________________
રે અજીવતર. વ્યવહારકાળનું સ્વરુપ ૧૮૯
અથવા ભૂતકાળ, વર્તમાનકાળ અને ભવિષ્યકાળ એમ કાળ ત્રણ પ્રકારે છે તે ત્રણ પ્રકારમાં ભૂતકાળ ને ભવિષ્યકાળના અનંતા સમયે છે અને વર્તમાનકાળ એક સમયનો છે, એટલે કે,-અનંતા કાળચક્રો ભેગાં થાય ત્યારે એક પુલપરાવર્ત થાય છે, (તેનું સ્વરૂપ કર્મગ્રંથાદિકથી જાણવું). આવા અનંત પુકલપરાવર્તનને ભૂતકાળ છે, અને તેથી અનંતગુણ પુર્કલપરાવર્તનને ભવિષ્યકાળ છે, અર્થાત્ ભૂતકાળથી ભવિષ્યકાળ અનંતગુણ છે. અથવા જેટલો ભૂતકાળ પસાર થયો તેટલો ભવિષ્યકાળ છે, એટલે કે “ભૂત ભવિષ્ય સરખા છે એ પણ એક મત છે. આ બન્ને મતો સાપેક્ષ હોવાથી અવિરૂદ્ધ છે, છતાં તત્ત્વ કેવળી ગમ્ય જાણવું.
આ વ્યવહારકાળ પણ અપી છે અને તે રા દ્વીપમાં જ છે. કારણ કે રા દ્વીપની હાર ચંદ્રસૂર્યની ગતિ નથી, માટે ત્યાં દિવસ વર્ષ કે માસ આદિને વ્યવહાર નથી. જ્યાં દિવસ ત્યાં દિવસ જ, અને જ્યાં રાત ત્યાં રાત જ સદાકાળ છે. માટે રાા દ્વીપની બહાર સર્વ દ્વીપ ને સમુદ્રમાં, દેવલોકમાં તેમજ સાતે નરકપૃથ્વીમાં જે ૧૦૦૦૦ આદિ વર્ષનું આયુષ્ય વગેરે જે જે કાળ સંબંધી વ્યવહાર ચાલે છે, તે તમામ રા દ્વીપમાં ચાલતા ચંદ્ર સૂર્યની ગતિને અનુસારે જાણવા
