ભાવથી– વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ અને શબ્દ રહિત અરૂપી છે, ગુણથી– ગતિસહાયક ગુણયુક્ત છે, અને સંસ્થાનથી- કાકૃતિ તુલ્ય છે, અર્થાત્ વજાકારે રહેલા કાકાશ સરખા આકાર યુક્ત છે.
૨. અધર્માસ્તિકાય દ્રવ્ય– ગુણથી- સ્થિતિ સહાયક ગુણયુકત છે. બાકી બધું ધમસ્તિકાયની જેમ સમજવું.
૩. આકાશાસ્તિકાય દ્રવ્ય– દ્રવ્યથી એક છે, ક્ષેત્રથી– લોકાલોકપ્રમાણ છે, કાળથી– અનાદિ અનંત છે, ભાવથી– વર્ણાદિ રહિત હોવાથી અરૂપી છે, ગુણથી– અવકાશદાન ગુણયુક્ત છે. અને સંસ્થાનથી ઘન અને નક્કર ગોળાના આકારે છે.
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦ પદ્યાનુવાદ-વિવેચનારિયુત નવતત્વ પ્રકરણ
જ. પુલ અને પુલારિતકા – દ્રવ્હી
અનંત છે, ક્ષેત્રથી– સમગ્ર લોકપ્રમાણ છે, કાળથી– અનાદિ અનંત છે, ભાવથી- વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ, અને શબ્દસહિત રૂપી છે, ગુણથીપુરણુ-ગલન સ્વભાવ (તેમજ વિવિધ પરિણામ) યુક્ત છે, અને સંસ્થાનથી– પરિમંડલ વગેરે પાંચ જાતની આકૃતિવંત છે. (જેમકે-પરિમંડળ=બંગડી જેવું ગોળ, વર્તલ થાળી કે ગેળા જેવું ગેળ, ત્રિકોણ= ત્રણ ખુણાવાળું, ચતુરસ= ચાર ખુણાવાળું ને દીર્ઘ =લાંબુ).
૫. જીવાસ્તિકાયો– દ્રવ્યથી– અનંત, ક્ષેત્રથીસમગ્ર લેકપ્રમાણ, કાળથી– અનાદિ અનંત, ભાવથીએક જીવની અપેક્ષાએ જઘન્ય અંગુલને અસંખ્યાતમે ભાગ, અને ઉત્કૃષ્ટથી એક કે અનેક જીવની અપેક્ષાએ વોદિ રહિત અરૂપી, ગુણથી–જ્ઞાન દર્શનાદિ ગુણયુક્ત તથા સંસ્થાનથી– શરીર સરખી વિવિધ આકૃતિરૂપ છે.
દ. કાળ દ્રવ્યદ્રવ્યથી અનંત, ક્ષેત્રથી– અઢી દ્વિીપ પ્રમાણ, કાળથી–અનાદિ અનંત, ભાવથી વણાદિ રહિત અરૂપી. અને ગુણથી– વર્તાનાદિ પર્યાયરૂપ છે. અને સંસ્થાનથી રહિત કાળ છે, અર્થાત કાળને આકાર નથી.
* અંચિત માર્કંધની અપેક્ષાએ અથવા સમગ્ર પુગલ સમૂહની અપેક્ષાએ ઉક્ત કથન છે.
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬ દ્રવ્યમાં દ્રવ્યાદિક ૬ માર્ગણાનું યંત્ર. દ્રવ્યોનાં નામ દ્રવ્યથી | ક્ષેત્રથી કાળથી | ભાવથી
| ગુણથી
સંસ્થાન
ધમતિ કાય ૧
ialtek
અનાદિઅનંત.
અપી | ગતિ
લોકાકાશ
સહાયક.
અધર્માસ્તિી કાય.
૧
સ્થિતિસહાયક
દ
૧૪ { લેકી- | રાજલોક લોક- | રાજલક પ્રિમાણુ. પ્રમાણ
આકાશાસ્તિકાય.
અવકાશ ! ઘોલક દાયક.
પુલાતિ- અનત
રૂપી
પૂરણ ગલન મંડલાદિ સ્વભાવી. | પાંચ
કાય .
જીવાસ્તિ ! અનન્ત કાય
આપી | જ્ઞાનાદિ. | દેહાકાર
-
- -
કાળ.
અનન્ત અઢી કીપ | | પ્રમાણ |
,
વર્તાનાદિ.
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
અજીવ તત્ત્વના ૧૪ ભેદને કે
-
-
-
-
૧ ધર્માસ્તિકાય-(કંધ). | ૭. આકાશાસ્તિકાય (સ્કંધ) ૨. ધર્માસ્તિકાય-દેશ. ૮. આકાશાસ્તિકાયદેશ, 8. ધર્માસ્તિકાય–પ્રદેશ | ૯. આકાશાસ્તિકાય-પ્રદેશ
-
-
-
પર
૧૩. પુલ પરમાણુ
૪. અધર્માસ્તિકાય-(કંધ) | ૧૦. લ સ્કંધ. ૫ અધર્માસ્તિકાય-દેશ. | ૧૧. પુલ દેશ.
૧૪. કાળ.
૬. અધર્માસ્તિકાય-પ્રદેશ. [ ૧૨. પુલ પ્રદેશ
|| ૮ | ૯ | ૧૦ | આઠમી, નવમી ને દશમી ગાથાનું વિવેચન સંપૂર્ણ
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨. અજીવતત્ત્વ. પુલનાં પરિણામ ને લક્ષણ. ૧૫૩
मूल- सइंधयार उज्जोअ, पभा छायातवेहि अ ।
घण्ण-गंध-रसा फासा-पुग्गलाणं तु लक्खणं ॥११॥ અથ-શબ્દ, અંધકાર, ઉદ્યોત- ચંદ્રાદિને પ્રકાશ, પ્રભા- રત્નાદિકની કાંતિ, છાયા- પ્રતિબિંબ,અને આતપ તડકો એ પલેને પરિણામ છે. વર્ણ, ગંધ, રસ ને સ્પર્શ એ પુકલેનું સામાન્ય લક્ષણ છે. (૧૧)
પદ્યાનુવાદ – (પુલના. પરિણામે, પુલનું લક્ષણ અને સમયની વ્યાખ્યા) પુકલસ્વરૂપી શબ્દ ને, અંધકાર ને ઉદ્યોત છે, જાણે પ્રભા છાયા અને, તડકે જ પુકલરૂપ છે; સામાન્ય લક્ષણ પુલનું, વર્ણ ગંધ રસ સ્પર્શ એ, સમય છે અવિભાજ્ય કાળ જ, કેવળની દ્રષ્ટિએ (૧૨).
હવે પુલના પરિણામ અને લક્ષણ કહે છે– શબ્દ નાદ-ધ્વનિ-સ્વર-સુર કે અવાજ. શ્રાનેંદ્રિયનો જે વિષય હોય તે, અથવા કોંક્રિયથી-કાનથી જે જાણી શકાય તે “શબ્દ કહેવાય.
શબ્દના પ્રકારે શબ્દના મુખ્ય ત્રણ પ્રકાર છે. ૧ સચિન, ૨ અચિત્ત અને ૩ મિશ્ર. સચિત્ત શબ્દ=જીવવડે મુખદ્વારા ઉચારાતે શબ્દ.
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિદ્યુત નવતત્ત્વ પ્રકરણ.
અચિત્તશબ્દ-પત્થર વગેરે અજીવ પદાર્થોના પરસ્પર અથડાવાથી થયેલ શબ્દ
મિશ્રશબ્દ= જીવ પ્રયત્નથી વગાડાતાં તબલાં, નગારાં ઢોલ, ઘંટ તથા વાજીંત્રાદિના શબ્દ
૧૫૪
અથવા શુભ-અશુભ ભેદથી તથા વ્યક્ત-અવ્યક્ત ભેદથી શબ્દ એ પ્રકારના છે.
શુભશબ્દ=રાહુ’સ, પેાપટ, કાયલ કે મેર વગેરેના શબ્દની જેમ, જે શબ્દ સાંભળીને કાનને આહલાદ આનંદ ઉત્પન્ન થાય તે.
અશુભશબ્દ=ગધેડા કે ઉંટ વગેરેના શબ્દની જેમ, જે શબ્દ સાંભળીને કણ કટુ લાગવાથી કટાળેા આવે તે વ્યક્તાબ્દ=સ્પષ્ટ શબ્દ. મનુષ્યને સ્પષ્ટ વાંચા હાવાથી મનુષ્યેાની ભાષા- માનવાએ ઉચ્ચારેલે ‘ક્’ વગેરે વર્ણાના ઉલ્લેખવાળા જે શબ્દ તે ‘યુક્ત
શબ્દ' કહેવાય છે.
અવ્યક્તશ=અસ્પષ્ટ શબ્દ. એ ઇંદ્રિયવાળા જીવાથી માંડીને તિય“ચ પંચેન્દ્રિય સુધીના પ્રાણીએમાં પ્રાયઃ અસ્પષ્ટ વાચા હેાય છે, તેથી તેએને ‘ક-ખ’ આદિ વીના ઉલ્લેખ વિનાના જે શબ્દ તે ‘અવ્યક્તશબ્દ' કહેવાય છે.
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨. અજીવતત્ત્વ. શબ્દના પ્રહારો.
૧૫૫
અથવા ભાષા ને અભાષાના ભેદથી પણ શબ્દ બે પ્રકાર છે. ભાષારૂપ શબ્દના બે ભેદ પડે છે. વણમક ને અવર્ણાત્મક, વર્ણાત્મક એટલે, “અ-આ -ઈ- ઈ વગેરે સ્વર, અને “ફ ખ” વગેરે વ્યંજન૫ જે અક્ષર તે “વર્ણાત્મક શબ્દ કહેવાય. અને માત્ર અવાજરૂપ જે શબ્દ તે “અવર્ણાત્મકશ દ કહેવાય. અભાષાત્મક શબ્દના પણ પ્રાસંગિક ને વિસસિક એવા બે ભેદ પડે છે. જીવપ્રયત્નથી થત વાજીત્રાદિને શબ્દ તે “પ્રાયોગિક શબ્દ કહેવાય અને સહજ- કુદરતે થતા મેઘ વગેરેને શબ્દ તે વૈઋસિક શબ્દ (= સ્વાભાવિક શબ્દ) કહેવાય. આ રીતે સ્વબુદ્ધિથી શબ્દના વિવિધ પ્રકારે પડી શકે છે.
5 શબ્દ રૂપી છે યાને પુલના પરિણામરૂપ છે એવી જેની માન્યતા છે. અને શબ્દ એ આકાશને ગુણ છે, તથા આકાશ અરૂપી હોવાથી તેને ગુણ૫ શબ્દ પણ અપી છે, એવી નિયાયિકી તેમજ વશેષિકી માન્યતા છે. ક “શબ્દ આપી છે તેને સાબિત કરનારાં પ્રમાણું– ૧ વાયર્લેસ, ટેલીગ્રાફ ટેલીફેન,રેડીયો તથા ફેનેગ્રફના યામાં શબ્દ પકડાય છે અને પ્રત્યક્ષ અનુભવાય છે. શબ્દને પી તેમજ પુદ્ગલના પરિણામરૂપ માન્યા શિવાય
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્વ પ્રકરણ.
ઉક્ત યંત્રમાં શબ્દ ગ્રહણ થઈ શકે નહિ, માટે આધુનિક વિજ્ઞાનની દષ્ટિએ પણ શબ્દ એ પૌલિક યાને
રૂપી પદાર્થ છે એ વાત નિઃસંદેહ રીતે સિદ્ધ થાય છે. ૨ “જે વસ્તુ બાહ્ય-દકિયથી પ્રત્યક્ષ કરાય-જણાય તે વસ્તુ
અવશ્ય પી જ હેય, અર્થાત તે વસ્તુ એક જાતના પુગલના પરિણામરૂપ જ હાય” આ અનુભવસિદ્ધ તેમજ શાસ્ત્રસિદ્ધ નિયમાનુસાર, ગંધ જેમ ધ્રાણેદિય (નાસિકા)થી ગ્રહણ =પ્રત્યક્ષ) કરાતી હોવાથી પી છે, તેમ છાનેંદ્રિયથી ગ્રહણ કરાતો-પ્રત્યક્ષ કરાત શબદ પણ રૂપી છે યાને એક જાતના પુદ્ગલના પર
ણામરૂ૫ છે. ૩ ગંધની જેમ ભીંત, મકાન કે પર્વત આદિ જેવી રોધક વસ્તુથી રોકાતો હોવાથી શબ્દપી છે-પુલ પરિણામ
૪ કોઈ એક દિશાને અનુલક્ષીને બોલાતો શબ્દ, કેટલીક વખત વાયુના સામર્થ્યથી, આકડાના રૂના ઢગલાની
જેમ, દિશાંતરમાં ગતિ પામતે લેવાથી શબ્દરૂપી છે, ૫ પર્વતની ગુફાઓ જેવા રથમાં અફળાઈને પાછા ફરતા પથરના ટુકડાની જેમ, પ્રતિશબ્દ-પડઘારૂપે પાછો ફરતો તે શબ્દ વક્તાનાજ અપર કાનમાં પ્રવેશે
છે માટે શબ્દ રૂપી છે - પૌલિક છે ૬ નેળીયા વગેરેના બીલો જેવા પિલાણના ભાગમ, નીકના જળની જેમ શબ્દ અડકી જતો હેવાથી, શબ્દ પી છે યાને પૌલિક છે.
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨. અજીવતત્વ. “શબ્દ રૂપી છે તેની સાબિતિ. ૧૫૭
૭ વાંસ વગેરેના છિદ્રોમાં, બંસી તથા બેન્ડ જેવાં વાજીંત્રો
વગાડતી વખતે, તેના છિદ્રો ઉપર વિવિધ રીતે આંગળીઓ ફેરવવાથી. શબ્દ વિવિધ જાતના સૂના વિકારને
પેદા કરે છે, માટે શબ્દ રૂપી છે. યાને પુદ્ગલમય છે. ૮ કાંસા વગેરેના ભાજન ઉપર પડતો શબ્દ, અભિઘાતથી કઈ જુદી જાતના અવાજને પેદા કરે છે, માટે શબ્દ
રૂપી છે,- પુદ્ગલસ્વરૂપ છે. ૯ જેમ કોઈ પુરૂષના પ્રયાસથી ચલાવેલ લાઠીમાર દુઃખદ
બને છે, તેમ કેદએ પ્રયત્નપૂર્વક કરેલા કઠેર મર્મભેદી કર્ણકટુ શબ્દપ્રયોગથી અત્યંત દુ:ખ ઉત્પન્ન થાય છે,
માટે શબ્દ રૂપી છે,- પાગલિક છે. ૧૦ સંખ્યાબંધ હાથી ઘેડા વગેરેના સમૂહના ખુરથી વેગ
પામેલ શબ્દ, કઠીણ દ્રોને પણ ભેદી નાખે છે, માટે
શબ્દ આપી છે. ૧૧ તડકાની જેમ દ્વારને અનુસરતા હોવાથી શબ્દ રૂપી છે. ૧૨ કૃષ્ણાગરૂ ધૂપની જેમ સંહાર શક્તિવંત હોવાથી શબ્દ
રૂપી છે, - પૌલિક છે. ૧૩ ઘાસ તથા પાંદડા વગેરેની જેમ, વાયુથી પ્રેરાત હેવાથી
શબ્દ રૂપી છે, પૌગલિક છે. ૧૪ દીવાની જેમ સર્વ દિશાથી ગ્રાહ્ય હોવાથી શબ્દ રૂપી
છે,-પૌગલિક છે. ૧૫ તારાગણનું તેજ જેમ ચંદ્ર સૂર્યથી પરાભવ પામે છે,
તેમ બીજા મોટા શબ્દાદિથી શબ્દ પરાભવ પામતો હેવાથી શબ્દ રૂપી છે – પૌગલિક છે.
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮ પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્વ પ્રકરણ,
શબ્દની ઉત્પત્તિ- આઠ સ્પર્શવાળા (બાદર પરિણામી) પુસ્કલથી શબ્દ ઉત્પન્ન થાય છે. અર્થાત્ અષ્ટસ્પશી બાદર પરિણામી પુલસ્કંધમાંથી જીવના પ્રયત્ન વિશેષ વડે, અથવા સ્વભાવતઃ (અષ્ટસ્પર્શ સ્કંધમાં કાંઈ વિકાર થવાથી તેજ સ્કંધમાં અવગાહીને રહેલા ભાષાવર્ગણાને લાયક પુલ શબ્દરૂપે પરિણમીને ઉછળે છે. આને સાર એ છે . ૧૬ સૂર્યમંડળના પ્રકાશની જેમ વ્યાપક બનતો હોવાથી
શબ્દ રૂપી છે.- પગલિક છે. ૧૭ ગગનભેદી મેઘના ગરવથી, ભયપ્રદ ત્રાર જનકસિંહ
નાદથી અથવા એવા કોઈ આકસ્મિક મોટા અવાજથી, પ્રાણુઓના કાનમાં બધિરતા-બહેરાશ આવી જાય છે ને ભયની લાગણી જન્મે છે, માટે શબ્દ રૂપી છે.ત્રિલિક છે. જે શબ્દ અરૂપી કે અપગલિક હોય તે શબ્દથી અથડાતા કાનમાં બહેરાશ આવી શકે નહિં, એટલું જ નહિં કિંતુ કેટલીક વખત મેટા મોટા બેબ વગેરેના અત્યંત મોટા અવાજે થવાથી મોટી મોટી ઇમારતો-મોટાં વિશાળકાય મકાને પણ હચમચી જાય છે; અને કોઈ વખત ગિરિવરનાં શિખરો પણ ધડાધડ પડવા લાગે છે. આ બધી રૂપી શબની જ શક્તિ હાઈ શકે અરૂપી શબ્દની ઉક્ત શક્તિઓ સંભવી શકે નહિં, માટે શબ્દ રૂપી યાને પૌલિક છે, એ તત્ત્વતઃ સિદ્ધ થાય છે. અત્યતં વિસ્તરણ
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨. અજીવતત્ત્વ. અંધકાર સ્વરૂપ.
