________________
૧ જીવતત્ત્વ, આયુષ્યપ્રાણ વર્ણન. ૧૦૭ આયુષ્યની સ્થિતિ ન ઘટે તે, તે ઍપમ-અનપવર્તનીય આયુષ્ય કહેવાય છે અને તે જ જીવને તેવાં આયુષ્યનાં ઉપઘાતક નિમિતો પ્રાપ્ત ન થાય, તે જીવનું આયુષ્ય “નિરૂપક્રમ-અનાવર્તનીય આયુષ્ય કહેવાય છે. અને અપવર્તનીય આયુષ્ય તે સપક્રમી જ હોય છે, એટલે તે એપકમ-અપવર્તનીય” એવા એક ભેદવાળું જ છે.
ઉપર્યુક્ત કથનને સાર એ છે કે – અનાવર્તનીય આયુષ્યને વિષ-શસ્ત્રાદિ બાહ્યનિમિત્તને વેગ હાયે ખરો અને ન પણ હોય, માટે અનાવર્તનીયના
પક્રમ ને નિરૂપક્રમ એવા બે ભેદ પડે છે. અપવર્તનીય આયુષ્ય તે વિષ-શસ્ત્રાદિ કઈને કઈ નિમિતથી જ ક્ષય પામતું હોવાથી “સોપકમ એવા એક ભેદવાળું જ મનાય છે. આ રીતે આયુષ્યની કાળસ્થિતિને પૂર્ણ કરીને જ મરણ પામનાર ને જે વિષ-શસ્ત્રાદિ ઉપઘાતક બાહ્ય નિમિત્તેને વેગ પ્રાપ્ત થાય તો તે જીવનું આયુષ્ય “સેપક્રમ-અનાવત્ત નીય’ કહેવાય; અને ઉક્ત જીવને જ ઉપઘાતક બાહ્ય નિમિતોનો વેગ પ્રાપ્ત ન થાય તે, તે આયુષ્ય નિરૂપકમ-અનાવર્તનીય કહેવાય. તથા જીવનકાળની અપૂર્ણતાએ (અકાળે) મૃત્યુ પામનારા સર્વે અને એપક્રમ-અપવર્તનીય આયુષ્ય જ હોય છે.
