________________
૨. અજીવતત્વ.
કાળનું સ્વરૂ૫.
૧૪૫
નૈશ્ચચિકકાળ સમયરૂ૫ છે, અને સૂર્યની ગતિથી આવલી, મુહૂર્ત વગેરે જે કાળના વિભાગે મનાય
નામનુ જુદુ દ્રવ્ય નથી. વસ્તુતઃ કાળ એ દ્રવ્ય નથી પરંતુ વર્તાનાદિ પર્યાયસ્વરૂપ છે, છતાં પર્યાને દ્રવ્યથી કથંચિત અભેદ હોવાથી વર્તનાદિપર્યામાં કાળનો દ્રવ્ય તરીકે આરેપ કરીને કાળને દ્રવ્ય કહેવામાં આવે છે.
કાળના મુખ્ય બે ભેદ છે- નિશ્ચયિકાળને વ્યવહારમાળ. નૈ કિ કાળની માન્યતામાં બે મતભેદ છે. તેમાં પ્રથમ મત એ છે કે – નૈઋયિક કાળ દ્રવ્યોના વર્તાનાદિ પર્યાય સ્વરૂપ હાવાથી, છવદ્રવ્યના વર્તાનાદિપર્યાયરૂપ જે કાળ તે છવ ગણય; અને અજીવ દ્રવ્યોની વર્તાનાદિ પર્યાયરૂપકાળ અછવ ગણાય. આ રીતે કાળદ્રવ્ય છે કે જીવાજીવ સ્વરૂપ છે, છતાં પણ છવદ્રવ્ય કરતાં અછવદ્રવ્ય અનંતગુણ હોવાથી બહુલતાની અપેક્ષાએ કાળને સામાન્યતઃ “અછવ' ગણેલ છે.આ નિશ્ચયિકકાળ કલેકવ્યાપ્ત છે અને સમય, મુહૂર્ત આદિપ જે વ્યવહાર કાળ તે અઢીદીપપ્રમાણ મનુષ્યક્ષેત્રમાં જ છે.
બીજો મત એ છે કે, -(જુસૂત્રનયની અપેક્ષાએ) વર્તમાન એક સમયપનૈક્ષયિક કાળ છે. કારણ કે ભૂતકાળ પસાર થયેલ હોવાથી અને ભવિષ્યકાળ આવેલ નહિં હોવાથી ભૂત-ભવિષ્ય બને અવિદ્યમાન છે, માટે વિદ્યમાન વર્તમાન કાળ તે નૈઋયિકકાળ કહી શકાય. કાલલોક–પ્રકાશમાં પણ આજ વાત છે. જુઓ –
