________________
૨૦૪ પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્વ પ્રકરણ. તે કેવળ કાલ્પનિક છે, વાસ્તવિક નથી તેથી તે ત્રણે દ્રવ્યો અખંડ એક સ્કંધરૂપ હોવાને લીધે, સંખ્યાથી પ્રત્યેક એક એક જ છે.
ક્ષેત્ર- ક્ષેત્ર એટલે આધાર. આધાર આપનાર દ્રવ્ય ક્ષેત્ર કહેવાય છે. છ દ્રવ્ય પિકી આકાશ એ અન્ય સકલ દ્રવ્યોનો આધાર લેવાથી, આકાશ એ ક્ષેત્ર છે, અને બીજા પાંચ દ્રવ્ય આકાશને આધારે રહેલાં હોવાથી ક્ષેત્રી (-આધેય) છે. આકાશ શિવાયના પાંચ દ્રવ્યનું ક્ષેત્રિત્વ ધર્મની અપેક્ષાએ સાધમ્ય છે.
કિયા- ગમન-આગમન =જવું આવવું) વગેરે ક્રિય છે. છ દ્રવ્ય પૈકી જીવ અને પુદગલમાં જ ગમનાગમનાદિ કિયા થતી હોવાથી, જીવ અને પુડલ એ બે દ્રવ્ય સક્રિય (ત્રક્રિયા સહિત) છે, અને શેષ ચાર દ્રવ્યે તેવી ક્રિયા કરતાં નથી, તેથી અકિય છે (ત્રકિયારહિત) છે. જેકે પોતપોતાના સ્વભાવની પ્રવૃત્તિરૂપ કિયાની અપેક્ષાએ તે સઘળાં દ્રવ્યો સક્રિય છે, તે પણ તેવું સક્રિયપણું અહિં લેવાનું નથી. તેથી ગમનાગમનાદિ બાહ્ય કિયા જીવને અજીવમાં જ છે, શેષ ચારમાં નથી.
સકિયત્વ” ધમની અપેક્ષાએ જીવ ને અજીવનું સાધમ્ય છે. અને “અકિયત્વ” ધર્મની અપેક્ષાએ જીવ ને અજીવ શિવાયના ચાર દ્રવ્યનું સામ્ય છે.
