Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ shriiH| zrImadgadAdharabhaTTAcAryapraNItaH vyutpttivaadH| sarvatantra svatantramithilAmaNDalamaNDanapaNDitakulapatijhopAkhyazrIdharmadatta(baccAjhA)sUriviracita guuddhaarthttvaalokshitH| ayaMca paM0 harirAja-paM0 harinAtha-paM0 ramApatizarmabhiH saMzodhya mumbayyAM " nirNayasAgara" yantrAlaye mudrayitvA prakAzitaH / saM. 1968, sana 1911. mUlyaM 4 ru.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ (Registered according to act XXV of 1867.) (All rights reserved by the publishers.) Printed by B. R. Ghanekar, at the Nirnaya-Sagar Press, 23 Kolbbat Lane, Bombay. Published by Pandit Hariraj, Pandit Harinath and Pandit Ramapati, Lalbag, Panjarpole, Bombay.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhuumikaa| OM tatsat / kasko na jAnAti "kANAdaM pANinIyaM ca sarvazAstropakAraka"miti vaiduSyasamAnAdhikaraNaM vacanam / etasya cAyamevArtho bhavitumarhati yacchabdArthazarIrasya zAstrazabdaghaTitasya bhagavato mahAnubhAvasya saritpateH pramitIkaraNe na zaknoti asamyakparizIlitoktazAstradvayo vidvacchabdadhrukkazcit / zaknoti ca samyak parizIlitoktazAstradvayo vidvacchabdAnandadAyI kazcideveti / atrApi satsvapi bahuSu mahArtheSu granthamahAzayeSu zrImadgadAdharabhaTTAcAryajanmA vyutpattivAda evAtivyutpAdakatvAtsaMprati rAjAnatItyapi nAparokSaM vizveSAM viduSAm / viditamevAsti yatparimitazabdasyAsyAtigUDhArthasya tattvAlokaH kazcidapekSita AsI diti / sa ca na saMpratyAsI diti vaktuM zakyate kintu mithilAbhUSaNazrIdharmadatta( baccA )jhAmahAzayAnugrahAdAstaiti / upAdeyatvaMtvasya darzanasamanantarameva viditaM bhaviSyatIti na svakIyaM dadhi madhuraM vadAmaH / paramadayAlunAzrImatAsya prakAzane sAdhikArapradAnaM vayamutsAhitA ityupakArabhAraM zirasA vibhRmaH / etasya ca jhaTiti prakAzane zuddhisaMpAdane ca paNDitazrIvAsudevapaNazIkarazAstriNA bahu prayatitamityetadIyamahetukamupakAramAjanma na vismariSyAmaH / OM tatsat / anyAnyapi nyAyavyAkaraNapAThyapustakAni kAnicitpariSkRtAni kAnicica viSamasthalAtyupayuktaTippaNasahitAni nAtivilambena nirNayasAgaradvArA prakAzayituM zAstrapracAriNI samaSTiryatate / chAtAvAstavyau paM. harirAja, paM. harinAthazarmANau. panicAvAstavyo ramApatimizraH, yadyapi pustakamidaM krayyapustakAlayeSvanyeSvapi prAyaH prAmuyAttathApi kAnicidatyabhimatAni sthAnAni nirdizyante 1 paM0 rAjArAma tripAThI--baDAgudarakA akhADA-asIghATa, banArasa. 2 paM0 rAmanagInAjI-mu. amdaura-po. chAtA, ji. baliA. 3 zAstrapracAriNI kaMpanI banArasa.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH / 508 gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / zrIgaNezAya namaH / zAbdabodhe caikapadArthe'parapadArthasya saMsargaH saMsargamaryAdayA bhAsate / sa ca kvacidabhedaH / vyAjasvIkRta sevayA vidhurabhUda presaraH zrImatAM mAnavyAhatikaitavAvanamanAdIzastrilokIpatiH / saMbhinnAcjakulaprasUtivibhavAdambhojamabjAlayo yasya zrIgirijApadAmbujayugaM tatsyAdabhISTapradam // 1 // maithilAnvayajAtena dharmadattena dhImatA / vyutpattivAdagUDhArthatattvAloko vitanyate // 2 // atha zabdAkAGkSA vijJAna vizeSa kAryakAraNabhAvavijJAnarUpAyA vyutpatteranukUle'ntara matAntarakhaNDanagarbhatve'pi taduddezenApravRttatayA jalpavyavahArAyogye vyutpattitasvayubhutsayArambhaNIyatvena vAdapadavyavahArye cikIrSitasaMdarbhe bhedAbhedAnvayaviSayakatvena dvividhe zAbdabodhe sAmAnyato vizeSatazcAkAGkSAjJAnasya kAryakAraNabhAvamabhedAnvayabodhazcetyAdinA vakSyati tatprathamameva zAbdadvaividhyaprayojakaM saMbandhadvaividhyaM vaktumucitamiti kacidabhedaH kacica tadatirikta eveti prathamata uktaM tAvanmAtrasya ca paricAyakasAkAGkSatvena paricAyakAkAGkSAnivRttaye tadutirapekSitA, tatra zAbdabodhe'pi saMsarge bhAsate sacetyevamuktAvavizeSeNa vRttyupasthApyAbhedAdisaMsargasyApi saMgRhItatvena tadanvayabuddherAkAGkSAjJAnatryabhicAritayAkAGkSAjJAna vizeSakAryakAraNabhAvabodhakasyAbhedAnvayabuddhisAmAnyakAryakAraNabhAvabodha paryavasAyino'bhedAnvayabodhazcetyAderasaMgatiH / evamAkAGkSAjJAnaprayojya tatkAryatAva - cchedakakoTiniviSTaviSayatAzrayAkhilasaMsargAsaMgrAhakaparicAyakoktau tadasaMgRhItasaMsargavizeSaviSaya kazAbdabuddhA vAkAGgAjJAna kAryakAraNabhAvakathanamasaMgataM syAdanupakrAntaviSayakatvAditi vRttiviSayasakala saMbandhAsaMgrAhakamA kAGkSAbhAsya nikhilasaMbandha saMgrAhakaM paricAyakamAha -- zAbdabodhe cetyAdinA / tasya caikapadArthAnuyogikAparapadArthapratiyogikaH saMsarga AkAGkSAprayojyasaMsargalAbhinnazAbdabodhanirUpitaviSayatAvAnityarthaH / saceti / AkAGkSAprayojyasAMsargikaviSayatAvAMzcetyarthaH / atrAsati bAdhaka uddezyatAvacchedakAvacchedena vidheyAnvayasya sarvAnumatatayA ekapadArthAnuyogikAparapadArthapratiyogika saMsargala syAkAGkSAprayojyasAMsargikaviSayatvavyApyatAlAbhAdukta saMsargatvaM vRttiviSayAkhilasaMsargAdyAvartamAnaM sAdhakAbhAvAdAkAGkSAprayojyasaMsargatAM vinivartayatyAkAGkSAbhAsyasakalasaMsarge gvAnuvartamAnamanuvartayattIti vRttiviSa yasakalasaMsargAsaMgraha AkAGkSAbhAsya sakalasaMsargasaMgrahazca / athaikaM yatpadaM tadartha ityarthaH ekasminpadArtha itivArthaH ekatvavatpadArthatAvacchedakAvacchinna itivArtha ekapadArthaM ityasya vivakSitastatra nAdyaH, AkhyAtArthaM kAlakRtyorAkAGkSAbhAsya saMsargasyAsaMgrAhakatvAt / na dvitIyaH, AkAGkSAbhAvasya tAdAtmyasyAsaMgrAhakatvAttadanuyogipratiyoginorbhedavirahAt / na tRtIyaH, saMpanno brIhirityAdau padArthatAvacchedakAnavacchinnatrI hilaikatvasaMsargasyAkAGkSAbhAsasya saMgrahAsaMbhavAt / naca vrIhitve'nvayapakSo na siddhAnta iti tRtIye na doSa iti vAcyam, caitrasya gurukulamityatra gurutvasya sakhaNDatayAnvayitAvacchedakarUpeNopasthiti saMbhavena padArthatAvacchedake tatra padArthAntarAnvayasya saMgatatayA tatsaMsargAsaMgrahAt / naca gurutvasyApi padArthatAvacchedakatvAnna doSa iti vAcyam, sAkSAtparamparAsAghAraNAvacchedakavasya vivakSaNe lAGgUlavalomatvayorapi pazupadArthatAvacchedakatayA tadavacchinnayoranvayasya vRttiviSayasya saMprahRprasaGgAt / yattvekatvAparatvayoravizeSitayoH sarvasAdhAraNatvAdupAdAnavaiphalyaM vizeSitayorupAdAne'nanugama iti tanna, padaviziSTasAMsargikaviSayatvAdipraveze doSAsaMbhavAt / vaiziSTyaM ca svaprayojyaprakAratAkatvasvabhinnapadaprayojyavizeSyatAkalo bhayasaMbandhena vivakSitam / etenaikasyaiva saMsargasya padArthatayA'kAGkSAbhAsyatayA ca saMgraho na doSAthAyakaH / kRtiprakAratAnirUpitacaitrAdivizeSyatAkasamavAyaniSThasaMsargatAyAH padaviziSTatve'pi ghaTalaprakAratAnirUpitaghaTavizeSyatA kasamavAyaniSThasaMsargatAyAH padaviziSTatvAsaMbhavena tadbrahRNAsaMbhavAt / nacaivaM tRtIye khAvacchinnavizeSyatA katvasvabhimnadharmAvacchinnaprakAratAkatvobhayasaMbandhena padArthatAvacchedakaviziSTatvaM dharmaviziSTatvaM vA pravezyaM tadubhayamapi lomasvalAGgUlavayorlomalAGgUlapadArthatAvacchedakatvAddharmalAba pazupadArthatAvacchedakaghaTakalomalAGgulobhayasaMsargalasaMgrAhakatvAna saMbhavaduktikam / atra hi padasya viziSya pravezo na saMbhava
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH / tyeveti vAcyam / zRttijJAnIyaviSayatAprayojyopasthitIyamukhyavizeSyatAnirUpitaprakAratAviziSTatvasya saMbhavaduktikalAt svaprayojyAvacchedakatAkaprakAratAkatlakhabhinnatAdRzaprakAratAprayojyAvacchedakatAkavizeSyatAkatvobhayasaMbandhena vaiziSTyasya ca vAcyatvAt pazutvalomatvAvacchedakatvayomukhyavizeSyatAnirUpitaprakAralAprayojyatvAduktasaMsargalasaMgrahasyAsaMbhavAt / yadi cAtra SaSThyarthapratiyogikhasya svAzrayagurukhasaMbandhenaikadezAnvayabhItyA gurAvevAnvayaH svIkriyata iti tRtIye na doSaH / naca gurutvasya sanirUpakatayA nityasAkAhatvena nirUpakeNAnanvayo AkADAprazamAdekadezAnvayo'pi svIkAryaH / brIhilaM ca naivaM nityasAkAsamiti tatra khAzrayavrIhitasaMbandhenAnvaye'pi na kSatiriti vAcyam / saMsargaghaTakatayA nirUpakalajJAnasyApyAkAlAnivartakalAbhyupagamasyaikadezAnanvayaniyamabhaGgApekSayAbhyarhitatvAditi vibhAvyate / tadApIdaM rajatamiti pratyakSasAdhAraNapravartakatAvacchedakadharmanirvAhAyedaM rajatamiti vAkyajajJAna idamarthe kharUpato rajatatvabhAnasya khIkRtatayA rajatakhaniSThaprakAratAnirUpitedanalAvacchinnavizeSyatAkasaMsargatAyAH saMgrahAsaMbhavAt / evaM ghaTo nAstItyAdau varUpato bhAsamAnaghaTalasyAvacchinnapratiyogitAkalasaMbandhenAbhAve'nvayAbhyupagamAttatsaMsargatayA apyasaMgrahAditi cet / atra kecit / ekapadArthe'parapadArthasya saMsarga ityasyopasthitIyaviSayatAviziSTasaMsargatAvAnityarthaH / vaiziSTyaM ca khaprayojyaprakAratAnirUpitalakhAnirUpitaviSayatAprayojyavizeSyatAkatvobhayasaMbandhena bAcyamatra khAnirUpitetyatra nirUpitalaM sA. kSAtparamparAsAdhAraNaM viSayatAtvenaiva ca prakAratAvizeSyatayoH pravezaH kArya ityapi suvacam / prakAratAlAdipravezAt sAkSAsparamparAsAdhAraNanirUpitatvasya pravezAdvopasthitIyasaMsargatAvacchedakatvAtmakaviSayatAprayojyazAbdabodhIyasaMsargakhAvacchedakalAsmakaviSayatAnirUpitalasya sAkSAttadanirUpitavizeSyakhAdyAtmakaviSayatAprayojyaviSayatAnirUpitalasya ca vRttiprayojyasaMsargatAyAM sattve'pi na tatsaMgraha iti vadati tanmandam / nIlo ghaTaH nIlaH kalaza iti dvividhAkAjAjJAne ghaTapadasya ghaTe zaktigrahe taduttaravibhaktarekatve zaktigrahe kalazapadasyaikatvaviziSTaghaTe lakSaNAmahe caiko ghaTo mIla iti zAbdabodhe ghaTakhaghaTaviSayatAyA vinigamakAbhAvena vRttiyajJAnajamyopasthitIyadvividhaviSayatAprayojyatvenopasthityorasamAnAkArakatayA tadIyaviSayalayoH parasparanirUpyanirUpakabhAvAsaMbhavena caikopasthitIyaghaTasaviSayatAvaiziyasya samavAyaniSThasAMsargikabiSayatAyAM vRttiprayojyAyAM sattvena tatsaMgrahaprasaGgAt / naca khAnirUpitatvetyAdisaMsarga vihAya svanirUpitaviSayalAprayojyavizeSyatAkatvameva saMsargatayopAdeyam / tathAca khAnirUpitaviSayatAprayojyavamiva svanirUpitaviSayatAprayojyatvamapi ghaTavizeSyatAyAmastIti na doSaH / ekalaprakAratAnirUpitasaMsargatAyAM vRttijJAnIyaviSayatAprayojyatvasyevAkAGkSAprayojyatvasyApi sattvena tatsaMgraho na doSAyeti vAcyam / saMyogenAbhAvo nAstIti vAkyajazAbdabodhe najIbhAve'vacchinnapratiyogitAkalasaMbandhenAbhAvatvasyAnvitatayAkAlAprayojyAyAstarasaMsargatAyA asaMgrahApatteH naJpadAbhAvapadajanyopasthityoH samAnAkArakatvena tadIyaviSayatayornirUpyanirUpakabhAvenAbhAvatvaviSayatAnirUpitaviSayatAprayojyalasyaivAbhAvaviSayatAyAM sattvAt / pare tu padArthalaM ca padavRttijJAnIyaviSayatAprayojyaviSayatvaM taddhaTakavRttijJAnIyaviSayatva evaikakhAparalayoranvayaH, tathA sati saMsargatAviziSTasaMsargalaM paryavasitArthaH / vaiziSThavaMca khanirUpakaprakAratAprayojakavRttijJAnIyaviSayatAnirUpitaviSayatvAprayojyavizeSyatAkakhakhatAdAtmyobhayasaMbandhena / evaMcAbhAvapadanapadavRttijJAnayorasamAnAkArakatayA nampadaprayojyaviSayatAyAH pratiyogilasaMbandhAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAtvasyaivAnubhavasiddhatvenobhayapadavRttijJAnIyaviSayatayorvinigamakAbhAvena prakArakhavizeSyatvayoH prayojakatvasya vakumazakyatyAnoktadoSa ityAhustadapi tatprayojyatvasya khaprayojyopasthitIya viSayatAprayojyatvAnatiriktala upasthitIyaviSayatayoranatiriktatayoktadoSatAdavasthyAdatiriktatve'pi naddhayagarbhavAkyasthale vRttijJAnayorapi samAnAkArakalAdabhAvalAbhAvayorbhAsamAnAvacchinnapratiyogitAkatyasaMsargatvAsaMgrAhakatvAdupekSaNIyam / atra ca svanirUpakaprakAratAprayojakavRttijJAnIyaviSayatAnirUpitaviSayakhAprayojyatvasya saMsargatve na ko'pi doSo yadyapi saMbhavati tathApi tasya tathAtve vRttyaviSayasaMsargaH saMsargamaryAdayA bhAsate ityasyaiva likhitumucitatvena tadupekSAyA nirbIjatvApattestadupekSaNIyam / naca tathaiva kathaM noktamityAzaMkanIyam zAbdabodhaviSayo hi saMsargo dvividho vRttibhAsya AkADAbhAsyazca tatraikabhedenAparo na lakSaNIyaH vinigamakAbhAvena parasparabhedasya parasparalakSaNalApattyA lakSaNakArya itaretarAzrayaprasaGgAtprAgupadarzitasya vRttiviSayasyAkAlAbhAsyasaMsargasyAsaMgrahaprasaGgAcca / tasmAdekapadArtha ityAderanyatraiva tAtparyasya vaktavyakhAditi cet / atrAhuH-padArthAntaratvavyavahAro hi padabhedaprayukto vRttibhedaprayuktazca paridRzyata iti tadubhayasAdhAraNamevAparapadArthalamatra vivakSitam / tathA sati saMsargatAviziSTasaMsargatvaM paryavasitArthaH, vaiziSTyaM ca svatAdAtmyakhanirUpitaprakAratAviziSTavizeSyatAkalobhayasaMbandhena / vaiziSTyaM ca khaprayojakapadabhinnapadaprayojyatvakhaprayojakatikSAnIyaviSayatAnirUpitaviSayatvAprayojyalAnyatarasaMbandhena / nadvayagarbhavAkyasthala ekanapadArthIbhUtAbhAvatvaniSThaprakAratAvizizaparanapadArthIbhUtAbhAvaniSThavizeSyatAyAM sattvAttadubhayaprayojakapadayobhinnatvAtsannirUpitasaMsargatAyA nAsaMgrahaH / ghaTasaprakAratvaghaTavizeSyatvayoH prayojakapadabhedAbhA
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / kvacizca tadatirikta pvaadhaaraadheyprtiyogynuyogivissyvissyibhaavaadiH| vAttanirUpitasaMsargatAyA na saMgrahaH / naca ghaTo'sti kalazo'stIti dvividhAkADhAsamUhAlambanajJAnottaraM ghaTakalazobhayapadavRttijJAnajanyaghaTopasthiterghaTazAbdabuddhau ghaTalaprakAravaghaTavizeSyakhayorvinigamakAbhAvena padayoH prayojakalAttanirUpitasaMsargakhasaMgrahApattiH, svaprayojakapadasAmAnyabhinnatvagarbhasaMsargasya khaprayojakapadAprayojyakhasya vA niveze navyagarbhavAkyasthalIyasaMsargAsaMgraha iti vAcyam khaprayojakapadaniSThAkAGkSAjJAnIyaviSayatAnirUpitasAMsargikaviSayatAnirUpitapadaniSThaviSayatAprayojyalasaMsargasyaiva tena vivakSaNAt ghaTapadakalazapadaviSayatayornirUpyanirUpakabhAvavirahAt na tatra tatsaMsargatAsaMgrahaH / nadvayagarbhavAkyasthale nampadayoH sAkAGghakhAttatratyasaMsargatAsaMgrahaH, svaprayojakaviSayalaM ceha svaprayojakavRttijJAnIyaviSayatAsamAnAdhikaraNaM grAhyam / tena kAryatAvacchedakaghaTakanikhilaviSayatAnAM kAraNatAvacchedakakoTipraviSTasakalapadaviSayatAprayojyatve'pi na vRttiprayojyasaMsargatAsaMgrahaprasaGgaH, evaM ca khaprayojyatvamapi khasamAnAdhikaraNabRttijJAnIyaviSayatAprayojyalarUpamevabodhyam / khaprayojakavRttijJAnIyaviSayatAsamAnAdhikaraNatvenAkAhAjJAnIyaviSayatvopAdAne'pi khaprayojakalamupAdeyamanyA'stighaTaH kalazo'stItyAdAvekasya tadubhayavAkyajJAnaM ghaTapadakalazapadayoH ghaTe zaktigrahoarasya ghaTapadakalazapadayoH samabhivyAhArajJAnaM ghaTapadasya ghaTe kalazapadasya kamyugrIvAdimati vRttijJAnaM tatra ghaTaghaTakhayoH saMsargaviSayatvasaMgrahApatteH khaprayojakavRttijJAnIyetyAdisaMbandhapravezAdAkhyAtaivakArAdisthalIyasaMsargatAsaMgrahaH / kenvitu padaviziSTasaMsargatAyAmekapadArtha ityAdestA sparyam / padavaiziSTyaM ca vaviziSTavizeSyatAkatlakhaviziSTaprakAratAkakhAnyatarasaMbandhena / prathamasaMbandhaghaTakavaiziSTyaM svavRttijJAnIya viSayatAprayojyavaskhavRttijJAnIyamukhya vizeSyatAprayojyaprakAratAkakhobhayasaMbandhena / prathamasaMbandhakathanaM tu ekapadArthadvayanirUpitasaMsargatAmAtrasya saMgrAhakatayA prathamasaMbandhopanyAsa iti sUcayituM nacAsti tatphalamiti bodhyam / dvitIyasaMbandhaghaTakavaiziSTyaM ca khavRttijJAnIyaviSayatAprayojyalavabhinnapadavRttijJAnIyaviSayatAprayojyavizeSyatAkakhobhayasaMbandhena tathAcAkhyAtArthadvayanirUpitasaMsargatAyAH padadvayArthanirUpitasaMsargatAyAH saMgrahaH padArthapadArthatAvacchedakadvayanirUpitasaMsargatAyA na saMgraha iti vadanti / tadapyevakArArthavyavacchedanirUpitAyA anyayogalanirUpitAyAzcAvacchinnapratiyogitAkalasaMsagatAyA AkAGkSAprayojyAyA asaMgrahAdupekSaNIyam / athavA sAmAnyata AkAGkSAjJAnazAbdabodhayoH kAryakAraNabhAve satyevAkAGkSAjJAnavizeSazAbdavizeSayoH kAryakAraNabhAvavicArAtmakoktagranthapravRttiH saMbhavati nAnyathA, naca tatkAryakAraNabhAvasya saMbhavaH / tathAhi ekatvAvivakSAyAM ghaTa iti kartRkArakapade prayukta tasmAddhaTopasthitau pramANAntarAdastilAdiyogyakriyAyAmupasthitAyAM vinavAkAhAjJAnaM ghaTo'stIti zAbdabuddhayutpatteH prabhAkarasaMmatalAt / pajhyataH zvatimArUpaM heSAzabdaM ca zRNvataH / khuravikSepazabda ca zvetozvo dhAvatIti dhIriti zAbdaprakaraNe bhaTToktaH zvaityAdijJAnasya pratyakSAdijanyatve'pi viziSTajJAnasyAlaukikapratyAsattyanaGgIkartustasya mate pramANapaJcakAjanyatvena zAbdamatAvantarbhAvanIyatvAttasyApyAkAhAjJAnaM vinaivotpatterAkAhAjJAnasya vyatirekavyabhicArAditi tatsamAdhitsayoktamatadvayapratikSepAya / zAbdabuddhivAvacchedenaikapadArthapratiyogikAparapadArthAnuyogikasaMsargasya viSayavaM darzayati-zAbdabodhecetyAdinA / atra caikakhamaparatvaM ca pada evAnveti nAsti ko'pi tAdRzazAbdabodho na yaH pada dvyaarthsNsrgmvgaahte| uktajJAnadayasyAlaukikapratyakSalamevAbhyupeyata iti na vyabhicAraH padArthalaM ca padavRttyupasthApyakharUpa miha vivakSitameva tenoktopasthiti viSayalasaMsargakhayorekakAlatAlAbhAbhAvAd yadAkadAcidupasthitiviSayatvamAdAya noktasthala uktasaMsargavipayatvaprasaGgaH / evaM ca sacetyavayutya zAbdabodhaviSayasaMsargamAha tenaikapadArthadvayasaMsargAsaMgrahanibandhanAsaGgatena prasaGgaH iti zAbdabodhe ceti cakArastvartho'numAnAdito vailakSaNyamupadarzayati taccAnupapannaM prayojakavizeSamapekSamANamAkAGkSAjJAnamevopakSipatIti tatkAryakAraNabhAvadAdAya bhavatIti sarvamavadAtam / kvaciJca tadatirikta evelyanenAbhedAtiriktasaMbandhAnAM teSAM sarveSAM saMgrahe'pi ke te saMbandhA ityAkAlAyA anivRttavAttagnivRttaye tadvizeSAnAha-AdhArAdheyetyAdi / anna dvandvAnte zrUyamANasya bhAvapadasya pratyekeNAbhisaMbandhAdAdhArAdheyabhAvAdilAbhaH / viSayaviSayibhAvAdiriti / ayaM saMbandho dhAkharthasya sannarthacchAdau ceditavyaH / AdipadAjanyajanakabhAvasamavAyasvarUpAdiparigrahaH / adhAdhArAdheyabhAvAdInAM yatsaMbandhatvoktistarika militayorAdhAravAdheyalayorAhovitpratyekasyota vobhayasAdhAraNaikAskhaNDopAdhivizeSasya / nAyaH, ubhayorekanAvartamAnakhAt / na dvitIyaH, AdhAravAdInAM khasiddhAnte kApi saMsargalAdarzanAt / na tRtIyaH AdheyatvAdinaiva viziSTabuddhyupapatto tatra mAnAbhAvAt / naca saMyogAdiprasiddhasaMbandhAnAmubhayaniSTatvadarzanAdvibhaktyarthakarmavAdau prAtipadikArthasya saMsargatayA bhAsamAne vivAdAdhyAsitasaMsarge'pi tathAkhamevocitamiti tasiddhiriti vAcyam / sAdhaya'sya balavatpramANapakSapAtaM vinAbhimatArthAparyavasAyikhAdanyathA saMyogasya samavAyenobhayatrasataH saMsargavadarzanAdatrApi tathA syAttatkiM saMbandhyasaMbaddhasyaiva saMvandhavaM na tena tena saMbandhena pratiniyatena tattatsaMbandhini saMbaddhasya / atha tarhi kaH pratyAkhyeya iti cedekasaMbandhena saMbandhinoH saMbaddhalaM balavattarapramANAbhAvAt / evaM cAdheye kharUpeNAdhAre nirUpakatayA pratyArAnnasyAdheyalasya saMsargatve na kApi hAniriti cenna, prAcInanavInamatabhedenAdhAralAdheyakhayoH