૧૫૯
કે,-ક એ અષ્ટસ્પર્શી પુલકધ છે અને તેમાંથી આત્માના અમુક પ્રકારના પ્રયાસથી ચાર સ્પવાળા શબ્દ ઉત્પન્ન થઈ બહાર આવે છે. શબ્દ પેાતે ચાર સ્પવાળા છે, તે આટસ્પર્શી પુલકધમાંથી જ ઉત્પન્ન થઈ શકે ,પરંતુ ચતુઃસ્પર્શી પુલક ધમાંથી તેની ઉત્પત્તિ સંભવે નિ આ શબ્દની ઉત્પત્તિ, આત્મા ઔદારિક વક્રિય ને આહારક એ ત્રણ પ્રકારના શરીરથી કરી શકે છે. અર્થાત ઉક્ત ત્રણ દે પૈકી કાઇ પણ એક દેહદ્વારા કરી શકે છે, પરંતુ તૈજસ કે કાણ શરીરદ્વારા શબ્દને ઉત્પન્ન કરી શકતા નથી. વળી પત્થર વગેરે નિર્જીવ પદાર્થોમાંથી જે શબ્દોત્પત્તિ થાય છે તે પણ નિર્જીવ ઔદારિકદેહ દ્વારા જ થાય છે.
અંધકારતમ, તિમિર કે અંધારૂં, અર્થાત્ જે અધ કરે તે અંધકાર.
જેમ ભીંત વગેરેથી અવરાયેલ- ભાંત વગેરેને આંતરે રહેલ વસ્તુને, વિશિષ્ટજ્ઞાની શિવાય સ.માન્ય જીવ આંખથી જોઇ શકતા નથી, તેમ અંધકારથી અવરાયેલ વસ્તુને પણ, કાન સુધી લાંબા નેત્રવાળે પણ જોઈ શક્તા નથી, માટે અંધકાર એ તેજને રાકનાર એક જાતના પુલપરિણામ છે. અર્થાત પૌદ્ગલિક રૂપી દ્રવ્ય પદાર્થોં છે.
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્ત્વ પ્રકરણ.
વળી ભીંત વગેરેની જેમ દષ્ટિને કિનાર હોવાથી, તથા વસ્ત્ર વગેરેની જેમ આવારક હોવાથી અંધ કાર પૌલિક છે, એમ દલીલથી પણ સિદ્ધ થાય છે.
કનૈયાયિકે “અંધકારને તેજને અભાવ' કહે છે. તેઓની માન્યતા નીચે મુજબ છે- અંધકારમાં દ્રવ્ય ગુણ અને કર્મની સિદ્ધિના વિરૂદ્ધ ધર્મો હોવાથી ભાવના અભાવરૂપ તમ છે, એટલે કે દ્રવ્ય ગુણને કર્મના ધર્મોની સાથે અંધકારના ધર્મોની અસમાનતા હોવાથી, અંધકાર તેજના અભાવરૂ૫ છે.
અંધકાર જે દ્રવ્ય હોય તે, તે અનિત્ય હોવાથી ઘડા વગેરે દ્રવ્યની જેમ ઉત્પન્ન થવો જોઈએ? છતાં તે દ્રવ્યની જેમ ઉત્પન્ન થતો નથી, કારણ કે તે અંધકાર અમૂર્તઅરૂપી છે, સ્વરહિત છે, પ્રકાશને વિરોધી છે અને અણુઓથી બનેલ નથી, માટે અંધકાર દ્રવ્ય રૂપ નથી.
વળી અંધકાર ગુણરૂપ પણ નથી. કારણ કે ગુણનિરાધાર ન રહી શકે, માટે જે અંધકાર ગુણ હોય છે, તેને કોઇ આધાર હોવો જોઈએ ! અને આધાર તે કઈ દેખાતું નથી. આ વાત, અંધકાર પ્રકાશને વિરોધી હોવાથી સુપ્રસિદ્ધ જ છે.
વળી અંધકાર કર્મરૂપ પણ નથી. કારણ કે, તે સંગ વિભાગ કે વેગ નામના સંસ્કારનું કારણ નહિ. હોવાથી તેને કઈ આશ્રય મળી શકતું નથી, માટે અંધકાર કમરૂપ પણ નથી. તે ઉપયુક્ત કારણેને લઈને તેને પ્રકાશને જ્યાં અભાવ હોય ત્યાં તમ છે- અધિકાર છે વળી અન્ય દ્રવ્યથી તેજ યાને પ્રકાશ અવાઈ જવાથી અંધકાર ફેલાય છે એમ માનવું જોઈએ.”
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨. અજીવતત્ત્વ. અંધકાર વિચાર તે ઉદ્યોત સ્વરૂપ. ૧૬૧
ઉદ્યોતગીત પ્રકાશ. ચંદ્ર, ગ્રહ, નક્ષત્ર, તારા, રત્ન તથા ખદ્યોત =આગિએ જવ) આદિના જે શીત પ્રકાશ તે ‘ઉદ્યોત' કહેવાય છે. અગ્નિના પ્રકાશમાં ઉષ્ણતા હૈાવાથી તે ઉદ્યોત કહેવાતા નથી, પરંતુ ચંદ્રકાન્તમણીના પ્રકાશ ઉદ્યોત કહેવાય છે, કારણકે તેને શીત પ્રકાશ હાય છે. ચંદ્ર, ગ્રહ, નક્ષત્ર ને તારાઓને
ઉપર્યુક્ત તૈયાયિકાની માન્યતા વ્યાજબી નથી. કારણ કે, અંધકારમાં ભીંત વગેરેની જેમ ચક્ષુની શક્તિને રાકવાનું સામર્થ્ય છે. માટે ભીંત વગેરેની જેમ અધકાર પાગલિક છે એ સાષિત થાય છે.
"
નૈયાયિકાએ અંધકારને દ્રવ્યન નિષેધ કરવામાં જે જે હેતુઓ બતાવ્યા તે તમામ અસિદ્ધ છે યાને ખાટા છે. જુઓ ! નયાયિકાએ કીધું કે અધકાર અરૂપી છે' એ વાત પણ પ્રત્યક્ષવિરૂદ્ધ છે, કારણ કે અધકાર શ્યામરૂપે દેખાય છે. બીજી' અંધકાર સ્પશ રહિત છે' એ (હેતુ=) વાત પણ ગેરવ્યાજબી છે, કારણ કે,” અંધકારમાં શીત સ્પશ છે, જેમા અનુભવ ભાંયરામાં તથા ગુફાએમાં થાય છે. એટલે કે- કાઇ બાધક ન હાય તેા અંધકારવાળા સ્થળેામાં ઠંડકના અનુભવ થાય છે, માટે અધકારમાં શીત સ્પશ છે એ અનુભવથી પણ સિદ્ધ થાય છે આથી અંધકાર સ્પ યુકત છે પણ સ્પ રહિત નથી’ એ વાત નિતિ થાય છે, તેથી કરીને ‘અધકાર સ્પ રહિત છે માટે તે દ્રવ્યરૂપ નથી’ એવું નૈયાયિકાનું દ્રવ્યનિષેધક કથન અનુભવથી પણ ખાટુ કરે છે.
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૨ પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્ત્વ પ્રકરણ જે શીત પ્રકાશ આપણે નિહાળીએ છીએ, તે દેવોને નથી, પરંતુ તે ચંદ્ર આદિ દેવાના વિમાને છે. એટલે કે,–તે વિમાનમાં રહેલા પૃથ્વીકાય છના
અંધકાર પ્રકાશને વિરોધી હોવાથી વ્યસ્વરૂપ નથી એ વાત પણ ઠીક નથી, કારણકે કેટલાક પદાર્થો પરસ્પર વિરોધી હોવા છતાં પણ દ્રવ્યરૂપ હોય છે જેમકે, અમૃત અને વિષ, જળ ને અગ્નિ, વગેરે વગેરે.
વળી “પ્રકાશનો વિરોધી હોવાથી અંધકર દ્રવ્યરૂપ નથી' એમ કહેવાથી નિયાયિકોના ઘરમાં બકરી કાઢતાં ઊંટ પેસી જાય છે. જેમ પ્રકાશને વિરોધી અંધકાર છે, તેમ અંધકારને વિરોધી તેજ-પ્રકાશ પણ છે. તે તેજ યાને પ્રકાશ પણ દ્રવ્ય કહેવાશે નહિં.અને તેજમાં પ્રકાશમાં દ્રવ્યત્વનો નિષેધનયાયિકેથી થઈ શકે તેમ નથી, કારણકે તેઓએ તેજને પ્રકાશને અલગ દ્રવ્ય તરીકે સ્વીકારેલ છે. આ બાબતની વિસ્તૃત ચર્ચા રત્નાકર અવતારિકા' આદિ ગ્રંથોથી વિશેષાથએ જાણી લેવી. | ‘અણુઓથી બનેલ નહિં હોવાથી અંધકાર દ્રવ્યરૂપ નથી એ વાત પણ વ્યાજબી નથી. કારણ કે, આત્મા તથા આકાશ વગેરે પદાર્થો અણુઓથી બનેલ નહિ હોવા છતાં પણ દ્રવ્યરૂપ છે માટે, અને અંધકારમાં શ્યામરૂપને અનુભવ થાય છે માટે, વસ્તુતઃ અંધકાર પણ અણુથી જ બનેલ છે અને તેથી જ તે પૌત્રલિકદ્રવ્ય મનાય છે, તેથી ઉક્ત હેતુ પણ અસિદ્ધ કરે છે. વળી અંધકાર ગુણ અને ક્રિયાને આશ્રય છે, એ વાત પ્રત્યક્ષસિધ્ધછે કારણ કે “ઇ તમૠતિ કાળું અંધારું ચાલે છે એવો સાક્ષાત અનુભવ થાય છે, માટે અંધકાર દ્રવ્ય છે અને તે રૂપી હોવાથી પિદુગલિક પણ છે, એ તત્ત્વતઃ
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨ અવતત્વ. અંધકાર-વિચાર ને ઉદ્યોત સ્વરૂપ. ૧૬૩ દેહને તે શીતપ્રકાશ છે. આ શીતપ્રકાશય ઉદ્યોત, ચંદ્ર આદિના વિમાનમાંથી સમયે સમયે છુટા પડતા સિધ્ધ થાય છે. વળી ઈન્દ્રધનુષ્ય વગેરેની જેમ વૈઋસિક પ્રયોગથી (સ્વાભાવિક પ્રયોગથી) બનેલ હોવાથી અંધકાર પૌત્રલિક દ્રવ્ય જ છે, એમ માનવું જોઈએ.
વળી અંધકાર નૈયાયિકે માનેલા નવ દ્રવ્યથી અલગ દ્રવ્ય છે, એ વાત નૈયાયિકના પ્રતિપક્ષીઓએ નીચેના શોકમાં સપ્રમાણ રજુ કરી છે. જુઓ–
'तमः खलु चलं नीलं पराऽपरविभागवत् । प्रसिद्धद्रव्यवैधान्नवभ्यो मेत्तुमर्हति ॥१॥"
અર્થ - નિચે તમ–અંધકાર છે તે, ચલ છે, નીલ છે, પર ને અપર વિભાગવંત છે અને તેમાં પ્રસિધ્ધ નવ દ્રવ્યોનું વૈધર્યું હોવાથી પ્રસિદ્ધ નવદ્રવ્યથી વિરૂદ્ધ ધર્મપણું હોવાથી, પ્રસિદ્ધ નવ દ્રવ્યથી ભિન્ન દ્રવ્યરૂપે અંધકારને માનવો જોઈએ.
સાર એ આવ્યો કે- અંધકારમાં શ્યામ-કાળું રૂપ છે, ચક્ષુની શક્તિને ભીંત વગેરેની જેમ રોકવાનું સામર્થ્ય છે, ચલ-ક્રિયાવ ત છે તથા પરા૫ર વિભાગવંત છે, માટે અંધકાર એ એક પુદ્ગલના પરિણામરૂપ રૂપી દ્રવ્યપદાર્થ છે.એવી જૈન દર્શનની માન્યતા તાવિક દૃષ્ટિએ પુરવાર થાય છે. [સૂચના-૧૬ભા પાનાથી અહિં સુધી એક સળંગ ટીપ્પણી છે] | ચંદ્ર આદિ સૂર્ય શિવાયના જ્યોતિષી દેવોના વિમાનમાં રહેલા પૃથ્વીકાય જેના શરીરનો જે શીત-પ્રકાશ છે, તે તેમના “ઉદ્યોતનામકર્મના ઉદયથી છે માટે તેને ઉદ્યોત કહેવામાં આવે છે.
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૪ પદ્યાનુવાદ વિવેચનાદિદ્યુત નવતત્ત્વ પ્રકરણ, પુલના પ્રવાહમય છે. જીએ, વર્તમાન કાળમાં પણ, ગ્યાસલાઇટ,સર્ચ લાઇટ તથા ઇલેકટ્રીક (વીજળી) આદિના દીવાઓમાંથી નીકળતા તેજના પરમાણુપ્રવાહ જેમ પ્રત્યક્ષ દેખાય છે, તેમ ચંદ્ર આદિના વિમાનામાંથી નિકળતા તેજના પરમાણુઓના પ્રવાહ પણ, કાંઈક અવ્યક્ત છતાં કિરણરૂપે પ્રત્યક્ષ દેખાય છે, માટે ચંદ્ર આદિના તે શીતપ્રકાશરૂપ ઉદ્યોત પણ પુલના સમૂહરૂપ જ છે, અર્થાત્ પૌલિક પદાર્થ છે.
પ્રભા-ઉપપ્રકાશ અથવા ચાંદ્ર સૂર્ય વગેરે તેજસ્વી પદાર્થોની કાંતિ. એટલે કે,- ચંદ્ર, સૂર્ય તેમજ તેવાજ ખીજા તેજસ્વી પુલના (પદાર્થાના) પ્રકાશકિરણેામાંથી નીકળતા બીને જે ઉપપ્રકાશ તે ‘પ્રભા’ કહેવાય છે. આ ઉપપ્રકાશરૂપ પ્રભાને લઇને જ પ્રકાશ વિનાના સ્થાનમાં રહેલા ઘટ—પટ (ઘડા, વસ્ત્ર) વગેરે પદાર્થો પણ દેખી શકાય છે. આ પ્રભા એ પ્રકાશપુઢામાંથી આછે. આ વ્હેતા એક જાતને પ્રકાશપ્રવાહ છે, જે પુલના સમૂહુરૂપ છે. પ્રકાશમાંથી વિરલપણું- આછે આછે। પ્રભારૂપ પુલ પ્રવાહો વ્હેતા ન હોય તેા, પ્રકાશ પાસે રહેલા પદાર્થો પણ જોઇ ન ન શકાય! માટે સૂર્યાદિકના કિરણુપ્રકાશ જયાં પડતા નથી, તેવા (ઘર દુકાન વગેરે) સ્થળામાં સદા અમાવાસ્યા જેવી કાળી રાત્રિજ હાવી જોઇએ ? અને એમ
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨. અજીવતત્વ.
પ્રભા ને છાયાનું સ્વરૂપ.
૧૬૫
બનતું નથી, માટે પ્રકાશમાંથી પણ બીજે ઉપપ્રકાશ વહે છે એમ માનવું જોઈએ, કે જેથી કરીને જે ઘરમાં સૂર્યના કિરણે પણ પ્રવેશી શકતા નથી, તેવા ઘરમાં પણ આ ઉપપ્રકાશનું જ અજવાળું પડે છે, જેને
પ્રભા કહેવામાં આવે છે.
છાયા=પ્રતિબિંબ. ચંદ્ર સૂર્ય તેમજ દીવા આદિના પ્રકાશમાં, દર્પણમાં– આરિસામાં, સ્વચ્છ જળ જેવા નિર્મળ પદાર્થોમાં તથા ઓપવાળી વસ્તુઓમાં પડતું તેમજ દેખાતું જે પ્રતિબિંબ તે “છાયા” કહેવાય છે. આ પ્રતિબિંબરૂ૫ છાયા ચર્મચક્ષુથી- આંખથી દેખાય છે, માટે તે પુર્કલપ છે. છાયાના પુદ્ગલો-આણુઓ હોવાની સાબિતિ # - સૂર્યમંડળમાંથી જેમ ક્ષણે ક્ષણે કિરણરૂપે
અગ્નિના મૂળ તેજનો પણ ઉપલક્ષણથી પ્રભામાંજ સમાવેશ સંભવે છે, કારણકે અગ્નિ પોતે ઉષ્ણ હોવાથી તેનો આતપમાં જેમ સમાવેશ થઈ શકતો નથી, તેમ તેને (અગ્નિો) પ્રકાશ ઉષ્ણ હોવાથી ઉદ્યોતમાં પણ અંતર્ભાવ થઈ શકે તેમ નથી, માટે પ્રભામાં સમાવેશ સંભવી શકે.
* “પ્રતિબિબ એ શું છે ? પ્રતિબિંબ એ એક જાતના છાયાના પુત્રો છે. જેમકે સર્વ ઇકિયપ્રત્યક્ષ વસ્તુ સ્થૂલ
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૬
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્ત્વ પ્રકરણ.
પલપ્રવાહ વહ્યા કરે છે, તેમ દરેક બાદર પરિણામી પુલસ્કંધમાંથી– ધૂલ મૂર્ત પદાર્થમાંથી પણ પ્રતિ ચય-અપચય ધર્મવાળી (=અમુક અશોથી મળવા ને વિખરવાના સ્વભાવવાળી) તથા કિરણવાળી છે. આ કિરણને છાયાના પુદ્ગલો' તરીકે વ્યવહાર થાય છે, અર્થાત કિરણ એ જ છાયા-પુગ મનાય છે. સર્વ સ્થૂલ વસ્તુની છાયાને સાક્ષાત સૌ કોઈ જાણ– જોઈ શકે છે, માટે છાયાપુદ્ગલે પ્રત્યક્ષસિદ્ધ જ છે.
