________________
૧૪૮ પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતવ પ્રકરણ.
દ્રવ્યનાં લક્ષણ– (૧) ઉત્પાદ, વ્યય ને ધ્રુવ એ ત્રણે સમયે સમયે જેમાં ઘટી શકતાં હોય તે દ્રવ્ય” કહેવાય, અથવા (૨) ગુણ અને પર્યાયવાળું હોય તે દ્રય કહેવાય.
–પ્રથમ દ્રવ્યલક્ષણની ઘટના– ઉત્પાદ= તે તે પર્યાયની ઉત્પત્તિ, વ્યયઃજુના પર્યાયનો નાશ. અને પ્રવ=મૂળતત્ત્વ યાને વસ્તુ સ્થિરતા. દાખલા તરીકે,– એક મનુષ્ય મરીને દેવ થ, તેમાં મનુષ્ય પર્યાયને નાશ, દેવપર્યાયની ઉત્પત્તિ અને બનેમાં મૂળતત્ત્વરૂપ આત્માની સ્થિરતા હોવાથી આત્મા એ દ્રવ્ય છે. એ પ્રમાણે ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય અને પકલાસ્તિકાયમાં પણ ઘટાવી લેવું. કાળ એ વત માન સ્વરૂપ હોવાથી તેમાં ઉપરના ઉત્પાદાદિ ત્રણે ઘટી શકશે નહિ; કારણ કે- કાળ એ મુખ્ય દ્રવ્ય સ્વરૂપ નથી, પરંતુ જીવ અને અજીવના વત્તનાદિ પર્યાયસ્વરૂપ છે, અને તેથી જ જીવ ને અજીવના પર્યાયરૂપ કાળ કહેવાય છે. પર્યાયે દ્રવ્યથી અભિન હોવાથી (અથવા પર્યાયનયની અપક્ષાએ મુખ્ય પર્યાય હોવાથી) પર્યાયમાં દ્રવ્યને આરોપ કરીને કાળને દ્રવ્ય કહેલ છે.
૨. દ્રવ્યનું લક્ષણ- ગુણ અને પર્યાયવાળું જે હોય તે દ્રવ્ય કહેવાય છે.