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH / abhedazca prAtipadikAthai svasabhAnavibhaktikena khAvyavahitapUrvavartinA ca padenopasthApitasyavaisaMsargamaryAdayA bhAsate yathA nIlo ghaTo nIlaghatamAnayetyAdI ghaTAdau nIlAdeH, natu viruddhavibhaktimatedArthasya / nIlasya ghaTa ityAdI nIlaghaTAbhedAnvayabodhasya sarvAnubhavaviruddhatvAt / svasamAnavibhaktikatvaM ca svaprakRtikavibhaktisajAtIyavibhaktikatvam / sAjAtyaM ca vibhaktivibhAjakaprathamAtvAdinA nata pratyekaM saMbandhalAdubhayamatAnurodhena pakSapAtaparityAgena tathokteH / yadvAdhAratAnirUpitAdheyatvapratiyogitAnirUpitAnuyogilAdInAM saMsargatAmatamAlambyeyamuktiH / tatra vahilAvacchinnalapratiyogilasya saMsargatve vahilAvacchinnalapratiyogikhAnAM saMsargavamivAdhAratvAdheyalAdyorubhayoH saMsargakhopapattiriti dhyeyam / abhedazca prAtipadikArtha ityaadi| etena vahimatyeva dhUma ityatra vahivyApyavamivAkADAprayojyAbhedaniSThasAMsargikaviSayatAkhasya prAtipadikaviziSTakhavyApyalaM labhyate vaiziSTayaM ca svaprayojyavizeSyatAkatlakhaviziSTa prakAratAkatvobhayasaMbandhena / khavaiziSTayaM ca khaprakRtikavibhaktisajAtIyavibhaktikatlakhAvyavahitapUrvavartilAnyatarasaMbandhena svaviziSTaprAtipadikaprayojyavasambandhena / naca kriyAvizeSaNasthale vyApyakhahAniriti vAcyam , abhedaH saMsargaH prAtipadikArtha svasamAnavibhaktikapadopasthApitArthasyaiveti hina yojanA kiMtu prAtipadikArthe'bhedasaMsargastathAvidhArthasyaiveti, tathAsati prAtipadikArthAnuyogikAbhedasaMsarge khasamAna vibhaktikapadopasthApyArthAtiriktapratiyogikalavyavacchedavati sAMsargikaviSayalalAbhena prAtipadikArthaniSThavizeSyatAnirUpitAkAsAprayojyasAMsargikaviSayatAkhasya vyApyatAlAbhAduktadoSAsaMbhavAt , athaitabyApakamardhapippalyAdipUrvapadArthapradhAnasamAsasthale pippalIpadalakSyArthapippalIsaMbandhipratiyogikArdhapadArthAnuyogikasaMsarganiSThaviSayatAyAmavartamAnaM tato vyApyaM vinivartayatIti prAtipadikArthayorabhedAnvayaniyamabhA iti cenna / pUrvapadArthapradhAnasamAsasthale uttarapadasyaiva pUrvapadArthaghaTitArthe lakSaNAkhIkAreNa pUrvapadasya tAtparthamAtragrAhakatayA tatratyasAMsargikaviSayatAryA vyApyanivRtteriSTatvAt / pUrvottarapadArthayoranvayapakSeca khaviziSTaprAtipadikaprayojyatvasyaiva saMsargatvaM vAcyam / vaiziSTyaM ca khAvyavahitottaralaghaTitAnyatamasaMbandhena bodhyam / prAtipadikakhapravezAca ghaTaH pacati caitra ityAdI ghaTaikalasaMsargaviSayatAyAM caitrakRtisaMsargaviSayatAyAM ca na vyaapksttvprsnggH| naca tatsattve'pi kA hAniriti vAcyam / uktavyApyaprayojakAntarasya durvacatayA bhedaeva saMsargamaryAdayA bhAsata iti samabhivyAhArakalpanayA vA tayoH parasparavyApyavyApakabhAve paryavasAnenoktasAMsargikaviSatAyAmabhedasaMsargatAkhApatteriti dvitIyavyApyanyApakabhAvazca yatra yatra pada viziSTasAMsargikaviSayatAtvaM tanAbhedasaMsargataratyamiti, vaiziSThyaM ca svaprayojyavizeSyatAkalakhaviziSTaprAtipadikaprayojyaprakAratAkatvobhayasaMbandhena svavaiziSTyamuktAnyatamasaMbandhena / nIlo ghaTo nIlaghaTamAnayetyAdi / atra prathamAntapadaghaTitavyastavAkyamudAhRtya prathamAntameva samastavAkyamudAhartumucitaM tatparityAgabIjaM tu mRgyam / kacicca nIlaM ghaTamAnayelyAdAvityeva pAThaH / AdipadAca tRtIyAdyantapadaghaTitavAkyasamastavAkyaparigrahastatra ca naanuppttiH| viruddha vibhaktimaditi / viruddhavaM yadyapyarAmAnAdhikaraNalameva prasiddha tathApi vidhmetyaadaavibaanaapi vizabdo viruddhavacanastathA ca viruddhena ruddho viruddhadharmavAnityarthaH biruddhazabdasya / virodhapra. tiyogidharmazca prathamAlAdistatra tatra grAhya iti tatsamAnavibhaktikatla viparIte paryavasannam / nIlasya ghaTa ityAdAviti / saptamyA: prayojyatvamarthaH / tathA ca tAdRzavAkyaprayojyatvaprakArakAnubhavaviSayalAbhAvavattvAttAdRzabodhasyeti tAtparyArthaH / tenoktaprayojyatvaviziSToktabodhasyAprasiddhatve'pi na kSatiH / vibhaktivibhAjaketi / atra vibhaktitvena na vibhAjyatA apitu suvena tathA sati vibhaktikhavyApyatve sati vibhaktivavyApyAvyApyatvarUpasya vibhaktitvena vibhaktivibhAjakalasya prathamAtve'saMbhavAtprathamAlAdinetyasyAsatyApatteH ! suhavaM ca svAdyekaviMzativibhaktisAdhAraNaM saMketavizeSasaMbandhena suppadavattvameva / na caivaMvidhasuttvajJAnAbhAvakAle samAnavibhaktikalasya duyatvAdabhedAnvayabodhAnupapattiH / nahi samAnavibhaktikatvaM svarUpasadeva zAbdabodhopayogi samAnavibhaktikasthale'pi viruddhavibhaktikakhajJAnadazAyAM zAbdamateranutpAdAditi vAcyam , uktasamAna vibhaktikalAdInAM kAraNatAvacchedakaghaTakalAnabhyupagamAcchiSyANAmavagatisaulabhyAya tatpradarzanasya zabdAnugamamAtrakhAt etena pradaryamAnaniyameSvapIdRzazakAnAM nAvakAzaH / naca prathamAvAdineti vyartha subibhAjakatvasya teSveva sattvAditi vAcyam / tadupAdAnAdeva suvena vibhAjyatAlAbhAt / naca subbibhAjakadharmeNetyeva kuto noktamiti vAcyam / kosau suvibhAjako dharma ityAkAGkSAnivRttaye prathamAvAdinetyasya vaktavyatve vizeSAbhAvAt / vastutaH prathamAkhAdyanyatamapuraskAreNaiva sAjAye tAtparyam tathA hi subbibhAjankavaM suptvavyApyatve sati susvavyApyAvyApyatvaM vibhaktitvasya vibhAjakatvavAraNAya satyantam / tadapi svasamAnAdhikaraNatve sati svasamAnAdhikaraNabhedapratiyogitAvacchedakalarUpameva vAcyam / tena suvasya na vibhAjakalanasaktiH / atra satyantopAdAnAttiGlAdivAraNam / mupvAdInAM vibhAjakatvavAraNAya vizeSyaM tatra supvavyAyaprathamAlAdivyApyalasya prathamAtvAdo vyAvRttaye dvitIyaM vyApyatvaM nyUnavRttikharUpameva vaktavyam / prAthamikaM ca vyApyavaM lAghavAtsAmAnAdhikaraNyAvizeSitaM khasamAnAdhikaraNabhedapratiyogitAvacchedakalaspamupAdeyam / tatra suzvavyApyaskhamAdi
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ guuddhaarthttvaalokvyaakhyaashitH| samAnAnupUrvIkatvaM sAjAtyam / vedAH pramANaM zataM brAhmaNA ityaadaavnvybodhaanupptteH| gatAnyatarakhavyApyakhasya prathamAlAdau vAraNAya khavyApyaM svAzrayavRttilakhAnAzrayavRttitvobhayasaMbandhena prathamAvAdimadanyatlena vizeSaNIyaM evaM ca tiGlAdivAraNAya sunvasAmAnAdhikaraNyaM skhamAdyanyatarakhavAraNAya prathamAkhAdimadanyavaM copAdAya tadubhayaviziSTadharmeNa sAjAtyaM vAcyam sutvobAdisaMgrahepi kSatyabhAvAdityetasya lAghavAdaGgIkartavyatAyAM prathamAlAdimadanyakhAnyatamaghaTitadharmeNa sAjAtyApekSayA lAghavenocitopAdeyabhAvasya prathamAvAdyanyatamadharmeNa sAjAtyasya vaktavyatApattAvagalyA prathamAkhAdizabdenopAdAne'saMgrAhyAnyatamatvAdisaMgraho mAprasADIdityuparaJjakatayA subbibhAjakalaM tattvena tAntrikavyavahAraviSayalalakSaNamuktamityasya vaktavyatayA prathamAvAdyanyatamadharmeNa sAjAye tAtparyamavadhAryata iti / samAnAnupUrvIkatvamiti / taca svavRttyAnupUrvIsajAtIyAnupUrvImattvam / AnupUrvI ca varNAnAM pUrvAparIbhAvaH / a. thAnupUrvyAH kena rUpeNa pravezaH / na tAvattattadvottaratattadvarNakhatvena ananugamena sAmAnyasyAsaMbhavena tanivandhanavyavahArasya vilayaprasaGgAt / ghaTapadarAmAnAnupUrvIkatvasya nIlaghaTapade prasaGgAcca / tatrApi ghakArottarAkArottaraTakArottarAkhasya sattvAt khaghaTakatAnavacchedakAvacchinnAghaTitatvasvaghaTakatAnavacchedakAvacchinnAghaTitatvasaMbandhAvacchinnakhavRttitvobhayasaMbandhena padaviziSTapadakhasyaiva tattvamityapi na vaktumucitam , latAtAlapadayoH samAnAnupUrvIkatvaprasagAt padalasyApyanugatakhAbhAvAca / nacArthabodhaprayojakatAvacchedakadharmatvena tatpravezaH kAryaH tathAhi nAnanugamaH saca ghalaM tadAzrayavizeSaH taduttarAkAro'laM ca ghakArottarAkArottaraTakAraH TatvaM tu tAdRzaTakArottarAkAra ityete yAvantaH padArthAstadgatasamudAyatvamiti vAcyam, nirarthakayoH samAnAnupUrvAMkatvAnupapatteriti cet yaddharmAvacchinne yaddhAvacchinnasamAnAnupUrvIkatvaM vivakSitaM viSayatayA taddharmasamaniyatajJAnIyaviSayatAtvasamaniyatajJAnasamaniyatatadharmatvena tatpraveza iti gRhANa / jJAne viSayatAtvasAmanayatyaM ca svIyaviSayatAvattvasaMbandhena / viSayatAvattA va khAnavacchedakasaMbandhAnavacchinnalakhasAmAnAdhikaraNyobhayasaMbandhena / uttAnavacchinnatvaM cakhanirUpitasaMsargatAvacchedakalasaMbandhAvacchinnapratiyogitAkasvAbhAvavaddharmAvacchinasaMsargatvAnirUpitatvaM / nAtovyavahitottaratvayorbhede'pi vizeSyatvAdyavacchedakasaMbandhAprasiddhAvapi samAnAnupUrvIkatvAnupapattiH / naca varNaviSayatayoravyavahitottaratvaviSayatayozca na sAmAnAdhikaraNya miti tatparityajya svAvacchedakAvacchinnatvamupAdeyaM tasya ca ghakhAdiniSTaniravacchinna viSayatAyAmabhAvAdanupapattiriti vAcyam, yadyakarUpeNa vibhinna viSayakajJAnayorapi samAnAkArakalaM tadviSayatayorekradharmAvacchinnayorekadharmaniThayozcakyaM tadA tAdAtmyamAnaM saMbandhaH / anyathoktasaMvandhAnavacchinnalasvasAmAnAdhikaraNyasvAbacchedakAvacchinnalAnyataravatvobhayasya saMbandhatA vAcyA yatvaM tattvaM cAnugatamiti nAnanugamaH sArthakapadayoH samAnAnupUrvAMkalaM ca taddharmasyArthabodhaprayojakatAvacchedakatvena nivezanaM vidhAya yattvatattvayorananugatatve'pi bhavati kathaMcit nirvAcyam dharmasAmanaiyatyaghaTakaviSayatAsaMsargatAnyA vAcyA / nAtaH saMsargAntIveNa vyabhicArAtsAmanaiyatyahAniH / jJAnaM ca mukhyavizeSyatAdvayazUnyatvena vizeSaNIyaM tena taddharmAzrayayAvatpadArthaviSayakasamUhAlambanamAdAya na latAtAlapadayoH samAnAnupUrvIkaravaprasaGgaH / yadi cAvyavAhitottaratvaghaTitasamudAyabhAvena padatvavyavahAro'rthabodhaprayojakatA ceSyate tadA sAmanaiyatyapratiyogitayA tAdRzasamudAyatvamevopAdeyaM / viSayatAyAM saMsargatAnyalaM ca na vizeSaNIyaM khatvAghaTitamapyavyavahitottaratvaM khabRttiprAgabhAvapratiyogitvakhavRttikRtimattvobhayasaMbandhena svAzrayatvarUpaM niruktamastItyuktaprakArasya na durvacatA / vizeSatazca ghaTapadasamAnAnupUrbIkavaM khaniSThaghatvAvacchinnaviSayatAnirUpitAtvAvacchinnaviSayatAnirUpitaTatvAvacchinnaviSayatAnirUpitAtvAvacchinnaviSayatvAvacchinnabhedapratiyogitAvacchedakaviSayatAtvasamaniyatajJAna viSayatAparyAyavacchedakadharmavattvam / sAmanaiyasyaM ca svniruupitvissytaavttvsNbndhen| evaMca tAdRzo dharmoM niruktasamudAyatvAtmakaghaTapadalameva nIlaghaTapadatvAtmakasamudAyatvasya ca tadanavacchedakatayA tadavacchinne na ghaTapadasamAnAnupUrvIkalavyavahAraH, prakRte ca sukhAyekaviMzatyAnupUrvIranyatamatvenopAdAya svagRttitAdRzAnyatamavattvamapi sa. mAnAnupUrvIkatvamapi vivakSAyogyamityalam / anvayabodhAnupapatteriti / atha sundarAbhyAM ghaTAbhyAmilyAdAvekavibhaktI caturthItvagrahe'paratra ca tRtIyAvagrahe vibhaktyoH samAnAnupUrvIkatvagrahasaMbhavenAbhedAnvayabodhaprayojakasattvaprasaGgAttadApattiH, prathamAkhAdinA sAjAtyapakSe ca na sA khaprakRtikavibhakteH prathamAtvAdinA sajAtIyAyA vibhakkeH prakRtitvajJAnasyAsaMbhavAt vizeSyavAcakavadaprakRtikavibhaktivRttidharmaviruddhaprathamAtyAyanyatamaghaTakadharmasya vizeSaNavAcakapadaprakRtikavibhaktau grahAditicet / atra kecit / yAvanto doSAH saMbhavantIti nyAyenaikasyodbhAvanIyatve ApattyapekSayAnupapatteH prabalatvena tasyA evoktatvAnna nyUnatA / vastutastUktavibhaktiprakRtitvena jJAyamAnapadopasthApyatvamapi na prayojakaM prakRtilaprathamAlAdyajJAne'pi zAbdabodhodayAditi svarUpasadeva tAdRzaprakRtitvaM zAbdabodhasvarUpayogyatAnidAhakatAghaTakaM vAcyam / bhavatyeva ca tRtIyAntasundarapadacaturthyantaghaTapadayoH sundarAbhyAM ghaTAbhyAmiti vAkyaghaTakayoH zAbdabodhakharUpayogyatA sundarAbhyAmityAkArakapadavRttyAnupUrvIprakAreNa tAdRzapadaviziSTasya ghaTAbhyAmityetAdRzAnupUrvyavacchinnasya jJAnatvenaiva kAraNatvAt / naca viruddhavibhaktyantatvagrahe kathaM zAbdabodhAbhAvaH AkAhA
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH / nanu zisvAdyAH sadaikatva' ityanuzAsanAt zataM brAhmaNA ityAdeH sAdhutvepi vedApramANamityAdayaH kathaM prayogAH, vizeSyavizeSaNavAcakapadayorasati vizeSAnuzAsane smaanvcnktvniymaat| anyathA ghaTA nIla ityAderapi sAdhutAprasamAt / samAnaliGgakasthale tathA niyamopagamena vedAH pramANamityAdeH dhatvopapAdane'pi iti hetastadadbhave iti kArikAyAititrayaH samuditAheturitikAvyaprakAzavyAlyAyA asaMgatirporaiva / evamasamAnalimakasthale vizeSyavAcakapadAsamAnavacanasyApi vizeSaNapa. dasya sAdhutve tAhazaskhale autsargikamekavacanameva sarvatra vizeSaNapadAnantaraM prayoktumucitamiti pratyakSAnumAnopamAnazabdAHpramANAni pitaro devatA ityaadernuppttiH| maivam, yatra vizeSyavAcakapadottaravi jJAnasya sattvAditivAcyam / vibhaktyorAnupUrvIsAmye vizeSaNavAcakapadaprakRtikavibhaktau vizeSyavAcakapadaprakRtikavibhaktivRtticaturthItvaviruddhatRtIyAtvagraho hi tRtIyArthakaraNatvaparatvajJAnenaivAdheyaH tathAsati abhedAnvayaparatvasya durghahattvAt karaNatvavizeSaNatvena bubodhayiSitasya vizeSaNasyAbhedenAnyatra bubodhayiSitatvAsaMbhavAdekavizeSaNatvenetyAdivyutpatterjAgarUkatvAt, karaNatvAdyarthaparavajJAnaM vinApi viruddha vibhaktitvajJAna kathaMcidabhyupagamyamAne tatra zAbdabodhasyAnupagameca tAdRzavibhaktitvajJAnasya pratibandhakatAyA evAgatyA svIkaraNIyatvAt , sundarAbhyAmityetasmAcchAbdaprasaGgabhIyA sundarapadAbhyAM padasama. bhihArajJAnatvena na yadikAraNatA kiMtu sundarAbhyAmityetAdRzAnupUrvIjJAnatvenaiva tadAhi kaiva kathA yasya prathamAtvAderajJAne'pi zAbdabodhodayastadghaTitadharmajJAnatvena kAraNatAyAmiti na samAnAnupUrvIkatvena sAjAlyapakSepyApattyavakAza iti bodhyam / manviti / samudbhAvitAyAmanupapattAbAzekretyarthaH / vizatyAdyA iti / tathAca viMzatyAdyA ityetadanuzAsanAcchataM brAhmaNA ityetasya sAdhutve uktaniyamazarIre'sati bAdhaka ityuktAvanupapattyabhAvaH / vedAH pramANamityetasya ca sAdhutaiva nAsti ka tatrAnupapattiriti samAnAnupUrvIkatvena sAjAyoktAveva na doSaH pratyuta vibhaktivibhAjakadharmapuraskAreNa sAjA. tyoktI nIlA ghaTa ityAdAvApattiriti bhAvaH / vizalyAdyAzabdAssaMkhyAviziSTaparA ekavacanAntA bhavanti saMkhyAparAzca dvivacanabahuvacanAntA api / ekala iti dvibahula iti ca saMkhyAyAH prAtipadikArthatApakSe yathAzrutamevaikalAvArthakA ityarthakatayA sAdhvanyathAtu kathaJciditi / asati bAdhaka iti / yeSAM padAnAM niyatavacanalamanuziSTaM tattadbhadakUTa viziSTaprAtipadikaprayojyavizeSyatAnirUpitatAdAtmyasaMbandhAvacchinnaprakAratAprayojakalavizeSitatAdRzabhedakUTavattvaM yatra tatra tattadvizeSyavAcakapadaprakRtikavibhaktisyAnupUrvImadvibhaktiprakRtilamiti phalitArthaH / samAnaliGgakasthala iti| samAnaliGgakatvaM ca svavRti(liGgalAdyanyatamavattvam , puMliGgavAdikaM ca aprANisAdhAraNapuMstyAdivyavahAraprayojakrasattvAdiguNopacayApacayasya puMstvAdirUpatvanaye puMstvAdibodhakatvameva, svamate guNatrayAnaGgIkArAt satyAM brAhmaNyAM brAhmaNo nAsti brAhmaNe ca sati brAhmaNI nAstIti pratItyorutpAdAt liGgayonyAdimattvalakSaNapuMstvastrItvAdipratyayasyAGgIkaraNIyatve'pi taTastaTItyAdau tatpratyayasya bAdhAtprayojanAbhAtrAcAnaGgIkaraNIyatvameveti na puMsvAdibodhakatvaM pulijhalAdikam , apitu prANyaprANipratipAdakasAdhAraNaM / padasaMskAraprayojaka puMliGgatvAdinA paribhASitatvameva puMstvAdibodhakharUpayogyatvameva puMliGgatvAdikaM tattvaM cAnugataM prAtipadikavRttyAnupUrvIviziSTakhAnupUrvIkatvaM / vaiziSTyaM ca svaviziSTaviSayatAlavyApakalasaMbandhena / khavaiziyaM ca khaghaTakavarNAvRttilakhAvacchinnaviSayatAprayojyavizeSyatAnirUpitapuMstvAdiprakAratAprayojakatvobhayasambadhena / vyApakatA ca khAvacchinnaviSayatAprayojyavizeSyatAnirUpitasaGkhyAniSTaprakAratAprayojakaviSayatAvacchedakAvacchinnatvasaMbandhena / taTa ityAdau puMstvavodhAbhAve'pi brAhmaNa ityAdau tadvodhAt / tAdRzabodhAnukUlAH brAhmaNAdipadaghaTakavarNAvRttayaH khAdyakaviMzativibhaktivRttayo yAdRzadharmAvacchinna viSayatAH ghaTa ityAdI saMkhyAbodhAnukUlAstAdRzadharmAvacchinA eva vibhaktivRttayastA iti tatra yogyatA na nadIzabdAdau vibhaktyAnupUrvIbhedAt / yeSAM zabdAnAM svaprakRtikAkhilavibhaktisamAnAnupUrvIkAkhilavibhaktiprakRtibhUtaH puMsvAdibodhopadhAyakaH zabdo nAsti teSAmAnupUrvI viziSyaiva yogyatAkukSAvanyatamatvena pravezanIyetyapi kazciditi / / itiheturiti / zaktinipuNatAlokakAvyazAstrAdyavekSaNAt kAvyajJazikSayAbhyAsa ityAdi / iti traya iti / zaktiH kavitvabIjabhUtaH saMskAravizeSaH pratibhAvyapadezyaH lokakAvyazAstrAdyavekSaNaprayuktanipuNatAvyutpattivizeSo kAvyajJazikSAprayuktobhyAsaH karaNe yojane ca paunaHpunyena pravRttiriti tritaya mitizabdena parAmRzyate / autsargikamiti / nityadvivacanabahuvacanasAkADavizeSaNapadAnAmasamAnaliGgakasthale'pi naikavacanAntatyamityupAttam / niyamasaGkocena samAdhatte maivamityAdinA |yti traspratyayasya ghaTakalamarthastasya vizeSyavAcakapade'nvayaH yaditi vizeSyavizeSaNavAcakapadaghaTitaM vAkyamAha vAcakazabdo bodhakaparastena lAkSaNikavizeSyapadasthale na niyamahAniH / uttrvibhktiiti|
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / bhaktitAtparyaviSayasaMkhyAviruddhasaMkhyAyA avivakSitatvaM tatra vizeSyavizeSaNapadayoH samAnadhanakaavyavahitottaratvenAnusaMdhIyamAnavibhaktItyarthaH / tena dadhyAdivizeSyapadottaravibhaktyazravaNe'pi na kSatiH / vibhaktitApa. yeviSayeti / vibhaktijanyabodhaviSayatvenecchAviSaya ityrthH| nAtassamUhAlambanatAtparyamAdAyAsamAnavacanasthale vizeSaNapadottaravibhaktyarthasaMkhyAsamAnAdhikaraNasaMkhyAyA vishessypdottrvibhktitaatpryvissylprsnggH| tAtparyaviSayasaMkhyAviruddhalaM tArazasaMkhyA'samAnAdhikaraNalaM tAtparyaviSayatAvacchedakasaMkhyAlavyApyadharmAvacchinnabhitralaM vA avivakSitalamityasya vizeSaNavAcakapadottaravibhaktayetyAdiH / tathAca tAdRzavibhaktijanyabodhaviSayatvenecchAviSayabhinnatvaM tadarthaH tannetyasya taTakalamarthaH tasya vizeSyavizeSaNapadayoranvayaH / niyamo vyAptiH / tatra saptamyarthAtheyatvAnvayaH / vyApyatA ca tAdAtmyena vyAparka ca samAnavacanatvaM yadyapi vacanazabdena khaghaTitAnAmekavacana dvivacanabahuvacanAnAmavagatatve khottara vibhaktivRttyekavacanalAdhanyatamavadvibhaktikatvarUpaM pratIyamAnaM prathamAdvitIyAntasAdhAraNamapi na kSatikaraM vizeSyavizeSaNapadayoH samAnavibhaktikala. niyamAntarasya sadbhAvAttathApi khottaravibhaktivRttyAnupUrvImadvibhaktikalarUpameva lAghavAttadupAdeyam naca nopAdeyaM niyatAsamAnaliGgavizeSaNapadasthale vibhaktyAnupUrvIbhedAditi vAcyam / AdeziniSThAnupUrvImAdAyaiva tatrApi tatsaMbhavAt kathamanyathA sAjAtyaM va vibhaktivibhAjakaprathamAyAdinA natu samAnAnupUrvIkatvenetyatra vandyau harI ityAdAvanupapattimanudbhAvyAsamAnavacanakasthale tadudbhAdhana nAsaMgataM syAtU evaJca yatra yatra yatpadavattvaM tatra tatpadottaravibhaktivRttyuktadharmavadvibhaktikalamiti niyamaH paryavasitaH vizeSyapadavattA ca khaprayojyavizeSyatAnirUpitatAdAtmyasaMbandhAvacchinnaprakAratAprayojakakhakhAvyavahitottaratvenAnusaMdhIyamAna vibhaktijanyabodhaviSayakhaprakAratAnirUpitecchIyavizeSyatAvacchedakasaMkhyAvRttidharmabhinnadharmAvacchinnasaMkhyAniSThaviSayatAkabodhajanakala prakAratAnirUpitecchIyavizeSyatvAbhAvavadvibhaktikatvobhayasambandhena / na caivaM yatra vaktuHsaMkhyAdharmikaivecchAtatra kAgativibhaktaricchAvizeSyalavirahAtsaMkhyAniSThavizeSyatAnirUpitecchIyaprakArakhopAdAne ca vibhaktidharmikecchAsthale doSaprasaGga iti bAcyaM vibhaktiprayojakecchIyasaMkhyAniSThaviSayalAvacchedakadharmabhitradharmAvacchinnaviSayatAnirUpakecchAprayojyatvAbhAvavadvibhaktikalasyasaMsargatayA vivakSitatvena sthaladaye'pyadoSAt yadyapyuktapadavattvasya vyApyatvameva yathAzrutagranthataH pratIyate tathApi samAnavacanalaprayojakAntarasyAbhAvenoktapadavatva eva prayojakalasya vAcyatayA vyApakatvamapi svIkAryameva / atha vibhaktitvenopAdAnaM kimartham na ca tadanupAdAne sundara dadhi bahavo guNA ityatra saundarya ekatvavivakSAyAM samAnavacanatvasyeSTatayA vizeSyavAcakapadAvyavahitottarabahupadArthabahusaMkhyAviruddhaikatvasya vivakSitatayA prayojakAbhAvAt samAnavacanatvAnupapattiritivAcyam uktAvivakSitatvasyoktagranthatassamAnavacanatvavyApyatvasyaiva pratItatvena vyApakalamavalambyadopasyAsambhavAt na ca prayojakAntarAbhAvena tasya tathAlamucitamiti vAcyam padAntaraprayojakavaktRbubodhayiSAdervibhaktyaMze'pi prayojakatayA tasya nirAkAGkeSvanudayena tatra tatra samAnAsamAnavacanatvanirvAhakalAditi samAnavacanakhasyArthasamAjaprastatvena tAdRzaprayojakAnapekSatvAt kutrAbhedAnvayaprayojakaM samAnavacanalaM kutra ca netyAkAhAnivRttaye zabdAnugamamukhena tatprasajakasya vyApyasyaiva pradarzanIyakhAdvedAH pramANamityAdau prasajakAbhAvAdeva tatprasaktyasaMbhavAt vyApyavirahasya ca vyApakavirahAprayojakatayoktasthale uktAvivakSitakhavirahepi kSatyabhAvAt samAnavacanakhasyaikatvasya vivakSitatvena vibhaktyantarotpatyasaMbhavena nirvAzyatvAt / astu vA vyApakatvamapi tAvatApi na kSatiH / tAdRzasthale vizeSyavAcakapadAvyavahitottaravibhakteraprasiddhatayA'vyavahitottaratvenAnusandhIyamAnatvasya vivakSaNIyatvAttathAvidhavibhaktitAtparyaviSayaikatvaviruddhatvasyaikatve'sambhavAt atra kecit sampannA latA baDhyaH sampattaya ityAdau sampattI bahutvavivakSAyAmasamAnavacanakaprayogasyApi sAdhutayA vibhaktitvenApraveze tadanupapattiH smRtiviSayatayA vibhaktariva pratyakSaviSayatayA bahupadasyApi latApadottaratvenAnusandhIyamAnatvena tattAtparya viSayavahutvaviruddhatvasya bahutve'saMbhavAt / nacAvacchedakatAnAtmakatAtparya viSayatvavivakSaNe na doSa iti vAcyame. katvaparapadAvyavahitapUrvavartiluptabahuvacanAntapadaghaTite pramANaM vedazAkhA vAcyaM ghaTa ityAdAbasamAnavacanatvAnupapatteriti vadanti / paretu stokamatta ityAdau samAnavacanatvaprasaGgavAraNAya vizeSyavAcakapade prAtipadikatvapravezApekSayA vizeSyavAcakapadAvyavahitottarapade suhavapraveze lAghavena tasyaivopAdeyatayA vibhaktitvena praveze kathantAyA nonmeSa ityaahuH|| vibhaktyarthatvena saMkhyApravezamakRtvA vibhaktitAtparya viSayatvena tatpravezanaM vedAHpramANamityAdau yatra jasi sutvabhramAdekavazaktatvabhramAdvA zAbdatvamekatvasya tatraikatvasya vibhaktyarthatayAsamAnavacanavaprasAdAraNAya vibhaktizakyatvarUpavibhaktya. rthatvapraveze ca loke suvibhakeHsaMkhyAlAkSaNikatvaviraheNa doSAbhAve'pi tato na lAghavam / kecitu vedagatabahulatAtparyeNa vedapadottaraM jasi prayoktavye doSavazAtprayuktayA suvibhaktyA ghaTitasya vedaHpramANamiti prayogasya samAnavacanatvanibandhanamasAdhulamabhyupagacchanti yakRtAtparyavido vizeSadarzinaH tatraivaM samAnavacanalavyApyasya sattayA kathantAyA anivRttiH syAditi tAtparyaviSayatvenopAdAnaM saMkhyAyAH kRtamiti badanti / tAtparyaviSayasaMkhyAyAssaMkhyAtvena pravezAtpramANe vedeSu dvitvAnyaprameyamityAdau vedanirUpitatAdRzaprameyatvAvacchinnAdheyatvasya vibhaktitAtparyaviSayatayAdheyatvasyAdheyarUpatve tAdRzaviSaya
