________________
૧૪૬
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્વ પ્રકરણ
છે, તે વ્યાવહારિક કાળ છે. (વ્યવહાર કાળનું સ્વરૂપ ૧૨ મી ને ૧૩ મી ગાથાથી જાણવું).
–“વર્તમાનઃ પુનર્વ-માનામામ: असौ नश्चयिकः सर्वोऽप्यन्यस्तु व्यावहारिकः ॥१॥
અથર–વિદ્યમાન એક સમયરૂપ જે વર્તમાનકાળ તે નૈઋયિક કાળ છે અને બાકીનો બીજો બધા (આવલિકામુદ્દત, દિવસ, પક્ષ, માસ, વર્ષ આદિરૂ૫) વ્યાવહારિકકાળ છે.
આ કાળની બાબતમાં કલિકાલસર્વજ્ઞ ભગવાન હેમચંદ્રસૂરી મહારાજ શાસ્ત્રમાં નીચે મુજબ જણાવે છે-“કાકાશના પ્રદેશમાં રહેલા અને પદાર્થોની પરિવર્તન (=નવપુરાણુતાને માટે. ભિન્ન એવા જે કાળના પરમાણુઓ તે મુખ્યકાળ (નિશ્ચયકાળ) કહેવાય છે, અને જોતિષશાસ્ત્રમાં જેનું પ્રમાણ સમય ઇત્યાદિ કહેવાય છે, તેને કાળવેત્તાઓએ (સર્વાએ) વ્યાવહારિકકાળ માનેલ છે. વળી ત્રણ ભુવનમાં જે આ પદાર્થો નવા-જુનાપણે પરિવર્તન પામે છે, તે કાળનું જ ચેષ્ટિત =કાર્ય) છે. તથા કાળની ક્રીડાવડે વિટંબણ પામેલા પદાર્થો એટલે કે- કાળના પ્રતાપે પદાર્થો વર્તામાન હોય તે અતીતપણું પામે છે અને ભવિષ્યકાળમાં થનારા પદાર્થો (પણ કાળાંતરે) વર્તમાનપણે પામે છે.” માટે કાળ નામનો પદાર્થ માનવો જોઈએ.