જે સ્કૂલ વસ્તુ બીજી કોઈ વસ્તુને આંતરે પડી હોય કે દૂર પડી હોય તે, દર્પણ અદિમાં તેનાં કિરણે દાખલ થઈ શકતાં નથી, તેથી કરીને દર્પણ આદિમાં તે વસ્તુ દેખાતી નથી, અને કેાઇની આડ ન હોય તે, અથવા બહુ દૂર ન હોય તો સ્થૂલ વસ્તુ દર્પણ આદિમાં પ્રતિબિંબિત થાય છે, માટે સાબિત થાય છે કે-છાયાના પુગલો છે– અણુઓ છે. આ છાયા પુદ્ગલો તેવા પ્રકારની સામગ્રી પામીને વિચિત્ર પરિણમન સ્વભાવવાળા બને છે. જેમકે, તે છાયાપુ અભાસ્વર (=અપ્રકાશરૂપ) વસ્તુમાં દાખલ થાય છે ત્યારે દિવસે મૂળવસ્તુના આકારમાં શ્યામરૂપે પરિણમે છે અને રાત્રે કૃષ્ણવણે પરિણમે છે, જે દિવસે તડકામાં ને રાત્રે ચાંદણીમાં સાક્ષાત દેખાય છે. તથા આરિસા આદિ ભાસ્કર (પ્રકાશયુક્ત) વસ્તુમાં દાખલ થાય છે ત્યારે મૂળ વસ્તુને જે આકાર ને જે વર્ણ હોય, તેવા આકાર ને તેવા જ વર્ષમાં પરિણમે છે. જે પ્રત્યક્ષસિદ્ધ છે. આકાર ને વર્ણ૫ પરિણામ
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨. અજીવતવ. છાયાના પુલોની સાબિતિ
૧૬૭
સમય જળના ફુવારાની માફક, તદાકાર–તેવાજ આકારવાળ સૂક્ષ્મસ્કંધ સમૂહ વહ્યા કરે છે. આ હેતે સૂમસ્કંધ સમૂહ સૂર્ય આદિના પ્રકાશમાં (પ્રકાશરૂપ નિમિત્ત પામીને) કૃષ્ણવર્ણરૂપે પિડિત-એકત્રિત થાય છે, જેને લેકમાં “છાયા પાડી, પડછાયો પડયે, તથા શીળું પડ્યું” એમ કહેવામાં આવે છે. વળી આ હેતે સૂક્ષ્મસ્કંધ સમૂહ આરિસા તથા જળ આદિ જેવી નિર્મળ વસ્તુઓમાં નિર્મળતાનું નિમિત્ત પામીને, સાક્ષાત્ તદાકારે પિડિત થઈ જાય છે, એટલે કે-જેવું સ્વરૂપ સામે હોય તેવું જ બીજું સ્વરૂપ તે જ આકાર અને તે જ વર્ણ યુક્ત સાક્ષાત્ તે (જળ-દર્પણાદિ સ્વચ્છ પદાર્થો)માં ખડું થાય છે, જે લેકમાં પ્રતિબિંબ કહેવાય છે. સાર એ આ કે– છાયા કે પ્રતિબિંબ એ બાદર પરિ
એ પુદ્ગલને ધર્મ હેવાથી છાયા પૌગલિક છે એ નિઃસંદેહ સિદ્ધ થાય છે.”
પરમપૂજ્ય સૂરિપુરંદર શ્રી મલયગિરિજી મહારાજશ્રીના પ્રજ્ઞાપના (પન્નવણ) નામના ઉપાંગની વૃત્તિના ઉપર્યુક્ત ઉલ્લેખથી, તથા તેનેજ મળતા દ્રષ્યલોકપ્રકાશ આદિ ગ્રંથોના ઉલ્લેખથી, ફોટોગ્રાફની શોધખોળથી તેમજ અનુભવથી પણ સાબિત થાય છે કે– છાયાના પુદગલો છે અર્થાત છાયા પિદુગલિક છે.
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્વ પ્રકરણ.
ણામી પુક્કલદ્રવ્યમાંથી સ્થલ રૂપી પદાર્થમાંથી વહેતા સૂમ પુલસ્કંધના સમૂહપ હેવાથી, તથા આકારરૂપે અને વર્ણરૂપે પરિણમન થવું, એ યુગલને ધર્મ તેમજ સ્વભાવ હોવાથી (છાયા એ) પુલરૂપ છે, અથત છાયાના પુકલો છે– અણુઓ છે એ તત્ત્વત: સાબિત થાય છે.
વળી આધુનિક ફેટોગ્રાફની (છબી પાડવાની) શોધખળથી પણ સાબિત થાય છે કે છાયાના પુકલે છે. જુઓ! કેમેરામાં–છબી પાડવાના યંત્રમાં છાયાના પુકલે જવાથી ફેટે પડે છે–છબી ખેંચાય છે. જે છાયાપુકલ ન માનીએ તે કેમેરામાં હરગીજ ફેટે આવી શકે નહિં, અને તેમાં ફેટે આવે છે, માટે માનવું જોઈએ કે છાયાના પુર્કલે છે– અણુઓ છે, કે જેથી ફોટો પાડવાના યંત્રમાં ફેટો પાડી શકાય છે.
આપ શીત વસ્તુને ઉષ્ણ પ્રકાશ. સૂર્યના વિમાનમાંથી આવતો જે ઉષ્ણુપ્રકાશ તે “આપ” કહેવાય છે. સૂર્યકાંત મણિને પ્રકાશ પણ “આપ”માં જ ગણાય છે, કારણ કે તેને પ્રકાશ ઉષ્ણ હોય છે. અગ્નિને પ્રકાશ જે કે ઉષ્ણ છે પરંતુ અગ્નિ પિતે શીત નથીઉષ્ણ છે, માટે તે આતપ કહેવાતું નથી. સૂર્યવિમાનને તથા સૂર્યકાંત મણિને પ્રકાશ “આતપ કહેવાય છે.
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨. અજીવતત્ત્વ
આતપનું સ્વરૂપ.
૧૬૯
સૂર્યનું વિમાન પાતે શીત છતાં તેને પ્રકાશ ઉષ્ણુગરમ હાવાનું કારણ એ છે કે- સૂર્યના વિમાનમાં રહેલા પૃથ્વીકાયના જીવા આતપનામકમ”ના ઉદ્દયવાળા હાય છે, તેના પ્રતાપેજ તે પૃથ્વીકાય જીવાના દેહના પ્રકાશ ઉષ્ણુ હાય છે, જેને સંસ્કૃત ભાષામાં ‘આતપ અથવા આતાપ' કહેવામાં આવે છે, અને જે ગુજરાતી ભાષામાં 'તડકા’ મારવાડીમાં ‘તાવડા’ તથા હિંદીમાં ‘છૂપ’ એવા નામથી ઓળખાય છે. આ આતપ સૂર્ય (નામના ઇંદ્ર) દેવના નથી, પરંતુ આતપનામકર્મના ઉદયવાળા ખાદર પૃથ્વીકાય જીવાના એકત્રિત દેડપિંડમય સૂર્યના વિમાનના છે. આ ઉષ્ણુ પ્રકાશરૂપ આતપ તે પૃથ્વીકાયના પુલ૦પ ઔદારિક દેહમાંથી પુલના પ્રવાહરૂપે નિકળે છે, માટે જેમાંથી આતપ ઉત્પન્ન થાય છે તે પણ પુલ છે અને આતપ પોતે પણ પુલ છે, એ સાબિત થાય છે. કારણ કે “જેવું કાર્ય હાય તેવું કારણ હાય અને જેવું કારણ હાય તેવુ કાર્ય હાય” એ અનુભવસિદ્ધ નિયમાનુસાર આતપ જેમાંથી નિકળે છે, તે પાર્થિવ ઔદારિક દેહ પૌલિક છે, માટે તેમાંથી નિકળતા ઉષ્ણુપ્રકાશરૂપ આતપ પણ પૌલિક છે, એ તત્ત્વત: પુરવાર થાય છે.
વણુ =રંગ. ચક્ષુઇંદ્રિયના વિષય હાય તે, અર્થાત
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭o પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતવ પ્રકરણ. ચક્ષુદ્વારા જે જાણી શકાય તે “વર્ણ કહેવાય. તેના કૃષ્ણ-કાળ, નીલ-લીલે, રક્ત-રાત યા લાલ, પીતપીળે, અને તળે એમ પાંચ પ્રકાર છે. આ શિવાયના બીજા વર્ણો એક બીજાની મેળવણીથીમિશ્રણતાથી થાય છે, માટે મૂળ વર્ણ પાંચ છે અને બાકીના બધા સાંન્નિપાતિક છે-મિ છે, એમ મનાય છે.
આ વર્ણ આદિ (=વર્ણ, ગંધ રસ ને સ્પર્શ એ ચાર), ગુણ છે પરંતુ દ્રવ્ય નથી, ગુણને આધાર દ્રવ્ય છે, અર્થાત્ દ્રવ્યમાં ગુણ રહે છે. કૃષ્ણ આદિ કઈ પણ વર્ણ ધર્માસ્તિકાયાદિ દ્રવ્યમાં રહેતા નથી ફક્ત પુકલાસ્તિકાયમાં જ-પુલદ્રવ્યમાં જ રહે છે, માટે વર્ણ એ પુલનું લક્ષણ છે.
ધમસ્તિકાય વગેરે છ દ્રવ્ય પિકી પુકંલાસ્તિકાય જ રૂપી દ્રવ્ય છે, અને A વર્ણાદિક રૂપી દ્રવ્યમાંજ રહે છે, જે કે તે તે ઇંદ્રિયથી જાણી શકાય છે, માટે વર્ણાદિક
પર આધુનિક વિજ્ઞાનવાદિઓ તે લાલ પીળો ને વાદળી એ ત્રને જ મૂળ વર્ણ તરીકે માને છે અને બાકીના બધા વને મિશ્રવણું માને છે સદર માન્યતા સર્વજ્ઞ ભગવતના સિધ્ધાંતથી તેમજ અનુભવથી વિરૂદ્ધ હોવાથી અમાન્ય છે. - Aવર્ણાદિક શબ્દથી વર્ણ, ગંધ રસ ને સ્પર્શ એ ચાર ગુણે દરેક ઠેકાણે લેવા.
* વર્ણ ચક્ષુ ઇકિયથી, ગંધ ધ્રાણેદિયથી, રસ રસનેંદ્રિયથી અને સ્પર્શ પશે દિયથી જાણી શકાય છે.
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨ અવતત્ત્વ.
વર્ણ સ્વરૂ૫.
૧૭૧
એ પુકલનું (ગુણ૫) લક્ષણ છે, અન્યનું નહિં.
પલદ્રવ્યમાં રહેલ કૃષ્ણવર્ણાદિ દરેક ગુણ છે તે, એક ગુણ અધિક =એક અંશ વધારે કાળે), બે ગુણ અધિક (બે અંશ વધારે કાળો), ત્રણ ગુણ અધિક (eત્રણ અંશ કાળા), સંખ્યાત ગુણ અધિક, અસંખ્યાત ગુણ અધિક, અને અનંતગુણ અધિક ઇત્યાદિ અલપઅધિકની તરતમતાના કારણે (sઓછા વત્તાપણાના તફાવતને લઈને) અનંત ભેદવાળા છે. અર્થાત્ આંશિક જૂનાધિકતાની તરમતાની અપેક્ષાએ દરેક વર્ણ ગંધ રસ ને સ્પર્શના અનંત ભેદ પડે છે. "
લોકમાં રહેલા સર્વ પરમાણુઓમાં તથા પરમાશુઓના મળવાથી થતા બે પ્રદેશવાળા, ત્રણ પ્રદેશવાળા, સંખ્યાત પ્રદેશવાળા, અસંખ્યાત પ્રદેશવાળા અનંત પ્રદેશવાળા, યાવત્ અનંતાનંત પ્રદેશવાળા) સ્કંધમાં પણ વર્ણો રહે છે. દરેક જાતના પરમાણુમાં કઈ પણ એક વર્ણ તો હોય જ છે, તે વર્ણ તેમાં નિરંતર કાયમ ટકતો નથી, પરંતુ જઘન્યથી એક સમય (ક્ષણ) માં અને ઉત્કૃષ્ટથી અસંખ્ય સમયે તે વર્ણનું અવશ્ય પરાવર્તન થાય છે, અર્થાત્ વર્ણતર થાય છે-બીજે વર્ણ ઉત્પન્ન થાય છે. એ રીતે એક પરમાણુમાં વારા ફરતી પાંચ વર્ણો, આવિર્ભાવ-પ્રકટતાને
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭ર
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્ત્વ પ્રકરણ.
તથા તિભાવ–પ્રચ્છન્નતાને પામે છે. આથી એ પણ જણાય છે કે, દરેક પરમાણુ પ્રકટપણે એક વર્ણવાળો. હોય છે અને સત્તાની અપેક્ષાએ પાંચે વણે દરેક પરમાણુમાં રહેલા છે એમ માનવું જોઈએ. સ્કંધમાં તે નિશ્ચયનયની દૃષ્ટિએ પાંચે વણે સંભવે છે. અને વ્યવહારનયની દૃષ્ટિએ જે વર્ણની બહુલતાઅધિકતા હોય તે વર્ણવાળે તે સ્કંધ કહેવાય છે.
વર્ણાદિકનો આધાર પુકલ દ્રવ્ય છે અને પુર્કલદ્રવ્ય મૂર્ત રૂપી છે, માટે તેમાં રહેનારા વર્ણાદિક ગુણે પણ મૂર્ત જ છે એ સિદ્ધ થાય છે. વળી આ વર્ણાદિક ગુણો તે તે ઇંદ્રિયથી પ્રત્યક્ષ થાય છે, માટે વર્ણાદિક પુલરૂપ છે એ પણ સાબિત થાય છે.
ગંધ=ધ્રાણેદ્રિયને જે વિષય હોય તે, અર્થાત ઘાણથી–નાકથી જે જાણી શકાય તે “ગંધ” કહેવાય. તેના બે ભેદ છે. સુગંધ ને દુર્ગધ. જગતભરમાં એ કઈ પૌગલિક પદાર્થ નથી, કે જેમાં ગંધ ન હોય! વળી ધમસ્તિકાયાદિ કઈ પણ અપીદ્રવ્યમાં બંધ રહેતું નથી, ફક્ત પુકલદ્રવ્યમાંજ રહે છે, માટે ગંધ એ પુલનું લક્ષણ છે.
દરેક પરમાણુંમાં એક ગંધ તો પ્રકટપણે અવશ્ય હોય છે. અને સત્તાથી બંને ગંધ હોય છે. જે પર
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨. અજીવતત્વ.
ગંધ તથા રસ સ્વરૂપ.
૧૭૩
માણુમાં જે ગંધ હોય તે જ કાયમ રહે છે એમ નથી, પરંતુ સમયે તેમાં પલટ થાય છે. એટલે કે,
જ્યારે સુગંધનો આવિર્ભાવ (પ્રકટતા) હોય ત્યારે દુર્ગધને તિરોભાવ (–પ્રચ્છન્નતા) હોય અને દુર્ગધ ને આવિર્ભાવ હોય ત્યારે સુગંધને તિભાવ હાય. સ્કંધમાં તે સમકાળે બન્ને ગંધ હોઈ શકે છે, તેમાં જે ગંધની બહલત્તા હોય તે ગંધવાળે તે સકંધ કહેવાય છે, એ રીતે બાકીનું સ્વરૂપ વર્ણના સ્વરૂપની જેમ જાણવું.
રસ=રસનેંદ્રિયનો જે વિષય હોય તે, અર્થાત્ રસના–આલ્હાદ્વારા જે જાણી શકાય એ જે ગુણ તે “રસ' કહેવાય. તેને કડવો, તીખું, તૂર, ખાટે ને મીઠે, એવા પાંચ જ પ્રકાર છે. આ રસ ધર્માસ્તિકાય
ક લોકપ્રસિદ્ધ છઠ્ઠો ખાર રસ હોવા છતાં, જૈન શાસ્ત્રકારોએ તેને મધુર રસમાં ગણેલો છે, માટે અહિં રસના પાંચ જ પ્રકાર લીધા છે. અનુભવ પણ જુઓ,-લવણને લોકે મીઠું તથા સબરસ કહે છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે- લવણ ખારૂં છતાં અમુક પ્રકારની મીઠાશ યા સ્વાદુતા તેમાં છે, અને મોટે ભાગે રસોઈમાં પણ મીઠાથી જ સ્વાદુતા આવે છે, કારણ કે તેમાં સર્વ જાતના રસોની મિશ્રણના અર્થાત્ સર્વ રસના અંશે રહેલા છે, તેથી ખારું હોવા છતાં, લવણ એ મીઠું તથા સબરસ કહેવાય છે.
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪ પદ્યાનુવાદ વિવેચનાયુિત નવતત્ત્વ પ્રકરણ,
•
આદિ કાઇ પણ દ્રવ્યમાં નહિં પરંતુ ફક્ત પુલદ્રવ્યમાંજ રહે છે, માટે રસ એ પણ પુલનું લક્ષણ છે. પ્રકટપણે એક પરમાણુમાં એક રસ હાય છે, અને સત્તાની અપેક્ષાએ પાંચે પરસાને સંભવ છે. અને પરમાણુઓના સંચેાગથી બનેલા સ્કંધામાં તે પાંચે ય રસેાના નિશ્ચયથી સંભવ છે, છતાં જેની અધિકતા હોય તેની પ્રધાનતા જાણવી. બાકીનું વણ ન વ ના વર્ણન મુજબ જાણવુ
સ્પર્શ =સ્પર્શીને દ્રિયને જે વિષય હાય તે, અર્થાત્ સ્પર્શી નાથી-ત્ત્વચાથી જે જાણી શકાય તે ‘સ્પર્શ’ કહેવાય. તેના શીત–ઢડા, ઉષ્ણુ-ઉના- ગરમ, સ્નિગ્ધ-ચિકણા, રૂક્ષ-લખા, ગુરૂ–ભારે, લઘુ-હલકેા, મૃદુ-કામળ અને કર્ક શ–ખરબચડા–મરસઠે એ આઠ પ્રકાર છે. આ શીત વગેરે સ્પર્શ ધર્માસ્તિકાય વગે૨ે અરૂપી દ્રવ્યેામાં હાતા નથી, કારણ કે- અરૂપી દ્રવ્યને કાઇ પણ પ્રકારના સ્પર્શ હોઇ શકેજ નહિં. સ્પશક્તિ રૂપી દ્રવ્યને જ હોઇ શકે. હવે જૈનદર્શન માન્ય છ દ્રવ્યે પૈકી કેવળ પુલાસ્તિકાય જ રૂપી દ્રવ્ય છે, અને સ્પર્શ એ ગુણ છે, માટે તેના આધાર રૂપી દ્રવ્યજ હોઇ શકે ! માટે અવિધ સ્પર્ધાના આધાર પુલદ્રવ્ય જ હાવાથી, સ્પર્શ એ પુદ્ગલદ્રવ્યના રૂપી ગુણ છે, અને પુલનુ લક્ષણ પણ છે.
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨. અજીવતવ.
સ્પર્શ સ્વરૂપ.
૧૫. દરેક પરમાણુમાં જુદા જુદા સમયની અપેક્ષાએ અથવા સત્તાની અપેક્ષાએ શીત, ઉષ્ણ, સ્નિગ્ધ ને રૂક્ષ એ ચાર સ્પર્શી મનાય છે; અને એક સમયે એક પરમાણુમાં શીત અને સ્નિગ્ધ, અથવા શીત અને રૂક્ષ, અથવા ઉષ્ણુ અને સિનગ્ધ, અથવા ઉષ્ણ અને રૂક્ષ,–આ ચાર પ્રકારમાંથી હરકોઈ એક પ્રકારે બે સ્પર્શ હોઈ શકે. સાર એ છે કે,-એક પરમાણુમાં સમકાળે અવિરોધી એવા કઈ પણ બે સ્પર્શી રહે છે અને આઠ તે ફક્ત બાદર પરિણમી પુર્કલકધમાં જ હોય છે.