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH / tvAvacchinnabhedasyaikatvevirahAtsamAnavacanatvApattenavikAzaH tanniveze nva tAtparyaviSayatAvacchedakasaMkhyAtvavyApyadharmAvacchi nabhedasya vivakSitatvena tAtparyaviSayasaMkhyAbhedAsattve'pi na kSatiH / vizeSyavAcakapadotaravibhaktitAtparyaviSayasaMkhyAviruddhasa saMkhyAtvena pravezAttAdAtmya syavizeSaNavibhaktyarthatApakSe vizeSaNapadottaravibhaktyA tAdAtmyasya sarvatra vivakSitatayA vizeSaNa vibhaktimAtre tasyAsatve'pi na kSatiH / 8 vizeSaNavAcakapadottaratvenAnusandhIyamAnavibhaktyA avivakSitatvadale'nusandhIyamAnasya vibhaktitvenApraveze tAdRzAnu sandhIyamAnayatkicidvyaktyA'vivakSitatvapraveze prakRSTA mitiryasmAditi vigrahAnusArAtpramitijanakArthakena pramitipadena tAdRza janakalAMze ekatvatAtparyakakhantena ghaTitasya vedavAkyAni pramitijAyanta iti vAkyasya nirAkAGgatvaprasaGgaH pramitipadottaratvena jJAyamAnajJAdhAtunA'vivakSitatvasyaikatve sattvena samAnavacanatvaprasaGgAt vizeSaNapadAvyavahitottaratvenAnusandhIyamAnapadasAmAnyA vivakSitatvasya praveze ca yatra vizeSaNapadAvyavahitottaratvenaikavibhaktivyaktireva jJAtA tatra tadvibhaktivyaktivivakSitatvatvasya lagho ratiprasaGgAdyanApAdakasya sattayA tAdRzAbhAvAprasiddhiH syAttAdRzAnusandhIyamAnatvamupalakSaNIkRtya tattadvyaktivivakSitatvA bhAvakUTaniveze ca vibhaktitvapravezApekSayA na lAghavam avivakSitatvasya samAnavacanatvaprayojakatvapakSe samAnavacanakavivakSitasaMkhyAkaluptavibhaktyantavivakSita viruddhasaMkhyA kapadapUrvavartivizeSaNapadaghaTite vAkye samAnavacanatvAnupapattizca syAditi vibhaktiravena pravezaH tatra cAnusandhIyamAnatvasyopalakSaNatve'pi na kSatiH / tAdRzaviruddha saMkhyAvivakSAviSayatvAbhAvavadvibhaktya vyavahitapUrvatvenAnusandhIyamAnatvasya vizeSaNapadaniSThasya taddalArthatvapakSe'pi vibhaktitvena pravezasyaivameva phalamanusandheyamiti atha viruddhAntopAdAnamaphalamiti cenna uktAvivakSitatvasya samAnavacanatvavyApakatvapakSe vedatvasAmAnya ekatvavivakSayA prayukte vedaH pramANamiti bAkye samAnavacanatvAnupapattivAraNAya tatsArthakyasambhavAt tasya samAnavacanatvavyApakatvAbhAvapakSe ca zAbdaprayojakasamAnavacanatvasya saukaryeNa ziSyANAM jJAnAya tadvadyApyasyevAsamAnavacanatvasyApi tathA jJAnAya tathApyasyApi vAcyatayA saMkhyAvivakSAmAtrasya tathAtvAsambhavena tAdRzaviruddhatva vizeSitasaMkhyA vivakSAyA eva tavyApyatvenopAdAnaM kAryamiti tatra granthagauravaprasaGgassyAditi tadbhayenAsatibAdhakai vizeSaNavizeSyapadatvarUpaprasaJjakaprasakSitasya samAnacacanatvasya vAraNAyAvazyavizeSaNIyai prasajake samAnavacanatvavyAptAvanupayuktenoparaJjakabhUtena viruddhavAntena ghaTitasya vizeSaNasyopAdAnaM tathA satyarthata evAsamAmavacanatvavyApyasyApi lAbhena tadutyapekSAvirahAna granthagauravam / dRzyate caivamuktiryadviSayatvena liGgajJAnasyetyAdau yattu stokaM pacataityAdau samAnavacanatvaprasaGgavAraNAya tadupAdAnaM tathAsati vizeSyavAcakapadAvyavahito. ttaratvasya vibhaktau virahAna doSaH naca rAmANAmityAdau prakRtipratyayayorAgamena vyavahitatvenAvyavahitottaratvaM na syAditi yadyadhyavadhAnena prakRtipratyayayoranvayabodhaupayikAkAGkSA nirvAhyate tattadbhinnaprakRtyuttarAnuttaratve sati prakRtyuttaratvasyaiva prakRtyavyavahitotaratvasya vAcyatayAgamA dezavikaraNAdivyavadhAnepyavyavahitottaratvaM sambhavatyeveti na stokampacata ityAdau tadvArarNamayastokaM masa ityAdau nAstyeva vyavadhAnamiti sutarAmiti vAcyaM vizeSyAtvamitvena vibhaktitAtparyaviSayatvasya vivakSaNe doSAbhAvAta AkhyAtArthasaMkhyAyA dhAtvarthenanvayAditi tadasat vizedhyAnvayitvena saMkhyAviSayaka tAtparyaviSayavibhaktikavizeSyapadasa *mabhivyAhatatvaviziSTo kA vivakSitatvopAdAnAdevoktadoSavAraNa saMbhave tAdRzaviruddhayopAdAnakathantAyA anivRtteH vizeSyavA cakrapadottarasupsamabhivyAhatatvopAdAnAdeva voktadoSavAraNasambhave viruddhatvAMzopAdAnavaiphalyazaGkAyA anuddhArAt / caca kivantaprAtipadikottarasuvibhakteH kipo luptatvena dhAravavyavahitottaratayA tatra kA gatiriti vAcyaM vizeSyavAcakapadaprakRtikavasya vivakSitatvAt tatvazca vizeSyavAcakapadArthazAbdabuddhitvAvacchinnajanyatAnirUpitA yAvyavahitottaratvasambandhAvacchinna vi. zeSyavAcakapadaniSTaprakAratvAvacchinnakAraNatA tadavacchedakavizeSyatAvattvam / nahi dhAtvarthazAbdabodha AkhyAtakRdAdivizeSyakadhAtuprakArakanizcayamiva dhAtuprakArakasuptaddhitAdivizeSyakanizcayamapikadAcidapekSate iti na dhAtuprakRtikatvasya supi sambhavaH / AkAhAjJAnakAraNatAvacchedakazarIre tatra tatraitAdRzaprakRtikatvasyApravezanaJca bhaTTAcAryANAmetadajJAnakAle zAbdAnupapattibhayenaivetyutadharmasya kAraNatAvacchedakAghaTakatayA tatroktaprakRtikatvasya praveze nAsti kApi kSatiH / yadvA tadavyavahitottaratvaM taduttaratvenAnusandhIyamAnottaratvenAnanusandhIyamAnatve sati taduttaratvenAnusandhIyamAnatvamiti dhAtUttaratvenAnusaMdhIyamAnakvip pratyayottaratvenAnusandhIyamAnatvasyaiva supi sattvAt na dhAtuprakRtikatvasya tatra prasaGgaH / atha vizeSaNavibhakterabhedArthakatApakSe vizeSyavizeSaNapadatvasyottAvivakSitatvasya ca nIlo ghaTa ityAdAviva prakRtyA cArava ityatrApi sattayA samAnavacanatvaprasaGgaH / naca vizeSyavAcakapadottara vibhaktivRttisubvibhAjakadharmavattvapraveze nAyaM doSa iti vAcyaM prakRtyA cArubhirityatra doSAditi cenna vizeSyavAcakapadottara vibhaktivRttimubvibhAjaka dharmazUnyavibhaktiprakRtivizeSyavAcakapadasamAnAnupUrva kipadArthadharmikAbhedabodhAnukUlAkAGkSAghaTakavizeSaNavAcakapadasamAnAnupUrvIkapadaprakRtikavRttisuvibhAjakadharmazUnyatvasya vivakSitatvAt nahi prakRtyA cArubhirityAdau vizeSaNavibhaktau tAdRzadharmazUnyatvasaMbhavaH prakRtyA cArubhirityatreva prakRtyA cArava ityatrApyabhedabodhodayAt nIlo ghaTa ityAdau ca bhavatyeva tatsaMbhavaH nahi nIlo ghaTaityatreva jAlapi nIlo ghaTAyetyatrA'bhedabodhaH evaJcotanivezasya yathoktaviruddhavAnto
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / pAdAnepyAvazyakatvena tAvataiva stokamatta ityAderapi vAraNasaMbhavena tadvivakSAvaiphalyaM durvAram / atha zobhanA rAmadArA ityatra samAmavacanatvAnupapattiH vizeSyavAcakapadottaravibhaktitAtparya viSayasaMkhyAyA aprasiddhatvAt naca khatAtparya viSayasaMkhyAviruddhasaMkhyAvivakSAviSayatvasaMbandhAvacchinnapratiyogitAkasya vizeSyavAcakapadottaravibhaktyabhAvasya vivakSitatvAnnAnupapattiriti vAcyaM rAmadArA maithilItyatraikatva vivakSA viSayakavacanAnte maithilIti vizeSaNavAcakapade dArapadottaravibhaktyabhAvasatvena samAnavacanatvApatteriticena khatAtparya viSayasaMkhyA'viruddhatvasambandhAvacchinna pratiyogitAkavibhaktyabhAvavatsaMkhyAvivakSA vi. SayatvAbhAvasya vivakSitatvAduktadoSAbhAvAt atha dArapadasya vizeSaNapadatve maithilI rAmadArA ityAdI samAnavacanatvApattiripadosaravibhaktyA saMkhyAyA avivakSitatvAt nava saMkhyAvivakSAyogya vibhaktikatvaM vivakSaNIyaM dArapadottara vibhaktyA kutrApi saMkhyAjodhasyAdarzanena dArapade tAdRza vibhaktikatvavirahAdadoSa iti vAcyaM saMbhavatisArthakatve nirarthakatvasyAnyAsyatayA dAraikatvasthale yogyatAviraheNa bahutvasya vivakSitumazakyatvepi dArabahutvasthale yogyatayA bahutvasya vivakSaNIyatvena sarvatraiva dArapadottaravibhaktau saMkhyAvivakSAyogyatvaM vivakSAviSayatAvacchedakAnupUrvIrUpamastItyuktadoSasya duruddharatvAt ata evoktamane abAdipadottarabahuvacanamapi kvacinirarthakamevetyatra kvaciditicenoktasthalejhiAptamapi samAnavacanatvaM dArAH puMsi ca bhUmyevelyAunuzAsanena bAdhita miti na prasajyate naca vyabhicAro'sati bAdhaka iti vyApyazarIre vaktavyatvAt tathAca niyatavacanakAnyatva vizeSitAvivakSitasvasya vyApyatvamparyavasitaM niyatavacanakatvaJca dharmaviziSTatvaM vaiziSTyaccha khAvacchinnaparatvasvaviziSTazAbdajanakatAvacchedakavibhaktiniSThaviSayatAnirUpitAvyavahitottaratvasambandhAvacchinna viSayatAvacchedakAnupUrvImatvobhayasambandhena vibhaktiviSayatAyoM khavaiziSTyaM ca svAvacchinnaviSayatAnirUpitasaMkhyAniSThaprakAratAprayojakaviSayatAbasvasambandhAvacchinnapratiyogitAkakhAbhAvakatvasambandhena viSayatAvatvaJca khasamAnAdhikaraNasuvibhAjakadharmasAmAnAdhikaraNyakhAvacchedakAnavacchinnatvasyanirUpitAvyavahitottarakhasambandhAvacchinnaviSayatAvacchedakAvacchinnaviSayatAnirUpitatvaitannitayasambandhena dArapadosarajasAdivibhakti viSayatAyAM dArasadRzAcaraNa kartRtvAvacchinnavizeSyatAnirUpitasaMkhyAniSTaprakAratAprayojakadArapadaniSTha viSayatAnirUpitakhAdiniSThaviSayatAvatvasatvepi strItvAvacchinnaparadArazabdasya dArasadRzAcaraNakartRtvAvacchinnaparatvAbhAvena taddharmasyAnupAdeyatvAdbhavati niyatavacanakatvaM naca prathamasambandhAnupAdAne'pi strItvarUpadharmamAdAya niyatavacanatvaM saMbhava: seveti vAcyaM kibantAddhani niSpamasya dArapadasyApi strItvarUpadharmamAdAya niyatavacanakatvApattyA dharbhasAmAnyAbhAvavadvibhaktiviSayatAghaTitasyaiva niyatavacanakatvasyopAdeyatvAdanyathApattivAraNAyaivAstu prathamasambandhopAdAnaM dArapadottarajasAdiviSayatAyAM tAdRzasaMkhyAniSTaviSayatAprayojakazasAdiniSTa viSayatAvattvadhAraNAya tritayasaMbandhaghaTakaprathamopAdAnaM javiSayatAyAM jasviSayatAvatvavAraNAya dvitIyasyopAdAnaM / syAdipadottaravAdiniSThaviSayatAvatvavAraNAya tRtIyasya ca / ataeva zataM brAhmaNA ityatrApi na samAnavacanalaprasaGgaH zatapadotaravibhaktyA zatatvAvacchinne saMkhyAnvayasyAdarzanena zatapadottaravibhaktiH viSayatAyAzzatatvarUpadharmaviziSTatvena niyatavacanakatvasya zatapade satrAt / naca zatapadottaravibhaktyaikalassa vibakSitakhAdeva na samAnavacanalaprasaGga iti vAcyam / tathAsatyekatvAvivakSAyAM zatAni brAhmaNA ityasyApatteH 1.naceSTApattiH / viMzatyAdyAssadaikatva ityanuzAsanavirodhAt tabyekatvavivakSaudAsInyena niyataikavacanAntatvaM vizalyAdizabdAnAmAha / vivakSAdare tu tata evaikavacanaprAptAbanuzAsanavaiphalyAt / kiMca zatatvaekatvAnvaye saMkhyAyAH vibhaktyarthasaMkhyAnvayitvarUpasyAvazyavivakSaNIyapradhAnatvasya satvena zatazabdasya pradhAnIbhUtasaMkhyArthakatvarUpasya saMkhyArthakatvasya sattayA prAtipadikAntasya SaSTyarthadvArakakhArthAnvayaeva tatra sAkAGkatvena brAhmaNAnAM zatamityeva syAnatu zataM brAhmaNA iti / naca prAdhAnyena saMkhyAbodhakameva taditi vAcyam / gavAM zataM dadAtItyasyAnupapatteH / nacaivaM te zatAni vayaM paJcetyAdeH kA gatiriti vAcyam / teSAmArItve tataeva sAdhulAduktAvivakSitatvasya samAnavacanatyaprayojakatvapakSe tattadbhedaviziSTaniyatavacanakatvAbhAvasya pravezyatvAttatra samAnavacanatvopapatteH / ataevAsaMkhyAtAH sahasrANi ye rudrA iti vaidikaprayoge'pi nAnupapattiH / te zatAnI. syAdInAmanArSatve svaprAmANyameva / athaikatvAvivakSayA jAtsekala vivakSayA vA zataM brAhmaNa iti kathaM na prayoga iti cena sArthakaravasaMbhave nirarthakatAyArasvAyatte zabdaprayoge sArthaka vihAya nirarthakaprayogasya cAnyAyyatvAjAtyekatvavivakSAyA. ekadezAnvayaduSTatayA siddhaprayogopapAdakatve'pi svArasikaprayogasya tanmUlatAyA vatumazakyatvAca. bahutvavivakSayA bahuvacanaprayogasyaiva prAptatvAditi / viSayatAbadanyatvaM niyatavacanakatvaM viSayatAvatvaM ca khAvacchedakAvacchinnaparatvasvanirUpakabodha. anaphatvaprakArakatAtparyaviSayatAvacchedakAnupUrvImatvakhaviziSTaviSayatAkabodhajanakatvaprakArakatAtparya viSayatAvacchedakAnupUrvIma-.. vaitatritayasaMbandhena khavaiziSTyaM ca svanirUpitaprakAratAvacchedakasaMkhyAtvavyApyadharmAtiriktatAdRzadharmAvacchinnaprakAratAkatvakhAvacchedakAvacchinnatvobhayasaMbandhena bodhyamityapi kazcit / __ athavA vizeSyavAcakapadottaravibhaktyarthasaMkhyAniSTaprakAratAnirUpitavizeSyatAvatvamapi vizeSaNavAcakapade vizeSaNam / vizeSyatAvattA va svAvacchedakAvacchinnaparatvakha nirUpakabodhajanakatvaprakArakatAtparyavizeSyatAvacchedakAnupUrvImalomayasaMvandhena / tathAca dArapadasva vizeSaNavAcakatve ekavacanAnte vizeSyavAcakapade ekavacanArthakatvaniSThaprakAratAnirUpitasya strItvAvacchinna 2 vyutpa0
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 vyutpattivAdaH / tvaniyamaH / ataeva purUravomAdravasau vizvedevA ityAdau dvitvaviziSTayoH purUravomAnavaHprabhRtyovizeSaNatayA vivakSitatvAttadvAcakasya padasya dvivacanAntatA / ghedAH pramANamityatra ca vizeSaNapadottaravibhaktathA bahutvaviruddhamekatvaM vivakSitaM taca prakRtyarthatAvacchedake pramitikaraNatve'nveti / zAbdapramAkaraNasvaM ca zabdatvAvacchinnaM yAvacchandaniSThamekameveti nAyogyatA / naca padArthaH padArthanA vizeSyatvasya svanirUpakabodhajanakatvena tAtparya viSayatAvacchedakAnupUrvImatva virahAt / dArasadRzAcaraNakartRtvAdyavacchinnavizeSyatvasya ca svAvacchedakAvacchinnaparatvavirahAnna satvamiti na samAnavacanatvaprasaGgaH / vizeSyavAcakapade bahuvacanAnte vizeSaNavAcakadArapade uktavizeSyatvasya satvAdbhavatyeva samAnavacanatvam / dArapadasya vizeSyavAcakapadatve ca zobhanAdivizeSaNavAcakapade tAdRza vizedhyatAvasvasyAvivakSitasaMkhyAkavibhaktikatvasya ca satvAtsamAnavacanatvam / saMkhyAyA vivakSitarale. va tAdRza vibhaktikatvAbhAvAna samAnavacanatvam / naca maithilyAdipadottaravibhaktyA yadA naikatvAdikaM vivakSitaM tadA maithilyo rAmadArAH kuntImAyaH pANDudArA ityAdiprayogApattiriti vAcyam / pradhAnIbhUtavizeSyagatatvena prAkprayoktavyavizeSyavAcakapadottara vibhaktyA saMkhyAyAH sati yogyatve'vazya vivakSaNIyatayA tatsamAnAdhikaraNasaMkhyAyA vizeSapratipattyanAdhAyakasvena duSpariharanirarthakakarUpatayA vizeSaNa vibhaktyA vivakSitatvAsaMbhave'pi yatrAyogyatayA vizeSyavAcakapadottaravibhaktyA saMkhyA na vivakSitA tatra yogyAyAssaMkhyAyA vizeSaNavibhattanirarthakatvavAraNAyAvazya vivakSaNIyatvAt / sAthaikaprayogasaMbhave nirarthakaprayogasyAnyAyyavAduphasthale ekaravadvitvArthakayorekavacana dvivacanayoreva prasaktaH / nacaivaM ghaTaravAdAvekatvasaMkhyAyA yogyAyA vivakSayA sArthakaikavacanaprayogasaMbhace nirarthakabahuvacanaprayogasyAnyAyyatayA ete ghaTa iti prayogApattiriti vAcyam / ekadezAnvayasya vyutpattiviruddhatvena prAmANikaprayogopapattyartha kvacittadvivakSAyAssaMbhave'pi svarasatastAdRza vivakSAyA asaMbhavenAgatyA nirarthakasyaiva prayokavyatve samAnavacanaprayogasyaiva nyAyyatvAditidik / pururavomAdravasau vizvedevA iti / atra pizAcA rAkSasA yakSA bhUtA nAnAvidhAstathA / pratilampanti sahasA zrAddhamArakSavarjitam / tatpAlanAya vihitA vizvedevAH svayaMbhuvA / iSTizrAddhe RturdakSaH satyo nAndImukhe vasuH / naimittike kAlakAmau kAmye ca dhurilocanau / purUravA mAdravAzca pArvaNe samudAhRtau ! utpattiM nAma caiteSAM na vidurthe dvijAtayaH / aya. muccaraNIyastaiH zlokaH zraddhAsamanvitaiH 1 Agacchantu mahAbhAgA vizvedevA mahAbalAH / ye yatra yojitAH zrAddha sAvadhAnA bhavantu te ityasti vacanam tatra kvacitpurUravomAdravasAvityapyasti pAThastadavalambyAyaM granthaH / indrasya duhitA jyeSThA viSAnAma mahAtapAH / tasyAH putrAH samutpannA vizvedevAtrayodaza / ityA divacanalikhanaM kasya cinnAtiprAmANikamiva pratibhAti / amaraTIkAdo AdityA dvAdaza proktA vizvedevA daza smRtA iti dazayokteH zrAddhakalpazrAddhacintAmaNyAdyudAhRtavacanAdapi dazatvapratipattezca atha khayambhuvA tapAlanAya lihitA iti sannihitavAkyArthAnvitakhArthakatvena vizvedevA iti padasya nirAkAsatve purUravomAdravasAvityanenAnvayasyAsambhavAt purUravomAdavasAvityasya ca pArvage samudAhRtAvityetadarthAnvitasvArthakatayA pUrNAkAGgatvena vizvedevA ityanenAnvayAsambhavAca purUranomAdravatI vizvedevA iti likhanamasAtamiti cena / pArvaNa ityasya hi purUravomAdravasAvityanenAnvayaH samudAhRtAvityanena vA / nAyaH sAGgaSaTpuruSazrAddhavizeSasya ghaTakatAyAstatprayojakatAyA vA purUravomAdravastvAdinA vizveSAM devAnAmetadvacanArthapratipattipUrva pratyetumazakyatvAt vidhimantraliGgAdito vizvedevatvenaika karmaNi devatAlapratipatteH pAtraNe purUravomAdravasAvityasyoddezyasamarpakasvAsaMbhavAt vizvedevatvena devatAtvapratipattereva pArvaNa ityasya na vidheyatvamapi / nApi dvitIyaH tAvanmAtrasya sAkAGkatvena vAkyArthIparyavasAnAdadhyAhArasya duSTavAttayorvizvedevakhasyAnubhavasiddhazAbdatvakasyAlAbhaprasazAca / tasmAdhosI gaNo vizvedevapadanirdezyastatra RtudakSAdiyugmasyeSTivAddhAdau mukhyatva cintanIya mityevaMparatAyA uktavacanasya tAntrikasiddhAyA nirvAhAya ca pArvaNe vizvedevAH purUravomAdravasau samudAhRtAvityevamanvayo vAcyaH tadarthamuttaravAkye vizvedevA iti padamanukarSaNIyaM nacAtra mukhyatvena cintanIya purUrayaHprabhRtighaTitasamudAye purUravaHprabhRtipadasya lakSaNaiva doSa iti vAcyaM prAdhAnyena vyapadezA bhavantIti nyAyena mukhyatvasyAnuSThAnopayo. gitvenAvazyakatayA cintanIyatvasya ca sugrahatayA prAmANikatvAt tatra tAtparyasya tadanupapatterusalakSaNAyA nirdoSatvAditi / / dvitvavizizyoH purUravomAdravaHprabhRtyoriti / naca bahutva viziSTeSu kathaM dvitva viziSTasyAnvayastathAsati dvau bahava iti prayogApattariti vAcyam / vizeSaNatayetyasya paramparayA vizeSaNatvaparatvenAdoSAt / prabhRtipadAkratudakSAdInAM saGgrahaH purUravaHprabhRtipadaM purUrava:prabhRtighaTitasamudAyaparam mAdravaHprabhRtipadaM ca mAdavaHprabhUtighaTitasamudAyaparaM tAdRzasamudAyatvadvaye ca dvitvAnvayo vivakSita iti kazcit tanna tAdRzasamudAyatvayovalakSaNyAsaMbhavena dvitvAnbayAsaMbhavAt / vyaktibhedamAdAya bahutvasyApi yogyatayA sArthakabahuvacanatyAge bIjAbhAvAt dvisvaviziSTayorityAdigranthe kusRSTikalpanApattezca / zAbdapramAkaraNatvaM reti / atha kitAbachAndapramAkaraNatvaM zAbdatvapramAvobhayadharmAvacchinnakAryatAnirUpitakAraNatvam / pramAniSThazAbdatvA
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokanyAkhyAsahitaH / bacchinakAryatAnirUpitakAraNatvam pramAtvanyUnavRttizAbdatvaghaTitadharmAvacchinnakAryatAnirUpitakAraNatvaM vA / nAdyaH pramA svasyArthasamAjaprastatvena kAryatAnavacchedakatvAt / na dvitIyaH zAbdatvAvacchinnaM prati zabdatvenakAraNatvasya vahinA si zcatItivAkye'pi satvena tatrApi pramANatvavyavahArApatteH / na tRtIyaH tAdRzakaraNatvasthAnekatvenaikamevetigranthAsaGgati riti cet tRtIyakalpAGgIkAre kSati virahAt sa evAGgIkaraNIyaH / uktagranthastu zAbdabajAterekaravena bhAktaikatvavyavahAraparatve. nopapAdanIyaH / subakatvasya zAbdatvajAtAdevAnvayaH evaMca karaNatvasya karaNakharUpatvapakSe vyaktibhedena bhinnatve'pi na ksstiH| ataeva dhvaniH pramANaM ghaTaH karmatvamityAdi nirAkAlavAkyaM pramANamityAdInAM na prasAH / pramA prati zabdatvena svarUpayogyasvasyaiva pramANavyavahAraprayojakatve'vizeSeNa vedAH pramANa mitivaduktaprayogAH prasajyeran / naceSTApattiH AptopadezaH zabdaH pramANaM prayogahetubhUtArthatattvajJAnajanyaH zabdaH pramANa mityAdinA ayogyanirAkAladhvanyAdivyAvRttasyaiva zabdapramANalakSaNasya siddhAntitatvena tasyaiva ca vyavahAraupayikatayA tacchnye lakSyavyavahArasyAyuktatvAt / kiMca sarva hi vAkyaM sAvadhAraNamityabalamdhya vedAH pramANamitivallaukikavAkyAni pramANa miti na vyavaharanti tadapi zabdakhAvacchinnapramAkaraNatvasya vyavahAraviSayatvenopapadyatekasmiMzcidapi laukikavAkye pramANatvAbhAvarUpasyApramANatvasyAsaMbhavena tadyavacchedasya tatrApi saMbhavAt evaM vedatvAvacchedeneva laukikavAkyatvAvacchedenApi pramANatvasyoktasya saMbhavena sarve vedAH pramANamityasyevAvacchedakAvacchedenAnvayavivakSayA tatsamAnArthaparyavasAyino vedAHpramANamityasyeva vA sarvANi laukikavAkyAni pramANAnItyasya laukikavAkyAni pramANAnItyasya vApattirduddharA / nacaivaM zabdakhAvacchinnaM yAvacchabdaniSThamiti granthasya kA gatiriti vAcyam / zabdatvapadena jJApakAsAdhAramadharmasyAkAvArUpasya zabdapadena ca pramANazabdasya bodhanIyatvAt gatyabhAvAt yathAzrutagranthAnurodhinastu uktaprayogayovailakSaNyamanubhavasiddhamapalapanto dhvaniH pramANamityAdiprasaGgamiSTApattyA vArayanto yadvizeSayoriti nyAyena kuptaM zAbdatvAvacchinnaM prati zabdatvena karaNatvamavalambya uktagranthamavyAkhyeyaM manyante / kecittu svatAtparyaviSayapramAniSThazAbdatvAvacchinnakArya, tAnirUpitazabdatvAvacchinnakaraNakharUpaM zAbdapramAkaraNalaM vivakSitaM tathAca dhvanenirAkAGkasya ca tAtparyAbhAvAdayogyasya khatAtparya viSayapramAyA aprasiddharuktadoSANAM nAvakAzaH / naca khatvAnanugamenakalAsaMbhava iti vAcyam / zabdaviziSTatvasyaiva khatAdAtmyaskhatAtparya viSayapramAniSThazAbdatvAvacchinnanirUpitakaraNalobhayasaMbandhena tadrUpatvAt / uktaviziSTatva eva caikatvA. nvayaH tatparatayaiva coktagrantho vyAkhyeya iti vadanti / tatra svatAtparya viSayapramAkaraNatyasya saMsargatve'pi nivAhAdatiriktasya vaiphalyam na ceSTApattiH pramANapadasya pAribhASitvApatteriti cintanIyam // naceti evamitizeSaH / padArthaH padArthenAnvetIti vyutpattivirodha iti / atra itizabdasyasvarUpavacanasya nAbhedena vyutpattipadArthAnvittaparatvaM vAkyasya vyutpattirUpatvAbhAvAdanyathA vyutpanno'yamiti vyavahArAnupapatteH vAkyasya yathAkathaMcitpuruSaniSThatvena tadupapAdane vArthahAna virahiNi vyutpanna iti vyavahArApatteH pranthe vyutpAdakatvavyavahArAnupapattezca / api tu sannihitavAkyasvarUpavacanasya luptapaJcamIkasya vyutpatyanvitavAkyaprayojakatvaparatvameva tathAca padArtha ityAderiti vAkyAdAptapuruSaparamparA'dhigatAjjAyamAnasya nirdhAritapramANabhAvasya tadarthajJAnasya tadarthAbhyathAnupapatyA kalpitasya tAdRzasya kAryakAraNabhAva vizeSajJAnasya vA vyutpatteH virodhaH padArthatAvacchedake padArthAnvayasvIkAre vastubhUtena tena viSayatayA'sAmAnAdhikaraNyamapramAtvaparyavasita mityarthaH / syAditi shessH|ny tadabhyupagantuM zakya mitibhaavH| atha kIdRza uktakAryakAraNabhAvaHna tAvadvizedhyatAsaMbandhena zAbdabuddhitvena mukhyavizeSyatAsaMbandhenopasthititvena ca saH pazvA dipadazakyatAvacchadake lAjUlAdau vyabhicArAt nApi mukhyavizeSyatAsaMbandhena zAbdabuddhitvena vRttigrahAmukhyavizedhye zAbdamatau vizeSaNatayA bhAsamAne padArthAntarAnvayaprasaGgAt nApi padArthAntaraniSTaprakAratAnirUpitavizeSyatAsaMbandhena zAbdabuddhitvena padArthAntaratvasyAcyAvartakaravAditi cet vizeSyatAviziSTavizeSyatAsaMbandhena zAbdabuddhitvena kAryatvamiti gRhANa / vaiziSTyaM ca khatAdAtmyakhaprayojakavRttijJAnIya viSayatAnirUpita. viSayatvAprayojyaviSayatAnirUpitatvobhayasaMbandhena / nacaivaM satyapi zobhanaH pazurityatra zobhanapadajanyopasthiteH mukhya vizeSyatAsaMbandhena zobhanamAne sattvena lomalAGgalAdAvapi sattayA tatraikatvAdisaMkhyAnvayaprasaGgaH zobhanapadArthAnyayaprasanatha zobhana padArthasya dvidhAbhAnAnupagamAt na sakRdupcarita ityAdi vyutpattivirodha iti vAcyam / vizeSyatAviziSTavizeSyatAtvasaMbandhena zAbdabuddhau khIyamukhya vizeSyatAprayojyasvasaMbandhenopasthitatvena kAraNatvasya vAcyatvAt / vaiziSTyaM ca khatAdAtmyasvaprayojakavRttijJAnIya viSayatAviziSTa viSayatAnirUpitaviSayatvAprayojyaviSayatAnirUpitaviSayatAvatvobhayasaMbandhena viSayatAvaiziSTyaM ca vi. SayatAvattA ca khAvacchedyatvasvatAdAtmyAnyatarasaMbandhena bodhyam / nIloghaTa ityAdizAbdayodhIyaghaTatvaniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAyAmapyupasthiteH satvena tatroktasaMbandhena zAbdabodhasyAsatvenAnvayavyabhicAraHsyAditi nirukkaviSayatvAprayojyavi. SayatAnirUpitatvaM vihAya nirUpitaviSayatAvatvamupAtaM tathAsati tAdRzaghaTatvAvacchinna viSayatAvatvAnna vyabhicAraH lAlatvaprakAratAnirUpita vizeSyatAyAM khaprayojakavRttijJAnIyatAdRza viSayatAnirUpitatvasya lAlatva viSayatAyAmeva satvena lomaviSayatAyAstadanirUpitatvena nirutaviSayatvAprayojyatayA tanirUpitalAGga latvAvacchinnaviSayatAvatvasya satvena tanaH vyati.