________________
૧૬૨ પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્ત્વ પ્રકરણ જે શીત પ્રકાશ આપણે નિહાળીએ છીએ, તે દેવોને નથી, પરંતુ તે ચંદ્ર આદિ દેવાના વિમાને છે. એટલે કે,–તે વિમાનમાં રહેલા પૃથ્વીકાય છના
અંધકાર પ્રકાશને વિરોધી હોવાથી વ્યસ્વરૂપ નથી એ વાત પણ ઠીક નથી, કારણકે કેટલાક પદાર્થો પરસ્પર વિરોધી હોવા છતાં પણ દ્રવ્યરૂપ હોય છે જેમકે, અમૃત અને વિષ, જળ ને અગ્નિ, વગેરે વગેરે.
વળી “પ્રકાશનો વિરોધી હોવાથી અંધકર દ્રવ્યરૂપ નથી' એમ કહેવાથી નિયાયિકોના ઘરમાં બકરી કાઢતાં ઊંટ પેસી જાય છે. જેમ પ્રકાશને વિરોધી અંધકાર છે, તેમ અંધકારને વિરોધી તેજ-પ્રકાશ પણ છે. તે તેજ યાને પ્રકાશ પણ દ્રવ્ય કહેવાશે નહિં.અને તેજમાં પ્રકાશમાં દ્રવ્યત્વનો નિષેધનયાયિકેથી થઈ શકે તેમ નથી, કારણકે તેઓએ તેજને પ્રકાશને અલગ દ્રવ્ય તરીકે સ્વીકારેલ છે. આ બાબતની વિસ્તૃત ચર્ચા રત્નાકર અવતારિકા' આદિ ગ્રંથોથી વિશેષાથએ જાણી લેવી. | ‘અણુઓથી બનેલ નહિં હોવાથી અંધકાર દ્રવ્યરૂપ નથી એ વાત પણ વ્યાજબી નથી. કારણ કે, આત્મા તથા આકાશ વગેરે પદાર્થો અણુઓથી બનેલ નહિ હોવા છતાં પણ દ્રવ્યરૂપ છે માટે, અને અંધકારમાં શ્યામરૂપને અનુભવ થાય છે માટે, વસ્તુતઃ અંધકાર પણ અણુથી જ બનેલ છે અને તેથી જ તે પૌત્રલિકદ્રવ્ય મનાય છે, તેથી ઉક્ત હેતુ પણ અસિદ્ધ કરે છે. વળી અંધકાર ગુણ અને ક્રિયાને આશ્રય છે, એ વાત પ્રત્યક્ષસિધ્ધછે કારણ કે “ઇ તમૠતિ કાળું અંધારું ચાલે છે એવો સાક્ષાત અનુભવ થાય છે, માટે અંધકાર દ્રવ્ય છે અને તે રૂપી હોવાથી પિદુગલિક પણ છે, એ તત્ત્વતઃ