પ આ બાબતમાં તત્વાર્થવૃત્તિકાર (પાંચમા અધ્યાયના ૨૮ મા સૂત્રની વૃત્તિમાં) નીચે મુજબ ફરમાવે છે- “શ્રી સર્વજ્ઞભગવંતે “કંધમાં યથાસંભવ આઠે પ્રકારનો સ્પર્શ હોય છે એમ પ્રતિપાદન કર્યું છે. અને પરમાણુઓમાં ચાર પ્રકારનો સ્પર્શ હેાય છે તે પણ શીત ઉષ્ણુ સ્નિગ્ધ કે રૂક્ષ જાતિને જ, અન્ય નહિં, તેમાં પણ એક પરમાણુમાં પરસ્પર અવિધી બે સ્પર્શ હોય છે.”
પુનઃ આ બાબતમાં બૃહતશતક ગ્રંથમાં નીચે મુજબ ઉલ્લેખ છે– “પરમાણમાં લઘુ ને મૃદુ એ બે સ્પર્શી પણ અફર રીતે રહેલા છે.” હવે આ મત પ્રમાણે તે, પરમાણમાં એક કાળે એકી સાથે ચારે સ્પર્શીને પણ સંભવ થયો અને સત્તાની અપેક્ષાએ અથવા યોગ્યતાનુસાર છે સ્પર્શી પણ હોઈ શકે, પરંતુ બહુમતે પરમાણુમાં ૪ સ્પર્શ ગણાય છે.
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૬ પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્ત્વ પ્રકરણ.
ઉપસંહાર– એ રીતે આ ૧૧ મી ગાથામાં પુલના દશ જાતનાં લક્ષણો બતાવ્યાં. તે પૈકી “શબ્દ, અંધકાર, ઉદ્યોત, પ્રભા, છાયા ને આતપ એ છે પદાર્થો પુર્કલના વિકારરૂપ છે, તેથી તે યે પૌલિક રૂપી તેમજ પુકલના વિશેષ લક્ષણે કહેવાય છે, તથા “વર્ણ, ગંધ, રસ ને સ્પર્શ એ ચાર પુકે લદ્રવ્યના ગુણે છે માટે તે વર્ણાદિ ચારેય પૌલિક રૂપી ગુણ તરીકે અને પુકલના સામાન્ય લક્ષણ તરીકે મનાય છે.
પુકલની સિદ્ધિમાં અનન્ય-અજોડ કારણ હોવાથી વર્ણ—ગંધ–રસ-સ્પેશ એ ચાર)ને રૂપી ગુણ તરીકે ગણેલા છે.
અહિં સાર એ છે કે–જેમ ચેતના-ચતન્ય એ જીવનું સ્વરૂપ છે–આત્માનું લક્ષણ છે, તેમ વર્ણાદિ
તથા જૈનશાસ્ત્રકારોએ દુનિયાના ઉપયોગી પુગલ કેધાને પરમાણુ સમૂહને આઠ જાતના વર્ગમાં વહેંચી દીધેલ છે, જે આઠ વર્ગણ કહેવાય છે. તે પૈકી પહેલી ઔદારિક વર્ગણાની પૂર્વેના વ્યણુકાદિ સ્કંધોમાં સમકાળે ચાર સ્પર્શી હેાય છે; અને દારિક, વૈક્રિય ને આહારક વર્ગણને યોગ્ય પુદ્ગલકામાં આઠ સ્પર્શી સંભવે છે, અને તેથી આગળની તેજસ, ભાષા શ્વાસોચ્છવાસ, મન ને કામણ એ પાંચ વગણએ ચાર સ્પર્શવાળી અને ઉત્તરોત્તર સૂમપરિણામવાળી છે.
[સૂચના- ૧૭૫ મા પાનાની આ ચાલુ ટીપ્પણું છે)
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨. અજીવતત્ત્વ. વ્યવહારકાળનું સ્વરૂપ. ૧૭૭ પુલનું સ્વરૂપ છે-લક્ષણ છે. એટલે કે,– જે દ્રવ્યમાં વર્ણ ગંધ રસ ને સ્પર્શ હોય તે પુકલાસ્તિકાય કહેવાય છે. એક પરમાણુમાં પાંચ વર્ણ પિંકી હરકોઈ એક વર્ણ, બે ગંધમાંથી એક ગંધ, પાંચ રસમાંથી કઈ પણ એક રસ, અને સ્નિગ્ધ ઉણ રૂક્ષ ને શીત એ ચાર સ્પર્શમાંથી કઈ પણ અવિરોધી બે સ્પર્શ હોય છે. સ્કંધમાં યોગ્યતાનુસાર સઘળાને સંભવ છે.
તિ પુરુચરઘામ છે એ ૧૧ અવતરણ– હવે વ્યવહારિક કાળના ભેદ કહે છે–
બહાર કાવી एगा कोडी सतसहि, लक्खा सत्तहुस्तरी सहस्सा य । दो य सया सोलहिया, आवलिया इगमुत्तम्मि ॥१२॥ समयावली मुहुत्ता, दीहा पक्खा य मास परिसा य । भणिओ पलिया सागर, उस्सप्पिणि-सप्पिणी कालो ॥१३॥
અથ –એક ક્રોડ, સડસઠ લાખ, સત્યોતેર હઝાર બસ ને સોળ અધિક (૧,૬૭,૭૭,૨૧૬) આવલિકા એક મુહૂર્તમાં થાય છે. [૧૨] .
- સમય, આવલી, મુદ્દત. દિવસ, પખવાડીયું, માસ, વર્ષ પલ્યોપમ, સાગરેપમ, ઉત્સર્પિણી, અવસર્પિણું, અને કાળચક્ર એ (સઘળા વ્યવહાર-) કાળ(નાભેદો)શ્રીજિનાગમમાં કહ્યા છે |૧૩.
• પદ્યાનુવાદ:[એક મુહૂર્તનો આવલિકાઓ). એક કેડી લાખ સડસઠ, સતેર હેઝાર ને,
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવત
૧૭૮ પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્ત્વ પ્રકરણ બસો સળ સાધિક આવલિકા,-માન એક મુહૂર્તને,
વ્યિવહારમાં ઉપયોગિ કાળનાં કમથી નામ) સમય આવલિ મુહૂર્ત દિવસ, પક્ષ માસ જ વર્ષ ને, કાળ પલ્યોપમ અને વળી, સાગરોપમ કાળ ને. (૧૩) ઉત્સર્પિણી અવસર્પિણી, ને કાળચક અનુક્રમે, એ બધા વ્યવહાર કાળો, ભાખિયા જિન આગમે,
વિવેચન-અવિભાજ્ય (એટલે કે છેલ્લી કેટીને ઝીણામાં ઝીણ) જે કાળ તે સમય” કહેવાય છે. પકલમાં જેમ પરમાણુ અવિભાજ્ય વિભાગરૂપ મનાય છે, તેમ કાળદ્રવ્યમાં સમય પણ અવિભાજ્ય વિભાગસ્વરૂપ મનાય છે. સમયથી કઈ સૂકમ કાળ નથીસમય કરતાં કેઈ બીજે નાને કાળ નથી. આવા અસં
ખ્ય સમયની એક આવલિકા થાય છે. સાધિક ૨૫૬ આવલિકાનો એક ભુલકભવ થાય છે. ૬૫૫૩૬ મુલક ભવનું એક મહત થાય છે, જેનું પ્રમાણ બે ઘડી થાય છે. ૩૦ મુહૂર્ત દિવસ, ૧૫ દિવસનું પખવાડીયું. બે પક્ષને-બે પખવાડીયાને મહિને, ૧૨ માસનું વર્ષ, અસંખ્ય વર્ષનું પો. ૫મ, ૧૦ કેડા કેડી પલ્યોપનું સાગરોપમ, ૧૦ કેડીકેડી સાગરેપની એક ઉત્સપિણી અને તેટ
લાજ કાળપ્રમાણની એક અવસર્પિણી થાય છે, આ • બધેય કાળ સૂર્યની ગતિથી મપાય છે.
ઈતિ વ્યવહારકાળ–સંક્ષેપ:
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨. અજીવતત્વ.
વ્યવહારકાળનું સ્વરૂપ.
૧૯
-વ્યવહાર કાળ– કાળના મુખ્ય બે ભેદ છે. નિશ્ચયકાળ ને વ્યવહારકાળ. વર્તાનાદિ પર્યાયવાળો, અથવા વર્તમાન સમયના પ્રમાણવાળે નચકિકાળ-
નિચયકાળ છે, જેનું સ્વરૂ૫ ૯ મી ગાથાના વિવેચનમાં બતાવી ગયા છીએ, ત્યાંથી વાંચી લેવું.
સમય આવલિકા ને મુહુર્તાદિ ભેદવા વ્યવહારકાળ છે. તે ચંદ્ર ને સૂર્યની નિયત ગતિથી મપાય છે. કારણ કે–દિવસ, તિથિ, માસ ને વર્ષ વગેરેની ઉત્પત્તિ જતિષ્પકના પરિભ્રમણથી જ થાય છે. તેમાં જે કાળને વિભાગ ન થઈ શકે એ અત્યંત સૂક્ષ્મ જે કાળ તે સમયજ કહેવાય છે.
જેમ કે બળવાન યુવાન તીણુ ભાલાની તીણ અણુથી, ઉપરા ઉપરી મૂકેલાં કમળનાં સો પાંદડાંને એકી સાથે ભેદી નાંખે, અને માને કે મેં એક ક્ષણમાં એકી સાથે સો પાંદડાં ભેદી નાખ્યાં છે તે તેની ભૂલ છે. કારણ કે-એક પાંદડાથી બીજા પાંદડાંમાં ભાલાને પેસતાં જેટલો વખત લાગે તેટલા વખતમાં તો અસંખ્ય સમય પસાર થઈ જાય છે એટલે કે સે પાંદડાંને ભેદવાનો કાળ તો દૂર રહે! પરંતુ એક પાંદડાના છેદમાં અસંખ્ય સમય લાગે છે, તો ૧૦૦ પાંદડાના છેદનમાં ૯૯ વખત અસંખ્ય સમય લાગે છે, એટલે બધો
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૦ પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્વ પ્રકરણ.
ઉપર્યુક્ત સ્વરૂપવાળા અસંખ્ય સમયની એક આવલિકા થાય છે કારણ કે એક આવલિકામાં અસંખ્ય સમયે સંભવે છે. કેઈ સૂફમનિગોદિયા જેનું આયુષ્ય ૨૫૬ આવલિકાનું હોય છે. સંસારવત્તિ કોઈ પણ જીવનું આયુષ્ય આથી ઓછું હોતું નથી, તેથી તે મુલક ભવ (નાનામાં નાનો ભવ–ટુંકામાં ટુંકું
- ૨૪૫૮ જીવન) કહેવાય છે. વળી આવી ૪૪૪૬ આવલિકાનો એક પ્રાણ થાય છે, જે શ્વાસ કહેવાય છે.
આવા સાત પ્રાણ (શ્વાસોશ્વાસ)ને એક સ્તક, સાત સ્તોકનો એક લવ અને ૭૭ લવનું એક સંસ્કૃત થાય છે. સૂક્ષ્મ સમય છે એમ માનવું જોઈએ. અથવા કોઈ અત્યંત જીર્ણ વસ્ત્રને ફાડતાં એક તાંતણાથી બીજા તાંતણાને તુટવામાં અસંખ્ય સમય લાગે છે. અરે ! આંખના એક પલકારામાં તથા એક ચપટી વગાડવામાં પણ અસંખ્ય સમય પસાર થાય છે. માટે ઉપર્યુક્ત ઉદાહરણથી સહેજે સમજી શકાય છે કે સર્વજ્ઞ કેવળીભગવંતના જ્ઞાનદર્પણમાં પણ, જેના બે ભાગ ન ભાસે, એ ઝીણામાં ઝીણે કાળને જે ભાગ તે “સમય” કહેવાય છે.
અહિં નિરોગી યુવાન પુરૂષને જે શ્વાસોચ્છવાસ તે
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨. અછત.
વ્યવહારકાળનું સ્વરૂપ.
૧૮૧
એક વાસોશ્વાસ (પપ્રાણુ)માં સાધિક ૧૭ ક્ષુલ્લકભવ થાય છે, અર્થાત એક શ્વચ્છવાસમાં ૧ળા સાડા સત્તર ક્ષુલ્લક ભવ થાય છે અને એક મુહૂર્તમાં ૬૫૫૩૬ હ્રદલાભ થાય છે (એટલે કે તેટલી વખત જન્મ-મરણ થાય છે). આ જ વાત બહુસંગ્રહણીમાં પણ કહી છે. જુઓ–“gorifyળતા, છત્તીસા इगमुहूत्तखुभवा। आवलियाणं दोसय छपन्न इग gઉમાશા અર્થ –૧ મુહૂર્તમાં ૬૫૫૩૬ ક્ષુલ્લક ભવે થાય છે અને ૧ ભુલુકભવમાં ૨૫૬ આવલિકાઓ થાય છે.”
વળી નવ સમયથી માંડીને ૧ સમય ન્યૂન (ઉણ) ૧ મુહૂર્ત સુધીને બધે કાળ અંતમુહૂર્ત કહેવાય છે. માટે અંતર્મુહૂર્ત પણ અસંખ્ય પ્રકારનું છે, એટલે કે અંતર્મુહૂર્તના અસંખ્ય ભેદો છે, તે પિકી નવ સમય (ના પ્રમાણ)નું જઘન્યઅંતમુહૂર્ત, ૧૦ સમયથી માંડીને બે સમય ઓછા રહે ત્યાં સુધી મધ્યમઅંતર્મુહૂર્ત, અને એક સમય ન્યૂન મુહુર્ત પ્રમાણુનું ઉત્કૃષ્ટઅંતમુહર્તા કહેવાય છે. પ્રાણ તરીકે લેવો, એટલે કે હષ્ટપુષ્ટ યાને ખેદ રહિત, જરા રહિત-અવૃદ્ધ, ભૂખના દુઃખથી અદુર્બલ પ્રાણીને એક ઉષ્ટ્રવાસ ને એક નિઃશ્વાસ, એ બને મળીને એક “પ્રાણું ગણાય છે. દુર્બળ કે રોગીનો નહિં.
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૨ પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્વ પ્રકરણ.
મુહૂર્તના ચંદ્રગુહર્ત ને સૂર્યમુહર્ત એમ બે ભેદ છે. લેકમાં ૩૦ મુહૂર્તનો દિવસ ગણાય છે. આ દિવસની ગણત્રી ચાંદ્રમુહૂર્તથી જ ગણાય છે. કાંઈક ઉણ સાડા તેર (૧૩) ચાંદ્રમુહૂર્તનું એક સૂર્ય મુહૂર્ત થાય છે. આ સૂર્યમુદ્દતથી તેમાં વ્યવહાર ચાલતે નથી.
૩૦ ચાંદ્રમુહર્તાને ૧ દિવસ ગણાય છે, તેના પણ ચાંદ્રદિવસ ને સૂર્યદિવસ એમ બે ભેદ છે. તેમાં ૩૦ મુહૂર્તના પ્રમાણવાળો અથવા ૬૦ ઘડી પ્રમાણ જે દિવસ તે સૂર્યદિવસ કહેવાય છે અને કાંઈ અધિક ૨લા મુહૂર્ત પ્રમાણ ચંદ્રકળાની હાનિ વૃદ્ધિથી ઉત્પન્ન થતી જે તિથિ તે ચાંદ્રદિવસ મનાય છે.
લોકમાં સૂર્યદિવસ “અહોરાત્ર એવા નામથી અને ચાંદ્રદિવસ તિથિએવા નામથી ઓળખાય છે.
એક પક્ષમાં ૧૫ દિવસ અને ૧૫ રાત્રિએ થાય છે. ઉક્ત ૧૫ દિવસોનું ૧ સૂર્યપક્ષ અને ૧૫ તિથિએનું ૧ ચાંદ્રપક્ષ બને છે. લેકમાં ચંદ્રપણથી જ વ્યવહાર ચાલે છે.
બે પક્ષ (પખવાડીયા)ને ૧ માસ થાય છે. તેના પાંચ પ્રકાર નીચે પ્રમાણે છે.
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨. અજીવતત્ત્વ.
વ્યવહારકાળનું સ્વરૂ૫.
૧૮૩
= ૧ અભિવર્ધિ,
૧ ૩૦ અહારાત્રિના=૧ઋતુ- ૩. ૨૯ અહારાત્રિના= | T માસ. (અ૫રનામ
૧ ચંદ્રમાસ! -કમ'માસ).
= ૧ નક્ષત્રમાસ ૨. ૩૦ અહે- = સૂર્યમાસ
રાત્રિને ઉક્ત પાંચ માસ પૈકી ચંદ્રમાસથીજ લેકમાં વ્યવહાર ચાલે છે, જે ચાંદ્રમાસ ૨૯ અહોરાત્રિ પ્રમાણ, અથવા સંપૂર્ણ ૩૦ તિથિ સ્વરૂપ છે.
છ માસનું એક “સૂર્ય-અયન થાય છે, જે ૧૮૩ અહેરાત્રિ ( દિવસ-રાત) પ્રમાણનું હોય છે. આ સૂર્યાયનના દક્ષિણાયન અને ઉત્તરાયણ એવા બે ભેદ પડે છે. ૧૩ અહેરાત્રિનું ચાંદ્રાયણ થાય છે, પરંતુ લોકવ્યવહારમાં તેનું પ્રયોજન નથી. ફક્ત સૂર્યાયન જ લોકવ્યવહારમાં ઉપગિ છે.
બાર માસને એક સંવત્સર બને છે. તે પણ માસની જેમ પાંચ પ્રકારે છે. તે આ પ્રમાણે
ર
૩૬૦ અહેરાત્રિનેત્ર ૧
રાત્રિનું=1 | ઋતુસંવત્સર (અથવા |
ચંદ્રવર્ષ કમ સંવત્સર).