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 vyutpattivAdaH / ... mdhetIti vyutpattivirodhaH, saMpannovIhirityanekatrIhitAtparyakepyekavacanadarzanena tAdRzavyutpattisako --..--------- - -- rekavyabhicAra iti svaprayojakaviSayatAviziSTaviSayatAnirUpitatvamupAttamiti / yadvA vRttijJAnIyaviSayatvA'prayojyasAsagikaviSayatAnirUpitaviSayatAviziSTavizeSyatAsaMbandhena zAbdabuddhitvena saM bobhyaH / vaiziSTyamuktAnyatarasaMbandhena yadyatra vizeSyasAtvaM nopAdIyeta tadaikA vizeSaNatvenopasthitasyetyAdivyutpattarapyata evagatArthatvaM naca pAratantryeNa bhAsamAne prakAre taddhArmaNi ca vyatirekavyabhicAraH viSayatAviziSTAnyatvasya vizeSaNatayopAdAnena tadviSayatvasya vyAvartanIyatvAt vaiziSTya ca svAvacchedyanirUpitatvavanirUpitaviSayatvAvacchedyaviSayatAnirUpitaprakAratAvalobhayasaMbandheneti / nanvAtasAdhAraNAparicchinna. dezakAlabhUriprayogaviSayatvena siddhaprAmANikaparaMparAdhigama saMpanno brohiriti bAkyaM svAyatte zabdaprayoge nirarthakaprayogasyAnyAyyatayA kalpitavivakSitArthakatAkakhaMtatrI hipadaghaTitamRte brIhilajAtAvakatvAnvayanaprAmANyamahati / nacaikatvasya bIhAve. vAnvayaH saMbhavati ekatvaviziSTe sampattiviziSTasyAbhadAnvayAsaMbhavAt saMpattebahutvAtmakatvAt svAthyAvadhikAntikatvagrahaviSayatvAbhAvaviziSTakhAzrayAvadhikadUratvagrahaviSayatvAsAmAnAdhikaraNyasvatAdAtmyobhayasaMbandhena saMkhyA viziSTAnirdhAritabahusvatvAnyasaMkhyAtyavyApyadhArmikA bahutvasaMkhyA hi trIhyAdigatA saMpattiH trIhitrayAdimati kSetre sampanno vrIhiriti vyavahAravAraNA. yAnirdhAritetyAdi tatra saMkhyAyAstritvatvenAvadhAritatvAt / yadA saMkhyAtvavyApyena yAdRzayAzadharmeNa saMkhyAgrahe na sampannavyavahArastattadavacchinnabhedakUTavatvaM saMkhyA vizeSaNam / yatraikasminneva kSetre kasyacidekaikasyAntike sarve trIya iti buddhiH kasyacittu dUre brAhaya iti tatra tayossaMpannatvAsaMpannatvavyavahArayorupapattyarthaM svAzrayAvadhiketyAdi / yatrAntikatvagrahaviSaye'pi vyavahitApekSayA dUratvagrahastatra saMpannatvavyavahAropapatyartha tAdRzAbhAvaviziSTatvaM viSayAvavizeSaNatayopAttam / vaiziSTyaM va khasamAnAdhikaraNyena yatra- 'brIhyAdhanekajAtIyAH sajAtIyadUravartino vijAtIyAntikasthAstatra sampano vrIhiriti na "vyavahAro'pitu sampanaM zasyamityeva yadi prAmANikastadAnekajAtIyagatabahutvasaMkhyAmAdAyApattivAraNAyoddezyatAvacchedakavyApyatvamapi saMkhyAvizeSaNatayopAdeyam dUrAntikatvagrahazca khaprayojakajJAnasamAnAdhikaraNo grAhyaH saca viSayatAyAM vizeSaNa tena puruSAntarIyagrahamAdAya kAlAntarIyagrahamAdAya ca na doSaH / evaM ca brIhiskhajAtAvekatvAnvayaH siddhaH / tathAcoktavAkyoktavyutpatyordvayoreva prAmANikatayA jAtAvekatvAnvayena vAkyasyeva saMkocena vyutpatterapi prAmANyamupapAdyaM tatazva pramANAve'. pyekasvAnkyaH saMbhavatyeva tatprayogasyApi prAmANikatvenAvadhRtavAdityAzayenAha smpnnotriihirityaadi| paretu vijAtIyaHsaMyogaH sampattiH vaijAyaM ca sampannatyavyavahArAnyathAnupapattyA kalpanIyaM sampannavyavahArazca parasparasamAsakteSveva vrIhiSu na viraleSu nacaikasminniti tAdRzavaijAtya viziSTaH saMyogo naikatva viziSTe brIhau / naca tasyAvyAsajyavRttitayA kathaM naikatvaviziSTe saMbhava iti vaacym| ekatvasya sajAtIya dvitIyarAhityAtmakatayA tadviziSTe vrohI sampannatvavyavahAraviraheNa taniSThasaMyoge vaijAtyAbhAvAttasmAnjAtAvekatvAnvayo vAcyastathAsati niyamasaMkoca Avazyaka iti vadanti tanmandam / vyavahArasthAnyathApyupapannatayA tArazavaijAtye mAnAbhAvAt abhidhAtatvAdinA sAMkaryAt / abhighAtatvAdidhyAyanAnAvaijAyasvIkAre'nugamakAbhAvena sampanapadapravRttinimittatvAsaMcAt parasparamatyantasannihiteSvasaMyukteSvapi sampattivyavahAradarzanAt tAzavyavahArasya kAdAcitkatvAnupapattezca / mantrAdipadavatsampattyAdipadamapi prAmANikakhavyavahAraviSayatvapravRttinimittaka eva tAdRzaviSayatA cApekSAbuddhivi zeSa viSayatvavadyAsajyabRttiriti na tasyaikatla viziSTe'nvayasaMbhava ityapi kazcit // . . .. vyutpattisaMkocasyeti / uktavAkyAtprathamato jAyamAnasya sAmAnyataH kAryakAraNabhAvajJAnasya vyutpatteraMzato bhramatvakalpanasyetyarthaH / yadvA ApAtato jAyamAne prAthamikajJAne bhramatvagrahe tatparatvAsaMbhavena yadyapadArthapadArthalAvacchedakayoranvayaH prAmANikaH tattadbhedakUTavizeSitapadaghaTitavAkyArthe tAtparyasya vaktavyatayA tahAjAyamAnAyAdvitIyagraharUpavyutpatteH prAthamikajJAnaviSayatvanyUnavRttiviSayatAkatvasyetyarthaH / athavIhyAdipadabhedasya vrIhitvAdipadArthatAvacchedakabhedasya bopAdAne nihata kArya. kAraNabhAve kAryatAvacchedakavizeSyatvasaMbandhe vrIhyAdipadAprayojyatvasya nIhitvAdyavRttitvasya vA vizeSaNatve mukhya vizeSyatAbhinnatvavIhyAdipadAprayojyatyobhayAbhAvadviSayatvasya kAraNatAvacchedakasaMbandhatve vA paryavasAnaM tathAsati nityo. nIhirityapi , syAnaca . sampannotrIhirilyAdivAkyaghaTakabIhyAdipadasyaiva tattadyaktitvena tatra pravezyatvAnna doSa iti vAcyam / tathApi nityaH sampanno brohiriti vAkyasya prAmANyApatteH tatra trIhirave ekasvAnvayAnurodhena tabIhipadAprayojyatvAdevizeSyatvAdo. vizeSaNIyatayA brIhitve ekatvasyeva. nityapadArthasyApyanvayasaMbhavenAyogyatAyA abhAvAditice. duSyate / uktavAkyAddhi padavRttijJAnIyamukhyavizeSyatAprayojyavizeSyatAvati pdaarthe| tAdRzaviSayatAvadanuyogikabhAsamAnasaMsagapratiyogitvaM padavRttijJAnIyadharmitAvacchedakatAprayojyaviSayatAvadrupapadArthatAvacchedakaniSThAnuyogitAkasaMsargapratiyogitvAbhAvazva naH bodhayituM zakyaH / padArthatAvaccheda ke saMsargabhAnAbhAnayoAghAtAditi padavRttijJAnIyamukhya vizeSyatAprayojyatrakAratAnirUpitasaMsargatAnirUpita vizeSyatve tAdRza vizeSyatAprayojyatvasya , padavRttijJAnIyadharmitAvacchedakatAprayojyatvAbhAvasya ca bodhe uktavAkyasya tAtparyamazIkaraNIyam / ataeva yatra samavAyAdeH padArthatAvacchedakatAvacchedakatAghaTakasambandhatvaM tatra
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / 13 padArthe padArthatAvacchedakAnuyogikasamavAyarUpasaMbandhapratiyogitvasya samavAyasyaikatvena pratiSe mazakyatayA padArthatAvacchedake padArthAntarAnvayaprasaGga ityapi nirastam / evaM ca saGkoce kriyamANe vAkyArthajJAnasya vyutpattirUpatApakSe tAdRza vizeSyatve sampako trIhi rityAdivAkyaghaTakasvAdyarthaikatvaniSThaprakAratAnirUpitabIyAdipadArthatAvacchedakatAprayojyavizeSyatvAdibhedakUTavatvavRttijJAnIyadharmitAvacchedakatAprayojyalobhayAbhAvAtmakatAdRzAprayojyakhasya vAkyAthaighaTakatvaM paryavasyatIti na nityaH sampannobrIhirilyasya prasaGgaH / uktavAkyArthAkSipta kAryakAraNabhAvajJAnasya vyutpattirUpatvapakSe coktakAryakAraNabhAvaghaTakamukhya vizeSyatvasthAne mukhyavizeSyatvabhinnatvaniruktavAkyaghaTakasvaprayojyaikatvaniSThaprakAratAnirUpitavrIhitvaniSTavizeSyatAprayojakaviSayatAbhinnatvobhayAbhAvavadviSayatvasya pravezo yadyapi na saMbhavati samAnAkArakajJAnIyaviSayatayoraikyenoktadoSatAdavasthyAt tathApi kAryatAvacchedakasaMbandhaghaTakaviSayatAyAM tAdRzavAkyaghaTakavAdiprayojyaikalAdiniSThaprakAratAkaviSayatAbhedakUTavatvasya vizeSaNatvaM saMbhavatyeveti noktadoSaprasaGgaH / brohisve nityAnvayabodhasyApAdyatvenAbhimatasyoktasaMbandhasya prasiddhatayA kAraNIbhUtopasthitemukhyavizeSyatayA'bhAvAt brIhityavizeSyakaikatvaprakArakabodhasyokasaMbandhasyAprasiddhatvena taMpratyuktakAraNa virahasyAkiMcikaratvena tatsaMbhavAca / athoktarUpeNa kAryakAraNabhAvo na prAmANikaH padavRttijJAnAdvyatvAdinA ghaTopasthitau yathAkathaMcit ghaTatvopasthitau ca vinigamakAbhAvena ghaTatvena dravyatvena ca ghaTe padArthAntarAnvayaprasaGgAt evaM nirAkAGkSapadATopasthitI AkAhAjJAne ca sati zAbdabodhaprasaGgAt / viziSyapadaniveze ca paryAyasthale vyatirekavyabhicAraprasaGgAt padArthakadeze padArthAntarAnvayaprasaGgavAraNAya tattatpadajanyatattaddharmAvacchinnaviSayakopasthityavyavahitottaravRttijJAnIyasAMsargikaviSayatvAprayojyasaMsargatAnirUpitatadharmAvacchinnaviSayatAkazAbdabuddhitvAvacchinnaM prati tattaddharmaprakAratAnirUpita tattaniSThamukhyavizeSyatAkopasthititvena kAryakAraNabhAvasya vaktavyatvAt tathAsati na kathaMcidapi vrIhitve padArthAnvayasaMbhavaH nacopasthitizAbdabuddhyostattaddharmAvacchinnaviSayakatvapadavizeSavRttijJAnajanyavaghaTitadharmAbhyAM kAryakAraNabhAvasya siddhAntitatvena tata evoktadoSavAraNasaMbhavAt padArthatAvacche. dake padArthAntarAnbayaprasaGgavAraNAyoktasAmAnya kAryakAraNabhAva evAbhyupeya iti vAcyam / upasthitizAbdabuddhyoruttarItyA kAryakAraNabhAvasya nirvacane phaladvayasaMpattau kAryakAraNabhAvadvayAgIkArasya niyuktikatvAt AkADhAvahibhUtapadAnmukhyavizeSyatayA padArthatAvacchedakopasthitAbAkAlAghaTakapadAvA yena rUpeNa padArthatAvacchedakasya zAbdabuddhI pravezaH taddharmaviziSTAvacchinnopasthitI rUpAntareNa ca mukhya vizeSyatayopasthitI ca tatra padArthAntarAnvayaprasAca ! naca brIhitvaniSThavizeSyatAyA niravacchinnatvena tannirUpakazAbdabuddheH kAryatAvacchedakAnAkrAntatvena taMpratyuktakAraNaviraho'kiMcitkara iti vAcyam / evameva nityo brIhirityatrApi brIhitve nityAnvayabuddhiprasaGgAt prasaJjakasaMvalanAsavalanayorubhayatrApi tulyatvAt iti ceducyate / upasthitikAraNatayA hi padArthabhAna padArthadvayasaMsargabhAnaM cAkADAjJAna kAraNatayA nirvAhyamiti padArthaH padArthenetyAdiniyamAnyathAnupapattyA padayoH samabhivyAhArajJAnaM padArthayorevAnvayabuddhau kAraNamiti / yavatatvenAnugatena padapadArthoM viSayIkRtya tattatpadayoH samabhivyAhArajJAnaM tattatpadArthayorevAnvayabuddhau kAraNamiti vA sAmAnyata AkAkhAjJAnakAryakAraNabhAvavijJAnarUpaiva prathamatoghyutpattijIyate'nantaraM sampanno vrIhi rityAdivAkyAnAM prAmANikatva ekadezAnvayatAtparye vAvadhRte yatra yatra padArthatAvacchedake padArthAnvayabhAnaM prAmANikaM tatra tAdRzAnvayabuddhAvAkAhAjJAnasya kAraNatvaM nAnyatreti saGkocyate vyutpattiriti nApattyanupapattI upasthiterAkAhAjJAnakAraNatAvacchedakasaMsargaghaTakatvamAkAhAjJAnasahakAritvaM vetyanyadetat / tathAhi svaghaTakabIhipadajanyabIhitvAvacchinnopasthitimatvakhaghaTakapadajanyaikatvatvAvacchinnopasthitimatvobhayasaMbandhena brIhi rityAkArakAnupUrvIjJAna viziSTAyAmekatvaprakAratAnirUpitabIhitvaniSTaniravacchinnavizeSyatvAvacchinnAvacchedakatAkavizeSyatAnirUpitasampanatvAcacchinnaprakAratAkazAbdabuddhau trIhi rityAkArakAnupUrvI jJAnasya khaghaTakasaMpannatvAvacchinnopasthitimatvasambandhenoktazAbdayuddhau saMpanna ityAkArakAnupUrvIjJAnasya ca kAraNatvaM nityo brIhiriyasyAptasAdhAraNAparicchinna dezakAlabhUriprayogAviSayatvenAnavadhRtapramANabhAvatayA vrIhitve nityAnvaye bIjAbhAvena tatra tAtparyasthAnavadhRtatvAduktAkADAjJAnasya nityaniSThaprakAratAnirUpitabrIhitvaniSTavizeSyatvaghaTitadharmAvacchinnaM prati ca na kAraNatvamiti prathamajJAnasyAMzato bhramatvAttadazaparihAreNa jAyamAnasya dvitIyajJAnasya nyUna viSayakatvAdbhavati saMkucitatvamiti / kazcittUktaniyamAnyathAnupapattyA taddharmiketarAnvayabuddhau tataddharmikavRttijJAnajanyatadupasthityabhAvaviziSTatattaddharmAvacchinnadharmikavRttijJAnajanyatattaddharmAvacchinna viSayakopasthititvena pratibandhakatvamAkSipyate / sati ca niyamasakoce tattaddharmAvacchinnaviSayakayadyadupasthitikAle tattaddharmiketarAnvayabodhaH prAmANikastattayaktaruttejakatvaM ca labhyate / tathAcaikadezAnvayasya nApattyanupapattI / atra ca viziSyapadanirUpitatvaM prathama. ttipadArthe pravezanIyaM tena vAkyabahirbhUtapadAttaddharmasya mukhya vizeSyatayopasthitAvapi naikadezAnvayaprasaGga ityAha taccintyam / manu saMpano vrIhiri ti vAkyasyAvadhAritema prAmANyena sAmAnyatassadbhaterthe tAtparya munnIyate taca mIhI paryAptisaMbandhenaikatvAnvaye bAdhe gRhIte brIhitve ca tadanvaye anamyagatikavAbhAvena duSTasya padArtha ityAdiniyamasaGkocasya prasaGgo'rthAntarasya prakRtapadAnabhidheyatvena viziSyatAtparyanirNayAbhAvAdalakSyatvena ca prakRtapadArthatvAbhAve ca siddhe. khAzrayavrIhityavatvasaMbandhe
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 vyutpattivAdaH / casyAvazyakatvAt / yadi svAzrayaprakRtyarthatAvacchedakavattvasaMvandhena prakRtyartha pavaikatvAnvayaH, vrIhitvajAteH svarUpata eva brIhyAdipadazakyatAvacchedakatayAnvayitAvacchedakarUpeNAnupasthitestatra padArthAntarasyAnvayAnupapatteriti manyate, tadA prakRte'pIdRzyeva gatiH / yatu saMpanno brIhirityAdAvekavacanopasthitAni nAnakatvAni pratyekaM nAnAbIhiSvandhIyante ityuktyaiva sAmaJjasye jAtAvekatvabhA. naikatva viziSTatrI highaTitArthe paryavasyatIti padArtha ityAdi niyamasakoco nAvazyakaH / naca vibhaktyarthasaMkhyAyAH prakRtyarthe paryAptisaMbandhenaivAnvaya iti gRhItasyAnvayavyatirekAbhyAM niyamasyAtrApi pakSe sakocaprasaGgo doSa itivAcyam / vRttijJAnIya viSayatvAprayojyasaMsargatAnirUpitasya svatantrabhAsamAnaniSThaprakAratvasya pi vizeSyatvasya cAvacchinnAsvaniyamAttatsaMkocadoSasyApi tatra prasaGgAnniyamaikasaMkocadUSitoktapakSasya tato'bhyarhitatvAt / naca paramaHsundara ityAdau paramapadArthAnvayasya saundarye sakhaNDapadArtha vivakSitatvena padArthaikadeze saundarye paramapadArthAnvayapakSe niyamasakocasya paramapadalakSyArthasya khAzrayasaundaryavatvasaMbandhena paramatvaviziSTasya sundare anvayapakSe ca lakSaNAprasaGgasyaikaikasyaiva doSasya sadbhAvAdanadhyavasAya iti vAcyam / ekadezA nanvayaniyamasaMkocaprasaGgadoSasya tAtparyagrahapuraHsphUrtikatayA lakSyArthe eva tAtparyasya gRhItatvAllakSaNAyAH samUlatvenA. doSatvAt / naca vivakSitaikatvaikavacanaghaTite mahAn dhAnyarAzirityA divAkye kA gatiH sakhaNDavastuni padArthatAvacchedake dhAnyarAzitve ekatvAnvaye padArtha ityAdiniyamasaMkoco doSaH svAzrayapadArthatAvacchedakavatvasaMbandhena padArtha evAnvaye ca paryAptisaMbandhenAnvayaniyamasaMkoco doSa iti pakSayorapyekaikadoSasyaiva sadbhAvenAnadhyavasAyApattiriti vAcyam , saMpanno bohirityatroktayuktyA paryAptisaMbandhenAnvaya niyamasyAMzato bhramaviSayatve siddhe'nyAMze'pi tasyaiva tathAtvaucityAtkuptAnusAritvA(kalpanAyAH padArtha ityAdiniyamasya bhramaviSayatAyAH kutrApyakuptatvena tasya tathAtvasya kalpayitumayuktavAdityAzayenAha / yadicetyAdi / yadiceti vivAdapradarzanAya / tathAhyAkAzapadAtsvarUpata upasthitasyAkAzasya zAbdabodhaviSayatve'nvayitA. vacchedakarUpeNAnvayyupasthiteranapekSitatvAdrIhitvaekatvAnvaye niyamadvayasaMkocadoSasyAnavakAzAttasya nIhila evAnvayaH / zabdAzrayatvAdinopasthitasyaivAkAzasya bhAnamitipakSe ca brIhityajAtAvanvaye doSadvayaprasaMGgAdrIhAveva tasyAnvayo'GgIkArya iti / anvayitAvacchedakarUpaNAnupasthiteriti / athAnvayitAyAH prakRtAyA avacchedakatvaM vivakSitamanvayitAmAtrasya vA / nAdyaH / tathAhyanvayitAyAHsaMbandhitvarUpAyA avacchedakaravaM na tAvadanatiprasaktatvaniyataM pratiyogitvAdInAmiva saMbhavati / nIlo ghaTa ityAdau naulAnvayitvavirahiNi pItaghaTe vartamAnasya ghaTatvasya tasvAnupapatteH ghaTavizeSatvasya tatvApattezca / nacAnatiriktavRttitvodAsInaM sarvatra tayavahArApattariti bhAsamAnavaiziSTya pratiyogitvAnuyogitvAtmakaprakAratvavizeSyatkyoranvayitvarUpatayA tadavacchedakatvasyAtiriktaprakAratva vizeSyatvAvacchedakatvaniyatasya svarUpasaMbandhAtmakAvacchedakatvasya vA tatvaM vAcyam / evaM ca vrIhitvatvAvacchinne'nvayasvIkAraeva brIhitvatvasyAnvayitAvacchedakatvaM naca tatsvIkriyata iti prkRtaanvyitaavcchedkaaprsiddhH| na dvitIyaH anvayitAvacchedaketyuktivaiphalyAditi cenna zAbdabodhavizeSyatvavizeSasyAvacchinnatvaniyamenakatvasya brIhitvenvayAGgIkAre brIhitvatvenaiva rUpeNa so'GgIkaraNIyo naca tatsaMbhavati vrIhitvatvenopasthitestatrApekSaNIyatayA tadabhAvAdrIhipadasya kharUpato vrIhitva viziSTa eva shktH| naca lakSaNayA tassaMbhava uktalakSaNAyA nirUDhatvAbhAvenoktaprayogasya svArasikatvAnupapatterityAzayAdanvayitAvacchedakarUpeNetyasyAnvayitAvacchedakatayA saMbhAvyamAnena rUpeNetyarthakatvAditi / athokaniyamanirvAhakaM vaktavyemiti cedana kecit vizeSyatAtvavizeSasambandhena prakAratAtvavizeSasaMbandhena ca zAbdabuddhi prati svaprakArAvacchinnatvasaMbandhenopasthiteH kAraNatvAduktaniyamanirvAha ityAhuH / vastutastu zAbdabodhaviSayatAdvayI vRttijJAnIyaviSayatAprayojyAkADApramojyA ca / AdyAyA nAvacchinnatyaniyamo'ntyAyAstvaparatatrabhAsamAnagatAyAstathAtvaniyamassa cAkADAjJAnakAryakAraNabhA. venaiva nirvAhyaH AkAlAjJAnamAtrasya hi tattaddharmAvacchinna vizeSyatAnirUpitatattatsaMbandhAvacchinnatattaddharmAvacchinna prakAratAkazAbdabodhaM pratyeva kAraNatvaM nahi kasyApyanavacchinna vizeSyatAkabodha prati / tathAca nirvizeSasya sAmAnyasyAbhAvena zAbdavizeSasAmagrI vinA sAmAnyasAmagrItaH kAryotpatyasaMbhavena vizeSasAmacyA apekSaNIyatayA tasyAzca sarvasyA avacchinnavizeSyatAkabodhakAraNaghaTitatvAdanavacchinnavizeSyatAkabodhasyAlIkatvAniyamanirvAha iti / prakRtepi vedAH pramANAmityAdAvapi tAdRzyeva gatiH yathA svAyatrI hitvaktvasaMbandhena nIhAvekatvAnvayena saMpanno vrIhirilyatra prAmAmyopapattirUpA gatiH tathA svAzrayapramANaravavatvasaMbandhena pramANa ekakhAnyayena prAmANyopapattirUpaiva gatiH / ekatvasyaikamAtravRttisaMkhyAtvena niruktasampa. natvanyUnavRttitayAtadanuyogitAvacchedakatvAsaMbhave jAtAvakatvabhAnAbhyupagamopaSTambhakatAM manyamAnasyaitaddezavidyamAnatrIhitvasahitaikatvajAtIyasyAnyUnAna tiprasaktatayA tAdRzAvacchedakatvamupapAya jAtAnekatvabhAnasya nirarthakatA vadataH pakSaM dUSayitumupanyasyati yattviti / . ekavacanopasthitAnIti / ekavacanasyaikatvatvenaikatvazaktatayA tena rUpeNAnekeSu ekatveSu zaktimaha ekatvAnAmupa
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / nopagamo nirarthaka iti / tadasat / yataH svasajAtIyaniSThabhedapratiyogitAnavacchedakaikatvarUpaMsajAtIya sthitisaMbhavAttadabhiprAyeNedam / athaikavacanopasthitAni nAnakatvAnIti nAnakatveSUpasthitatvoktirnirarthikA. zAbdabuddhAvapUrvavyaktibhAnAyopasthitizAbdabuddhyoH samAnaprakArakatvenaiva kAryakAraNabhAvasya dIdhitikArAyanumatatvenaikatvatvena yatkiMcidekalopasthitAvapi zAbdabuddhI yogyAnAM nAnaikatvAnAM bhAnasaMbhavAt / smRtyanubhavayossamAna viSayakatvena kAryakAraNabhAvAt zAbdabodha viSayavrIhigatasya yadekatvasya na prAganubhavastasya nopasthitatvasaMbhava iti sAmAnyalakSaNAnagIkArapakSe trIhigataikasvAnAmupasthitatvaparasyoktagranthasya nAktirapi saMbhavati / naca zAbdabodhaviSayasakalabIhiSvekatvabhAnaM niSprayojanatvAna vivakSitamiti vAcyam / ekodvAviti prayogavAraNAya bhAsamAnasaMkhyAnuyogitAvacchedakatayaiva saMkhyAbhAnasya khIkaraNIyatayoktagranthasyaikatvajAtIyeSu sampannatvAnuyogitAvacchedakatvopAdAnaparatvena tathA bhAnasyAvazyopeyatvAt anyathA pratyeka nAnAvIhiTivatyAdyuktivaiphalyAt yatkiMcidrIhivyaktau yatkiMcidekaravAnvayenApi tadaMze prAmANyasyAkSateriti cetsatyam sAmAnyalakSaNAbhyupagamapakSIya evoktapranthaH / tatpakSe ca samAna viSayatayopasthitizAbdabuddhyoH kAryakAraNabhAva iti sakalaikatvasyopasthitatvApekSAstIti nAsaGgatiH / vastutastu zAbdabodhaviSayeSvekatveSu pracurasyopasthitatayA chatrinyAyena bhavati tathoktiH saGgatA tathAca zAbdabodha viSayasakalaikatvAnAmupasthitatvAlAbhena tatprayojanAnveSaNAyA api nonmeSaH dharmadharmiNo yo| nAnAtvenokteH sakalatAzavrIhiSvekatvAnvayalAbhaH upasthitamityuktau tatrApi jAyekatvavivakSApatteH upasthitAnItyAdibahu. vacanoktiH pratyekamityanuktau nAnakatvAnAmekaikatrIyanvayalAbhaH kharasataH syAditi tadupAttam / khasajAtIyaniSThabhedapratiyogitAnavacchedakaikatvarUpamiti / athAtra skhapavena kasya pratItirabhimatA na tAva. dekatvasya rAsyA vyutpattisiddhatvepi tasavanyaparyAlocanayA prakRtyarthasyaiva sAjAtyapratiyogitvapratipatteH tadviruddhatvAt nApi prakRtyarthasyaiva svapadasya khaprayojakabuddhiviSayatve sati sAkSAtparamparayA vA yaH svArthasya vizeSyo yazca samabhivyAhRtakriyAkArakapadArthastadubhayatra zakteH uktavapadaghaTitavAkyajabuddhau prakRtyoM hi na khArthaghaTitArthasya vizeSyaH tadvodhakapadAbhAvAt sajAtIya dvitIyarAhityasyaiva vizeSyatayA bhAtatvAca nAdhyAhRta kriyApadArthakArakarUpopi ca sH| bhavatItyAdikriyApadAnAmevAdhyAhartavyatayoktarAhilasyaiva tatkArakatayA pratIteH / evamatra svapadena hi prakRtyarthagrahaNe khasamabhivyAhRtapadArthasaMsargitvaviziSTatyA. dAvapi svapadena tasyaiva prAdhyatayA tasya zabdAnAtmakatvena tatsamabhivyAhRtatvAprasiddhizca naca svasamabhivyAhatetyAdigranthadarzanenAtra svapadenaikavacanagrahaNaM saMbhavati zaktyupAdhivirahAta sAjAtyasya pratiyogyanuyogyubhayavRttitvaniyamenaikavacanAvRttavaizyamAgadharmasya sAjAlarUpatAnupapattezceti cenna prakRtyarthe vartamAna mityetAvadadhyAhRtya prakRtyarthasya khapadArthatvopapAdanasambhavAt tasya vartamAnatvarUpakriyAkArakatvAt / yatta saMbandhavodhakasvasAmAnAdhikaraNyAdipadaghaTakakhapadena saMbandhibodhanirvAhAya zaktyupAdhyantarasya vaktavyatayA tathaivAtrApi tadvizeSoktyA nirvAhaiti tadasat anvayapadasya kRdantatayA vaiziSTyapadasya ca kRdantaniSpannatayA tadghaTakakriyApadArthakArakatvAdeva SaSThyantapratiyogibodhakapadArthasya khapadArthatAsambhavAt / svasamabhivyAhatetyAdI khapadArthasya prakRtyarthasaMbandhinastAdAtmyena samabhivyAhRtapadArthena sahAnvayaH tena khapadArthasyAzabdarUpatve'pi nakSatiH khapadaM saMpAtAyAtamitikazcit samabhivyAhArazca saMbandhinamapekSamANaH prakRtipadaM prakRtipadArthazca tathAbhUtaekavacanaM tatvena kalpayatIti na kApyanupapattiH khapadamAtmIyaparaM tathAca khabodhakazabdalAbhaityanye / atha sajAtIyaniSThabhedapratiyogitvAbhAvasyaiva lAghavAtsajAtIya dvitIyarAhityarUpatvamucitaM nacobhayabhedapratiyogitvamAdI yAsaMbhava itivAcyam bhedapratiyogitAnavacchedakatva vivakSAyAmapyekatvavadgaganAzubhayabhedamAdAyAsaMbhavatAdavasthyAt / naca pratiyogitAvacchedakatAparyAyanadhikaraNatvavivakSayAtra nadoSa itivAcyam pUrvakSaNAvacchinnaikatvavabhedasyAparakSaNAvacchedenaikatvavyaktimadabhedasya cotpattikAlAvacchedena khasajAtIyaniSThatvenAsambhavavAraNAya niravacchinnavizeSaNatayAvRttitvasya pratiyogyavRttibasyavA bheda vizeSaNavaprasaktI lAghavAtpratiyogya vRttitvasyaiva hi tatvamucitaM tAvatevobhayabhedasyApi vAraNena tadvArakAntarAnupAdAnAt naca pratiyogyavRttitvasyApyubhayAbhAvAdikamAdAya doSavAraNAya pariSkaraNIyatayA nalAghava miti vAcyaM niravacchinakha. smApyevameva pariSkaraNIyatvAt paryAyazavivakSAyA aadhikyaaditi| yattu pratiyogitAyA avyApyattitve sajAtIyadvitIyake'pi sAmAnyatharmAvacchedena tAdRzapratiyogitvAbhAvasatvAdApattiriti tanna ekatvatvAvacchedenatAdRzAvacchedakatAparyAptyanadhikaraNatvasya sajAtIyadvitIyavRtye karave satvenApattestulyatvAt niravacchinnavizeSaNatayobhayAvRttidharmAvacchedenavA tAdazAbhAvavatvasya vivakSathA vAraNasyApi tulyatvAditi cedomiti brUmaH ataevaikavacanatulyaikapadazakti vicAre niruktapratiyogitvAbhAvasyaiva sajAtIyadvitIyarAhityarUpatoktA ihatu tAvahUrAnudhAvanaM yathai kayordvivacanakavacanaitizaktigrAhakazAstrataH saMkhyArUpadvitvasAhacaryAtsaMkhyArUpaikasvaeva zaktipratItestasyAssarvathA bAdhakalpanApekSayAM'zato bAdhakalpanasya nyAyyatayA tadarthamiti gRhANa / ekatvamAtramavizeSitaikatvatvAvacchinnamarthataH padArthatvena gRhItaikatvavyAptikatvena liGgabhUtAt arthAntarapratipatyarthamavazyaprayoktavyapadArthAt lAbhAt
