________________
૮૦.
પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્વ પ્રકરણ.
પ્રાકારી અને અપ્રાપ્યકારી ઇન્દ્રિય.
સ્પર્શનેન્દ્રિય, રસનેન્દ્રિય, ધ્રાણેન્દ્રિય ને શ્રોત્રન્દ્રિય, એ ચાર ક્રિયે પ્રાકારી છે અને ચક્ષુરિન્દ્રિય અપ્રાપ્યકારી છે.
પ્રાપ્યકારી-પિતાને પ્રાપ્ત થયેલા (=સ્પલા કે અડકેલા) વિષયને જ ગ્રહણ કરી શકે તે.
અપ્રાપ્યકારી-પિતાના વિષયને પ્રાપ્ત થયા શિવાય (અડક્યા શિવાય) દુરથી ગ્રહણ કરે તે.
દાખલા તરીકે,- સ્પર્શનેન્દ્રિયને ઉના કે ઠંડા પાણને સ્પર્શ થાય છે ત્યારે જ, એટલે કે પાણી ને સ્પર્શના બનેને પરસ્પર સંબંધ થાય છે ત્યારે જ પાણીમાં રહેલી ઉષ્ણતા કે શીતળતાનું ભાન થાય છે. એ રીતે ચક્ષુ શિવાયની ચારે ઈન્દ્રિમાં પિતપોતાના વિષયને પરસ્પર સંબંધ થાય ત્યારે જ તે તે વિષયને અનુભવ થઈ શકે છે, માટે ચક્ષુ શિવાયની ચાર ઈન્દ્રિય પ્રાકારી છે અને ચક્ષુ તે અપ્રાપ્નવિષયને, એટલે કે પિતાને નહિં અડકેલા એવા દૂર રહેલા પદાર્થને ગ્રહણ કરી શકે
કરનાર) આત્મા જ છે, છતાં તે તે ઈદ્રિયદ્વારા આત્મા વિષય બોધ કરી શકે છે, માટે કારમાં એટલે કારણમાં કાર્યને ઉપચાર કરીને ઈન્દ્રિય વિષય ગ્રહણ કરી શકે છે.” તેમ કહેલ છે.
