________________
૧૬૦
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્ત્વ પ્રકરણ.
વળી ભીંત વગેરેની જેમ દષ્ટિને કિનાર હોવાથી, તથા વસ્ત્ર વગેરેની જેમ આવારક હોવાથી અંધ કાર પૌલિક છે, એમ દલીલથી પણ સિદ્ધ થાય છે.
કનૈયાયિકે “અંધકારને તેજને અભાવ' કહે છે. તેઓની માન્યતા નીચે મુજબ છે- અંધકારમાં દ્રવ્ય ગુણ અને કર્મની સિદ્ધિના વિરૂદ્ધ ધર્મો હોવાથી ભાવના અભાવરૂપ તમ છે, એટલે કે દ્રવ્ય ગુણને કર્મના ધર્મોની સાથે અંધકારના ધર્મોની અસમાનતા હોવાથી, અંધકાર તેજના અભાવરૂ૫ છે.
અંધકાર જે દ્રવ્ય હોય તે, તે અનિત્ય હોવાથી ઘડા વગેરે દ્રવ્યની જેમ ઉત્પન્ન થવો જોઈએ? છતાં તે દ્રવ્યની જેમ ઉત્પન્ન થતો નથી, કારણ કે તે અંધકાર અમૂર્તઅરૂપી છે, સ્વરહિત છે, પ્રકાશને વિરોધી છે અને અણુઓથી બનેલ નથી, માટે અંધકાર દ્રવ્ય રૂપ નથી.
વળી અંધકાર ગુણરૂપ પણ નથી. કારણ કે ગુણનિરાધાર ન રહી શકે, માટે જે અંધકાર ગુણ હોય છે, તેને કોઇ આધાર હોવો જોઈએ ! અને આધાર તે કઈ દેખાતું નથી. આ વાત, અંધકાર પ્રકાશને વિરોધી હોવાથી સુપ્રસિદ્ધ જ છે.
વળી અંધકાર કર્મરૂપ પણ નથી. કારણ કે, તે સંગ વિભાગ કે વેગ નામના સંસ્કારનું કારણ નહિ. હોવાથી તેને કઈ આશ્રય મળી શકતું નથી, માટે અંધકાર કમરૂપ પણ નથી. તે ઉપયુક્ત કારણેને લઈને તેને પ્રકાશને જ્યાં અભાવ હોય ત્યાં તમ છે- અધિકાર છે વળી અન્ય દ્રવ્યથી તેજ યાને પ્રકાશ અવાઈ જવાથી અંધકાર ફેલાય છે એમ માનવું જોઈએ.”