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH / dvitIyarahitatvamekavacanArthaH na tvekatvamAtram / tasya vastumAtrasAdhAraNyenArthata eva lAbhAt / anupayogAzca / ataeva pazunAyajeta ityAdau pazuniSThatAdazaikatvasya vivakSitatvAd anekapazukaraNakayA. gaasnaadRssttsiddhiH| sAjAtyaM vasamabhivyAhatapadArthasaMsargitvaviziSTaprakRtyarthatAvacchedakavasvarUpeNa / jJAnAt tathAca pratyayasya prakRtivinA prayogAnaItvena prakRtipadasyAvazyaprayoktavyatayoktayuktyA bilambenApi tatastadarthapratyaye saMbhavati tatra zaktikalpanamanucitamataevApUrvAdau liDAdInAM zaktinirAkRtA sajAtIyadvitIyarAhiyena tu na prakRtyoM niyata iti tasyAnanyalabhyatayaikavacanArthatAsaMbhava iti bhAvaH / anupayogAditi / anekavyAvRttirekaravapratipatteH phalaM tacaikatvamAtrapratipattena bhavatIti vizeSasya tadarthatetibhAvaH / ataeva viziSTaikatvasyaikavacanArthatvAdeva / pazukaraNaketi / gauNamatra karaNalaM tatra karmaNaeva karaNasaMjJAvidhAmAdevaM karmatvamapi goNameva saMpradAnasyakarmasaMjJAnuzAsanAt tathAcaikapazuniSTharudranirUpitakhatvAviSayako mantrapUrvakastyAga iSTasAdhana mitinAkyAthai tatrAnekapazukaraNakayAgasyAnantarbhAveNeSTasAdhanatvenAdRSTasAdhanakhAkSepasyAsaMbhavenAsAdhanatAyA aprAmANikatayA natato'dRSTasiddhiriti bhAvaH / svasamabhivyAhatapadArthasaMsargitvaviziSTaprakRtyarthatAvacchedakarUpeNeti / atha samabhivyAhRtayatkiMciH:padArthasaMsargitvaM vivakSitaM / yAvattAdRzapadArthasaMsargitvaM vA saMsargopi yaHkazcidupAdeyaH prakRtazAbdabodhaviSayo vA so'pi sAkSAdeva pravezyaH sAkSAtparaparAsAdhArathovA / tatra natAvadAdyaH saMbhavaduktikaH nIlapItobhayaghaTavatyatra nIlo ghaTostItyasya bhojanakartRzayanakartRbrAhmaNadvayavatyatra brAhmaNobhuGga ityasya cAnupapatteH samabhivyAhRtapadArthaM taddezastitvasaMsargitvasya pItaghaTe zayanakartRbrAhmaNeca sattvAt / nApi dvitIyaH samabhivyAhatapadArthanIlasaMsargitvatAdRzabhojanakartRtvasaMsargitvayoH pItaghaTazayanakartRbrAhmaNayorabhAvenoktadoSAprasakAvaNyasya saMsargAvalambipakSasatvasApekSatvena tadasatvopapAdanena sunirAsatvAt teSu na prathamaH nIlAderapi kAlikAdisaMsagaisya pItaghaTAdau stvaat| nApi dvitIyaH kAlikenanIlarUpabatyatra nIloghaTaityatra kAlikasyApi prakRtazAbdayodhaviSayatvAt samabhivyAhRtatattatpadArthaniSThaviSayatAnirUpitazAbdabodhIyasaMsargatvasya vivakSaNeca nirUpitatvasya sAkSAtpraveze sAkSAtsaMsargakalpAdara: syAttatra nIlaghaTe'pi yAvatpadAntargatedamAdyarthaniSThaviSayatAsAkSAnirUpitasaMsargatAvanirUpitatvAnuyogitvAbhAvena sjaatiiyaaprsiddhiH| paramparAsAdhAraNanirUpittatvapravezeca kAlikasyApyuktasthale saMgrahaprasamAt / pItaghaTavatyatra nIlo ghaTa ityatra pItaghaTasaMsargatAyA api nIlaviSayatayA paramparAnirUpitatvAt phalaM bhuGke ityAdI phale bhojanasaMsargitvopapatyartha pratiyogitvAnuyogitvAnyatararUpasyaiva saMsargitvasya pravezyatvAt pItaghaTasyApi yAvatpadArthasaMsargikhApattyA tadanupapattiH syAt / evamatra brAhmaNo brAhmaNAya gAM dadAtItyatra kartRbhUtasaMpradAnIbhUtabrAhmaNayorekatvAnupapattiH samabhivyAhatapadArthadAnAdikriyayA dvayoreva saMbaddhatvAditi cedatra kecit ekavacanopalakSitamekatvamekavacanArthaH / saMbandhazca svaprakRtyarthatAvacchedakavatva.. khaviziSTasaMsargatAnirUpakatvobhayasaMbandhena yatsvAdhikaraNaM tanniSThabhedapratiyogitAnavacchedakatvam khavaiziSTyaM ca khaprayojyazAbdabodhaviSayatvasAmAnAdhikaraNyasvasamAnAdhikaraNapratyayaprayojyatAhazaviSayatAsAmAnAdhikaraNyAnyatarasaMbandhena / tathAcAtra nIlo bhaTa ityatraitaddezasyAdheyatvaM nIlaghaTaniSThameva zAbdabuddhI bhAsate tAdRzAdheyatvaniSTasaMsargatva evaca svasamAnAdhikaraNatralapratyayaprayojyazAbdaviSayatAsAmAnAdhikaraNyaM natu pItaghaTaniSThAdheyatvasaMsargatva iti na tatrAnupapattiH evaM brAhmaNo bhujhe ityAdI bhojananirUpitameva kartRvaM zAbdabodhaviSayo natu zayanakartRtva miti taniSThasaMsagatAyA nasaMgrahaH pratyayArthaniSThakhopAdAne ca kartRvatvena tasyApyAkhyAtArthatayA taniSThasaMsargatAyA api saMgrahaH syAditi pratyayaprayojyazAbdaviSayatAsAmAnAdhikaraNyamupAttam dvitIyAderekatvavAcakatvarakSAyai khaprayojyatyAdisaMsarganivezaH prathamAyA ekatvavAcakatvopapattaye svasamAnAdhikaraNetyAdipravezaH suptavAhmaNe'tra brAhmaNo mujhe ityatra khaghaTitavAkyaghaTakapratyayaprayojyazAbdaviSayatvasya zayanakartRtvepi satvena svaghaTitavAkyaghaTakatvemopAdAne'nupapattiH syAditi svasamAnAdhikaraNatvenopAdAnaM tatvaM ca svaprakRtyarthaniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratAprayojakatvaM brAhmaNo brAhmaNAya gAM dadAtItyatra caturthIsAmAnAdhikaraNyaM na tiGaH prathamAdhatAca na saMpradAnatvasyeti caturthIprathamayonaikatvavAcakatvAnupapattiH saMsargatAnirUpakatvaM ca pratiyogitvAnuyogitvAnyatarAtmakaM vAcyam tidurthabhUtasaMsargapratiyogitvasya dvitIyAdyarthasaMsargAnuyogitvasya caikavacana prakRtyarthe'saMbhavAttathAca sarvatrAnupapattivAraNAya khaprakRtyarthatAvacchedakavakhopAdAnaM naca tAtparyabhramAdijanyazAbdabuddhiviSayavasyAtra brAhmaNobhuGke ityAdAvapi zayanakartRtvAdI saMbhavAdanupapattiritivAcyam / tAtparthabhramAdyanadhInatvasya zAbdabuddhI vizeSaNIyatvAt khaprayojakatAtparyAyasya svaprayojyabodhaviSayatvena viSayatvasya vA vivakSaNIyatvAt atha tattatpazuSu tattadyAgakaraNakhAnAM zAbdayodhaviSayatayA tatrAnupapattiriticenna / yatra rAmabhivyAhRtapadArthe ekasminprakRtyarthasya dvayorvivakSitasaMbandhena saMbaddhAtviM tatraikatva vivakSAyAmekavacanavizi. tvamekatye khaviziSTanirUpakatA viziSTAnyatvasaMbandhena vAcyaM khavaiziSTyaM ca khaprakRtyarthatAvacchedakasAmAnAdhikaraNyakhaviziSTasaMsargatAkatvobhayasaMbandhena saMsargatAyAM svavaiziSTyaM ca pUrvoktasaMbandhena viziSTAnyatvaghaTakavaiziSTyaM ca svasamAnAdhikaraNabhedapratiyogitAvacchedakatva khanirUpitasaMsargatAviziSTasaMsargatAnirUpakatvasAmAnAdhikaraNyobhayasaMbandhena saMsargatAvaiziSTyaM ca
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / svAvacchedakAvacchinnatvasvanirUpakanirUpitatvobhaya saMbandhena tathAca tayAgakaraNapazuniSThaikatve yAgAntarakaraNatvanirUpakatvasabhAnAdhikaraNabhedapratiyogitAvacchedakatve'pi tannirUpitasaMsargatAviziSTasaMsargatAnirUpakatvasya pazcantare yAgAntare ca satvena tatsAmAnAdhikaraNyaviraheNa viziSTAnyatvasaMbhavAdbhavatyekavacanArthatA pazudrayakaraNakayAgakaraNapazuniSThaikatve ca pazcantaraniSTha karaNatvanirUpakatva samAnAdhikaraNabhedapratiyogitAvacchedakatvasya tAdRzasaMsargatAnirUpakayAganirUpitatatpazuniSThakaraNatvasaMsargatAnirUpakatvasAmAnAdhikaraNyasya ca satvena na viziSTAnyatvasaMbhavaH anyatra tu prAguktaiva rItiriti vadanti // paretu vizeSyatAvacchedakatatkoTipraviSTeSu paramparayA'pi prakAratAvacchedakatvasya prakAratAvacchedakatatkoTipraviSTeSu paramparayA'pivizeSyatAvacchedakatvasya ca na vyavahAraiti sAkSAtparamparAvacchedakatvaniSThaM prakAratAvacchedakatvavyAvRttaM vizeSyatvasya vizeSyatAvacchedakatvavyAvRttaM prakAratvasya ca nirUpakatvaM nirUpitatvaM ca vilakSaNameva / ata eva tatra tatra vizeSyatvaprakAratvAmacchedakatvAdInAM paryAptinivezanaM prAmANikAnAM saMgacchate / macAvailakSaNye prakRte ko doSa iti vAcyam / yatra hi rAjadvayasambandhidhanaM gRhItvaikasya rAjJo dAso jigamiSati tatra rAjJo dhanaM gRhIlA jigamiSati dAsa iti prayogo nobhayatra rAjagataikatvavivakSAyAM pramANabhAvamavalambate / nirUpitatvAdyavailakSaNye tatprAmANyaM duruddharaM syAt rAjagataikatle vakSyamANasya svaprakRtiprayojyaviSayatAviziSTatvasya satvAt / khaprakRtiprayojyAyAM rAjaniSTAvacchedakatAyAM prakAratAnirUpitavasyeva mukhyavizeSyatAnirUpitatvasyApi satvena svAbhinnamukhya vizeSyatAvacchedakatAvatvasaMbandhena svaviziSTAyAM rAjatvaniSThanirUpakatva rAjAviziSTakhatvaviziSTadhanaviziSTakarmatvaviziSTagrahaNavizeSyottaratnaviziSTaji 17 gamiSAviziSTadAsaniSTatvarUpasambandhAvacchinnAdheyatvasambandhAvacchinnAvacchedakatAnirUpitanirUpitatvasambandhAvacchinnasambandhilasambandhAvacchinnasvatvaniSThanirUpakatvAbhyAM nirUpitayoradhikaraNatvayoH paryAptaM yadvitvaM tadavacchinnavadvRttibheda pratiyogitAnavacchedakatvasya sattrAt / vailakSaNye ca rAjaniSThAvacchedakatvAbhinnatvasya prakAratAvacchedakatAyAmeva satvena tAdRzaprakAratAvaccheekatAvatvasaMvandhena svaviziSTAbhyAM rAjatvaniSThanirUpakatvadAsa viziSTAzrayatvaviziSTajigamiSAviziSTottaratvaviziSTagamanaviziSTakarmatvaviziSTadhanaciziSTasvatvaniSTanirUpakatvAbhyAM nirUpitayoradhikaraNatvayoH paryAptaM yadvitvaM tadavacchinnavatvasya rAjAntare'pi satvenaikatve tadvRttibhedapratiyogitAvacchedakatvasyaiva satvAt prAmANyaM na prasajyata iti / evaM ca svaprakRtiprayojyaviSayatAviziSTanirUpakatAkAdhikaraNatAvAvacchinnAnuyogitAkaparyApsikasaMkhyAvacchinnavadvRttibhedapratiyogitAnavacchedaka mekatvamekavacanArthaH / nirUpakatAyAM vaiziSTyaM ca svAbhinnamukhyavizeSyatAvatvakhAbhinnamukhya prakAratAvacchedakatAvatvasvAbhinnamukhyaprakAratAvatva svAbhipratAdRza vizeSyatAvacchedakatA vatvAnyatama saMbandhena / mukhyavizeSyatAvattA ca khasAkSAnnirUpakAvacchedakatAvatvasvanirUpitamukhyaprakAratAvatvAnyatarasaMbandhena / avacchedakatAvattA va svasAmAnAdhikaraNyasvAvacchedakasambandhAvacchinnatva svAnavacchedakAnavacchi tratvakhavRttivaitacatuSTayasaMvandhena / mukhyaprakAratAvattA ca svAvacchedakatAtvAvacchinnapratiyogitAkaparyAtyanuyogitAvacchedakarUpavRtatvasvAvacchedakasambandhAvacchinnatvobhayasaMbandhena / khAbhinnamukhyaprakAratAvacchedakatAvattA ca svasAkSAnirUpa katvasvAcaccheyaprakA [tAnirUpitavizeSyakhAnavacchinna lobhayasaMbandhena khaviziSTAvacchedakatAvatvakhAzrayatvAnyatarasaMbandhena / avacchedakatAvattAca pUrvokacatuSTayasambadhena khAzrayatvaM ca khAvacchedakasaMbandhAvacchinna saMbandhitvasambandhAvacchinnavakhAvacchedyaprakAratA nirUpita vizeSyatvAvavchedakAvacchinnatva svaviziSTaviSayatAvavyApakatvaitatritayasaMbandhena / svavaiziSTyaM ca svAvacchedyaviSayatAnirUpitaviSayatvAnavacchimatvasvanirUpitakhaitadubhayasaMbandhena / vyApakatA ca khanirUpitAvacchedakatAvRttitva saMbandhena / vRttitvaM ca khAvacchedakAvacchinatvasvaviziSTavizeSyatAnirUpitaprakAratAvacchedakasambandhAvacchinnasaMbandhitvasaMbandhAvacchinnatvobhayasaMvandhena / svavaiziSTyaM ca khatAdAmyakhAvacchedyatvAnyatarasaMbandhenasvAzrayatvakhAnavaccheda kAnavacchinnakha vRttitvaitatritayasaMbandhena / svAvacchedakAvacchinnalaM lAbhAvavadavacchedakatvAnirUpitavarUpaM grAhyam / abhAvapratiyogitAvacchedakasaMbandhazca svanirUpitAvacchedakatAvatvamvAvacchedhaprakAratAnirUpita vizeSyatAvatvAnyatarAtmakaH / avacchedakatAvattravizeSyatAvatve svasAmAnAdhikaraNyAdicatuSTayeSu yasya yasyopAdeyatvaM tairmAye svAdhyavaniyAmakatritayasambandhaghaTakavizeSyatAvacchedakAvacchinnatvamapyuktarUpameva svAbhinnamukhya prakAratAvayaM ca svanirUpitAvacchedakatAvatvakhAzrayatvAnyatarasaMmbadhena / khAzrayatvaM ca khAvacchedakasaMbandhAvacchinna saMbandhitvasaMbandhAvacchinatvasvanirUpitavizeSyatAvalobhayasaMbandhena avacchedakatAvalavizeSyatAvatve ca sAmAnAdhikaraNyAdibhiH saMvandhairbrAhye / svAbhinnavizeSyatAvacchedakatAvatyaM ca svaviziSTAvacchedakatAvatvasvAzrayatvAnyatarasaMmbandhena / vaiziSTayAvacchedakatAvatve pUrvoktasaMbadhairmAye / khAzrayatvacca svAvacchedakasaMvandhAvacchinnasaMbandhivasaMbandhAvacchinnatvasvanirUpitasvAvacchedya prakAratAnirUpitavizeSyatvAvacchedyaviSayatAvacchedakAvacchinnatvaskhanirUpitamukhya prakAratAvadavacchekatAkakhakha viziSTaviSayatAvavyApakatvaitaccatuSTayasaMbandhena / mukhyaprakAratAvatvaM ca pUrvoktasaMbandhairbodhyam / ca svavaiziSTayaM ca svanirUpitatvakhAvacchedya vizeSyatAnirUpitaviSayatAbhinnatvasvanirUpitamukhyaprakAra tAvadanyatvaitatritayasaMbandhena / prakAratAvatA ca khatAdAtmyasvanirUpitAcacchedakasAtAdAtmyAnyatarasaMbandhena / vyApakatA ca khavRttilakhanirU3 vyutpa0
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH / pitAvacchedakatAvRttilAnyatarasaMbandhena / vRttivaM ca pUrvavadevaprAyam / vizeSyatAvacchedakAvacchinnakhaM svAbhAvavadavacchedakalAnirUpitavarUpaM grAhyam / abhAvapratiyogitAca svanirUpitAvacchedakatAvakhakhAvacchedyanirUpitaviSayatAvatvAnyatarasaMbandhena graahyaa| atra svaviziSTanirUpakatAkAdhikAraNatAvadRttitva vivakSaNe prAyaza ekatvamAnasya khaviziSTaprakRtyarthatAvacchedakaniSThanirUpakatAkAdhikaraNatAvadvRttibhedapratiyogitAvacchedakalameva syAditi tAdRzAdhikaraNatAkhAvacchinnaparyAptikasaMkhyAvacchinnavadRttilaparyantAnudhAvanam / svAbhinnamukhya vizeSyatAvakhasaMbandhazca mukhyavizeSyagataikatvasyaikavacanArthatAsampatyarthamupAttaH / ta. thAhi yatraiko vidvAn parathAvidvAn brAhmaNo mujhe kSatriyazca vidvAn bhute brAhmaNazca vidvAnanyazzete tatrAtra vidvAn brAhmaNo bhuGga iti tAzabrAhmaNagataikatvavivakSAyAM prayogo jAyate / tatra mukhya vizeSyatAviziSTAnirUpakatAbrAhmaNatvaniSTAvidyAvatvaniSThA ca tattadasAdhAraNadharmAvacchinnA etaddezAdhikaraNakabhojanakartRtvatvAvacchinnA ca AdyayoH khasAkSAnirUpakAvacchedakatAvattvasya antyAyAM svanirUpitamukhyaprakAratAvattvasya ca sattvAditi tannirUpitAdhikaraNatAkUTavaracamekatyAzrayIbhUtabrAhANa eva zayanakarturvidyAvatvabrAhmaNatvayoHsatvepitAdRzabhojanakartRtvavirahAt kSatriye brAhmaNatvasyAviduSi vidyAvatvasya ca virahAditi taniSThabhedapratiyogitAnavacchedakatvaM tadekatve'stIti tasyaikavacanArthatAsampattiH / atra ghaTostItyAdau ghaTatvaniniravacchinnAvacchedakatAvatvasya paTatvaniSTaniravacchinnanirUpakatAyAmapi satve niruktAdhikaraNatAkUTavatvasyAprasiyA ekavacanArthatAnupapattiH syAditi tadvAraNAyAvacchedakatAvatvaghaTakasambandheSu khasAmAnAdhikaraNyasya tadbhUTAnuyogikasamavAyAvacchinnA. yA etadghaTAnuyogikasamavAyAvacchinnAyAzca ghaTatvaniSThanirUpakatAyA ghaTatvaniSThAvacchedakatAviziSTatve tathaivAnupapattiH syAditi __ svAvacchedakasambandhAvacchinnatvasya tadrUpaghaTatvobhayatvAvacchinnAyA etadrUpaghaTatvobhayatvAvacchinnAyAzca nirUpakatAyA ghaTakhaniSThAvacchedakatAviziSTatve tathaivAnupapattissyAditi khAnavacchedakAnavacchinnatvasya copAdAnam / Rddhasyaujakhino rAjJaH puruSo nAsti vezmanItyAdau RddhaujasvirAjaskhatvavadetadvRttipuruSaniSThabhedapratiyogitAnavacchedakatvenaikatvasya zAbdamatau bhAsamAnatvena tAzAnavacchedakatvaghaTakakhatvaniSTanirUpakatAyAM rAjJaRddhatvaujakhitvAbhyAmevAvacchedakatayA tAdRzAvacchedakatAkanirUpakatAmAvaghaTitaniruktAnavacchedakallavadekave lAghavAcchakye ekavacanasya zaktipratipattyarthaM niruktaparicAyakakoTaukhAnavacchedakAnavacchinnalasambandhena khavRttitvasyopAdAnaM nahi tadanupAdAne kApyApattiranupapattirvA / naca kathaM na tanna zaktipratipattiritivAcyaM tatraikaikadharmAvacchinnAvacchedakatAkanirUpakhasyApyuktAvacchedakatAviziSTatayA tAvanirUpakavaghaTitoktAnavacchedakaloparAgeNa gu. rukhAdazakyaevaikatve zaktiprahaprasaGgA ttadupAdAne ca dharmatrayAvacchinnAvacchedakatAkanirUpakatAmAtrasyAvacchedakatA viziSTatvena tanmAtraghaTitAnavacchedakatvavadekala eva zaktiprahasambhavAt / khAnavacchedakAnavacchinnalaM ca tatra khanirUpakatAvacchedakatAvizisanyAvacchedakalAnirUpitavaM viziSTAnyalaM ca sAmAnAdhikaraNyAdibhiH tena prameyasyedamastIlyAdau khAnavacchedakAprasiddhAvapi na kSatiHnaca mukhyavizeSyatAnirUpitAyAstAdRzakhalaniSThAvacchedakasAyAstAdRzaskhalaniSThanirUpakatAnavacchedakapuruSalaniSThAvacche. bhavanAnimapitavaM vizeSyatAdvArakamastItyanupapattiritivAcyam / nahi rAjavaniSThAvacchedakalaM rAjAvacchinnatvena puruSakhAvacchinnatvena ca vyavahiyata itiparamparayApyavacchinnakhavyavahAro'vacchedakakoTisanniviSTadhamaireva vAcyo natvavacchedyakoTipraviSTairudAsI. nairvA / vizeSaNaM hi vizeSyasya paricAyaka nirUpakaM vizeSyaMca pariceyaM nirUpyamityucyata iti vizeSaNaniSThAvacchedakatAnirUpikaivanirUpakaniSThatvAdvizeSyaniSThA ca nirUpitanirUpyaniSThalAdavacchinnatvaM cAvacchadekatAnirUpitakhamiti rAjalaniSThAvacchedakatAyA na rAjAvacchinnatvaM nApi puruSalAvacchinnatvaM sAkSAtparamparAsAdhAraNAvacchedakatAnirUpitalasyApyuktayuktarvilakSaNalAditi vastugatiH tathAca noktaanuppttiH| athavA khAnavacchedakAnavacchinnakha parasparanirUpyanirUpakabhAve'pisvanirUpitAvacchedakatAviziSTAnyAvacchedakatAvadanyakhaM vAcyam avacchedakatAvattAcakhAvacchedyaprakAratAnirUpitavizeSyatvAvacchedyatvasaMbandhena / idaM cAvacchedyatvaM saakssaatprmpraasaadhaarnnm|prmpryaac tadanacchedyaprakAratAnirUpitavizeSyatvAvaccheyaprakAratAnirUpitavizeSyatvAvacchedyatvenaiva khIkriyataiti puruSalaniSTAvacchedaka khAvaccheyaprakAratAnirUpitavizeSyalAvacchedyalaM khalaniSTAvacchedakatAyAM paramparayApi nAstItina kApi ksstiH| svanirUpitamukhyapra. kAratAvalopAdAnaJca bhojanakartRtvaniSThanirUpakatAsaMgrahAya, tadasaMgrahe zayanakartRbrAhmaNe'pi tAdRzanirUpakatAkAdhikaraNatAkUTasya satvena tAdRzabhedapratiyogitAnavacchedakatvasyaikatve'sambhavaH syAtAsvAvacchedakarsabandhAvacchinnalaM ca ekalAzrayAnanuyogikasaMbandhAvacchinnatAzakartRkhaniSThanirUpakatAvAraNAyopAdeyam / adhikavArakaparyAptinivezanaM ca dvikhAdyavacchinnatAzakartRtvaniSThanirUpakatAvAraNAya / nyUnavArakaM ca taduktayuktyA zaktimahapratipattyartham / phalaM bhukta caitra ityAdau khasamAnAdhikaraNAnnavRttilasambadhenaphalaviziSTakarmalaviziSTabhojanaviziSTakRti niSThanirUpakalavAraNAyava nirUpitAvacchedakatAviziSTAnyAvacchedakalAnirUpitatvarUpameva tadavacchedakAvacchinnakhamupAdeyam / svAbhimamukhyaprakAratAnirUpakAvacchedakatAvatvaM ca prakAratAvacchedakagataikakhasyaikavacanArthatAsampatyarthe / tAdRzaprakAratAkalaM ca sAkSAtparaMparAsAdhAraNaM, tenedaM rAjJa ityAdisAkSAtprakAravizeSaNagataikatvasyeva caitraH phalamatrabhu brAkSaNo brAhmaNAya gAM dadAtItyAdau paramparAmukhyaprakAravizeSaNaphalabrAhmaNAdigataikatvasyApyekavacanArthopapattiH / tathAhi khapra.