, =ી નક્ષત્રવર્ષ J૨૩૬૬અહોરાત્રિનો =૧ સૌર સંવત્સર(=૧ સૂર્યવર્ષ.) |
" વિધિતવર્ષ | ઉપર્યુક્ત પાંચ પ્રકારના સંવત્સર (વર્ષ) પૈકી પાંચ સૂર્યવર્ષ મળીને એક યુગ થાય છે. અને ૮૪ લાખ
= અભિ
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૪ પદ્યાનુવાદ વિવેચનાદિયુત નવતત્વ પ્રકરણ. સૂર્ય વર્ષનું એક પૂર્વાગ, ૮૪ લાખ પૂર્વાગનું અથવા ૭૦પ૬૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦ સૌરવર્ષનું એક પૂર્વ થાય છે અને ૮૪ લાખ પૂર્વનું એક ગુટિતાંગ થાય છે. આટલું આયુષ્ય યુગાદીશ શ્રી કષભદેવ ભગવાનનું હતું પુનઃ ૮૪ લાખ ત્રુટિતાંગનું ૧ કુટિત થાય છે. આ રીતે અડડાંગ–અઠડ-અવવાંગ અવવ-હુહુકાંગહુહુક-ઉ૫લાંગ-ઉત્પલ-પઘાંગ-પદ્ય- નલિતાંગ -નલિત- અર્થનિરાંગ-અર્થનિપુર-અયુતાંગ -અમૃત-ન યુતાગ-નયુત-પ્રયુતાંગ-પ્રયુત-ચૂલિકાંગ-ચૂલિકા-શીષપ્રહેલિકાંગશીષ પ્રહેલિકા, સુધીની સર્વ સંખ્યાને પૂર્વ પૂર્વની સંખ્યાની અપેક્ષાએ ચોરાશી ચોરાશી લાખ ગુણી જાણવી. સિદ્ધાંતમાં -જૈન શાસ્ત્રોમાં શીર્ષપ્રહેલિકા સુધી સંખ્યાની (=કાળ ગણનાની) મર્યાદા બતાવી છે. આથી આગળના કાળને પાયમ તથા સાગરોપમએવું નામ અપાય છે. પોપમ ને સાગરોપમની વ્યાખ્યા ને સમજુતી
પલ્યોપમ=પલ્યની-ધાન્ય માપવાના પાલાની ઉપમા જેને અપાય છે.
સાગરેપમ=સાગરની– સમુદ્રની ઉપમા જેને
હોય તે
* ૮૪ લાખ પૂર્વાગ એટલે સીતેર કોડ ને છપનલાખફ્રોડ વર્ષ
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨. અજીવતસ્વ. વ્યવહાર કાળનું સ્વરૂપ. ૧૮૫
પૂર્વોક્ત અસંખ્ય વર્ષોનું એક પોપમ થાય છે. આપણુ જેવા સ્થૂલ બુદ્ધિવાળાથી અસંય વર્ષોની ગણત્રી થવી મુશ્કેલ છે, છતાં દયાસાગર શાસ્ત્રકાર જ્ઞાની ભગવંતોએ કલિપત પણ યાલાની ઉપમાવાળા કુવાના દષ્ટાંતથી સારી રીતે સમજાવેલ છે. તે આ પ્રમાણે–
૧ જન (એટલે ચાર ગાઉ) લાંબે, 1 જન પહેળે અને ૧ યોજન ઉડે એ એક (ધાન્ય માપવાના પાલાના આકારનો) કૂ હોય, તેને પહેલા આરાના (ઉત્તર કુરૂક્ષેત્રન) યુગલિક મનુષ્યનાં મસ્તક મુંડાવીને, એકથી સાત દિવસ સુધીમાં ઉગેલા વાળના (અંગુલના અસંખ્યાતમા ભાગ જેટલા) અસંખ્ય ભાગ કરી, તે વાળના ટુકડાઓથી ભરે. એ ઠાંસી ઠાંસીને ભરે કે, ચકવનિનું ૯ કોડ પાયદળ- લશ્કર ઉપર થઈને ચાલ્યું જાય તે પણ એક ઈંચ જેટલે પણ ખાડે ન પડે, પુષ્કરાવ મેઘ વર્ષે તે પણ એક બિંદુ પણ પ્રવેશી શકે નહિં અને વાળના ખંડેને હેહાવી શકે નહિ, તથા વનને દાવાનળ પણ બાળી શકે નહિં. આવી રીતે ઠાંસી ઠાંસીને ઉક્ત કેશખંડેથી ભરેલા આ કૂવામાંથી સે સે વર્ષે એકેક ટુકડે કાઢવો. અને જેટલે વર્ષે તે કુ તદન ખાલી થાય તેનું નામ એક ‘પલ્યોપમ’ કહેવાય.
ક ૧ ઉદ્ધારપાપમ, ૨.અદ્વાપલ્યોપમ અને ૩ ક્ષેત્રપલ્યોપમ, એમ પલ્યોપમના મુખ્ય ત્રણ પ્રકાર છે
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૬ પદ્યાનુવાદ વિવેચનાદિયુત નવતત્વ પ્રકરણ ઉક્ત ૧૦કડાકડી (૧૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦) પઅમે એક સાગરેપમ થાય. (કડને ક્રેડથી ગુણતાં જે સંખ્યા આવે તે ઠાકડી કહેવાય. અહિં દસાડ ને દસક્રેડે ગુણવાથી જે સંખ્યા આવી છે તે દસ કેડીકેડી સમજવી આ રીતે સર્વત્ર કેડીકેડી માટે સમજવું)
૧૦ કોડાકડી સાગરેપમે એક ઉત્સર્પિણી અને ૧૦ કેડાડી સાગરોપમની એક અવસર્પિણ થાય છે. ર૦ કડાકોડી સાગરોપમ પ્રમાણ (અથવા ૧ ઉત્સર્પિણી ને ૧ અવસર્પિણ મળી) ૧ કાળચક થાય છે. આ ત્રણેય સુક્ષ્મ ને બાઇર એવા બળે ભેટવાળા હેવાથી કુલ છ ભેદ થાય છે. આ છે ભેદ પિકી પ્રસ્તુતમાં સૂક્ષ્મઅદ્ધા પલ્યોપમ” ઉપયોગી હેવાથી, તેનું પ્રમાણ ઉપર બતાવ્યું છે. વિશેષાર્થીએ કાળલોકપ્રકાશ, ચંદ્રપ્રજ્ઞપ્તિ, સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિ તથા તિબ્બરંડક આદિ ગ્રંથે આ વ્યવહારકાળના વિશેષ જ્ઞાન માટે અવઢોકવા.
* જેમ રથનાં બે ચક્ર-બે પડી હોય તેમ કાળરૂપી રથનાં ઉત્સર્પિણી અને અવસર્પિણી એ બે ચક્રો છે. વળી ચક્રને જેમ વચમાં આરાઓ હેય તેમ, કાળરૂપી રથચક્રના આરા સમાન છ છ આરાઓ છે. છ આરા એટલે ઉત્સર્પિણી કે અવસર્પિણી કાળના છ વિભાગો. તેના નામ અને પ્રમાણ નીચે પ્રમાણે છે
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
| સંખ્યા નામ. .
પ્રમાણ
સંખ્યા નામ. |
પ્રમાણુ
૨. અજીવતર.
૧. સુષમ-સુષમા કેડીકેડી સાગરોપમાં ૪. દુષમ સુષમા ૪૨૦૦૦ વર્ષ જૂન ૧
કે ડાકોડી સાગરોપમ સુમ
૫. | દુપમ | ૨૧૦૦૦ વર્ષ સુષમ-દુધમાં ૨
૬. દુષમ-૬ષમ, ૨૧૦૦૦ વર્ષ છે એ આરાના મળી કુલ ૧૦ કેડાડી સાગરોપમ સંપૂર્ણ થાય છે. ઉપર્યુક્ત ૬ આરા ઉત્સર્પિણી કાળમાં ચઢતા અને અવસર્પિણી કાળમાં ઉતરતા આવે છે, માટે જ ઉત્સર્પિણી એટલે ચઢતકાળ અને અવસર્પિણું એટલે ઉતરતે કાળ કહેવાય છે. અર્થાત ઉત્સપિણમાં પહેલો દુષમદુષમ આરો, બીજે દુષમ આરે, એ પ્રમાણે ઉત્તરોત્તર ક્રમશઃ ચઢતા આરાઓ આવે છે; અને અવસર્પિણીમાં પહેલ સુષમસુષમ આરે બીજે સુષમ આરે, એ રીતે ક્રમશઃ ઉતરતા આરાઓ આવે છે એમ સમજવું. કારણ કે સુખ, સંધયણ આયુષ્ય, બળ, શુભવર્ણ, ગંધ રસ, સ્પર્શ, જમીનના રસકસ વગેરે શુભ ભાવની ઉત્સર્પિણીમાં દિનપ્રતિદિન ક્રમશઃ વૃદ્ધિ થતી જાય છે અને અવસર્પિણમાં હાની થતી જાય છે.
વ્યવહાકાળનું સ્વરૂપ.
&
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
પદ્યાનુવાદ–વિવેચનાદ્યુિત નવતત્ત્વ પ્રકરણ.
લેાક રૂઢિ મુજબ તેા કાળની મર્યાદા ચાર યુગમાં જ સમાયેલી છે. જૈનદર્શન-માન્ય કાળની વિશ ળ મર્યાદા લેક રુઢિમાં નથી. અર્થાત જૈનેતરે કાળને ચાર વિભાગમાં વ્હેંચી દે છે. તે ચાર વિભાગ તે ચાર યુગ. જેનાં નામ અને પ્રભાણું નીચે મુજબ છે—
૧૮૮
૧. કૃતયુગ
૨.
ત્રેતાયુગ
૧૭૨૮૦૦૦ વર્ષ પ્રમાણેના છે.
૧૨૯૬૦૦૦
૩.
૪. કલિયુગ
દ્વાપરયુગ ૮૬૪૦૦૦
૪૩૨૦૦૦
૪૭૨૦૦૦૦
99
''
""
જ્યારે ઉપર્યુક્ત ચારે યુગનાં કુલ તેતાલીશ લાખ ને વીશ હજાર વર્ષ થાય છે. ત્યારે જૈનદર્શનમાન્ય એક પૂમાં જ ૭૦૫૬ ૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦ સીત્તેર ક્રેડને છપ્પન લાખ ક્રોડ ( સૂર્ય ) વર્ષ થાય છે. અહિં કહેવાનેા સાર એ છે કે—એક પૂર્વમાં ૧૬૭૩૩૩૩૩ વખત ચારે યુગનાં પરાવર્ત્તના થાય છે, અથવા એક પૂર્વમાં ચારે યુગેાના સમુદિતકાળને ફક્ત ૧/૩ ભાગ વ્યતીત થાય છે.
(સૂચના-૧૮૬ મા પેજથી અહિં સુધી એક સળંગ ટીપ્પણી છે)
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
રે અજીવતર. વ્યવહારકાળનું સ્વરુપ ૧૮૯
અથવા ભૂતકાળ, વર્તમાનકાળ અને ભવિષ્યકાળ એમ કાળ ત્રણ પ્રકારે છે તે ત્રણ પ્રકારમાં ભૂતકાળ ને ભવિષ્યકાળના અનંતા સમયે છે અને વર્તમાનકાળ એક સમયનો છે, એટલે કે,-અનંતા કાળચક્રો ભેગાં થાય ત્યારે એક પુલપરાવર્ત થાય છે, (તેનું સ્વરૂપ કર્મગ્રંથાદિકથી જાણવું). આવા અનંત પુકલપરાવર્તનને ભૂતકાળ છે, અને તેથી અનંતગુણ પુર્કલપરાવર્તનને ભવિષ્યકાળ છે, અર્થાત્ ભૂતકાળથી ભવિષ્યકાળ અનંતગુણ છે. અથવા જેટલો ભૂતકાળ પસાર થયો તેટલો ભવિષ્યકાળ છે, એટલે કે “ભૂત ભવિષ્ય સરખા છે એ પણ એક મત છે. આ બન્ને મતો સાપેક્ષ હોવાથી અવિરૂદ્ધ છે, છતાં તત્ત્વ કેવળી ગમ્ય જાણવું.
આ વ્યવહારકાળ પણ અપી છે અને તે રા દ્વીપમાં જ છે. કારણ કે રા દ્વીપની હાર ચંદ્રસૂર્યની ગતિ નથી, માટે ત્યાં દિવસ વર્ષ કે માસ આદિને વ્યવહાર નથી. જ્યાં દિવસ ત્યાં દિવસ જ, અને જ્યાં રાત ત્યાં રાત જ સદાકાળ છે. માટે રાા દ્વીપની બહાર સર્વ દ્વીપ ને સમુદ્રમાં, દેવલોકમાં તેમજ સાતે નરકપૃથ્વીમાં જે ૧૦૦૦૦ આદિ વર્ષનું આયુષ્ય વગેરે જે જે કાળ સંબંધી વ્યવહાર ચાલે છે, તે તમામ રા દ્વીપમાં ચાલતા ચંદ્ર સૂર્યની ગતિને અનુસારે જાણવા
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૦
”
૧
,
વ્યવહારકાળના ભેદનું સંક્ષિપ્ત કેક અવિભાજ્ય સૂક્ષ્યકાળ =
૧ સમય. ૯ સમય=
૧ જઘન્ય અંતર્મુદ્દ. અસંખ્ય સમય=
૧ આવલિકા ૨૫૬ આવલિકા=
૧ ફુલકભવ. ઈ ૪૪૪૬૪૬ આવલિકા=
૧ પ્રાણ (શ્વાસોચ્છવાસ). ' અથવા સાધિક ૧૭ના ભુલકભવ= ૭ પ્રાણ (શ્વાસોચ્છવાસ)= ૭ ઑક=
૧ લવ. ૩૮લવ=
૧ ઘડી. ( ૨ ઘડી અથવા ૭૭ લવર
૧ મુહૂર્ત. 0 અથવા ૬૫૫૩૬ ફુલકભવ= ૩૦ મુદ્7=
૧ દિવસ (અહેરાત્ર). ૧૫ દિવસ
૧ પક્ષ (પખવાડીયું). છે ૨ પક્ષ =
૧ માસ (મહિનો). અથવા ૩૦ દિવસ છે ૬ માસ
૧ ઉત્તરાયણ અથવા છે અથવા ૧૮૦ દિવસ=
૧ દક્ષિણાયન.
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્ત્વ પ્રકરણ.
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨. અછતત્વ.
ઈ ૨ અયન =
૧ વર્ષ (સંવત્સર) છે અથવા ૧૨ માસ= ૫ વર્ષ=
૧ યુગ ૮૪ લાખ વર્ષ=
૧ પૂર્વાગ. | ૭૦ ક્રોડ ને ૫૬ લાખ દોડ,
૧ પૂર્વ (૭૦૫૬ ૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦) વર્ષ અસંખ્યવર્ષ
૧ પલ્યોપમ ૧૦ કોડા કેડી પાપમ=
૧ સાગરોપમ. J ૧૦ કોડાકોડી સાગરોપમ = '
૧ ઉત્સપિણી અથવા
૧ અવસર્પિણી. j ૨૦ કડાકોડી સાગરોપમ=
૧ કાળચક. 1 થવા ૧ ઉત્સપિણી અવસર્પિણી= અનંતકાળચક્ર=
૧ પુદ્ગલથરાવત્ત. અનંતપુગલપરાવર્તાના
ભૂતકાળ.. | છે ભૂતકાળથી અનંતગુણ પુગલપરાવર્તાના ભવિષ્યકાળ. છે અથવા મતાંતરે તત્સમ=ભૂત જેટલેજ= ૧ સમય=
વલ્તમાનકાળ. ભૂત- ભવિખ્ય-વર્તમાનકાળ=
સંપૂર્ણ વ્યવહારકાળ. છે ઇતિ વ્યવહારકાળ સ્વરૂપ સમાપ્તમ ! ૧૩
વ્યવહારકાળનું સ્વરૂપ.
૧૯
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯ર પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુગ નવતત્વ પ્રકરણ.
અવતરણ જૈનદર્શનમાં જીવાસ્તિકાય, ધમસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય, પુલાસ્તિકાય અને કાળ, એમ છ જ દ્રવ્ય-છ જ પદાથો માનેલા છે. તેનું સ્વરૂપ ઉક્ત ૧૩ ગાથાઓમાં કહી આવ્યા. હવે તે છ દ્રામાં પરિણામિત્વાદિ ધર્મકારા, નીચેની ગાથામાં સામ્ય ધમ્મને વિચાર કહે છે – मुल- परिणामि जीव मुत्तं,
सपएसा एग खित्त किरिया य । દિર શાળા રાણા,
सध्यगय इयर अप्पवेसे ॥ १४ ॥ અથ:-પરિણામી છવ, મૂર્ત, સપ્રદેશ, એક, ક્ષેત્ર, ક્રિયા, નિત્ય કારણ, કર્તા, સર્વગત, આ બધાના ઈતર ભેદ, અને અપ્રવેશ (આ તમામને છ દ્રવ્યમાં તે વિચાર કરો. તે ૧૪ છે.
– પદ્યાનુવાદ – ( છ દ્રવ્યમાં પરિણામિતાદિ બાર ધર્મની વિચારણા છે. પરિણમિતા ને જીવતા ને, મૂર્તતા સંપ્રદેશિતા, એકતા ને ક્ષેત્રતા, સક્રિયતા ને નિત્યતા. (૧૪) કારણપણું કર્તાપણું, વળી સર્વવ્યાપકતા અને, તરાપ્રવેશિતા ભવિક! ષ દ્રવ્યમાંહિ વિચારને,
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
- વિવેચન –
ગાથામાં આવેલ શબ્દો કે અર્થ૧. પરિણમી=જેનું રૂપાંતર થાય છે. | ૯. કારણ કારણભૂત. અન્યને ઉપયોગી ૨. જીવ=જેમાં ચેતના-જ્ઞાનાદિ હોય તે. | કે ઉપકારક. ૩. મૂર્ત=રૂપી. જેમાં રૂપ-રસ-ગંધ- ૧૦. કર્તા સ્વતંત્ર કિયા કરનાર સ્પર્શ હેય તે.
૧૧. સર્વગત=સર્વ વ્યાપક. સર્વત્ર રહેનાર. ૪. સપ્રદેશીજેને પ્રદેશ હોય તે. | ઇતર-દેશવ્યાપક અથવા વિપરીત પ. એક સંખ્યાથી જે એક હોય તે. | (પ્રતિપક્ષી ભેદ સહિત). ૬. ક્ષેત્ર=આધારભૂત દ્રવ્ય.
૧૨. અપ્રવેશ=પ્રવેશ રહિત અથવા અન્ય ૭. ક્રિયા=ગમન-આગમનાદિ કિયા.
દ્રવ્યમાં પ્રવેશ નહિં પામનાર, યાને ૮. નિત્યશાશ્વત, સ્થાયિ, અથવા જેની | બીજા દ્રવ્યાપે નહિં થનાર. ઉત્પત્તિ કે નાશ ન હોય તે.
