________________
૧. જીવતત્ત્વ. હદિયપ્રાણુ વર્ણન.
૭૫.
ઇકિયથી અથવા કઈ ઈન્દ્રિયના વિષયનું જ્ઞાન થાય?
ઉત્તર–જે ઈન્દ્રિયના પશમની પ્રબળતા હોય, અથવા જે ઈન્દ્રિયનાઉત્તેજક સાધનની સબળતા હોય, તેનું જ્ઞાન થાય.અર્થાત તે તે ઈન્દ્રિયના ક્ષપશમની તથા ઉત્તેજક સાધનની પ્રબળતા તેમાં નિયામક છે.
૩. પ્રકન – એકેન્દ્રિયોને પાંચે ઈન્દ્રિયોને લયોપશમ હોય છે, તો તેઓને ભિન્ન ભિન્ન કાળમાં પાંચે ઈન્દ્રિયેનું જ્ઞાન કેમ ન હોય ?
ઉત્તર– બેન્દ્રિય પણ તેમાં સાધન ( કારણ) હોવાથી, જેટલી દ્રન્દ્રિય હોય તેટલાં જ જ્ઞાને અનુક્રમે થઈ શકે, અધિક નહિં. માટે એકન્દ્રિયને ફકત એકજ સ્પર્શરૂપ દ્રવ્યેન્દ્રિય હેવાથી, માત્ર પશેન્દ્રિયના વિષયનું જ જ્ઞાન=ભાન) હોય, પણ અન્ય ઈન્દ્રિયેનું જ્ઞાન ન હોઈ શકે. ઈન્દ્રિયોનાં સ્થાન માપ પ્રમાણને આકાર,
૧. પશેન્દ્રિય-સ્પર્શેન્દ્રિયનું સ્થાન સર્વ શરીર છે. અર્થાત્ સ્પર્શેન્દ્રિય આખા દેહમાં ઉપરના અને અંદરના ભાગમાં પથરાયેલી છે, અંગુલના અસંખ્યાતમા ભાગ જેટલી પાતળી છે, અંદરથી ને બહારથી શરીર પ્રમાણ વિસ્તારવાળી છે, આંખથી દેખી ન