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / . kRtiprayojyAmukhyaprakAratAnirUpitAvacchedakatA yathA rAjakhAvacchinnanirUpitatvasaMbandhAvacchinnA tathAdheyalasaMbandhAvacchinnaphalatvAvacchinnA khaniSTanirUpakatAnirUpitatvasaMbandhAvacchinnabrAhmaNatvAvacchinnAca yathAca rAjakhAvacchinnAvacchedakatAviziSTA kharUpasaMbandhAvacchinnarAjakhaniSThA idamarthaviziSTasvatvaniSThAnirUpitatvasaMvandhAvacchinnA tathA phalatvAvacchinnAvacchedakatA viziSTA samavAyAvacchinnA phalatvaniSThA caitraviziSTakRti viziSTataddezAdhikaraNakabhojanaviziSTakarmalaniSThAdheyatvasambandhAvacchinnasaMbandhitvasaMbandhAvacchinnA ca / evaM brAhmaNatvAvacchinnAvacchedakatA viziSTA brAhmaNatvaniSTA brAhmaNa viziSTakRti viziSTagokarmakadAnavizipraskhala viziSTanirUpitatvaniSThoktanirUpitatvasaMbandhAvacchinnasaMbandhitvAvacchinnA ca nirUpakatA bhavatIti tattanirUpitAdhikaraNatAkUTavatvaM vivakSitaikatvAzrayeSu rAjavizeSaphalavizeSabrAhmaNavizeSeSveveti tattaniSTabhedapratiyogitAnavacchedakatvaM tattadekatve vartata iti tatsaMgrahaH / atra khaviziSTAvacchedakatAvattvopAdAnaM rAjatvAdiniThanirUpakatAsaMgrahArthaM tadasaMgrahe idamarthasya rAjatadanyobhayakhAmikatva idamaviziSTakhalaniSThanirUpakatAkAdhikaraNatvasya rAjabhinne'pi sattvenaikatvasya tAdRzabhedapratiyogitAnabacchedakatvAnupapattiH syAt ! vizeSaNaniSTAvacchedatvamAtrasya nirUpakatve svanirUpakatvenaivAvacchedakatvamupAdeyamitarathA niruktobhayasaMbandhena svaviziSTatvena, tena phalaniSThAvacchedakatAnirUpitakarmatvaniSThAvacchedakatAviziSTanirUpakatAkAdhikaraNatvasya phale virahe'pi na ksstiH| 'avacchedakatAvakhaniyAmakasaMbandhAnAmupAdAne prayojanaM prAgvadeva draSTavyaM / khAzrayalopAdAnaM ca tAdRzaskhalAdiniSThanirUpakatA. saMgrahArtha, tadasaMgrahe rAjatlAdiniSThanirUpakatAkAdhikaraNavasya vivakSitaikatvAnAzrayeSu rAjAdiSu satvenaikalasya tAdRzAnavacchedakalAnupapattiH syAt / khAzrayalaniyAmakasaMbandheSu prathamasyAnupAdAna AzrayatvAdisaMbandhAvacchinnakhalAdiniSThanirUpakatAyA api khAzrayatvena tanirUpitAdhikaraNatAghaTitakUTavalasyApyekalAzraye'pyasalaM syAt, khAvacchedakasaMbandhAvacchinnavasva nirUpitaviSayalAvacchedakasaMbandhAvacchinnatvAdyupAdAne'pi tadeva syAditi tadupAdeyaM / naca tAdRzakhakhasya nirUpakatayA tAdRzakarmakhasyAzrayatayA rAjaphalAdAvekavaghaTakatvena bhAsamAnalAt kathaM tattaniSThanirUpakatAyAmuktasaMbandhikhasaMbandhAvacchinnakhamiti pAcyaM nirUpitatvasaMbandhAvacchinnasaMbandhitvasya nirUpakatAtmakatvAdAdheyalasaMbandhAvacchinnasaMbandhikhasya cAdhayatArUpakhAt tAzasaMbandhitvaniSThAyAH kAlikAdighaTitAnyataralAdhavacchinnasaMsargatAyA avAraNIyatvena tAzasaMbandhikhalAvacchinnalasya saMsargatAyAmanupAdeyalAt / anyatarakhAnavacchinnatAdRzasaMsargatAkanirUpakatAyA api saMgRhItatvena tannirUpitAdhikaraNatAghaTitakUTasyaikalAnAzraye birahAt viruddhobhayasaMbandhaniSThobhayakhAvacchinnAnirUpakatAnirUpitasarsagatA nAstyeveti tadvAraNAyApi hi tasya nopAdeyatvam / parvate vahiM jAnAti caitra ityAdau vahiniSThAvacchedakatAviziSTatvasya caitraviziSTAzrayatvaviziSTajJAnani chAvacchedakatAnirUpitAdheyatvasaMbandhAvacchinnasaMbandhikhAvacchinnavizeSyala niSThanirUpakatve vAraNAya dvitIyasaMbandhopAdAnam / caitraH phalaM mujhe ityAdI maitrakartRkabhojanakarmalaniSThanirUpakatve phalaniSThAvacchedakatAviziSTatvavAraNAya tRtIyasaMbandhopAdAnam / tathAsati svaviziSTacaitraniSThaviSayatve nirukta nirUpakalAbhAvATyApakalAsaMbhavAnna viziSTalasaMbhavaH khavaiziSTyaniyAmakasaMbandheSu prathamasyAnupAdAne caitrakartRkabhojanakarmalaniSTanirUpakalasyAsaMgrahaH syAt / kamalaniSThAvacchedakatAtmaka viSayatAyA api khanirUpitalAttatra niruktanirUpakavasyAsakhAttadupAdAne ca tasyAH svaviziSTatva virahAnAsaMgrahaH / dvitIyasyAnupAdAne tAdRzanirUpakatAmAtrasyAsaMgrahaH smAditi tadupAdAnam / naca vizeSyatvaprakAratvAvacchedakalAdinirUpitAyAstattadavacchedyavizeSyatAnirUpitaviSayavAnavacchinnAyA avacchedakatAyA api svaviziSTakhAttatsamAnAdhikaraNanirUpakatAvacchedakatAyA niruktasaMbandhivasaMbandhAnavacchinnatayA vyApakalAsaMbhavAnniruktanirUpakalAsaMgrahastadavastha iti vAcyam niruktAvacchedakatAyA niruktaviSayatAnirUpakalasyaivAnupadaM vyavasthApitatvAt / paraMparAnirUpitalamapihi nirUpitanirUpita evAbhyupeyate natu nirUpitanirUpake'pi / yadi ca parasparanirUpyanirUpakabhAvastadA svatAdAtmyakhAvacchedyakhAnyatarasaMbandhena svanirUpitaviSayatAviziSTavizeSyalAvacchedakatAvadanyakhaghaTitatritayasaMbandhena vaiziSTyamupAdeyaM tathAca noktadoSasaMbhavaH / yadvA khavRttilaghaTitobhayasaMbandhena vaiziSTaya vAcyam / vRttilaM ca khAvacchedyakhakhatAdAtmyAnyatarasaMbandhena khaviziSTavizeSyatAnirUpitaprakAratAvacchedakatAvatvasaMbandhena / avacchedakatAvattAca svatAdAtmyasvAvacchedyakhAnyatarasaMbandhena tathAca caitratvAdiniSThadharmitAvacchedakatAyAH svanirUpitatvepi khAbacchedyavizeSyatvAprasiddhyA niruktasaMbandhena tasya phalaniSThAvacchedakatve vRttivAbhAvAt / brAhmaNAya gAM dadAtItyatra khala ekatra dvayaMrItyA bhAsamAnabrAhmaNanirUpitalagovRttitvadvayamadhye brAhmaNaniSThAvacchedakatvasya khapadArthatve govRttitvaniSThAvacchedakatAyA goniSTAvacchedakatAyAH svapadArthatve brAhmaNanirUpitalaniSThAvacchedakatAyAzca na svaviziSTatvasaMbhavaH khakhaniSThAvacchedakatAdvArA khanirUpitalasaravepi khasmintAdRzAvacchedakatAvatyaviraheNa vRttitvavirahAt vRttilaniSTavizeSyatAnirUpitagoniSTaprakAratAnirUpitalasya paraMparayApi brAhmaNaniSThAvacchedakatAyAmasaMbhavAt svanirUpitaviSayalatAzaprakAratAnirUpitaviSayatvayoravacchedyAvacchedakabhAvena nirUpyanirUpakabhAvAbhAvAt caitraniSTavizeSyatvakRtiniSTaprakAraladAnaniSTAvacchedakalAdInAM brAhmaNagavAdiniSThAvacchedakalanirUpitavasyeva tAdRzAvacchedakakhayosteSAmapi vRttilAt caitraniSThavize
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 vyutpttivaadH| SyatAnirUpitaprakAratAnirUpitAvacchedakatAyAstAdAtmyasya khAvacchedyakRtyAdi niSThavizeSyatAnirUpitaprakAratAnirUpitAvacchedakatAyA avacchedyatvasya ca satvAt kRtyAdau paraMparayA brAhmaNagavAdivizeSitasya dAnAdeH prakAralAt / khanirUpitAbacchedakatA. vRttilaniyAmakasaMbandhayorAvasyAnupAdAne caitro'tra phalaM bhute maitro'namilyatra phalaniSThAvacchedakatAviziSTatvasya samavAyasaMbandhAvacchinnasaMbandhitvasaMbandhAvacchinnamaitraniSThAvacchedakatAnirUpikAyAM maitraviziSTakRtiviziSTabhojana viziSTakarmatvaniSThanirUpakatAyAmapi satvaM syAditi sa upaadeyH| dvitIyasyAnupAdAne svasamAnAdhikaraNamaitravRttitvasaMyandhAvacchinnacaitraniSThAvacchedakatAkatAdRzakarmatvaniSThanirUpakatvasyApi saMgrahaH syAditi sopyupaadeyH| taddhaTakakhavaiziSTyaniyAmakasaMbandheSu prathamasthAnupAdAne maitrakRtinakArakacaitravizeSyakajJAnIyacaitravizeSyatvasyApi viziSTatvaM syAditi tadupAttam / caitraniSTavizeSyatve svavaiziSTyasaMpattaye khatAdAtmyasya kRtyAdiniSThavizeSyatve tatsaMpattayeca khAvacchedyatvasyaca khAzrayatvaniyAmakatayApravezaHmaitrakRtIyasaMbandhavizeSeNakRtiviziSTacaitrasya vizeSyatve kRtiniSThaprakAratAnirUpitacaitratvamAtrAvacchinnavizeSyatAyAH khavaiziSTyavAraNAya phala bhujAnacaitro maitrIyasaMbandhavizeSeNa kRtimAnityatrapAratantrIyakartRniSThaprakAratAnirUpitaphalabhojanakartRcaitratvobhayadharmAvacchinnavizeSyatAvAraNAya ca khavRttitvakhAnavacchedakAnavacchinnatvayoH pravezaH kAryaH / khAtantrIyaprakAratAnirUpitavizeSyatAmAdAya doSaH khAnavacchedakAnavacchinnatvasaMvandhAnupAdAne mRgyaH / yatra caitraH phalamekamannaM ca bhuGkte tatrAnakarmakabhojanakRtisaMbandhitvaviziSTacaitra viziSTakRtiviziSTabhojana viziSTakarmatvaniSThanirUpakatAyAkSetraviziSTakRtiviziSTabhojanaviziSTAnuvRttitvaviziSTakarmatvaniSThanirUpakatAyAzca vAraNAyAvacchedakAvacchinnatvasya svaabhaavvdvcchedktvaaniruupitttvruuptoktaa| pratiyogitAvacchedakasaMvandhayorAyaH caitratvakRtitvAdiniSThAvacchedakatAsaMgrahArthaH dvitIyazca caitrakRtyAdiniSTAvacchedakatvasaMgrahArthaH / etena na yatra yasya vizeSaNatvaM tattaniSTAyacchedakatAkatattaniSThanirUpakatvAvacchedakatvAderapi vAraNam / .. atra ca vedAH pramANamityatra pramANatvaekatvAnvayepi na kSatiH tAdRzaikatve svaprakRtiprayojyapramANatvaniSThAvacchedakatAviziSTatvasya satvAt / pUrvakalpe tu prakRtyarthatAvacchedake tasmin prakRtyarthatAbacchedakavatvavirahAt prakRtyarthatAvacchedakatatvAvacchedakasAdhAraNaprakRtyarthatAvacchedakatvavivakSaNe prakRtyarthepi niruktasAjAtyasya satvena tatra prakRtyarthatAvacchedakagataikatvavadbhedasya satvAt / evaM prakRtyarthatAvacchedakepi niruktaprakRtyarthatAvacchedakavatvasya samabhinyAhRtapadArthasaMsargitvasyaca satvena tatra prakRtyarthagataikatvavadbhedasya satvAt tAdRzaikatve tAdRzAnavacchedakatvasya prAyazo na bahusthaleSu saMbhavaH / atha yatra padArthAnAM vizeSye vizeSaNamitirItyA zAbdabuddhau bhAnaM tatra kA gatiH viziSTasya tatrAbhAsamAnatvena tattatpadArthaniSTaviSayatAnAM nirUpyanirUpakabhAvAbhAvAditicenna viziSTasyAviSayatvena viziSTasaMsargiNaH sajAtIyadvitIyarAhityasyAvivakSitatayA tattatpadArthaniSTaviSayatAnAM nirUpyanirUpakabhAvAbhAvepi kSativirahAt / prakRtyarthasya yatra vizeSaNatvaM taniSThaviSayatAprakRtyarthaniSThaviSayatanyozca nirUpyanirUpakabhAvasatvAt tAvanmAtrasaMsargitvoparAgeNa sajAtIyadvitIyarAhityAsambhave tAdRzasthale na bhavalevaikatvasya vivakSitatvamiti tu vibhAvanIyam / bhedapratiyogitAvacchedakatAca prakAratAvacchedakasaMbandhAvacchinnA grAhyA natu paryAptisaMbandhAvacchinA tenavrIhitvagataikatvasya sthAzrayavrIhitvasaMbandhena brIhipadArthe'nvayapakSe'pi tasya na tAdRzAnavacchedakatvAnupapattiH / naca brIhAvevatAdRzanirUpakatAkAdhikaraNakhasatvena tadvRttibhedapratiyogitAnirUpitaniruktasaMbandhAvacchinnAvacchedakatvAprasiddhiriti vAcyam prakAratAvacchedakasaMbandhAvacchinnAvacchedakatvIyakharUpasaMbandhAvacchinnatAdRzAvacchedakatvAbhAvasyavivakSitatvAt / naca prakAratAyAH kena rUpeNa praveza iti vAcyaM svaprakRtiprayojyaviSayatAviziSTaprakAratAvacchedakatvasyaikavacanArthatve niruktaparyanuyogAsaMbhavAt / vaiziSTayaM ca prAguktAnya. tamasaMbandhena svaviziSTanirUpakatAkAdhikaraNatAparyAptisaMkhyAvacchinnavaduttibhedapratiyogitAnirUpitAvacchedakatAvadanyatvasaMbandhena ! avacchedakatAvattA ca khAvacchedakasaMbandhAvacchinnatvakhasAmAnAdhikaraNyobhayasaMbandhena / yatvatattvayoH zabdAnugamasthale upAdeyatve yena saMbandhena yadekavacanArthasya zAbdabuddhau prakAratvaM tatsaMbandhAvacchinnAvacchedakatvIyakharUpasaMbandhAvacchinnapratiyogitAkanirutAvacchedakatvAbhAtravatvasaMbandhena khaprakRtiprayojyaviSayatAviziSTaikatvaM hi tadekavacanArtha ityapi vaktuM zakyam / tRtIyasaMbandhAnupAdAne pANDudArA mAdrIyana mAdrIpadArthasya vidheyatve tadgataikatvasya tAdRzabhedapratiyogitAnavacchedakatvaM na syAditi sa upAttaH tathAsati pANDadAratvAvacchinnatAdAtmyasaMbandhAvacchinnasaMbandhilasaMbandhAvacchinnAnirUpakatA mAdrItvaniSThA ca nirUpakatAkhaviziSTA bhavatIti tadubhayanirUpitAdhikaraNatAbatvaM madrajAyAM pANDupanyAmeva vartata iti tAdRzaikatyasya taadRshaanvcchedklsmpttiH| tAdRzanirUpakatAdvayasaMgrahArtha saMbandhadvayopAdAna miti draSTavyam / caturthasya copAdAnaM rAjJaH puruSo'trAstItyAdau rAjanichaikatvasya tAdRzAnavacchedakatvasaMpattyartha saMbandhaprayojanaM prAguktarIyAnusaMdheyam / saMbandhAnAmanyatamatvenopAdAnamavidhAya svatAdAtmyApanamukhyavizeSyatAvatvAdipratyekasaMbandhena vaiziSTayamavidhAya vyutpatticatuSTayaM vAcyamiti vA prakAra AdaraNIyaH / atha pazunA rudra yajetelyatra kA gatiH iSTasAdhanIbhUtayAgakara gatvapazulAdhikaraNatvayostattadekatvAnAzrayeSu tattatpazuSvapi satvena pazuniSTaikatvamAtrasya tAdRzAnavacchedakatvAsaMbhavAditi ceducyate / yatrakasmin samabhivyAhatapadArtha prakRtyarthayoH saMbandhavyAvRttaya ekatvaM vivakSitaM
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAloka vyAkhyAsahitaH / tatra svAzrayatvasaMbandhaghaTakasaMbandheSu prAguktAtkiMcidadhikamupAdeyaM yathA svatAdAtmyApannamukhyapra kA ratAvacchedakatAvatvaghaTakasvAzrayatvaniyAmakasaMbandheSu khAvacchedyaprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakAvacchinnatvasthale tAdRzavizeSyatAvatvaM taniyAmakasaMbandhazca svAvacchedakAvacchinatvasvaviziSTAvacchedakatA katvadvayam / vaiziSTyaM ca svAvacchedyaprakA ratAvacchedakasaMbandhAvacchinna saMbandhitva saMbandhAvacchinnatvasvAvacchedyaprakAratAnirUpitavizeSyatAsamAnAdhikaraNobhayAvRttidharmAvacchinnatvobhayasaMbandhena / svaviziSTaviSayatAtvavyApakatvaghaTakasaMbandhatayA ca svAvacchedyaprakAratA nirUpitavizeSyatvAvacchedyaprakAratAnirUpita vizeSyatvA navacchinnatvamapyupAdeyaM tathA sati svasamAnAdhikaraNabhedapratiyogitAnavacchedakatva saMbandhena niruktanirUpakatAkAdhikaraNatAtvavyApyAnuyogitAkaparyAptikasaMkhyAvacchinnaviziSaikatvasyaikavacanArthatve bhavatyeva pazunA yajetetyAdisthalIyaikatvasya saMgrahaH / tathAhi pazutvAdhikaraNatveSTasAdhanIbhUtatadyAgakaraNatvAdhikaraNatvadvayatvAvacchinnAnuyogitAyA niruktanirUpakatAkAdhikaraNatAtvavyApyatayA tatrirUpakaparyAptipratiyogitAdRzAdhikaraNatAgatadvitvAvacchinnaviziSTatvaM tatsadekarave vartate / yAgasya pazudvayakaraNakatve ca tadyAgakaraNapazuniSThaikatvayorekasyApi na tAdRza saMkhyAvacchinnaviziSTatvasya saMbhavaH / cAlanInyAyena tattadekatvavadbhedasya pazutvAdhikaraNatvatadyAgakaraNatvAdhikaraNatvadvayasamAnAdhikaraNatvAt / pazutvAdhikaraNatvatadyAgakaraNatvAdhikaraNatvatadvyaktitvAdhikaraNatvagatantritvAvacchinnAnuyogitAyAzca tAdRzAdhikaraNatAtvAvyApyatvAt / niruktanirUpakatA kA dhikaraNatAtvAvacchinnapraveze tattadyAgakaraNatvAdhikaraNatvaghaTitakUTatvasyaiva tAdRzasaMkhyAtvena tadavacchinnavatvasyaikatvAzraye kutrApi na saMbhava iti tatparityajya vyApyatvopAdAnaM, tAdRzasaMkhyAvacchinnasamAnAdhikaraNabhedapratiyogitA navacchedakatvaM vaikatve na saMbhavati tattadekatvAnAzraye'pi tAdRzasaMkhyAvacchinnavatvasma satvAditi tAdRzasaMkhyAvacchinnaviziSTatvamupAttam, tattavyaktitvAvacchinnAvacchedakatAkanirUpakatvasaMgrahAya tAdRzavizeSyatAvacchedakAvacchinatvaM vihAya tAdRzavizeSyatAvatvamupAttaM tAdRzAvacchedakatAsamAnAdhikaraNaviSayatve vyabhicAravAraNAya svaviziSTaviSayatAtkhavyApakatvaghaMTakavaiziSTyaniyAmakatayA caturthaM saMbandhasya nivezaH kRtaH itthameva cAnyatrApyUhanIyaH / 21 atha ghaTosstItyatraitaddeza vRttitvAdhikaraNatvaghadatvAdhikaraNatvasamudAyatvAvacchinnavadvRttibhedapratiyogitAvacchedakatvAbhAvapratiyogitAvacchedakatvasya lAghavenaitaddezatruttighaTavRttibhedapratiyogitAvacchedakatAtva evaM kalpanIyatayA niruktAvacchedakatA tvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvAprasiddhiH / niruktAdhikaraNatvasyopalakSaNatve ghaTadvayavatyapi atra ghaTostIti prayogApattiriti cainna niruktasaMkhyAvRttyubhayAvRttidharmaviziSTAvacchinnavadvRttibhedapratiyogitAvacchedakatvAbhAvapraveze doSAbhAvAt niruktAdhikaraNatvasyopalakSaNatve'pi tAdRzAvacchedakatvAbhAvakUTasya pravezyatvenAdoSAca / atha svarUpato vrIhtvijAtAvekasvAmvayapakSe kathaM nihakavyutpattisaGgatiH saMpatyavacchinnatrI hitvAvacchinnasamavAyasaMbandhAvacchinnAdheyatva saMbandhAvacchinnanirUpakatAkAdhikaraNatvasyaiva tathAvidhatvena tasya satvadravyatvAdAvapi satvAttatra zrIhitvagataikatvasyAbhAvAt vrIhitvaniSThAyA niravacchinnadharmitAvacchedakatAyAzca svaviziSTAvacchedakatAvatvasaMbandhasyAprasiddhatvAditicet, atra kecit / svAzrayapratiyogikakhAvacchedaka saMbandhAvacchinnasaMbandhitvasaMbandhAvacchinatvasya saMbandhatayA pravezyatvAt / svAbhinnaniravacchinnAvacchedakatAsamAnAdhikaraNobhayAvRttidharmAvacchi natvasyApi tAdAtmyasaMbandhAvacchinnatvavizeSitasya saMbandhatayA vA pravezyatvAt, vrIhitvapratiyogikasamavAya saMbandhAvacchinnasaMbandhitvasaMbandhAvacchinnanirUpakatAkAdhikaraNatvaM niruktobhayAvRttidharmAvacchinnAdhikaraNatvaM vA trIhitva eva hi vartate na sattvAdAviti na doSa iti vadanti / anyetu jAtyaikatvabhAnopagamapakSe yadyekatvamAtramekavacanArthaH tadA zrIhAvekaravatvenaikatvabhAnopagamAt ko vizeSa: arthata lAbhasyobhayatrApi tulyatvAt / naca mAstu vizeSastadabhAve hyavasitArthatAtparyakAzeSapadaghaTitaprayogaprAmANyopapattimAtrAya tasya svIkaraNIyatayAsnyatra sajAtIyadvitIyarAhityabhAne'pi prakRtyarthaM evaikatvasAmAnyasya prakRte tadarthe bhAnaprasaGgaH vinigamakAbhAvAtathAsati yatvityAdigranthasandarbhavirodhaH / yadi ca saMpannavrIhivRttivrIhityaniSTabhedapratiyogitA navacchedakaM svAzrayavrIhitvavavasaMbandhena sampannatrIhiniSTha bhedapratiyogitAnavacchedakaM vaikatvaM niruktasthale bhAsateM tathAca sAmAnyato gRhItAyAH rAjAtIyaniSThabhedapratiyogitA navacchedakatva ekavacanaza keranugrahaH saevaca binigamaka ityucyate tadApi tadvivakSAyAH prayojanapratilambhAbhAvena svavRttyaikatvatvAvacchinnavatvasaMbandhenaikatvAnvaye'pi nirutazaktyanugrahasaMbhavena va vinigamanAvirahastadavastraH / naca lAghavaM vinigamakamiti vAcyam svAzrayazAbdatvAvacchinnakAryatAnirUpitakaraNatva saMbandhenaikatvAnvayApekSayA niruktasaMbandhenaikatvAnvaya evaM lAghavasadbhAvena pramANamityatra tathApi tAdRzAnvayAnupapatteriti jAtAvekatvabhAnasya vijAtIye samabhivyAhatapadArthasaMsargavyAvRttibuddhiH prayojanaM vAcyam / tathAca saMpanno vrIhiriti vAkyaM tatra prAmANikamiSyate yatra brIhitvarUpaikajAtyavacchinnasya saMpattiH / yatra tu nAnAjAtyavacchinnasyaiva sA tatra saMpanaM sasyamityeva / evaM saMyogena bhUtale bahughaTasatvadazAyAmatra ghaTostIti prayogastatraiva na yatra ghaTavijAtIyapaTAdInAM satvaM / paTAdisatve tAdRzaprayogazcetprAmANikaH sarvatIrtheSvayaM vidhiH mahaM saMmArSTi ityAdivadagatyA'vivakSitasaMkhyAkavacanaghaTita evAbhyupeyaH / evaM ca jAtAvekatvabhAnasthale prakRtyarthatAvacchedake'mvayapakSe svaviziSThAvacchedakatAvattva saMbandhasthAne svAzrayavadanyatvaniSThatva saMbandhaM svAzrayavatvaniyAmakasaMbandheSu svaviziSTAvacche
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ " vyutpattivAdaH / dakatvAnirUpitatvasaMbandhaM va nivezya vyutpattyantaraM svIkaraNIyam / svAzrayavattAca svabhinnatvasvasAmAnAdhikaraNyobhayasaMvandhena / prakRtyarthaM evAnvayapakSe ca svaviziSTAvacchedakatAvatvasaMsargAghaTitavyutpattyantaraM vAcyam / vyutpattibhedazcaitAdRzasthale na doSAya ekazabdazaktivicAre zaktivAde bhaTTAcAryeNa tathoktatvAt tathAcAtra saMpanno vrIhirityatraitaddezavattisampannavRttivrIhitvavadanyavRttibhedapratiyogitAnavacchedakaikatvaM vrIhitve etaddezaSRttisaMpannavRttibhedapratiyogitA navacchedakaikatvaM vA brIhau bhAsate tatra tAdRzAnavacchedakatvamekatvasya tadaiva saMbhavati yadi vijAtIyasya na sampattistathAsati vrIhitvavadanyatvasyaitaddezavRttisampannavRttitvasya va zrI hitvaviruddha jAtAvapi satvena tatra vrIhitvagataikatvasya virahAt evametaddezatruttisaMpannatvasya vrIhivijAtIyepi satvena tatra svAzrayatrI hitvavatvasambandhenaikatvasyAbhAvAt yatra vIhINAmanyajAtIyAnAM ca sampattistatra samudAyatvavizeSarUpa saMpattervibhitratathA trIhimAtragata sampattervivakSitatvamavalambya tAmAdAya tAdRzAnavacchedakatvanirvAho draSTavyaH / yatra naikajAtIyasya saMpattirapitu nAnAjAtIyAnAM tatra niruktasaMpatterabhAvena vivakSitumazakyatayA sajAtIyavijAtIyagatasaMpattereva vivakSaNIyatayA na tAdRzAnavacche dakatvasyaikatve saMbhavaH / svAzrayavadanyatvapravezazca sattAdravyatvamAdAyAsambhavavAraNAya evamevAtra ghaTo'stItyAdAvapi saMgamanIyaH / itthaM coktavyAvRttibuddhirUpaprayojanasya nirvAhaH niruktavyAvRttiM vinoktAnavacchedakatvasyAnupapadyamAnatvAt / naca bahunI laghaTasattvadazAyAmantra nIlo ghaTostItyetaddeze'ghaDha jAtIya ghaTeSvapyanIlajAtIyaM vyAvarttayituM prayujyate tasya kathaM nirvAhaH etaddeze pItaSaDhasattvepyuktAnavacchedakatvAnupapattyabhAvAt khAzrayaghaTatvavatva saMbandhena pItaghaTe'pyekatvasya satyAditi vAcyaM viziSTasyAtiriktatva ekatvasya nailyaviziSTaghaTatve'nvayAGgIkAre kSativirahAt tAdRzaikatvasya pItimaviziSTaghaTatve'sattvAt / anatiriktatve tvayasyA ghaTapadasya naityaghaTatvobhayanirUpitAdhikaraNatAvati lakSaNAbhyupagantavyA nIlapadasya tAtparyagrAhakatvAt / nirutAdhikaraNatva eva caikatvAnvayasvIkArAt tAdRzasthale prakRtyartha ekatvAnvayapakSe cAkAGkSAvazAtsvasamAnAdhikaraNanai lyaghaTatvobhayatvAvacchinnanirUpakatAkAdhikaraNatvasya saMsargatayA bhAnAmyupagamenoktadoSasya vAraNIyatvAditi prAhuH / kacitpustake samarthanIya ityanantaraM naca dAtreNa cchinatti pazunA yajetetyAdau ekatvAnvayino dAtrapavAderna prakRtacchidAyAgAdikaraNatvaprakAreNa bhAnamapitu chidA yAgAdereva dAtrapazvAdikaraNakatvaprakAreNa tathAcaikatve prakArIbhUtadAtra pazutvAdiprakAreNa sajAtIyadAtrapazvAdau sakalaikatvaviziSTabhedasattvenAprasiddhireva sajAtIyaniSTabhedepratiyogitAnavacchedakatvasyeti vAcyam ekatvAnvayini dAtrAdau tulyavittivedyatayA prakRtacchidA* raMNatvAderapi prakAratvAt yadi zAbdabodhe tulyavittivedyatayA bhAnamaprAmANikaM tadA prakRtazAbdasamAnAkArakapratyakSe ekatvema bhAsamAne niyamataH prakArIbhUto dharma eva grAhya ityasti pAThaH na prakRtagranthaitra yadyapi pratibhAti bahuSu pustakeSvanupalambhAt / saMdarbhasyAnyadhAdarzanAzca / tathApi sa vyAkhyAyate tatprAmANikatvamabhyupagacchatAM saMtoSAya sudhiyAm / nanu samabhivyAhRtapadArthasaMsargitvaviziSTaprakRtyarthatAvacchedakavattvamekatvAnvayini prakAratayA bhAsamAnAzeSadharmavattvameva anyasya durvacatvAt / tathAca khaprakRtiprayojya viSayatA viziSTamekatvamekavacanArtha iti paryavasyati / vaiziSTyaMca svAvacchedyatvasvatAdAtmyAnyatarasaMbandhena svaviziSTavi zeSyatAnirUpittaprakAratAviziSTanirUpakatAkAdhikaraNattAkUTavadvRttibhedapratiyogitAnavacchedakatvasaMbandhena, prakAratAvaiziSTyaMca khAvacchedakasaMbandhAvacchinnatvasvAvacchedakatAparyAtyanadhikaraNadharmaparyAptAvacchedakatA kAnyatvobhayasaMbandhena / evazvAzra nIloghaTotrAhmaNotra bhuGkte ityAdau niruktAdhikaraNatA kUTasya pItaghaTazayanakartRbrAhmaNAdau na sambhava iti tanniSThaikatve niruktaviSayatAmiziSTatvasambhavAnna tatrAnupapattizaGketyetaduktaniruktAbhiprAyeNAha - nacetyAdi tulyavittivedyatayeti / prakAravizeSyayo bhInAmyupagamAditizeSaH / vedyatvaM viSayatvamAtraM natu jJAnaviSayatvaM vittipadAdeva jJAnalAbhAt tulyatvazca vedyatvAnvayisvavRttiprakAratAtvavizeSyatAtvAnyatarAtmakam / tRtIyAtu abhedArthikA bhAnaM viSayatvaM tathAca prakArasya viSayatvaM vizeSyavRttiviSayatayA svavRttivizeSyatAtvena tulyaM yadviSayatvaM tadabhinnaM vizeSyasyacaviSayatvaM prakAravRttiviSayatayA svavRttiprakAratAtvena tulyaMyadviSayatvaM tadabhinnaM tasyAbhyupagamAdityarthaH / vastutastu viSayatAviziSTaviSayatvaparyavasannaM tulyavittivedyatvaM / vaiziSTyaJca svanirUpitatvakhaviziSTaviSayatvAvacchinnatvobhayasaMbandhena svavaiziSTyaJca svasAjAtyakhAvacchedya vizeSyatvaprakAratvAnyatara nirUpitatvobhayasaMbandhena, sAjAtyaJca svarRttiprakAratAtvavizeSyatAtvAnyatararUpeNa saMbandhaghaTakavaiziSTyaniyAmakadvitIyasaMbandhapravezAt svAvaccheyasyAnyataratvena pravezAca kRtiniSThavizeSyatAnirUpitayAgamiSThaprakAratvaM tannirUpitapazuniSThAvacchedakatvaM cAdAyatulyavittivedyatayA bhAnAbhAve'pi na yAgAdestatprasaGgaH / prakAratAviziSTavizeSyatvameva vA tat, vaiziSTyaMca svanirUpitatvakhAvacchedyavizeSyatAnirUpitaprakAratAtvAvacchedyatvobhayasaMbandhena / etaca nIlo ghaTa ityAdau nailyasya ghaTa iva ghaTasya nailyepi bhAna eva nirvahati nAnyatheti bodhyam / aprAmANikamiti / pratyakSe sAmamyostulyakAlaprayojakasAmyAtsaMpannatayAtAdRzabhAnasaMbhavepi zAbdabuddhIprakAra vizeSyAbhAvasya prakRtipratyayau sahArthavratastayoH pratyayArthasya prAdhAnyamuddezyavacanaM pUrvamityAdivyutpattivizeSaniyantritatveyugapat sAmagrIdvayasya saMvalanAsambhavAttAdRzabhAnasya na saMbhavaitibhAvaH / zAbdabodhasamAnAkAraka pratyakSaiti / samAnAkArakajJAnIya viSayatayoraikye nAsti viSayatA vaiziSTyaniyAmakasambandhe vailakSaNyaM zAbdabodhIyadAtraviSTaprakAratAtaH pratyakSIyatAdRzaprakAratAyA evAbhinnatvena tadavacchedyatvasya chidAkaraNatvaprakAratAnirUpitavizeSyatAyAM satvAdanyatrAsatvAca 1 aikyAbhAve tu khaviziSTapratyakSaviSayatvAvacchedyavizeSyatvaM 22
