________________
૧ જીવતત્વ. ઇકિયપ્રાણ વર્ણન
આકાર જેમ જુદે છે, તેમ સ્પર્શનેન્દ્રિયને બાહો આકાર જુદે નથી. બાહ્યનિવૃત્તિ (બાહ્યઆકૃતિ) જુદી જુદી જાતના માં જ્યારે જુદી જુદી જાતની હોય છે ત્યારે અત્યંતરનિવૃત્તિ (=અંદરની આકૃતિ) તો તમામ જીમાં સમાન આકારવાળી જ હોય છે. (જે ઈદ્રિના આકારમાં કહેલ છે).
ઉપકરણ= ઇન્દ્રિયને, વિષય ગ્રહણ કરવામાં ઉપકારક શક્તિ. જેમકે– સ્પર્શેન્દ્રિયની સ્પર્શનશક્તિ, રસનેન્દ્રિથની આસ્વાદનશક્તિ, ધ્રાણેન્દ્રિયની ગંધગ્રહણ શક્તિ, ચક્ષુરિન્દ્રિયની રૂ૫ ગ્રહણશક્તિ અને શ્રોત્રેન્દ્રિયની શબ્દગ્રહણશક્તિ.
આ શક્તિ પુલની સમજવી.આ શક્તિના સહકાર શિવાય નિવૃત્તિઈન્દ્રિય સ્વતંત્ર રીતે જ્ઞાન પિદા કરી શક્તિ નથી, માટે જ આ શક્તિનું નામ “ઉપકરણ (=ઉપકારક) રાખેલ છે.
ઉપકરણ દ્વચેન્દ્રિય ઈન્દ્રિયની આકૃતિમાં, એટલે કે– અત્યંતર નિવૃત્તિદ્રવ્યેન્દ્રિયમાં રહેલી, પોત પોતાના વિષયને જાણવાની જે પૌલિક શક્તિ, તે ઉપકરણદ્રવ્યેન્દ્રિય કહેવાય.
આ શક્તિ જે અંદરની હોય તે, તે “અભ્યતરઉપકરણેનિદ્રય” કહેવાય અને બહારની હોય તે બાહ્ય-ઉપકરણેન્દ્રિય કહેવાય.
