________________
૧૪૪
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્વ પ્રકરણ.
જીવના પ્રયત્નથી થયેલ શરીર વગેરેનો જે પરિણામ તે પ્રયોગપરિણામ કહેવાય. જીવના પ્રાગ શિવાય ફક્ત અછવદ્રવ્યના સહજરીતે થતા પરમાણુક, ઈન્દ્રધનુષ તથા વાદળાં વગેરે વિશ્વસાપરિણામ કહેવાય, અને પ્રયાગ તેમજ વિસા વડે જીવન સહિત અછવદ્રવ્યને જે પરિણામ તે મિશ્રપરિણામ કહેવાય. જેમકે-મૃતદેહ, વગેરે.
પરત્વાપરત્વ આ પહેલાં થયેલ છે, આ પછી થયેલ છે, અથવા આ નાનું છે, આ માટે છે, એ વ્યવહાર જેનાથી થાય તે.
દ્રવ્યના ઉપર્યુક્ત વર્તાનાદિ પર્યાયે “કાળ” શબ્દથી વ્યવહરાય છે–કહેવાય છે વળી કાળદ્રવ્ય હોવાથી જ દ્રવ્યની વ7ના વગેરે ઘટી શકે છે, માટે કાળ નામનો પદાર્થ માન જોઈએ.
કાળના મુખ્ય બે ભેદ છે-૧. નૈઋયિક કાળા અને ૨ વ્યાવહારિક અર્થાત વ્યવહાર કાળી.
ક કાળના સંબંધમાં અનેક પ્રકારના વિચારે શાસ્ત્રમાં મળે છે, જે “કાલિકપ્રકાશ નામના ગ્રંથમાં સંગ્રહિત છે. અહિં ફક્ત અતિસંક્ષિપ્ત સાર પ્રસંગોપાત્ત કહીએ છીએ
કરવભાવથી ચંદ્ર સૂર્ય આદિ તિશ્ચક મનુષ્યક્ષેત્રમાં ફરે છે અને તેની ગતિથી કાળના ભેદે પડે છે. આ બાબતમાં કેટલાક આચાર્યો એમ માને છે કે, “વાદિ દ્રવ્યના વર્તન નાદિ પર્યાયો એ કાળ છે, પરંતુ તે(પર્યાય )થી કાળ