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / 23 aaisa ghaTo'stItyAdau ghaTaniSThabhedapratiyogitAnavacchedakai katvAprasiddhAvapi na kSatiH / etaddezavidhamAnaghaTaniSTha bhedapratiyogitAnavacchedakaikatvasyaiva tatra bodhAditi / tasya ca prasiddhatvAt / etadeze bahughaTasattvadazAyAM tAdRzavAkyaprayogastu jAtyekatvAdeva samarthanIyaH / yattu ekatyAvivakSAyAmapi bhAvAkhyAtasthale ekavacanasya sAdhutvadarzanAtsaMkhyAyA avivakSaNe'pi saMpanno vrIhirityAdAvekasaMghaTaka vAcyam | vaiziSThyaMca svAnavaccheda kAnavacchinnatvasvavRttitva khAnabacchedakasaMbandhA navacchinnatva kha nirUpitaviSayatAtvavyApakatvaitaccatuSTaya saMvandhena / vyApakatvaM ca khanirUpitaviSatAtvasaMbadhena / viSayatAvattA ca khAnavacchedakAnavacchinnatvAditritayasaMbandhena bodhyA / idamatracintanIyam alaukikapratyAsattyanaGgIkAre alaukikArthaghaTitavAkyArthasthale zAbdasamAnAkArakapratyakSAprasiddhyA vyutpattimahAsambhavaH niruktapratyakSAnupasthitau vyutpattigraho durghaTazreti / yadyapi yadyapittavyatitvena yAgAderityAdivibhAvanIyamityanta granthopi kAcitka eva nancAsau prAmANikatayopAdeyaH zabdAnugamasaMbhavAsaMbhavAvagatibhyAM vyAghAtAt / uktarItyA zabdAnugama saMbhavasyAvagatatve yadyapItyAdizaGkAyA evAnunmeSAt / avagatatve ekavacanArthAnvayasya bahuprakAratvenaikamAtrasthale tatpradarzane kRte'pi sarvatra ziSyANAM vyutpattimahAsambhavena saMdarbhapravRttiphalAnupapatteH zAbdabuddhau sarvatra vizeSasyaiva bhAsamAnatayA khasajAtIyaniSTetyAdigranthasyAvicAritanirvAhArthapravRttikatathA nyUnatApAtAcca / tathApyekavizeSapradarzanena sAdharmyavizeSAdvizeSAntarapratipatteH sUkSmamatInAM saMbhavena tanmAtroddezyakapravRttikatayA kathaMcitsaMgatatvamavalambya vyAkhyeyaH tathApi svatAdAtmyetyAdi / idamantrabodhyam eSA rItiryatraikasminsamabhivyAhRtapadArthe'nekeSAM saMsargitvasaMbhavastatraiva nAnyatra anyathA yatra bahUnAM bhojanakartRtvaM tatrApyatra brAhmaNo bhuGkte iti prayogApatteH ekaikabhojanakriyAyAM kartRdvayAsaMbhavena tattadekatve svAzrayakartRkabhojanakartRniSTabhedapratiyogitAnavacchedakatvasambhavAt / bhedapratiyogiteti / pratiyogitAvyAsajyavRttidharmAnavacchinnA pratiyogyavRttibhedanirUpitA vA prAtyA nAta ubhayabhedAdikamAdAya doSaH / nanu kasyacitkuThArasya kuThArAntarakaraNakacchedana kriyAkaraNasyaikasyaiva yatra chedanakaraNatvaM tatra kuThAreNa cchinattItyasyAnupapattiH tatrApyuktarItyaivaikatvasyaikavacanArthatAyA vAcyatayA tadasaMbhavAt tatkuThAraniSThaikatvasya svAzrayakaraNa - kacchedanakaraNakuThAraniSTabhedapratiyogitAvacchedakatvAt ityataH kalpAntaramAha--athaveti / tathAsatyasyA eva rIteH kuThAreNa cchinatItyatrApyanusarttavyatvena nAnupattiH tatratyacchedanasya khAnAzrayakuThArAkaraNakatvAditi / nanu devatoddezena dravyatyAgasyaiva yAgatvenaikayAgatvAvAntaradharmAzrayasya pratyekeNobhayakaraNakatve'pi tattadvyaktau khAnAzrayapazukaraNakatvasatvebAdhakAbhAva iti cenna khAnAzrayapazukaraNakAvRttiyAgatvAvAntaradharmavatvasyaiva saMsargatvAt / anekapazukaraNake tantreNAnuSTheye yAgavizeSAdau naikapazukaraNakatvaprasaGgaH phalavizeSajanakatAvacchedakAvAntaradharmasya tattattyAgeSvekatvAditi / athaikatvasya pazAvananvaye pratyayasya prakRtyarthAnvitasvArthabodhakatAvyutpattibhaGgaH nanvAdheyatayA pazorekatve tasya ca yAge'nvaya iti na vyutpattibhaGgaH / evaMcaikatve vizeSaNatayAnvitasya karaNatve vizeSaNatvAsaMbhavAdagatyA karaNavibhakteH karaNatvasaMsargatAtparyanirvAhakatvameva vAcyaM / tathAsati padArthavidhayA vakSyamANarIteH pazukaraNatvabhAnasyAvazyakatayA svAzrayapazukaraNakatvasaMsargasya vaiphalyamiti zaGkApi nirasteti vAcyam / subarthasaMkhyAyAH prakRtyarthavizeSaNatvaniyamasya tathApi bAdhaprasaGgAditi cetra agatyA padArthaH padArthenetyAdiniyamasaGkocasyevoktaniyamasaMkocasyApyadoSatvAt / athavoktadoSa bhayenaiva tAdRzavidhijanyabodhasya viziSTavaiziSTyabodhAtmakatayetyAdinA kalpAntaraM vakSyati tantraikatvasya pazAvanvaye viziSTavaiziSTya mAnamaryAdAvazAyutpattivaicitryAGgIkAreNa dharmipAratantryAtparamparayA yAgakiyAyAmanvayasvIkArAt nahyuktavyutpatyorbhaGgaH / nacaivaM svAzrayapazukaraNakatvasya saMsargatvoktivaiphalyamiti vAcyaM tasya saMpAtAyAtatvAt / svAzrayakaraNakatvamAtrasaMsargatve'pi doSAbhAvena pazutvenAzrayapravezasya saMpAtAyAtatAyAH sarvathaiva vaktavyatayA samastasyApi tathAtve kSatyabhAvAt svAnAzrayapazukaraNakatvasaMsarge va pazutvasyApraveze yAgasya pazukaraNakatvavanmantrakaraNakatvavattayA svAnAzrayAkaraNakatvasyAsaMbhavaH syAditi tadupAdeyameva / idantucintanIyaM / svatAdAtmyakhAnAzrayapazvakaraNakaprakRtavAkyatAtparyaviSayayAgakaraNakatvobhayasaMbandhenaikatvaviziSTaikatvasya pazAvanvaye'pi na kSatiH / etasyA eva rIteH kuThAreNa cicchanattItyatrApyavalambanIyatayA tAtparyaviSayacchedanakriyAyAstatkuThAraniSThaikatvAnAzrayakuThArAkaraNakatvAt / kuTAradvayakaraNakacchedanakriyAyAstAtparyaviSayatve ca tasyAstAdRzAkaraNakatvasyAsaMbhavAdanupapatterApattezcAsaMbhavAt tathAsati subarthasaMkhyAdhAtvarthayoranvayAvalabipakSAvalambanaM kimarthamiti / aprasiddhamiti / naca pazvakaraNakayAgAdau tatprasiddherasaGgatiritivAcyam pazukaraNakayAgaityasya pUraNIyatvAt tathAcAprasiddhamityavidyamAnamiti paryavasitArthaH / adhAvacchinnapratiyogitAketyatrAvacchinatvaM yadyavacchedakatA nirUpitatvamAtraM tadaikatvavaddhaDhobhayabhedasyaikatvAzraye'pi satvenAnupapattiH / yadi svabhinnAvacchedakatvAnirUpitatvavizeSitaM tadA khatvapradeze 'nanugamaH apraveze ca tAdRzAnirUpitatvAprasiddhiriticet vilakSaNamevAvacchinnatvamanavasthAbhayena svIkaraNIyaM tadeva ca prakRle pravezyamiti nAnupapattiriti gRhANa / pratiyogitvaniSThAvacchedakatAbhinnabhedatvaniSThAvacchedakatAbhimAvacchedakatvAnirUpitabhedaniSThA
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 vyutpattivAdaH / vacanopapatteralaM jAtyekatvaparatayA tatra samarthaneneti / sadayakiMcirakaram / bhAvAlyAtakhale garavataraviraheNa vibhaktanirarthakatvopagamAt / tatra ca sArthakatvopagamasaMbhave taraparityAgasyAnucitatvAt / sati tAtparya sadbodhasyAnubhavikatvAceti / evaM trayaH samuditA heturityatra hetupadaM kAryotpAdaprayo. jakatAvacchedakasamudAyatvAvacchinnaparaM tAzasamudAyatvAnvitamekatvaM ekavacanArthaH / ata eva za ..-.-.. vacchedakatAbhinapazutvaniSThAvacchedakatAbhinnAvacchedakatvAnirUpitapazutvAvacchinnAvacchedakatAbhinnakaraNatAtvaniSThAvacchedakatAbhinnAvacchedakatvAnirUpittapratiyogitAkAbhAvatvenoktAbhAvaH pravezyaH tena tatpazuvRttibhedavatpazvakaraNakatvaM bhedavattatpazvakaraNakatvaM tAdRzabhedavatpazukaraNakatvaghaTobhayAbhAvaM cAdAya nobhayapazukaraNakayAgasaGkaprasaGgaH / anubhavaviruddhatvetviti / atra ca dhAtvarthIbhUtasya subarthe vizeSaNatayA hmanbayo'nubhavaviruddhaH / naca subarthaghaTakIbhUtasya dhAtuvizeSasamabhivyAhAreNa tAdRzArthe padavRtteH supraDtayA tatastathAbhAneAkAhAvirahasyAkiJcitkaratvAditi cintyam / evaM subarthaghaTakatayA bhAnAGgIkArepi khakaraNapazuvRttitvasaMvandhapravezaphalaM cintyameva / kazcittu svakaraNapazuniSThabhedapratiyogitAvacchedakaraghasaMbandhAvacchinnakhAbhAvavatvameva niruktAnavacchedakatvamanyathA svatvapraveze'nanugamaH apraveze ca karaNIbhUtapazuniSThabhedapratiyogitAnavacchedakatvoparAmeNaivatAdRzAnavacchedakatvasya saMsargatAyA vAcyatayA tena rUpeNa tasyaikatvamAtrAvRttitayA guNe saMyogasya dravyasaMsargatAyA ivaikatve niruktasya yAgasaMsargatAyA apyasaMbhavaH / evaJca pazvakaraNakayAgavaiziSTyasyobhayapazukaraNakayAgaka. raNapazuniSTaikatve saMbhavaH syAditi khAkaraNapazuvRttitvasaMsarga upAdeya ityAha tannAtimanoramaM / saMsargasaMsargabhAnAbhAvapakSe uktarIteH saMbhave'pi kalpAntare tadasaMbhavAttathAhi uktAnavacchedakatvasyAnyatra prasiddhasya yAgaviziSTabuddhau rUpaviziSTayuddhau samavAyasya rUpapratiyogikatveneva yAgapratiyogikatvenaiva saMsargatayA bhAnamaGgIkaraNIyaM tathAsatyekatve na tasyAsaMbhava iti khAbhAvavatvasya saMsargarUpatAGgIkArasya ni/jatvAt / kathamanyathA pazutvatattavyaktitvAdyavacchinnapratiyogitAkabhedasyApyAzrayaniSTatayA tamAdAyai. cAzrayaniSThabhedapratiyogipazrakaraNakatvasya yAgakaraNapazAcavidyamAnaloktisaMbhave viziSTabhedadvitvavadbhedaparyantAnudhAvanaM / naca pratiyogyavRttitvavizeSaNena viziSTabhedAdivyAvRttisaMbhave tatkalpaparityAgo'nucita iti vAcyaM pratiyogyavRttitvasyApi vilakSaNAvacchitratvamantareNa ducatayA taddhaTitakalpAnusaraNasyaiva yuktatvAt / yattu svAbhAvavatvapraveze'pi khatvapravezApravezavikarupena doSa iti tanna svabRtyubhayAvRttidharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasyaiva pravezyatvAttatra khatvApraveze'pi kSativirahAditi / athaveti / vAkAro'nAsthAyAmAnubhavikasyaikatvabodhasyApalApaprasaGgAditi / gatyantaraviraheNeti / avivakSAtiriktagativiraheNetyarthaH / vizeSyatayA AkhyAtArthasaMkhyAprakArakAnvayabodhe prathamAntapadopasthApyatvasya tantratvena caitreNasthIyata ityAdau caitrAdeH prathamAntapadAnupasthApyatvena tantra saMkhyAnvayAsaMbhavAt / sArthakatvAnurodhena vyutpattivaicitryeNApyanvayasya caitramaitrAbhyAMsthIyata ityAdau dvitvAvaruddha kartaryasaMbhavAt kartRgatasaMkhyAbhidhAne tRtIyAnupapattezca dhAtvarthabahutveSyekavacanasyaiva darzanAttatrApi bAdhitatvenAnvayAsaMbhavAddhAtvarthe dvitvavahutvayorapiyogyatvena tadvivakSAyAM dvivacanabahuvacanayorapyApatteH dhAtvarthe saMkhyAnvaye AlyA. tasya nirAkAGkatvasyaivAbhyupeyatvAJca na vivakSAsaMbhava iti bhaavH| nirarthakatvopagamAditi / naca teprabhRteH karmAkhyAtAdisthale saMkhyApratyayotpAdAt tAdRzAnupUrvIprakAreNaikatvAdizakterAvazyakatvAt saMkhyArthakatvamevAsti bhAvAkhyAtasyApIti kathaM nirarthakatvasaMbhavaH / yattu bhAvAkhyAtasthale'pi kAlasya pratIteH kathaM nirarthakatvasaMbhava iti tantra saMkhyArUpArtharAhityasyaiva nirarthakalapadena prakaraNamahimnA labhyatvAditi vAcyam saMkhyAtAtparyarahitatvasyaiva tadrUpatvAt nahi saMbhavati tatra saMkhyAyAM vyutpannasya vaktastAtparya prAguktayuktyA tadviSayAsaMbhavasya nirNayAditi tatra saMkhyAvivakSAviraho'bhyupagantuM zakya iti / sArthakatvasaMbhava iti / saMkhyAtAtparyaviSayatvasaMbhava ityarthaH / bhAvAkhyAtasthalaivAtracAvivakSAkAraNAmAbAt dvayaM hyavivakSAkAraNaM yivakSaNIyAsaMbhavanirNayaH tatprayojanatvApratisandhAnazca tatra ca prakRte nyutpannasyAdyasya na saMbhavaH svAyatta zandaprayogaityAdi nyAyasya jAgarUkatayoktAtipratisandhAnaMca na kalpanAImityavivakSitatvaM nAbhyupeyamiti bhAvaH / atha sampannatrIhimAtrabubodhayiSayA prayoktavye vAkye na kevalaM prakRtirityAdi nyAyenAvarjanIyatayA'vazyaprayoktavyo vibhaktyaMzaH prakRtyaMzazca tatra prakRtibhAgo'rthavizeSabubodhayiSAnusArAvIhyAdivizeSapadAtmA vibhaktyarthasyAbubodhayiSitatayA yasmin kasmizcitprayoktavye autsargikatvAtprathamaikavacanAtmaka eva vibhktyNshH| evaM hi na tadavalambanena svAyattaityAdi nyAyo'vataritubhISTe tathAsatyekadezAnanvayavyutpattibhaGgo'pi na marSaNIya iti bhavatyevaikatvasyAvivakSitatvaM durvAramityata Aha-satitAtparya iti / satyaM na svAyatta ityAdinyAyAnurodhAduktaprayogAdiSusarvatra saMkhyAyAvivakSitatvaM parantu yatra brIhitvenaikajAtIyeSu saMpattipratipattiH prayojanatvena pratipannA tatra bhavatyeva tAdRzapratipattiviSayatAvyAptAptaparamparAvaktaH prakaraNAditastajjJAnAca vyutpannAnAmapratipattiH anuvyavasIyamAnA ca sA bhavati jAtAcekatvAnvaye pramANaM tasya ca prAmANikatve prayogAnusAralabdhaviSayaprasaroktaniyamabhajo'pi na doSastanniyamasya saMkocyatvAditi bhAvaH / kAryotpAdaprayojakatAvacchedakasamudAyatvAvacchinnaparamiti /
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / kyAdInAM trayANAM tRNAraNimaNinyAyena hetutvazaGkAnirAsaH / tathA satyeSAmekaikasamavadhAnadazAyAmapi kAryotpatterAvazyakatayA tatritayaparyAptasamudAyatvasya kAryotpattiprayojakatAnavacchedakatayA teSAM trayANAM tathAvidhaikasamudAyatvAzrayatvAnupapatteH / evaM jAtyAkRtivyaktayaH padArtha ityatra tritayaniSThasya padazaktirUpapadArthatvasyaikatvaM vivakSitamiti tatra vizeSyapadasya bahuvacanAntatve'pi vizeSaNa padasyaikavacanAntatopapattiH pratyakSAnumAnetyAdisUtre pramAkaraNatvarUpaprakRtyarthatAvacchedakasya pratyakSAnumAnAdiniSThasyaikatAyA bAdhitatvenAvivakSitatvAtpramANapadasya bahuvacanAntateti / evaM pitaro devatA ityatrApi pitRpitAmahAdInAM sahitAnAmekarUpeNa devatAtvaviraheNa pitRtvapitAmahatvAdinA pRthageva tyAgoddezyatvarUpadevatAtvam / uddezyatAvacchedakabhedenaiva uddezyatAbhedAt / tatra ekatvasyAvivakSayA devatApadasya bahuvacanAntateti dik / svaprakRtikatvaM ca svAvyavahitottaratvena pratisandhIyamAnatvam / tena dadhi sundaramityAdau vizeSyapadAnantaraM vibhakterasatve'pi na kSatiH / tatra vibhakteranusandhAnaM binA zAbdabodhAnupagamAt / evaM tAdRzavibhaktisajAtIyavibhaktikatvamapi tathAvidhavibhaktyavyavahitapUrvavartitathA pratisandhIyamAnatvam / tena idaM dadhItyAdau vizeSaNapadAnantaraM vibhakterasakhe'pi na kSatiH / atha nIlasya ghaTa ityAdAvapi padArthopasthityAdikAraNasamavadhAnasaMbhavAt kathaM na nIlaghaTAdyorabhedAnvayabodhaH / sAmagryA kAryajanane uktaniyamabhaGgaprasaGgarUpabAdhakasyAkiMcitkaratvAditi cet / tathAvidhAnvayabodhaupayikAkAGkSAvirahAt / tathA hi / tAdRzAnvayabodhe prathamAvibhaktyanta 25 nanu hetupadasya niruktadharmAvacchinne lakSaNAnusaraNaM vyartha zaktyupasthApite hetutvepyekatvAnvayasya saMbhavAt / naca kathaM hetu - ekalAnvayasya saMbhavaH tadekatvasyAvacchedakaikyAyattatvenAvacchedakatayA saMbhAvyamAnAnAM zaktitvAdInAmanekatvAditi vAcyam samudAyatvenaikahetutvasya saMbhavAt / ata eva samuditA iti sArthakaM, samudAyatvaviziSTahetukhAnvaye samudAyatvena hetutvasya labhyatvAt / itthamapyekaikasmAtkAryotpattivyatirekalAbhenaikatvavivakSAyA nAnarthakyamiti cenna ekasyAH pratyAsatterdurlabhatayA samudAyatvasyaikaviziSTAparatvarUpatvena vizeSyavizeSaNabhAve vinigamanAvirahA gurutarAnekakAraNatvaprasaGgena ca daNDacakrAdInAM samudAyatvena hetulamanabhyupetya pratyekarUpeNa hetutvAnAM sahakArivAdebhyupagatatvAcchakyAdInAmapi samudAyatvena hetutvasya sahakArivAde tathaivAnabhyupeyatvAt / naca samuditA ityasya vaiyarthya hetupadasya niruktasamudAyalAvacchinnalakSaNAyAM tAtparyagrAhakatvAt / kAryotpAdeti paryavasitakathanaM natu tadantarbhAveNa hetupadArthatA tadudbhavaityasyAnva yA devatallAbhAt kAvyodbhavanirUpitaprayojakatvazca kAvyotpattisamAnAdhikaraNAbhAvApratiyogitvaM tAdRzotpattivyatirekaniyatavyatirekapratiyogitvamatiriktapadArthovetyanyadetat / sarvathaiva zaktatyAdiSvekaikasmAtkAryotpattau zaktyAdisamudAyavyatirekasya kAryotpattisadezatvena niruktasamudAyatvasya prayojakatAvacchedakatvAsaMbhava iti teSAM sahakArilamevAbhyupeyamityekatvavivakSAprayojananirvAhaH / tRNAraNimaNinyAyeneti / tRNAraNimaNI nadhikRtya to nyAyastRNAraNimaNinyAyaH, sacAnyatamatvAdinA gRhItAnvayavyatirekeSvekaikazo vyabhicAreSu parasparanairapekSyeNa pratyekadharmapuraskAreNa kAraNatasAdhikA yuktistayetyarthaH / tRtIyArthasya hetutvenvayaH / padazaktirUpapadArthatvasyaikatvamiti / nacecchArUpAyAH zakterekatvena yayekapadArthatvavyavahArastadA ghaTapaTAdInAmapisyAt yadicecchAviSayatvasyaikatvanibandhanastadA jAtyAkRtyAdiniSTa viSayatAyA nAnAtvena jAtyAdiSvapyekazakterasaMbhava itivAcyaM padajanyabodhaviSayatvaniSThaprakAra taiyahi zaktistanniyAmakasaMbandhazva svanirUpita vizeSyatvasvAvacchedya nirUpitAvacchedyatvaniSThaviSayatAnirUpitAvacchedakatvaniSTaviSayatAvatvAnyatarAtmakaH viSayatAvatvazca svanirUpitAdheyatva saMbandhAvacchinnAvacchedakatAvatvasvanirUpitasaMsargatvaniSThaviSayatAnirUpita viSayatAvatvAnyatarasaMbandhena bodhyamiti na kApyanupapattiH / ekatAyA bAdhitatveneti / naca pramANatvasya pramAjanakatvarUpatayA pramAtlaekalAnvayasaMbhavAttadvivakSayA kathana sArthakaikavacanaprayogaH kRta iti pramAtvasyaikyAbhAvAdasaMbhavAnna tathAnvaya iti na vAcyam pramAnugatavyavahArAnurodhena kathaJcidanugatapramAtvasya vAcyatvAditi vAcyam pramAlanyUnavRttidharmaghaTitadharmAvacchinnajanakatvarUpatayA prathamadharma evaM caikatvAnvaye pramANapadottarakhAdeH sAkAGgatvAptAdRzai kadharmAvacchinnajanakatvasya pratyakSAdicatuSTayebAdhitalAditi bhAvaH / anupagamAditi / etadvIjaMla vakSyate / prathamAvibhaktayanteti / prathamAtvena vibhakternAkAdvAzarIre pravezaH prathamAlAjJAne'pi zAbdabodhodayAt / nApi svatvAdinA ghaTaityAdyAnupUrvImAnnajJAne'pi zAbdabodhodayAt kintu ghaTaityAderAnupUrvaprakAreNaivAkAGkSAzarIre pravezaH kAryaH AnupUrvIvizeSA 'pramANatvasya 4 vyutpa0