ઉક્ત છ દ્રવ્ય ક્યા ક્યા ધર્મની અપેક્ષાએ સમાન છે અને કયા કયા ધર્મની ! અપેક્ષાએ સમાન નથી? એ પ્રશ્નના ઉકેલ માટે યે દ્રામાં પરિણામિત્વાદિ બાર ધર્મો દ્વારા સાધમ્ય= સરખા ધમૅપણું) અને વેધમ્ય=( વિરૂદ્ધ ધર્મ પણું)
૨. અજીવતત્વ. ૬ દ્રવ્યમાં ૧૨ દ્વારની ઘટના
૧૯૩
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
2.
બતાવાય છે. પરિણામિત્વાદિ જે બાર ધર્મો છે તે વિચારણનાં બાર દ્વાર કહેવાય છે. આ બાર દ્વારો એટલે (પ્રતિપક્ષ સહિત) બાર પ્રક. આ બાર પ્રકારના પ્રશ્નો નીચે મુજબ છે.
છ દ્રવ્યનાં પરિણમી આદિ બાર દ્વારે. ૧. છ દ્રવ્યમાં પરિણમી (=પરિણામ પામનાર) કોણ? અને અપરિણામી કોણ? ,, જીવ (=સચેતન)
I , અજીવ (=અચેતન) , ૩. , પી (=મૂર્તા=વર્ણાદિયુક્ત) , , અરૂપી (અમૂર્ત)
સપ્રદેશી ( પ્રદેશ યુક્ત) ,, અપ્રદેશી (=પ્રદેશરહિત) , એક (=સંખ્યાથી એક)
,, અનેક (=સંખ્યાથી એકાધિક) ,, ક્ષેત્ર (=આધાર કે આશ્રય)
ક્ષેત્રી =આધેય કે અશ્રયી) , સક્રિય (ત્રક્રિયા સહિત)
,, અકિય (ક્રિયા રહિત) , ૮. નિત્ય (શાશ્વત)
, અનિત્ય (=અશાશ્વત) , કારણ (=અન્યને ઉપકારક)
અકારણ (=અન્યને અનુપયોગી),, , કર્તા (=સ્વતંત્ર ક્રિયા કરનાર) ,, અકર્તા (સ્વતંત્ર ક્રિયા ન કરનાર), , સર્વવ્યાપી (=સર્વત્ર રહેનાર) , , દેશવ્યાપી (=અમુકમાં રહેનાર) ,, , સપ્રવેશી (=અન્ય દ્રવ્યરૂપે થનાર) ,, ,, પ્રવેશી =અન્યમાં નહિ ભળનાર, |
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્ત્વ પ્રકરણ
છે.
૧ ૦,
૧૧.
૧ર..
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨. અજીવતત્ત્વ. ૬ દ્રવ્યોમાં ૧૨ દ્વારની ઘટના. ૧૯૫
આ રીતે થે દ્રવ્યમાં પ્રતિપક્ષ સહિત બાર પ્રશ્નરૂપ બાર દ્વારા કહ્યાં છે, તેથી છ યે દ્રવ્યોનું પરસ્પર સાધમ્ય (=અમુક ધર્મની અપેક્ષાએ સરખાપણું) અને વૈધમ્ય (=અમુક ધર્મની અપેક્ષાએ અસરખાપણું) જણાવેલ છે, જેનું વિસ્તૃત વિવેચન નીચે મુજબ છે.
પરિણમી પિતાના મૂળ સ્વરૂપને છોડ્યા શિવાય ભિન્ન ભિન્ન અવસ્થાને પામનાર જે દ્રવ્ય તે પરિણામી દ્રવ્ય કહેવાય. અથવા પરિણામ જેને હેાય તે પરિણમી. પરિણામ એટલે રૂપાંતર-અવસ્થાંતર-પલટ કે ફેરફાર. અર્થાત્ એક ક્રિયાથી બીજી ક્રિયામાં કે એક અવસ્થાથી બીજી અવસ્થામાં જવું તે પરિણામ કહેવાય. આ પરિણામ જીવો અને પુલમાં જ થતો હોવાથી, તે બે દ્રવ્ય જ પરિણમી છે. જેમ કે,-નારક દેવાદિ૫ જીવને પરિણામ છે, અને ભિન્ન ભિન્ન વર્ણ ગંધાદિ તથા સ્તંભ-કુંભાદિ અનેક પ્રકારને દેખાતે પુકલને પરિણામ છે. જે કે એ દ્રવ્ય પિતપોતાના સ્વરૂપમાં પરિણામ પામે છે, પરંતુ જીવન નારક દેવદિપ અને પુલને સ્તંભ કુંભાદિપ જે સ્થૂલ પરિણામ થાય છે, તે સ્થૂલ પરિણામ ધર્માસ્તિકાયાદિ ચાર
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬ પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્વ પ્રકરણ. દ્રવ્યોમાં થતું નથી, માટે જીવ અને પુલ એ
બે દ્રવ્ય જ પરિણમી છે અને બાકીનાં ૪ કવ્યા અપરિણમી છે. અર્થાત્ જીવ અને અજીવને
જ્યારે “પરિણામિત્વ' ધર્મની અપેક્ષાએ પરસ્પર સામ્ય છે–સરખાપણું છે, ત્યારે શેષ ચાર દ્રવ્યને
અપરિણામિત્વ ધર્મની અપેક્ષાએ પરસ્પર સાધમ્મ છે. અહિં સ્થૂલ પરિણામની વિવેક્ષા છે. જીવન તેમજ અજીવને પણ ૧૦ પ્રકારને પરિણામ થાય છે.
જો કે નિશ્ચયનયની દષ્ટિએ તો છએ દ્રવ્યો પરિણામ છે, કારણ કે પોતપોતાના સ્વરૂપમાં તો બધાંય દ્રવ્યો પરિણામ પામે છે; પરંતુ વ્યવહારનયની દષ્ટિએ તે જીવ અને પુલ એ બે દ્રવ્યમાં જ પરિણામ યાને રૂપાંતર થાય છે, અને ધર્માસ્તિકાય આદિ ચાર દ્રવ્યોમાં તેવો પરિણામ થતો નથી. આથી સાર એ આવ્યો કે- નિશ્ચય દૃષ્ટિથી યે દ્રવ્યો પરિણમી છે અને વ્યવહાર દૃષ્ટિથી જીવ અછવજ પરિણામ છે, અને બાકીનાં દ્રવ્યો અપરિણામી છે.
૧૦ પ્રકારને જીવ પરિણામ, ૧ ગતિપરિણામદેવ, મનુષ્ય, નારકી કે તિર્યંચાણે
જીવનું પરિણમવું તે. રે ઇન્દ્રિય પરિણામસ્પર્શનાદિ પાંચ ઈક્રિયપણે ૩ કષાય પરિણામ ક્રોધ, માન, માયા કે લોભ ૪ વેશ્યા પરિણામકૃષ્ણ વેશ્યાદિ ૬ વેશ્યા ૫ યુગ પરિણામ=મોગ, વચનગ કે કાગ ,
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨. અજીવતત્ત્વ. ૬ માં ૧૨ કારની ઘટના. ૧૯૭
જીવ–જેની અંદર ચેતના યાને સુખદુઃખની લાગણું હોય તે જીવદ્રવ્ય કહેવાય છે. છ દ્રવ્ય પિકી ફક્ત જીવમાં જ ચેતના હોવાથી, તે એક જીવદ્રવ્ય ૬ ઉપગપરિણામ=મતિજ્ઞાન આદિ ૧૨ (પૈકી હરોઇ)
ઉપયોગ રૂપે જીવનું પરિણમવું તે. છે જ્ઞાનપરિણામ=મતિજ્ઞાન આદિ ૮ (પૈકી હકેઈ).
જ્ઞાનપણે જીવનું પરિણમવુ તે. ૮ દશનપરિણામ=મિથ્યાત્વ, ક્ષાયોપથમિસમ્યક્ત્વ કે
મિકસમ્યક્ત્વપણે જીવનું પરિણમવું તે. ૯ ચારિત્રપરિણામસામાયિક આદિ પાંચ (પૈકી હરકોઈ)
ચારિત્રરૂપે જીવનું પરિણમવું તે. ૧૦ વેદપરિણામ સ્ત્રીવેદ, પુરૂષદ કે નપુંસકવેદપણે ,
ઉપર્યુક્ત ગતિ આદિ છવપરિણામ પ્રાયોગિક ( કર્મપી ઉપાધિજન્ય) છે, પરંતુ સ્વાભાવિક નથી.
ગતિ પરિણામ=નારકી આદિ ગતિનામ કર્મના ઉદયથી જે પ્રાપ્ત થાય તે “ગતિ' કહેવાય છે. અને નારકત્વ, મનુષ્યત્વ, તિર્યાફત્વ કે દેવત્વપર્યાય એ જવનો (=આત્માનો) પરિણામ કહેવાય છે. માટે ગતિરૂપ જે પરિણામ તે “ગતિપરિણામ કહેવાય. જેમકે-કઈ એક મનુષ્ય વર્તમાનકાળમાં મનુષ્યગતિના પરિણામવાળે છે, તેનું આયુષ્ય પૂર્ણ થવાથી તે દેવપણે ઉત્પન્ન થયો, તે વખતે મનુષ્ય પર્યાયનો નાશ થયો અને દેવપર્યાયની ઉત્પત્તિ થઈ. તથા આત્મદ્રવ્ય યાને જીવ તો તેને તે જ છે. અર્થાત જે જીવ મનુષ્ય હતું તે જ દેવ થયે
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૮ પદ્યાનુવાદ વિવેચનાયુિત નવતત્ત્વ પ્રકરણ. છે અને બાકીનાં પાંચ દ્રવ્યો અજીવ છે. એટલે કે અજીવત્વ એ જીવ શિવાયના પાંચ દ્રવ્યોનું સાધર્યું છે. છે. એટલે કે તેનો આત્મા તે મૂળસ્વરૂપમાં કાયમ જ છે, તેના મૂળસ્વરુપનો પલટો અવસ્થાંતર કે રૂપાંતર થયું નથી, ફક્ત તેના પર્યાયને જ પલટો થયેલ છે. (અહિં ઉત્પાદ, વિનાશ ને ધ્રૌવ્યપ ત્રિપદીની ઘટના કવામાં આવી છે). આ રીતે મનુષ્યાદિ અવસ્થામાંથી કે પર્યાયમાંથી દેવ આદિ અવસ્થા કે પર્યાયને પામતે હેવાથી છવ એ પરિણામીદ્રવ્ય છે.
એ રીતે “ઈદ્રિય પરિણામ આદિમાં પણ સ્વબુદ્ધિથી ઘટના કરી લેવી. જેમકે-એક જીવ એકે પ્રિય છે, તે મરીને બેઈકિય તેઈદ્રિય ચઉરિષિ કે પંચૅકિય થયો, તો ત્યાં એકેદ્રિયપણાને નાશ અને બેઈદ્રિયદિપણાની ઉત્પત્તિ થઈ. વળી આત્માનું મૂળ સ્વસ્થ તો તેનું તે જ છે-અફર છે. માટે ઈકિયાદિ પર્યાયામાં પલટ થાય છે છતાં આત્મતત્વની ધ્રુવતા છે. આવો ઈદિયપરિણામ છવમાં જ ઘટે છે બાકીના ધર્માસ્તિકાયાદિ અજીવ દ્રવ્યમાં ઘટતો નથી, તેથી ઇન્દ્રિય પરિણામ એ જીવનો જ પરિણામ છે, પણ અન્યનો નહિ એ સિદ્ધ થાય છે.
એ પ્રમાણે કપાય વગેરે પરિણામેની વ્યવસ્થા પણ સ્વબુદ્ધિથી વિચારવી.
૧૦ પ્રકારને પુલ પરિણામ. ૧ બંધ પરિણામ-પુલોનો પરસ્પર સંબંધ થવો યા મળી
જવું કે એકમેક થઈ જવું તે. (બે પ્રકારે છે.)
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨. અજીવત. ૬ દ્રવ્યમાં ૧૨ દ્વારની ઘટના. ૧૯
–જેમાં વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શ હાય મૂર્તિમંત કે રૂપી) કહેવાય છે. છ દ્રવ્ય
૨ ગતિપરિણામ-કોમાં ગતિક્રિયા ઉપજવી યાને તેઓનું
સ્થાનાંતર થવું તે. (૨) ૩ સંસ્થાનપરિણામ–
પુનું અમુક આકારમાં ગોઠવાઈ જવું તે (૫) ૪ ભેદપરિણામ-પુકલોનું સ્કંધથી અલગ થવું તે. (૫) ૫ વણુ પરિણામ- પુમાં ત આદિ પાંચ (પૈકી હરકેઈ)
વર્ણ પરિણમન થવું તે. ૬ ગંધપરિણામ- , સુગંધ કે દુર્ગધરૂપ , ૭ રસ પરિણામ- ,, મધુર આદિ પાંચ રસો પૈકી
હરકોઈ રસપણે પરિણમન થવું તે. ૮ સ્પર્શપરિણામ- , શીત આદિ આઠ સ્પર્શ પછી
હરકોઈ સ્પર્શપણે પરિણમન થવું તે. ૯ અગુરૂ લઘુપરિણામ-પુત્રોમાં ગુરૂત્વ, લઘુત્વ, ગુરૂલઘુવ,
કે અગુરુલઘુત્વનું પરિણમન થવું તે. ૧ ગુરૂત્વપરિણામ અધગતિનું કારણ છે, જે લોઢા ને
પત્થર આદિ ભારે પદાર્થમાં હોય છે. ૨ લઘુત્વપરિણામ ઉર્ધ્વગતિનું કારણ છે, જે ધૂમાડા ને
વરાળ જેવા હલકા પદાર્થોમાં હોય છે.
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૦૦ પદ્યાનુવાદ વિવેચ-દિયુત નવતત્વ પ્રકરણ. પિકી ફક્ત પુલમાં જ વર્ણ, ગંધ, રસ ને સ્પર્શ હવાથી ફક્ત પુલ જ મૂર્તિદ્રવ્ય છે, અને બાકીનાં ૩ ગુરૂલઘુત્વપરિણામ તિર્થીગતિનું કારણ છે. જે વાયુ
આદિમાં હોય છે. જ અગુરુલઘુપરિણામ પ્રાયઃ સ્થિરતાનું કારણ છે, જે પરમાણુ તથા આકાશ આદિમાં હોય છે. તેમાં ગુરૂત કે લઘુતા પણ નથી. અનુભવ પણ કહે છે કે- લઘુ-હલકો પદાર્થ ઉચે જાય છે અને ગુરૂ-ભારે હોય તે નીચે જાય છે, તેથી જેમાં લઘુતા કે ગુરૂતા પૈકી એકેય ન હોય તે જ દ્રવ્ય સહજ સ્થિર રહી શકે છે માટે તેવા સ્વભાવવાળા ધર્માસ્તિકાય આદિ અરૂપી દ્રવ્યોમાં પણ આ પરિણામ હોય છે. વળી પુદ્ગલની આઠ વર્ગણા પૈકી “ઔદારિક આહારક, વૈક્રિય ને તેજસ' એ ચારમાં ગુરૂલઘુપરિણામ હોય છે, અને “કાર્મણ, મન, ઉશ્વાસ ને ભાષા” એ ચારમાં અગુરુલઘુ
પરિણામ હોય છે. ૧૦ શબ્દ પરિણામ-પુદ્ગલોમાં વિવિધ શબ્દ-ધ્વનિ કે
અવાજ ઉપજ તે.
ઉક્ત ૧૦ પ્રકારનો પરિણામ ફક્ત પુદ્ગલ દ્રવ્યમાં જ હેવાથી પુદ્ગલ એ પરિણામી દ્રવ્ય છે અને ઉક્ત ગતિ આદિ ૧૦ પ્રકારનો પરિણમી દ્રવ્યમાં જ થતો હોવાની જીવ પણ પરિણમી દ્રવ્ય છે. તથા ધર્માસ્તિકાયાદિ ચાર અપરિણામ છે. (સૂચના-૧૯૬ભા પેજથી અહિંસુધી એક સળંગ ટીપ્પણી છે.)
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર. અજીવતવ. ૬ દ્રવ્યોમાં ૧૨ દ્વારની ઘટના. ૨૦૧
પાંચ દ્રવ્ય અમૂર્ત છે-અરૂપી છે, કારણ કે તેમાં વર્ણાદિ હોતા નથી, માટે અમૂર્તત્વ એ પુલ શિવાયના પાંચ દ્રવ્યનું સામ્ય છે. (વર્ણ, ગંધ, રસ ને સ્પર્શ, એ ચારનું સામુદાયિક નામ “રૂપ છે, માટે તે વર્ણાદિ ચાર જેમાં હોય તે રૂપી અને ન હોય તે અરૂપી કહેવાય છે એમ સમજવું).
પાંચ દ્રવ્યો અરૂપી છે, તેમાં છવદ્રવ્ય પણ આવ્યું. અહિં સહેજે પ્રશ્ન થાય કે જીવતવમાં જીવને રૂપી ગયેલ છે અને અહિં અપ કહો છો, તે કેમ સમજાય? તેના જવાબમાં જાણવું કે જીવતત્વમાં શરીર ધારી જીવના ૧૪ ભેદની અપેક્ષાએ રૂપી કહેલ છે, અને અહિં જવદ્રવ્યના મૂળસ્વરૂપની અપેક્ષાએ અરૂપી કહેવાય છે, માટે વિરોધ નથી.
સપ્રદેશી– પ્રદેશ સહિત હોય તે (સપ્રદેશ કે) સપ્રદેશી કહેવાય. જેમાં પ્રદેશે (સૂક્ષ્મ અવયવો યાને કેવળજ્ઞાનથી પણ જેના અંશો કલ્પી ન શકાય તેવા સૂકમ અંશો) હોય તે સમદેશીદ્રવ્ય કહેવાય. જીવાસ્તિકાય, ધર્માસ્તિકાય અને અધમસ્તિકાયના અસંખ્ય પ્રદેશ છે, આકાશાસ્તિકાયના અનંત પ્રદેશ છે, અને પદુલાસ્તિકાયના બે પ્રદેશથી માંડી અનંતા પ્રદેશ
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૦ર પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્વ પ્રકણ. છે, માટે એ પાંચ દ્રવ્યો સપ્રદેશ છે. કાળ સમય હોવાથી તેના અંશે થઈ શકતા નથી, માટે કાળ અપ્રદેશ છે. કાળદ્રવ્ય શિવાયના પાંચ દ્રવ્યનું સપ્રદેશિત્વ સામ્ય છે.
