________________
૧. તત્વ.
ઇન્દ્રિયપ્રાણ વર્ણન.
૮૭.
તેથી ચક્ષુરિંદ્રિયની સંખ્યા વિશેષ અધિક છે, તેથી ધ્રાણેદ્રિય વિશેષ અધિક છે, તેથી રસનેદ્રિય વિશેષ અધિક છે, અને તેથી સ્પથેદ્રિય અનતગુણ અધિક છે. કારણકે,-સાધરણ વનસ્પતિના જીવે અનંતા છે.
આવતી એવી સૂક્ષ્મ ચક્ષુ માનવી પડે છે. મૂળમાં અણુ અને આગળ જતાં સ્થૂલ રૂપા માનવાં પડે છે. તેમ જ તે ઉપેાની ઉત્પત્તિ અને વિનાશની પરંપરાદિ તે વિવિધ દેાષાની જટીલ જાળમાં ફસાવું પડે છે. વળી ચક્ષુ પ્રાપ્યકારી જ હાય !, એટલે કે સ્વસ્થાન છેાડીને વિષય ક્ષેત્રમાં જઇને પદાર્થોને ભેટતી હેાય તેા, અગ્નિના સામું જોતાં, અગ્નિને સ્પર્શ થવાથી ચક્ષુને દાહ થવા જોઇએ ? તથા જળારાય જોવાથી, જળના સ ંસગ થી ચક્ષુ શીતળ તેમજ ભીની થઈ જવી જોઇએ ? આ બધું અનુભવમાં નથી આવતું, તેથી અનુભવ વિરૂદ્ધ તું અનેક દેખે હેારવા પડે છે, અને ચક્ષુ મૂળ સ્થાનમાં રહીને જ નાન કરાવે છે તથા વ્યાધાતકની વિલક્ષણતામાં જ્ઞાન કરાવતી નથી, એમ માનવામાં ઉક્ત દાખે। પૈકી એકેય દોષ લાગુ પડતા નથી; માટે ચક્ષુ અપ્રાપ્યકારી છે, એ તત્ત્વતઃ સિદ્ધ થાય છે.
ન—હું તત્ત્વમન મહાશય ! આજ સુધી હું ચક્ષુની પ્રાપ્યકારિતાના ગુમાનમાં મ્હાલતા હતા અને અજ્ઞાન અંધકારમાં અટવાતા હતા, પરંતુ આજની તમારી આવી સચોટ દલીલાથી મારું તે ગુમાન ઉતરી ગયું છે અને આજથી ચક્ષુની અપ્રાપ્યકારિતા'ની સાચી માન્યતાના રાહે હું આવુ છું. હું સત્યમાદક ! આપને મારા હાર્દિક અભિનંદનાથી નવાજી કૃતાર્થ થાઉં છું.