' પુગલાસ્તિકાયમાં પરમાણુને દ્રવ્યરૂપે કહેલ છે, પરંતુ સ્કંધને નહિં. કારણ કે, પૂર્વે કહેલ દ્રવ્યનું લક્ષણ તેમાં (પરમાણુમાં) ઘટે છે. વળી પરમાણુને પ્રદેશ રૂપ અંશ થઈ શક્તો નથી, છતાં પરમાણુઓના મળવાથી એકત્રિત અનેક પરમાણુઓનો) સ્કંધ થાય છે, અને તે (સ્કંધ)માં પ્રદેશ રહેલા છે, માટે તેને સપ્રદેશી દ્રવ્ય કહેલ છે.
એક- સંખ્યાથી જે (દ્રવ્ય) એક હોય તે “એક દ્રવ્ય' કહેવાય છે. છ દ્રવ્ય પિકી ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય અને આકાશાસ્તિકાય એક એક છે, માટે તેઓ “એક દ્રવ્ય કહેવાય છે. જો અનંતા છે. પુકલના પરમાણુઓ અનંતા છે, અને ભૂતકાળ તેમજ ભવિષ્યકાળના સમયે પણ અનંત છે. માટે જીવ, પુદ્ગલ ને કાળ એ ત્રણ દ્રવ્યો અનેક છે. સાર એ આવ્યો કે- ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય ને આકાશાસ્તિકાય એ ત્રણ દ્રવ્યનું “એકત્વ ધર્મની
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨. અવતત્ત્વ. ૬ બ્યામાં ૧૨ દ્વારાની ઘટના. ૨૦૩ અપેક્ષાએ સાધ છે. અને જીવાસ્તિકાય, પુદ્ગલાસ્તિકાય તેમજ કાળ એ ત્રણ દ્રબ્યાનું ‘અનેકત્વ’ધર્મની અપેક્ષાએ સાધ છે—સરખાપણું છે.
જોકે જીવદ્રવ્યમાં માનવા પરિમિત સંખ્યાવાળા છે. (એટલે કે, એક એકડાને ૯૬ વખત ઠાણુ ખમણે કરવા અને જે સંખ્યા આવે તેટલા વધુમાં વધુ મનુષ્યે! માનવસૃષ્ટિમાં હોય છે, તેથી અધિક કદાપિ હાતા નથી, જેમકે- એકના બમણા એ, એના ખમણા ચાર, ચારના બમણા આઠ, આ રીતે ૯૬ વખત ખમણી અમણા કરવાથી જેટલી સંખ્યા આવે તેટલી સંખ્યા માનવાની હાઇ શકે); દેવા ને નારકા અસંખ્યાતા છે, તેા પણ નિગેાદતિ જીવા અનંતા હેાવાથી (તે અન તકાયની અપેક્ષાએ) જીવા અનંતા કહ્યા છે.
પુદ્ગલાસ્તિકાયમાં પૌદ્ગલિક– સ્વરૂપી દેખાતા પદાર્થો અનંતા છે, માટે પુદ્ગલદ્રબ્યા પણ અનંતા છે.
કાળ જોકે વર્તમાન એક સમયરૂપ છે, તે પણ ભૂત ને ભવિષ્યકાળના અનંતા સમયે હાવાથી, ભૂત-ભવિષ્યની અપેક્ષાએ કાળ પણ અનંત છે.
ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાયના અસંખ્યાતા અને આકાશાસ્તિકાયના અન તા પ્રદેશેા જે કહેવાય છે,
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૪ પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્વ પ્રકરણ. તે કેવળ કાલ્પનિક છે, વાસ્તવિક નથી તેથી તે ત્રણે દ્રવ્યો અખંડ એક સ્કંધરૂપ હોવાને લીધે, સંખ્યાથી પ્રત્યેક એક એક જ છે.
ક્ષેત્ર- ક્ષેત્ર એટલે આધાર. આધાર આપનાર દ્રવ્ય ક્ષેત્ર કહેવાય છે. છ દ્રવ્ય પિકી આકાશ એ અન્ય સકલ દ્રવ્યોનો આધાર લેવાથી, આકાશ એ ક્ષેત્ર છે, અને બીજા પાંચ દ્રવ્ય આકાશને આધારે રહેલાં હોવાથી ક્ષેત્રી (-આધેય) છે. આકાશ શિવાયના પાંચ દ્રવ્યનું ક્ષેત્રિત્વ ધર્મની અપેક્ષાએ સાધમ્ય છે.
કિયા- ગમન-આગમન =જવું આવવું) વગેરે ક્રિય છે. છ દ્રવ્ય પૈકી જીવ અને પુદગલમાં જ ગમનાગમનાદિ કિયા થતી હોવાથી, જીવ અને પુડલ એ બે દ્રવ્ય સક્રિય (ત્રક્રિયા સહિત) છે, અને શેષ ચાર દ્રવ્યે તેવી ક્રિયા કરતાં નથી, તેથી અકિય છે (ત્રકિયારહિત) છે. જેકે પોતપોતાના સ્વભાવની પ્રવૃત્તિરૂપ કિયાની અપેક્ષાએ તે સઘળાં દ્રવ્યો સક્રિય છે, તે પણ તેવું સક્રિયપણું અહિં લેવાનું નથી. તેથી ગમનાગમનાદિ બાહ્ય કિયા જીવને અજીવમાં જ છે, શેષ ચારમાં નથી.
સકિયત્વ” ધમની અપેક્ષાએ જીવ ને અજીવનું સાધમ્ય છે. અને “અકિયત્વ” ધર્મની અપેક્ષાએ જીવ ને અજીવ શિવાયના ચાર દ્રવ્યનું સામ્ય છે.
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨. અજીવતત્વ ૬ માં ૧૨ દ્વારની ઘટના. ૨૫
નિત્ય- હંમેશાં એક સ્વરૂપે રહે તે નિત્ય. છ દ્રવ્યો પૈકી ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય અને કાળ, એ પાંચ દ્રવ્ય હંમેશાં એક સ્વરૂપે રહેતાં હોવાથી નિત્ય છે. તથા જીવે તેમજ પુદ્ગલે એક સ્વરૂપે રહેતા નહિં હોવાથી, એટલે કેતેને અનેક પ્રકારને પરિણામ (રૂપાંતર–પલટ) થતો હોથી, જીવ અને પુગલ એ બે અનિત્યદ્રવ્ય છે.
જેકે સઘળા પદાર્થો મળ દ્રવ્યની અપેક્ષાએ નિત્ય છે અને પર્યાયની અપેક્ષાએ અનિત્ય છે. તેથી ધર્માસ્તિકાયાદિ ચાર દ્રવ્ય પણ પર્યાયની અપેક્ષાએ અનિત્ય છે. અને જીવે તથા પુગલે પણ દ્રવ્યની અપેક્ષાએ નિત્ય છે. અર્થાત આ રીતે સઘળાં દ્રવ્ય નિત્ય છે અને અનિત્ય પણ પક મૂળ દ્રવ્યની અપેક્ષાએ સકલ પદાર્થો નિત્ય છે, અને પર્યાયની અપેક્ષાએ અનિત્ય છે, માટે ધર્માસ્તિકાય વગેરે દ્રવ્ય પણ પર્યાયની અપેક્ષાએ અનિત્ય છે, અને જો તથા પુત્રો પણ દ્રવ્યની અપેક્ષાએ નિત્ય છે. એટલે કે જગતના તમામ પદાર્થો નિત્ય પણ છે, અને અનિત્ય પણ છે, પરંતુ અહિ “જે કાયમ એક રૂપે રહે તે નિય” એવી વ્યવહાર નયની અપેક્ષાએ ૪ દ્રવ્ય નિત્ય ગણ્યાં છે, અને જીવ તથા પુગલ એ બે દ્રવ્યો એક રૂપે રહેતાં નથી, માટે અનિત્ય ગણ્યા છે. નિશ્ચયથી તો છે દ્રવ્યમાં નિત્યત્વ અને અનિત્ય છે.
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૬ પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુપ નવતત્ત્વ પ્રકરણ, છે. પરંતુ અહિં વ્યવહાર નયની અપેક્ષાઓ એટલે ભૂલ દ્રષ્ટિએ) “જે સદા એક રૂપે રહે તે નિત્ય કહેલ હોવાથી ઉક્ત ચાર દ્રવ્ય નિત્ય છે, અને જી તથા પુકલે એક રૂપે રહેતા નહિં હોવાથી (એટલે કે-જીવના દેવાદિ અને પુગલના સ્તંભ-કુંભાદિ અનેક
સ્થળ પર્યાયે થતા હેવાથી) અનિત્ય છે જીવ અને પુદ્ગલ એ બે દ્રવ્યનું “અનિત્ય સામ્ય છે. અને બાકીના ચાર દ્રવ્યેનું “નિત્ય” સાધમ્ય છે
૧. પ્રશ્ન-સિદ્ધના જો નિત્ય કે અનિત્ય ?
ઉત્તર–અનિત્ય છે. કારણકે જે નિત્ય હોય તે નિયમિત અનાદિ અનંત (ભાગે) હેય.” એવો નિયમ છે. અને સિદ્ધપણું સાદિ અનંત (ભાગે) છે. તેથી અનાદિ કાળનું નથી, માટે સિદ્ધોનું સિદ્ધત્વ અનિત્ય હેવાથી સિદ્ધના છે પણ અનિત્ય છે. સાર એ છે કે- સિદ્ધના જીવોનું જીવત્વ નિત્ય છે અને સિદ્ધત્વ અનિત્ય છે. કારણ કે- સકલ કર્મમલનો ક્ષય થવાથી અમુક કાળે સિદ્ધપણાની ઉત્પત્તિ થઈ છે. તેથી સિદ્ધત્વની આદિ છે, અને જેની આદિ સાબિત થાય તે નિત્ય ન કહેવાય, માટે સિદ્ધત્વ અનિત્ય છે (સિદ્ધશીલા તે શાવતી હોવાથી નિત્ય છે.)
૨. પ્રન–શાશ્વતી પ્રતિમાઓ, શાશ્વતાં મંદિરો ને મેરૂપર્વત આદિ લોકમાં જે જે શાશ્વતા (પૌલિક) પદાર્થો કહેવાય છે, તે નિત્ય છે કે અનિત્ય ?
ઉત્તર- જગતમાં જે જે શાશ્વતા પદાર્થો છે, તે આકારમાત્રથી કે પ્રમાણમાત્રથી જ શાશ્વતા છે-નિત્ય છે, કારણ કે તે શાશ્વતા પદાર્થોના આકાર કે પ્રમાણમાં કાળાંતરે પણ
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨. અજીવતત્ત્વ. ૬ માં ૧૨ દ્વારની ઘટના. ૨૦૭
કારણ- અન્ય દ્રવ્યના કાર્યમાં ઉપગિ કે ઉપકારક જે દ્રવ્ય તે કારણ દ્રવ્ય કહેવાય. અને જે બીજાને ઉપકારક કે ઉપયોગી ન હોય તે “અકારણ દ્રવ્ય કહેવાય. છ દ્રવ્ય પિકી ધર્માસ્તિકાય આદિ પાંચે દ્રવ્ય જીવ દ્રવ્યને ઉપકારક છે-ઉપાગિ છે, માટે તે પાંચેય કારણ છે અને જીવદ્રવ્ય તે પાંચે પૈકી એકેયને ઉપનિ નહિં હોવાથી અકારણદ્રવ્ય છે, અર્થાત્ ધર્માસ્તિકાય ગતિપરિણામથી પરિણત બનેલા જીવનને પુલ)ની ગમન ક્રિયામાં ઉપકારક છે, અધર્મા સ્તિકાય થિતિ પરિણામથી પરિણત બનેલા જીવ(ને પુદ્ગલે)ની સ્થિતિમાં-સ્થિરતામાં ઉપકારક છે, આકાશાસ્તિકાય જીવ (ને પુકલ)ને અવગાહ–અવકાશ (કે રહેવાની જગ્યા) આપવાએ કરીને ઉપકારક છે, પુદ્ગલાસ્તિકાય જીવના શરીર-વચન-મન-
વાસસુખ-દુ:ખ જીવિત અને મરણ વગેરેમાં ઉપકારક છે. અને
ફરફેર થતો નથી. વળી તે બધા પુલના બનેલા હોવાથી અનંતા પુકલપરમાણુઓના સમૂહ૫-કંધરૂ૫ છે. સમયે સમયે તે શાશ્વતાં દ્રવ્યોમાંથી ધમાંથી અનંતા પુર્કલ પરમાણુઓ છૂટા પડે છે અને અનંતા નવા આવીને ભળી જાય છે, માટે શાશ્વતા પદાર્થોને આકાર તથા પ્રમાણુ કાયમ ટકી રહે છે. એટલે કે તેમાં ફારફેર થતો નથી સાર એ આવ્યો કે- પૌલિક પદાર્થો ભલે શાશ્વતા કે નિત્ય કહેવાતા હાય, પરંતુ તેમાં રહેલા પુલો-નિરંતર કાયમ ટકતા નથી, પણ ક્ષણે ક્ષણે અનંતા પરમાણુઓ તેમાંથી ખરે છે ને અનંતા નવા મળે છે, તે અપેક્ષાએ પુલ દ્રવ્ય અનિત્ય કે અશાશ્વત
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૮ પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્ત્વ પ્રકરણ કાળ દ્રવ્ય જીવના વર્તનાદિ પર્યાયોમાં ઉપકારક છે. એ રીતે છવદ્રવ્ય પ્રત્યે ધર્માસ્તિકાયાદિ પચે દ્રવ્ય ઉપકારી (-ઉપગિ ) હોવાથી તે પાંચ કારણો છે અને જીવદ્રવ્ય અન્ય દ્રવ્ય પ્રત્યે અનુપયોગિ હોવાથી અકારણુદ્રવ્ય છે. માટે જીવ શિવાયના પાંચ દ્રાનું “કારણ’ ધર્મની અપેક્ષાએ સાધમ્ય છે - ૧. શંકા- જેમ અન્ય દ્રવ્ય જીવના ઉપકારક છે, તેમ પુદ્ગલના પણ ઉપકારક છે, માટે જીવદ્રવ્યની જેમ પુર્કલ દ્રવ્યને પણ અકારણ ગણવું જોઈએ? એકલા જીવ દ્રવ્યને જ શા માટે અકારણું કહો છો ?
સમાધાન-જીવની જેમ પુલનાં ઉપકારક બીજા દ્રવ્ય છે, એ વાત સાચી છે, પરંતુ પગલદ્રવ્ય પિતે પણ જીવદ્રવ્યને ઉપકારક છે, અને “અકારણદ્રવ્ય તે તે કહેવાય છે કે- જે પોતે અન્યદ્રવ્ય પ્રત્યે ઉપકારક ન હોય અને પિતાના પ્રત્યે બીજા દ્રવ્ય ઉપકારક હાય” આ અકારણુદ્રવ્યનું લક્ષણ ફક્ત જીવ દ્રવ્યમાં જ સંપૂર્ણ ઘટી શકે, છે પરંતુ પુદ્ગલ દ્રવ્યમાં સંપૂર્ણ ઘટતું નથી. કારણકે પુણલાસ્તિકાય પ્રત્યે બીજા દ્રવ્ય ઉપકારક છે એટલે લક્ષણને ભાગ ઘટે છે, તે પણ જીવદ્રવ્ય પ્રત્યે પુદગલાસ્તિકાય ઉપકારક હોવાથી પિતે અન્ય દ્રવ્ય પ્રત્યે ઉપકારક ન હોય એ અંશ ઘટતો નથી માટે) એકલું જીવદ્રવ્ય જ અકારણ દ્રવ્ય છે, છે, પરંતુ આકારથી કે પ્રમાણથી તે (શાશ્વતી પ્રતિમા વગેરે) નિત્ય જ છે.
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૯
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્ત્વ પ્રકરણ,
ર. શંકા-ધર્માસ્તિકાય તથા અધર્માસ્તિકાય આદિ ન્યા જેમ બીજા દ્રવ્યાના ઉપકારક છે, તેમ જીવદ્રવ્ય ખીજા કેાઈ દ્રવ્યનું ઉપકારક છે કે નહિ ?
૨. સમાધાન-‘પરસ્પરોપત્રો નીયાના” એ તત્ત્વાર્થ સૂત્રના કથન મુજબ એક જીવ (દ્રવ્ય) ખીજા જીવ(દ્રવ્ય) પ્રત્યે ઉપકારક છે, એ રીતે જીવેા પરસ્પર એક બીજાના ઉપકારક બને છે, જે અનુભવસિદ્ધ વાત છે; પરંતુ અહિં ઉપકારિતા અન્યજાતીય દ્રવ્યની અપેક્ષાએ લેવાની છે, માટે જીવદ્રવ્ય પેાતાની જાતિવાળા અન્ય જીવદ્રવ્યનું ઉપકારક હેાવા છતાં, ખીજી જાતિવાળા ધર્માસ્તિકાયાદિ દ્રવ્યનું ઉપકારક તા નથી જ, માટે સજાતીય દ્રવ્યમાં ઉપકારક છતાં વિજાતીય દ્રવ્યનું ઉપકારક નહિં હાવાથી અન્ય જાતીય દ્રવ્યની અપેક્ષાએ જીવદ્રવ્ય બીજા કાઈ દ્રવ્યનું ઉપકારક નથી’ એમ કહેવામાં કોઇપણ જાતના વિરાધ કે વાંધા આવતા નથી.
કર્તા–જેએ સ્વતંત્રપણે ક્રિયા કરે તે કર્તા. અથવા જે દ્રવ્ય ખીજા દ્રવ્યની ક્રિયા પ્રત્યે અધિકારી હાય, યાને સ્વામી હાય તે કર્તા જે દ્રવ્ય બીજા દ્રવ્યની ક્રિયા પ્રત્યે
કહેવાય છે, અને અધિકારી ન હેાય
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
1
-
-
-
-
૨. અજીવતત્વ. ૬ દ્રવ્યોમાં ૧૨ દ્વારની ઘટના. ૨૧૦ તે “અકર્તા” કહેવાય છે. “કિયાને કરે તે કર્તા એવા સામાન્ય વ્યુત્પત્યર્થને અનુસાર તે છએ દ્રવ્ય કર્તારૂપ કહી શકાય, પરંતુ અહિં તે (અન્ય સકલ દ્રના સ્વામીપણાએ કરીને) દ્રવ્યોને ઉપભોગ કરનાર હોય તે કર્તા તરીકે લેવાનું છે, અને ઉપભેગમાં આવનાર દ્રવ્ય અકર્તા તરીકે લેવાનું છે, માટે છે દ્રવ્યો પૈકી ધર્માસ્તિકાયાદિ પાંચે દ્રવ્યના ગતિસહાયકાદિ ગુણોને સ્વતંત્ર ઉપભેગ કરનાર તેમજ સ્વતંત્રપણે કિયા કરનાર જીવ હેવાથી છવદ્રવ્ય કર્તા છે અને બાકીનાં જીવના ઉપભેગમાં આવનારાં પાંચ દ્રવ્ય સ્વતંત્રપણે કિયા કરતાં નથી, તેથી અત્ત છે.
વળી ધર્મ,કર્મ, પુણ્ય પાપ વગેરે કિયા કરનાર હોય તે કર્તા અને તેથી વિપરીત હોય તે “અકર્તા કહેવાય, એવી વ્યાખ્યા પણ શાસ્ત્રમાં કહેલી છે. તેથી ધર્મ કમં પુણ્ય ને પાપ કરનાર કેવળ છવદ્રવ્ય હોવાથી એક છવદ્રવ્ય જ કર્તા છે અને શેષ પાંચ દ્રવ્ય અકર્તા છે. માટે જીવ શિવાયના પાંચ દ્રવ્યોનું પરસ્પર અકતૃત્વધર્મની અપેક્ષાએ સાધ (=સરખાપણું) છે.
સર્વગત સર્વવ્યાપી–લોક અલેમાં સર્વત્ર જે વ્યાપીને રહેલ હોય તે સવગત કે સર્વવ્યાપી દ્રવ્ય
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૧
પદ્યાનુવાદ–વિવેચનાદ્યુિત નવતત્ત્વ પ્રકરણ,
કહેવાય અને જે અમુક જગ્યામાં રહેલ હાય તે દેશવ્યાપી કહેવાય. છ દ્રવ્યૂ પૈકી એક આકાશ દ્રવ્ય જ લેાક અલેાકમાં સર્વત્ર વ્યાપીને રહેલ હાવાથી આકાશ એ સર્વાંગત-સર્વવ્યાપક દ્રવ્ય છે અને શેષ દ્રવ્યે લાકમાં જ રહેલાં હાવાથી અસર્વગત કે દેશવ્યાપી છે. સાર એ છે કે-આકાશાસ્તિકાય શિવાયના ચાર અસ્તિકાયે ૧૪ રાજલેાકપ્રમાણ લેાકાકાશને વ્યાપીને રહેલા છે, માટે તે ચાર અસ્તિકાયેા દેશવ્યાપી છે; તેમજ કાળ પણ′રા દ્વીપમાંજ હાવાથી દેશવ્યાપી છે. અને આકાશદ્રવ્ય સર્વત્ર વ્યાપક હાવાથી સર્વ વ્યાપી છે. એ રીતે છ દ્રવ્ય પૈકી આકાશ શિવાયનાં પાંચે દ્રવ્યો દેશવ્યાપી છે અને એકલુ આકાશજ સવ્યાપી છે; માટે દેશવ્યાપિત્વ કે અસ ગતત્વ’ ધમ ની અપેક્ષાએ આકાશ શિવાયના પાંચ દ્રબ્યાનુ પરસ્પર સાધર્મ્સ (=સરખાપણું) છે.
અપ્રવેશ-એક દ્રવ્યનું બીજા દ્રવ્ય રૂપે થઈ જવું તે પ્રવેશ કહેવાય, અને જે પેાતાના મૂળ સ્વરૂપને તજીને ખીજામાં પેસી ન જાય એટલે અન્ય જાતીય દ્રવ્યરૂપે પલટાઇ ન જાય) તે ‘અપ્રવેશી' દ્રવ્ય કહેવાય. તથા જે દ્રવ્ય ખીજામાં પેસી જાય યાને પેતાના મૂળ સ્વરૂપથી ભ્રષ્ટ થઇ અન્યરૂપ થઇ જાય તે ‘સપ્રવેશી’ દ્રવ્ય કહેવાય.
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
* નિશ્ચયનયથી છએ દ્રવ્યોના નિત્યત્વ અને અનિત્યત્વને જણાવનારે કઠે ર૧૨
દ્રવ્યનું નામ. | કોની અપેક્ષાએ નિત્ય છે? નિત્ય છે, અનિત્ય છે. 4. ધોતિયું | અરૂપી, અચેતન, અક્રિય ને ગતિસહાયક એ | દેશ, પ્રદેશ ને અગુરુલઘુ
ચાર ગુણ તથા સ્કંધપર્યાય, એ પાંચની અપેક્ષાએ ,, | એ ૩ પર્યાયની અપેક્ષાએ, ૨. અધતિકાય અરૂપી, અચેતન, અક્રિય ને સ્થિતિસહાયક એ દેશ, પ્રદેશ ને અગુરુલઘુ
ચાર ગુણ તથા સ્કંધપર્યાય, એ પાંચની અપેક્ષાએ ,, | એક પર્યાયની અપેક્ષાએ, ૩. આકાશસ્તિકામાં અરૂપી, અચેતન, અક્રિય ને અવકાશદાન એ દેશ, પ્રદેશ ને અગુરુલઘુ ચાર ગુણ, તથા સ્કંધપર્યાય એ પાંચની અપેક્ષાએ ,, I એક પર્યાયની અપેક્ષાએ,
ભૂત, ભવિષ્ય, વર્તામાન ૪. કાળ.
અપી, અચેતન, અક્રિય ને વર્તાનાદિ લક્ષણ એ ચાર ગુણની અપેક્ષાએ કાળ નિત્ય છે.
તથા અગુરુલઘુ એ ચાર
પર્યાયની અપેક્ષાએ , ૫. જીવાસ્તિકાય. જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર ને વીર્ય એ ચાર ગુણ એક અગુરુલઘુપર્યાય
તથા અરૂપી, અવગાહ, ને અવ્યાબાધ એ ત્રણ તથા દેવ-મનુષ્ય આદિ
પર્યાય (કુલ સાત)ની અપેક્ષાએ જીવ નિત્ય છે. પર્યાની અપેક્ષાએ ,, ૬. પુ૬ લાસ્તિકાય. મૂd=+પી, અચેતન=આજીવ-જડ આદિ કંધ દેશ, પ્રદેશ આદિ ગુણોની અપેક્ષાએ, પુદ્ગલ નિત્ય છે.
પર્યાયની અપેક્ષાએ ,,
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
છ દ્રવ્યમાં પરિણામ આદિ ૧૨ દ્વારને કઠે.
૨૧૩
છ દ્રવ્ય
કે
છ દ્રવ્ય નાં
નામ
પરિણામી કે અપરિણામી ?
જીવ કે અજીવ ?
અરુપી ?
સપ્રદેશી કે અમદેશી ?
એક કે અનેક ? ક્ષેત્ર કે ક્ષેત્રી ? સક્રિય કે
અક્રિય ? નિત્ય કે અનિત્ય ? કારણ કે અકારણ ?
સર્વવ્યાપી કે દેશવ્યાપી ? સપ્રવેશી કે અપ્રવેશી ?
રે
નામ
કI - અપ્ર.
૧ આસ્તિકાય. અપરિઅજવીઅરૂપી/ પ્રદેશી ! એક | ક્ષેત્રી અક્રિયા નિત્યનું કારણ
Iણામી |
વ્યાપી, વેશી
૨. અધર્માસ્તિકાય. ,
સર્વ
૩ આકાશાસ્તિકાય ,
ક્ષેત્ર
વ્યાપી છે
પરિ .
Phe
અકા
અને ત
વ્યિાપી ”
૪. જીવાસ્તિકાય. !
ણામી પ. પુલાસ્તિકાય.
અપરિ! ૬. કાળ.
છ | જ
| કારણ અકર્તા ,
Iણામી
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૪ ૨. અજીવતત્વ. ૬ દ્રવ્યમાં ૧૨ દ્વારોની ઘટના.
- જો કે એ દ્રો એક બીજાની સાથે જ રહેલાં છે, તે પણ કોઈ પણ દ્રવ્ય પિતાના સ્વરૂપને તજી બીજાના સ્વરૂપને પ્રાપ્ત કરતું નથી, અર્થાત્ કઈ પણ દ્રવ્ય અન્ય દ્રવ્યરૂપે થઈ જતું નથી, પરંતુ સઘળાં દ્રવ્યો પિતપતાના સ્વરૂપમાં જ રહે છે. જેમ કે-જ્યાં આકાશાસ્તિકાયને એક પ્રદેશ છે, ત્યાંજ ધર્માસ્તિકાયને એક પ્રદેશ છે, ત્યાંજ અધર્માસ્તિકાયને એક પ્રદેશ છે, પુલાસ્તિકાયના અનંતા પરમાણુઓ છે અને જીવના અનંતા પ્રદેશે પણ (રહેલા) છે, છતાં એ બધાય પોત પોતાના સ્વરૂપમાં જ રહે છે અને પોતપિતાના સ્વરૂપને અનુસાર ક્રિયા કરે છે, માટે જીએ દ્રવ્ય અપ્રવેશી છે. તેથીજ “અપ્રવેશિત્વીએ છીએ દ્રવ્યનું સામ્ય છે.
ઉક્ત બાર દ્વારમાં જે દ્રવ્યોનું જે ધર્મની અપેક્ષાએ સાધમ્ય (=સમાનતા) કહેલ છે, તેથી અન્ય દ્રવ્યનું તે ધર્મની અપેક્ષાએ વૈધમ્ય સમજવું; અને તેથી વિપરીત ધર્મની અપેક્ષાએ તે જ દ્રવ્યનું પણ વધર્યું (=અસમાનતા કે વિષમપણું) સમજવું. દાખલા તરીકે- જીવ અને પુદ્ગલ એ બે દ્રવ્યનું પરિણામિત્વ ધર્મની અપેક્ષાએ સાધમ્ય કહેવાય છે, તો તેથી વિપરીત “અપરિણામિત્વધર્મની અપેક્ષાએ જીવ અને
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્વ પ્રકરણ. ૨૧૫ પુદ્ગલનું વૈધમ્ય સમજવું. તથા જીવ અને પગલથી અન્ય પુદગલાસ્તિકાયાદિ ૪ દ્રવ્યનું પરિણામિત્વ” ધર્મની અપેક્ષાએ વૈધસ્ય જાણવું. એ રીતે સર્વ પદાર્થોની સ્વબુદ્ધિથી સાધમ્ય ને વૈધમ્યની ઘટના કરી લેવી.
એ રીતે “પરિણામી’ આદિ ૧૨ દ્વારે છ દ્રામાં ઘટાવ્યાં. આ બાબતમાં વિશેષ વર્ણન શ્રીપત્રવેણુ(પ્રજ્ઞાપના)સૂત્ર જેવા મહાન શાસ્ત્રાદિથી જાણવું અજીવતત્વના ૧૪ ભેદ પુરા થયા ૧૪
હવે પ્રસંગોપાત્ત રૂપી અરૂપી વિભાગથી, દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ–ભાવ ને ગુણના ભેદની અપેક્ષાએ, તથા વર્ણ—ગંધ-રસ–સ્પર્શ ને સંસ્થાનના ભેદની અપેક્ષાએ અજીવના પ૬૦ ભેદો થાય છે, તે જણાવીએ છીએ, જેની સમજ નીચે મુજબ છે –
– અજીવ દ્રવ્યના ૫૬૦ ભેદ – અજીવ દ્રવ્યના મુખ્ય બે ભેદ છે. અરૂપી ને રૂપી, તેમાં અરૂપી અજીવના ૩૦ ભેદ અને રૂપી અજીવના પ૩૦ ભેદ પડે છે. આ ભેદની સમજુતિ આ પ્રમાણે છે –
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૬ પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્વ પ્રકરણ
અરૂપી અજીવના ૩૦ ભેદ ઉધમસ્તિકાયસ્કંધ, ૨ ધર્માસ્તિકાયદેશ, ૩ ધર્માસ્તિકાયપ્રદેશ; ૪ અધર્માસ્તિકાયસકંધ, ૫ અધર્માસ્તિકાયદેશ, ૬ અધર્માસ્તિકાયપ્રદેશ૭ આકાશાસ્તિકાયસ્કંધ, ૮ આકાશાસ્તિકાયદેશ, ૯ આકાશાસ્તિકાયપ્રદેશ અને ૧૦ મો કાળ. તથા ધર્મા, અધર્મા, આકાશા, ને કાળ એ ચારે ના દ્રવ્ય-ક્ષેત્રકાળ, ભાવ અને ગુણની અપેક્ષાએ દરેકના ભેદ ગણતાં (૪*૫=) ૨૦ ભેદ થાય. એ પ્રમાણે પ્રથમના ૧૦ ભેદ અને આ બીજી વખતના ૨૦ ભેદ મળી કુલ ૩૦ ભેદ થાય છે.
રૂપી અજીવના પ૩૦ ભેદ-૫ વર્ણ, ૨ ગંધ, પ રસ, ૮ સ્પર્શ અને ૫ સંસ્થાન, એ ર૫ ગુણમાંથી જે ગુણને ભેદ ગણ હોય, તે ગુણ તથા તેના વિરોધી સ્વજાતીય ગુણ શિવાયના બાકીના સર્વ ગુણોના ભેદ તે (પ્રસ્તુત) ગુણમાં પ્રાપ્ત થાય. દાખલા તરીકેઆપણે પાંચ વર્ણ પકી કૃષ્ણવર્ણની અપેક્ષાએ તેના ભેદની ગણત્રી કરીએ ત– ઉપર્યુક્ત ૨૫ ભેદમાંથી પ્રથમ કૃષ્ણવર્ણને, તેમજ ત્યારબાદ કૃષ્ણવર્ણમાં સમકાળે એકી સાથે નહિં ગણવા લાયક (સ્વજાતીય વિરેધી) બાકીના ચાર વર્ણોને પણ (એટલે કે પાંચ વર્ણોને)
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨. અછતત્ત્વ. ૬ દ્રવ્યોમાં ૧૨ કારની ઘટના. ર૧૭ બાદ કરતાં, શેષ ર૦ ભેદ એક કૃષ્ણવર્ણમાં સંભવે. એ પ્રમાણે નીલ વગેરે વર્ણના ભેદની ગણત્રીમાં પણ વર્ણન પચે ભેદે બાદ થતાં ૨૦ ગુણભેદે થાય. સાર એ આવ્યો કે, દરેક વર્ણમાં વીસ વીસ ભેદ થવાથી, પાંચે વર્ણના પ૪૨૦=૧૦૦, કુલસે વર્ણ ભેદ થાય. એ રીતે પાંચ રસ પિકી દરેક રસની અપેક્ષાએ (પાંચ રસને બાદ કરતાં, તે પાંચ શિવાયના) વીસ વીસ ભેદ ગુણતાં રસભેદ પણ ૧૦૦ થાય. વળી પાંચ સંસ્થાન પૈકી દરેક સંસ્થાનને આશ્રયીને (૫ સંસ્થાન શિવાયના) વીસ વીસ ભેદ ગુણતાં કુલ સંસ્થાન ભેદ પણ ૧૦૦ થાય, તથા બે પ્રકારના ગંધ પિકી એકેક ગંધને આશ્રયીને (૨ ગંધ બાદ થતાં) ત્રેવીશ ત્રેવીશ ભેદ ગુણતાં ૨૩૪=૪૬ ગંધ ભેદ થાય, પુનઃ ૮ સ્પર્શ પૈકી દરેક સ્પર્શમાં (એક અમુક અને બીજો તેને વિધી, એમ) બે સ્પર્શ શિવાયના શેષ વેવીશ વેવીશ ભેદ ગુણતાં, આઠે સ્પર્શના ૨૩૪૮=૧૮૪ કુલ સ્પર્શ ભેદ થાય. ઉક્ત સર્વ મળી રૂપી અજીવના ૫૩૦ ભેદ થાય છે.
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકારાંતરે અજીવન ૫૬૦ ભેદનું સંક્ષિપ્ત કોષ્ટક
૨૧૮
અરૂપી અજીવના .........૩૦
ભેદ
રૂપી અજીવના-પ૩૦ ભેદ
ધર્માસ્તિકાય. કંધ, દેશ, પ્રદેશ=૩ દ્રવ્ય,ક્ષેત્ર, કાળ.ભાવ, ગુણ | પાંચ વર્ણના-૫૪૨૦=૧૦૦
અધર્માસ્તિકાય.
ક
,
,
, ,
,
,
,
,
૫ | *
રસના-
=૧૦૦
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્વ પ્રકરણ.
આકાશાસ્તિકાય. ,
,
,
,
,
,
કાળ
" " "
સંસ્થાનના , =૧૦૦ ,, ૫ | બે ગંધના-૨૪૨૩=૪૬ કુલ–૨૦ આઠ સ્પર્શન–૮૪ર ૩=૧૮૪
કુલ- ૫૦૦
કુલ- ૧૦
૧૦ + ૨૯=૩૦ + ૫૩૦=૧૬૦
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૯
અજીવ દ્રવ્યના ૫૬૩ ભેદને નકા.
અજીવ
અરુપી-૩૦
રુપી-૫૩૦
ધર્માસ્તિકાય
અધર્માસ્તિકાય આકાશ૦
ધ દેશ, પ્રદેશ,દ્રવ્ય,ક્ષેત્ર,કાળ ભાવ ગુણ
- પાંચ વર્ષના-૧૦૦ | પાંચરસના-૧૦૦
| બેબંધના-૪૬ | | વેત-૨૦ | તિક્ત-૨૦ - કૃણ–૨૦ સુગંધ-૨ ૩ કટુ-૨૦
નીલ-૨૦ દુગંધ-૨૩ કષાય-૨૦ રક્ત-રે ૦.
આલ–૨૦ પીત-૨૦
મધુર-૨૦
ધ, દેશ, પ્રદેશ, દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવ, ગુણ
ધ, દેશ, પ્રદેશ, દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવ, ગુણ
આઠસ્પર્શના–૧૮. મળે. ધ્ય, ક્ષેત્ર મા, ભાવ, ગુણ
ગુરુ લઘુ મૃદુ ખર શીત ઉ સ્નિગ્ધ રૂક્ષ ежжжжніжжжжя
૨૩ ૨૩ ૨૩ ૨૩ ૨૩ ૨૩ ૨૩ ૨૩ અજીવતત્વ
પાંચ સંસ્થાનના-૧૦૦ સમાપ્ત. જ
KIRxxx ત્રિકોણ-૨૦,ચતુષ્કોણ-૨૦, આયત-૨૦,વૃત્ત-૨૦,પરિમંડળ-૨૦
ХХХХХ
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
_