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpttivaadH| ghaTAdipadasamabhivyAhataprathamAntanIlAdipadatvamevAsamastanIlaghaTapadAdyAkAhA / samAsasthale ca ghaTapadAdhavyavahitapUrvavartinIlAdipadatvaM nIlAdipadAvyavahitottaravartighaTAdipadatvaM vA AkAGkSA ! --... . . vacchinnayoreva samabhinyAhArarUpAyA AkAGgAyA jJAnaM kAraNamuktagranthastu ziSyavyutpAdanArthaH / vastutastu samabhivyAhArarUpAkAlA na zAbdabodhopayoginI agre samabhivyAhArarUpAkAGkSAjJAnasya hetutAyA nirAkRtalAdityAdinA tasyA atadrUpaloktestathAsati yathAkAraNalaM tathA tatraiva vakSyAmaH / naca hRdyo bahuguDaH sundaraH pAThakadezIyaH pAThakataraH pAThakakalpaH pAThakarUpa ityAdau kathamuktAkAGkSA vizeSyavAcakapAThakapadasyAprathamAntatvAditivAcyaM nacaivamapyupakumbhamardhapippatyAdItyAdisandarbhaNItarasya andhakRtaina kariSyamANaprAyalAt // samAsasthalecetyAdi / atha samAsasthale nIlapadAvyavahitottaraghaTapadalAderevAkADAtve padArthopasthityAdikAraNasavAte nIlaghaTetyetanmAtrajJAne ca sati zAbdabodhApattiriticenna anumitAviva zAbdabuddhAvapi vidheyatAyA niyamena samAsasthale nIlamAtraprakArakasya zAbdabodhasyAsaMbhavAdupasarjanIbhUtanIlAdipadaprayojyaviSayatAyA vidheyatvAsaMbhavAt vidheyIbhavadekatvAdiprakArakanIlaghaTazAbdabodhAdereva samAsottaraM prasiddhatayA tatsAmanyA vibhaktyantanIlaghaTAdipadajJAnaghaTitatvena niruktasthale tadabhAvenApattyasaMbhavAt / vidheyIbhavannIlAdiprakArakasya ca nIlaghaTazAbdabodhasya vyAsasthala eva prasiddhatvena tatsAmathyAapyuktasthale'bhAvAt / naca nIlatvAvacchinaprakAratAnirUpitaghaTalAvacchinnavizeSyatAkazAbdabuddhitvasyAkADAjJAnajanyatAvacchedakatvena yogyatAjJAnAdijanyatAvacchedakatvena ca niruktasamAsasthalIyAkAGkSAjJAnAdighaTitasAmagrIsatve kuto noktApattiH ghaTatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaghaTavAvacchinnavizeSyatAkazAbdatvasya janyatAnavacchedakatvena tadavacchinnApattito vailakSaNyAditi vAcyam nirvizeSasya sAmAnyasyAbhAvena vyApyIbhUtayatkiJciddharmAvacchinnotpAdakasAmanI vinA vyApakadharmAvacchinnotpattyasaMbhavAt vyApyabhUtazca dharmaH nIlaghaTaityAdijJAnAvyavahitottaranIlaghaTAdivizeSyakaikalAdiprakArakazAbdabuddhitvAdiH vyApakraJca nIlaghaTapadajJAnAvyavahitottaranIlaprakArakaghaTavizeSyakabuddhilaM, kAryatAvacchedakatvaJca tasya yadvizeSayorityAdinyAyaprAmANyAt, uktasAmAnyakAryakAraNabhAvAbhAve'pi ca na kSatiH kAryatAvacchedakaghaTakaprayojakatAyAH kAraNatAvacchedakaghaTake nyAyyatayA nIlaprakAratAnirUpitaghaTavizeSyalarUpakAryatAvacchedakaghaTakaM prati kAraNatAvacchedakaghaTakanIlapadAvyavahitottaraghaTapadatvasyaiva prayojakakhAdAkAlAghaTakatAdRzAMzasyAkAsAtvoktarasAtatvavirahAt / yattu na kevalaMprakRtiH prayoktavyAnApicapratyaya iti vyutpatyanusAreNa sAmAnyataH prakRtijanyazAbdabuddhau pratyayajanyazAbdabuddhau ca parasparasamabhivyAhArajJAnasya kAraNatvena vyApakadharmAvacchinnasAmagrIvirahAdeva noktApattiriti tanna niruktakAryakAraNabhAve mAnAbhAvAt prakRtivAdyajJAne'pi zAbdabodhodayAcoktavyutpatteHvizeSakAryakAraNabhAvamUlakatAdRzavastupratipattimAtraphalakalAt / kecittu khAdyantanIlaghaTAdipadajJAnottaratAdRzazAbdabodhe khAdyantanIlaghaTapadakhAdijJAnatvena kAraNavamiti noktApattiH nIlapadAvyavahitottaraghaTapadalasyAkADAlakathanaM tu niruktAkAsAzarIre khAdyantatvapravezasya nirvibhaktikapadaprayogAvyutpannavanibandhanatvenAbhedAnvayamodhaprayojakatvasya niruktapadabamAtraparyavasitaprAyatvAt / vyAsasthale ca nirvibhaktikavaparihArasya padayorvijAtIyavibhaktyavaruddhatve'pi saMbhavena sajAtIyavibhaktigarbhasyaivAbhedAnvayaprayojakatvasyAbhyupeyalAt tatra ca tathaivoktam / nacaivaM nIlaghaTarUpamityAdisthale zAndavodhAnupapattiH ghaTapadasyakhAdyantalavirahAt khAdipUrvavartitAmAtrasya tathAtve nIlaghaTA'sticaitra ityatrApi tadApattariti vAcyam khapUrvavartisamAsAghaTakapadapUrvavartilasaMbandhAvacchinnapratiyogitAkasvAbhAvavatva vizeSitavapUrvavatikhasaMbandhaina khAdimattvasya vAcyalAt / nava nIlaghaTapadasya nirvibhaktikasya vibhaktyantasamAsaghaTakapadapUrvavartinaH tAdRzapadenaikavAkyatAviraha nizcaye'pi niruktakhAdimalasaMbhavena zAbdayodhApattiriti vAcyam khaprayojyaviSayatAnirUpitaviSayatAprayojakapadalasaMbandhAvacchinnapratiyogitAkakhAbhAvavatpadAnuttaratvasaMbandhena khavRttivasyaivAbhAvAntArthalAnniruktasya ca saMsargatayA tajjJAnaM ca na durupapAdam, khaprayojyaviSayatAyA api khaprayojyaviSayatAnirUpitavaM paramparayA'stIti nIlaghaTa ityAdau nAnupapattiH khAdInAtha suvAdinaiva pravezaH kAryakAraNabhAvabAhulyaM ceSyata evetsAhustadasat nIlaghaTarUpamityAdI rUpapadamAtre'pi svantatvAdigrahe zAbdabodhodayAtkathamanyathAnupadavakSyamANAyAH samAsavyAsasAdhAraNAnugatAkAlAyAH khaNDana saMgaccheta tatrApi vottaravabhinnapadAnuttaratve sati svaprayojyaviSayatAnirUpitaviSayatAprayojakapadabhinnapadAnuttaramupUrvavasaMbandhena nIlapadavaddhaTapadalasyAkAhArUpatAyAvatuM zakyalAt / nIloghaTarUpamityAdau ghaTAdau nIlAdyanvaye nirAkAGke ghaTAdiviSayatAyA vastuto nIlAdiviSayatAnirUpitatvaviraheNa tatrApyuktAkAhAyA aprasakteH uktanirUpitavasya saMsargaghaTakalAcoktaviSayatayoranirUpitatvagrahe AkAhAvirahagraha AkAhAviragrahe coktaviSayatayoranirUpitatvagraha ityanyonyAzrayasya niruktAkAlAjhAnakAraNatAgrahe na prsnH| vastuni tathAvidhAnyonyAzrayaprasAdoSApalApaH sarvatra tAdRzajJAnakalpanaM cobhayatrApi samAnaM nIlaghaTarUpamityAdyAnupUrvIjhAnAnAM nIlAbhinnaghaTIyarUpazAbdabodhe hetulasya kRptatayA tAvataiva tatra nIlAbhedabodhasaMpattestadanurodhena tatra samAsasthalIyAkAhAnirva canaprayAso nopAdeya eveti tu syAdevopAdeyaH ataeva samAsaghaTakapadArthasya vidheyavAbhyupagamapakSe'pi na kSatiriti /
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 * gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / uktasthale ca tAdRzyA ekasyA apyAkAGkSAyA virahAnApattiH / kAryatAvacchedakakoTAvavyavahitottaratvanivezAnoktAkAzAzAnayoH parasparabodhe vybhicaarH| yattu samAsabyAsasAdhAraNaM vizeSaNa nokAkAGkAjJAnayoriti / idamupalakSaNam vyAsasthale samAsasthale'pi ca paryAyapadaghaTitatvenAkAkSAyA nAnAkhAteSAmapi parasparajanyavodhe vyabhicAravAraNAyAvyavahitottaravasya kAryatAvacchedakaghaTakalaM bodhyam // kAryatAvacchedakakoTAviti / athAnenAvyavahitottaravAtiriktasyApi kAryatAvacchedakalaM jJAyate anyathA kAryatAvacchedakatayetyevocyeta tatkimityabhyupeyaM vyabhicArAyabhAvAditicenna nIlo ghaTaH nIlaH paTa iti jJAnaM thatra paTapade nIlAdhavyavahitottaratvasyAprAmANyajJAnAskanditaM tatranIlaghaTazAbdavodho jAyate natu nIlapaTazAbdabodhaH tadanurodhenAprAmANyajJAnAbhAvasya kAraNatAvacchedakaghaTakalaM vAcyamevaM sati kAryatAvacchedakakoTau viSayatAvizeSasyApraveze tatraiva vyatirekavyabhicAraH syAditi viSayatAvizeSasyAprAmANyajJAnAskandita AkAhAjJAne'numitisAmayyAM ca nIloghaTa ityanumiterutpattestatra vyatirekavyabhicAravAraNAya zAbdalasya ca pravezyakhAt / naca nIloghaTaH nIlaH kalazaH itidvividhAkAhAzAne kalazapadAcaMze prAmANyajJAnAskandite sati nIlaghaTAnvayabuddhirutpadyate tanna vyatirekavyabhicAraH syAdviSayavAdInAM kAryatAvacchedakakoTau praveze'pIti kAryatAvacchedakakoTAvaprAmANyajJAnAnAskanditalamavazyamupAdeyaM tathAcoktavyabhicArayorabhAvAdviSayalAdipravezo vyartha iti vAcyamaprAmANyajJAne'prAmANyajJAnasya tatrApyaprAmANyajJAnasyAbhAvaH pravezya ityanavasthitAprAmANyajJAnAbhAvAnAM kAryatAvacchedakakoTau pravezApekSayA tattadyaktitvenAprAmANyajJAnAbhAvAnAM kAraNatAvacchedakakoTI pravezasya yuktalAt, tathAsati paryAyasthalIyAprAmANyajJAnavyakterabhAvasthAprayojanatvena parityaktatayA kAryatAvacchedakakoTAvaprAmANyajJAnAbhAvasthApravezyatvAt , iSTatAvacchedakAvacchinnasAdhanatAjJAnasya pravRttyAyupayogitvena nIlaghaTAnvayabuddhitvena prayojanatvapratisandhAne tadavacchinnasAdhanavagrahasyaivApekSaNIyatayA viSayitvAdInAM kAryatAnavacchedakatve tadasaMbhavena tadartha nIlo ghaTa ityAdivAkyapravRttinasyAt nIlaghaTAnvayabuddhitvena tAdRzAnvayabuddhInAmabhAvasya kAraNAbhAvAnumeyatvamapi na syAditi viSayatvAdeH kAryatAvacchedakatayA pravezasya tathApyAvazyakakhAcceti vibhAvanIyam / athAkAlAjJAnAnAM stakhAbyavahitottaralaghaTitadharmAvacchinnaM prati janakatve yadyapi yogyatAjJAnalAvacchinnAsamavadhAnaprayuktaphalopadhAyakalAbhAvavatvAvacchinnakalarUpaM yogyatAjJAnasahakRtalamAkAhAjJAnasyAstyevaikasmAdapyAkAhAjJAnAdvinA yogyatAjJAnaM phalAnutpattariti yogyatAjJAnavigamadazAyAmAkAkSAjJAnAcchAbdApattina saMbhavati tathApi yogyatAjJAnasya tattadAkAvAjJAnavirahadazAyAmAkAlAntarajJAnasadbhAvena phalajanakatayA kAraNatAvacchedakIbhUtAkAhAjJAnavizeSalAvacchinnAsamavadhAnaprayuktaphalopadhAyakavAbhAvavatsvAvacchinnakatvarUpAkAhAjJAnasahakRtatvavirahAdAkAGkAjJAnavigamakAle kevalayogyatAjJAnAcchAbdApattirdureti cedupasthiteH zAbdakAraNatvasya tatratatroktatvenopasthiterAkAhAjJAnAdisahakRtalasyoktarUpasyAsaMbhavena kevalAyA upasthiteH zAbdApattimatipatya ko vizeSaH prasaGga idAnImIdRzApattivAcoyuktaH, hanta koyamuttaraprakAraH nokadA dUSaNAnabhidhAnamanyadodbhAvitadUSaNaparihArabhArya boDhumITe, athAprasiddhottara dUSaNamudbhAvyamAnaM sadRzottaratvena dUSaNAntarapratikUlamapyabodhavilasitenAtathAbhUtamityucyate pratividhAnam / tathAhi nahi sahakAriniyamaH sAmagrIvyAptarbhidyate iti sahakArivAde'bhyupagamyata eva sAmagrIvyAptiH tasyAzca sAmagyA ekadharmAvacchinnakAryatAnirUpitakAraNatvAvacchinnAnuyogikaparyAptipratiyogikUTatyena na pradezastathAsati vyApyakAryotpattI vyApakadharmAvacchinnasAmagyA anapekSitatvaprasaGgAt, gauravAt, vyApakadharmAvacchinnasAmagrIvasya taddharmAvacchinnaniyatapUrvavartivaghaTitatvena tRtIyAnyathAsiddhinirUpakatvAcca tAdRzasAmagrIlasya kAraNatAnavecchadakalAt, kiMtu tattaddharmAvacchinnakAryavyApyatAyAM taddharmavyApakAzeSadharmAvacchinnakAraNakUTaviziSTatve sati svAvacchinakAraNakUTaviziSTatyasaMbandhena taddharmavyApyadharmaviziSTatve ca sati tattaddharmAvacchinnakAraNakUTatvena, evaM ca vyApakasAmagroviziSTAyA eva sAmayyA yathAphalopadhAyakatvena tadvirahadazAyAM na kAryotpattiH tathA vyApyIbhUtayatkiMciddharmAvacchinnasAmagrI viziSTAyA evoktaniyamena phalopadhAyakatayA tadvirahe'pi na kAryotpattiriti yogyatAjJAnakAryatAvacchedakavyApyIbhUtatattadAkAGkSAjJAnAvyavahitottarazAbdalAvacchinnakAraNatattadAkAGkAjJAnaghaTitasAmayyabhAve nApattisaMbhavastattaddharmavyApyalaM ca taddharma nyUnavRttitvam, sAmagrIvyAptI vyApakasAmagrIvaiziSTyaniveze yathAvyApakadharmarahitavyApyAsaMbhabo mUlaM tathA nirSizeSasya sAmAnyasyAsaMbhavo vyApyadharmaviziSTalapraveze mUlamavaseyam / ataeva jJAnavizeSapratyakSAdisAmagrIvirahakAle khalapanoyogamAtrAjjJAnasya sadvizeSadravyAdisAmagrI virahakAle dravyamAtrAjanyasalAvacchinnasya nApattiH / naca pratyakSAdisAmadhyabhAve saMbhAvyamAnaM jJAnamanubhavAdyanAtmakaravena svarUpamalabhamAnaM notpattumISTa iti vAcyam tadutpatteH prAmANikatve jJAnaprakArAntarasyaivAnusaraNIyatvAddhaTAnayanApasaraNasthale ghaTAbhAvasya viziSTAbhAvasya ca prAmANikasya kaptAbhAvAnantargatatve turIyatvasya vyavasthApitatvAt yaddharmApekSayA kAryatAvacchedako vyApakadharmo nAsti taddharmAvacchinnavyAptI sAmayyAM vyApakadharmAvacchinnasAmagrIvaiziSTyaM yadapekSayA vyApyIbhUtaH kAryatAvacchedakadharmo nAsti tadavacchinnavyAptI ca sAmagyAM vyApyadharmaviziSTatvaM ca nopAdeyamato na vyAyAprasiddhirdoSaH / vyApya'sAmagrIkhAdinAna kAraNalAsvIkArAt sAmagrIkhazarIranirvacanopakrameNa gauravAnyathAsighyAyuddhAvanamapi na dossbhaavmvlmbte|
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 vyutpattivAdaH / padasya vizeSyavAcakapadAprakRtikavibhattyaprakRtitvarUpaM viruddhavibhaktirAhityameva tAdRzAnvayabodhau. payikAkAGkSA / vizeSyavAcakapadaniSThavizeSaNavAcakapadAprakRtikavibhaktyaprakRtitvaM ca na tathA, nIlaghaTamAnayetyAdAvasaMbhavAditi / tadasat / vizeSyavAcakapadAprakRtikasvastha tArazapadAnuttaratvasya taduttaratvenApratisandhIyamAnatvarUpasya vA nIlo ghaTa ityAdau nIlAdipadasamabhivyAhRtavibhaktau ghaTapadasamabhivyAhRtavibhaktibhinnatayA sattvAt / atha vizeSyavAcakapadottarAvRttivibhaktivibhAjakadharmavadvibhaktirAhityasya vivakSaNAnna doSa iti cettarhi vibhaktitvAdikamajAnataH puruSasya taadRshdhrmshaanaasNbhvaacchaabdbodhaanuppttiH| nIlo ghaTa ityAdAvapi supadasyAmpadatvAdibhramadazAyAM tAdRza. bodhasyAnuyAt / nIlasya ghaTa ityAdAvapi SaSThyAdeH supadatvAdibhramadazAyAM zAbdabodhotpattyA sva. rUpato viruddhavibhaktirAhityasyAprayojakatvAt / atha nIlo ghaTa nIlaghaTa ityAdidvividhabodhasAdhAraNaM ---------...- --.---.---...... .-.-..evaJca yogyatAjJAnAkAlAjJAnAdInAM parasparasahakAritvasaMpattaye ekadharmAvacchinnaM prati kAraNavasaMpAdanaklezaH keSAMcidanAdeya eva ekadharmAvacchinnakAryatAnirUpitakAraNavasyAsahakArivarUpatvAt / anyathA sAdhAraNadharmavattAjJAnasya pratyekakoTisAhacaryAvacchinnaprakAratAkajJAnatvenopasthitidvArA kAraNalapakSe dvayoH sahakArikhakathanaM granthakRto viruddhyeta asAdhAraNadharmavattAjJAnajanyasaMzaye vyabhicAravAraNAya khakhAvyavAhatottarasaMzayavAvacchinnaM pratyeva kAraNavasyoktatvena dvayorekadharmAvacchinnaM pratyakAraNalAt vyApakasAmagyAH sahakArikhAnupapattezca / naca tatrApyekajJAnAvyavahitottarasaMzayaM pratyevAparajJAnasyAparajJAnAvyavahitottarasaMzaye caikajJAnasya kAraNakhakalpane na sahakArikhahAniriti nirmUlastatparityAgo nAdaraNIyo granthakRtAmiti vAcyam sAmagrIvyAptyabhyu. pagamena sarvasAmaJjasye anantakAryakAraNabhAvakalpanAgauravasyaiva tadupekSAbIjatvAt / tathAhi nIloghaTa ityAdyAkADDAjJAnAvyavahitottarakhAvacchinna pratyeva yogyatAjJAnasya nIlAdipadajanyopasthityAdezca kAraNatve yatraikaM yogyatAjJAnasyaikamupasthitestatra tayoranantaM kAraNalaM syAt paryAyazabdadghaTitAkAhAjJAnAvyavahitottaratvarUpakAryatAvacchedakAnantyena nirUpakIbhUtakAryatAyA aanntyaat| naca sAmagrIvyAptI svIkRtAyAmanarthakaH kAryakAraNabhAva iti vAcyam kAryakAraNabhAvamUlatvAtsAmagrIvyApteranyathA cyApyatAvacchedakasamudAyalasya duradhigamalaprasaGgAt , kAraNAkAraNavibhAgAbhAve satyekazeSasya kartumazakyalAt, paurvAparyaniyamAtmakakAryakAraNabhAvasyAnvayavyatirekAbhyAM sapramANatvenApalotumazakyatvAcca / yattu AkAGkSAjJAnAvyavahitottarakhAvacchinnaM prati yogyatAjJAnAdiviziSTAkAhAjJAnatvena kAraNalaM vAcyam iti na kevalayogyatAjJAnAcchAbdabodha iti tanna ekakAraNaparizeSApatyAsahakArivAdabhajaprasannAt vizeSyavizeSaNabhAve vinigamanAviraheNa gurudharmAvacchinnAnAM pratyekakAraNatAsamasaGkhayAkakAraNatA. nAmApatteH grAhakeNAnvayavyatirekeNa yogyatAjJAnasya gRhItAyAH kAraNatAyA apahotumazakyatvAcca / athAsvAkAGkSAjJAnaniSTAnyatamatvamakhaNDopAdhirUpameva kAraNatAvacchedakaM lAghavAditi cenna kAryAnupalabdhiliGgakAnumAnabhaGgaprasaGgAt tRNAraNimaNInAM phUtkAranirmanthanataraNikiraNasaMyogarUpaniyatasahakArisahakRtAnAmanyatamatvena kAraNatve sahakAriniyamAnupapattazcAnyatamatvasya kAraNatAvacchedakatAyA dUSitavAdekatra niNItazAstrArthasyAnyatrApi prasarAt / naca tattatsahakAri viziSTasyAnyatamatvena kAraNatve nAnupapattiriti vAcyaM tathAvidhAnyatamatvasya kevalepi sattvena sahakArirahitAdapi kAryApatteH; apazcitametanyAyakusumAjaliprakAza ityalam / vizeSyavAcakapadottarAvRttivibhaktivibhAjakadharmavadvibhaktirAhityasyeti / atha vizeSyavAcakaghaTAdipadAnAM tattadvibhaktitvena pravezo ghaTapadatvena vA / nAdyaH nIloghaTa ityAdInAmapyekAkAlA'saMbhavaprasaGgAt / evamAdyapakSe tAdRzadharmavadyakicidvibhaktirAhityaM pravezyate tAdRzadharmavadvibhaktisAmAnyAbhAvo vA / Aye nIlasyaghaTa ityatrApyAkADApatteH dvitIye prathamAbhinnavibhaktivasyAtiprasaGgAdhanApAdakasya saMbhavena gurudharmasya pratiyogitAnavacchedakatve'bhAvAprasiddhaH tAdRza vibhaktivyaktyabhAvakUTasya praveze ca kUTatvasyaikaviziSTAparatvarUpatayA bhAvavyakkInAmAnantyena kAraNatAvacchedakAnantyaprasaGgAt / na dvitIyaH tatra ghaTapadottaralavadyatkicinnirUpitavRttilAbhAvo nivezyate ghaTapadottaralavanirUpitavRttitvasAmAnyAbhAvo vA / Aye nIloghaTa ityatrApi ghaTapadavAdinA ghaTapadAvyavahitottaradvitIyAdinirUpitavRttitvAbhAvavalasya prathamAtve'pi satvenAkAGkAnApatteH dvitIye nIlasya ghaTa ityatrApyApatteH DasvAdiSvapi ghaTapadAvyavahitottaranirUpitavRttitvasAmAnyAbhAvavirahAt DasAdivibhaktarapi ghaTaprAtipadikAdutpatteriti ceducyate nIloghaTo nIlaghaTaH nIlaMghadaM nIlaghaTamityAdInAM dizaH samAsavyAsasAdhAraNaM pRthageva ghaTapadottaravAdyavRttivibhaktivibhAjakadharmavadvibhaktirAhilyamAkAlA evaMsati ghaTapadatvena pravezepi na kSatiH ghaTapadottarakhAdyavRttivasya dvitIyAlAdI satvAt nIlAdipadottarasvAdyavRttivibhaktivibhAjakadharmavadvibhaktirAhilyaM tu khAdyantanIlAdipadarAmabhivyAhRtatvavizeSitamevAkAvArUpaM vAcyamanyathA nIlasya ghaTa ityatrApyAkADApatteH taca na samAsasAdhAraNaM yatra samAsaghaTakavizeSaNapadasya vizeSaNavibhaktyantavaM na kenApi prati saMnihitaM tatra khAdyantanIlAdipadasamabhivyAhRtakha
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / 29 khottarasupadabhinnapadAnuttaratvaviziSTakhottaratvAdirUpakhAvyavahitottaratvasaMbandhena nIlAdipadavatsu. virahAt, pratisaMdhAnasthale'pi karmadhArayavigrahasthapadasya prathamAntatA yA eva svIkRtatvena nIlaghaTamityatrAsaMbhavAt / naca vizeSaNApadaniSThasyoktarUpasyAkAsAtve'pi nIloghaTasyetyAdAvatiprasaMgaH khAdyantaghaTAdipadasamabhivyAhRtavasya vizeSaNAt / nacaivaM nIlaghaTarUpamityatra samAsAsAdhAraNyarUpadoSasaMbhave tadupekSAyA ni/jalamiti vAcyam AkAGkSAjJAnAnupapattilakSaNadoSasya sArvatrikatvenaitadoSApekSayA prabalatvAt / yattu nIlaghaTarUpamityatra prathamato nIlamughaTasvityanayossamAsottaraM nIlaghaTasarUpakhityanayossamAsAdantataH sarvatrezvarapratisaMdhAnamAdAyAkADAsambhavAttadupekSaNam vibhaktirAhilyAMze ca vibhaktyavyavahitapUrvatvasyaivAbhAvasya pravezo nAnusaMdhAnasya samAsavadeva dadhi prameyamityAdAvapyAkADAsaMbhavAt / evaM cezvarapratisandhAnamAdAya nIlaghaTamityatra nAkAsAnupapattiH dadhiprameyasyetyatraniruktAkAsAsattve'pi dadhyAdipadAnAM vibhaktyantatvapratisaMdhAnasyaiva sarvatrAbhyupagatatayA tajjJAnAsaMbhavena zAndAdyApattivirahAditi tannAtisamanjasam zAbdasyApattivirahe'pi nirAkAGka AkAsApattidoSasya sahyatAyAM bIjAbhAvAt dadhiprameyasyetyasya samAsarUpatvena kadAcidiSTApattAvapi prameyasya dadhIlatra tadasaMbhavAt / yadvA yatvatalavatvavasyApyanugatatvesatyananugatakAryakAritAmavalambya nIlAdipadAnAM khasamabhivyAhRtaghaTAdipadottarAvRttivibhaktivibhAjakadharmavadvibhaktirAhityasyAkAhAlaM vAcyaM tatra ca nko'pidossH| ata eva sAmAnyavizeSaparayoH samAsacyAsasAdhAraNamityAdinIloghaTonIla ghaTaityAdipranthayorna sandarbhaviruddhatA / vastutastu nIlAdipadAnAM ghaTAdipadavattvasyaivAkADAlaM padavattAca svAbhAvavattvasaMbandhena abhAvazca khottaratvavatrirUpitavRttilasambandhAvacchinnapratiyogitAkasvAbhAvavadvibhaktivibhAjakadharmavatvasambandhAvacchinapratiyogitAko bodhyaH / dharmavattA ca svAvacchinnAvyahitapUrvalasambandhena tathAca naannugmH| nacaivaM vibhaktilAdikamajAnataityAdidothAsaGgatiH ajJAtasyApi saMsargatayAbhAnAbhyupagamAditarathAnvayazaktikhaNDanasyAsaMgalyApatteritivAcyam vibhaktivAdijJAnAbhAvasyoktAkAzAjJAnAbhAva prati hi na kAraNAbhAvatvena prayojakalamabhipretamapituvizeSAbhAvamprati sAmAnyAbhAvaravena tathAca yatra ghaTAdipade'vyavahitottaralamAtreNa nIlAdipadavalaM gRhItaM tatrApi zAbdabodhasyAnubhavikatvena tadanupapattI paryavasAnam sarvatraniruktapAribhASikasamabhivyAhRtatvasaMsargeNa nIlAdipade ghaTAdijJAnakalpanA, niruktapariSkArasya nirdoSatayA tadupekSAyA nirbIjavApattervamazakyaiva niruktA ca vAcobhaGgI vibhaktitvAdijJAnavirahanibandhana eva niruktAkAzAjJAnAbhAvo navavyavahito. taralAdisaMsargabhAnavirahanibandhana ityasya siddhAntapakSanirdoSatApAdakasya sUcanAyetidik / vizeSyavAcakapadottarAvRtsitvena dharmasya praveze nIlAdipadottarakhAdiniSTatadvayaktivAdikamAdAya nIloghaTaityatrApyAkAlAnupapattiH syAditivibhaktivibhAjakatvena tatpravezaH / yattu vizeSyavAcakapadaviziSTazrAvaNapratyakSaviSayatAvacchedakadharmavadaprakRtikalaM vivakSaNIyaM vaiziSTyaM ca khAvRttilakhAvyavahitottarAvRttityobhayasaMbandhena / evaM ca nIlaghaTa ityatra ghaTapadavaiziSTayasya khAvyavahitottarAvRttilavirahAtsutve khAvRttitvavirahAd ghaTapadatve ca zrAvaNapratyakSaviSayatAvacchedake virahAttatsaMgrahaH / vibhaktikhAdyapravezAca tadajJAnadazAyAM na zAbdAnupapattiriti kazcidAha tanmandam nIloghaTa ityatra supadayostAramandarUpatve zrAvaNapratyakSaviSayatAvacchedakatArabajAtimAdAyAkAlAnupapatteH / vibhaktimAtravRttitathAvidhadharmetaradharmavArakaM hi vibhaktivibhAjakalamupAdeyamanyadveti na kazcidvizeSaH jJAtatayopayogAbhAvasya samAnakhAt / atha vizeSyavAcakapadottarAvRttiniSThA yA vibhaktivibhAjakakhasamAnAdhikaraNaviSayatA tanirUpitavibhaktiniSThaviSayatAnirUpitAbhAvaniSTaviSayatAnirUpitavizeSaNavAcakapadaniSTaviSayatAkajJAnaracena kAraNatve vibhaktilAjJAnepi na doSa iticenna kevalAnupUrvItadavacchinnajJAne'bhAvAdyajJAnepi zAbdabodhodayAt / ataeva vibhaktiyAdikamityatrAdipadamupAtaM kiMca vizeSyavAcakapadottarAvRttiyatkiMciddharmavadvibhaktyabhAvastAdazadharmasAmAnyavadvibhaktyabhAvovA vizeSyavAcakapadottarAvRttivibhaktivibhAjakadharmavadvibhaktyabhAvo vA niruktaviSayatayA kAraNatAvacchedakatvena. prveshyte| nAdyaH nIlaM ghaTa ityatrApi TAlAdidharmavadvibhaktirAhityasatvenAkAhApatteH na dvitIyaH nIloghaTa ityatrApi ghaTapadottarakhAdyavRttinIlapadAvyavahitottarasukhAdimadvibhaktimavasyaiva satvenAkAhAnApatteH na tRtIyaH vibhaktivibhAjakatvasya vizeSaNala eva tathAvidhAbhAvaH kAraNatAvacchedakakoTI nivizate tathAsati vibhaktivibhAjakalaviSayatAyAH kAraNatAvacchedakaghaTakatAdhrauvyamiti vibhaktivibhAjakalAzAne zAbdAnupapattitAdavasthyAditi / svottaravAdibhinetyAdi / atha ghaTo nIla ityatrAkAsAbhAvaprasaGgabhayena svottaralavizeSitasya nirUktapadAnuttaratvasya vivakSitumazakyatayA ghaTasya nIla ityatrApyAkADApattiH nIlapadottaraM isbhinnapadAnuttaratve sati isavyavahitapUrvalasya ghaTapade salAt / atha nIloghaTa ityAdivyAsamAtrasAdhAraNAkAlAyA evaM prakRte vivakSitatvamiti cetahi samAsasAdhAraNyasaMpAdanena kA puruSArthaH AkAhAdhikyasya vidyamAnakhAt / naca ghaTonIla ityatrApi nIloghaTa ityAdisamabhivyAhArakalpanayaiva zAbdabodha itivAcyaM nIlAdervidheyatayA buvodhayiSitatve uddezyavacanaM pUrvamityAdi nyAyAnusAreNa ghaTAdipadasya nIlAdipadapUrvavartitayA jhAnasyaiva zAbdabodhAnuguNatvAt / ataeva parvato vaddhimAnityAdikameva pratijJAvAkyamabhiyuktAH prayujate / kizcanIlo'sti ghaTa
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 vyutpattibAdaH / SantaghadAdipadatvameva tathAstviti cenna / nIlaghaTarUpamityAdivAkyasAdhAraNyAnurodhenAnyArazyA ityatra zAbdabodhAnupapattiH AkAhAvirahAt / nIlAdipadottarasubhinnAstyAdipadAvyavahitottaralasyaiva ghaTAdipade salAt nIlAdipadAvyavahitottarasubhinnapadAnuttaratvasya nIlopaTa ityAdAvaprasiddhyA vivakSitumazakyakhAditi cenna vyAsasthale'pyuktadoSabhayenAnyAdRzyAkAGkAyA upagantavyatayA sAdhAraNAkAhAnuzaraNAprayojakatvasyApyatra doSatayopalakSaNIyakhAt samAsasAdhAraNIkaraNasyaivapUrvapakSyabhipretalaM manasi nidhAya samAsasthale samAsasAdhAraNyasya prabaladoSatvamabhisandhAya tAvanmAtroktaraduSTatvAt / anupapattihi khAvyavahitottaravAdimina vibhaktyavyavahitottaratvasaMbandhAvacchinnakhAbhAvasya saMsargatvamabhyupetya vAraNIyA / vRttyaniyAmakasyAbhAvapratiyogitAnavacchedakatve niruktasaMbandhAvacchinnakhani prakAratAnirUpitavizeSyatvasya pramIyavizeSyatApratiyogikakharUpasaMbandhAvacchinna pratiyogitAkAbhAvasya tavaM vivakSaNIyam / yattu nIlostighaTaityatrApi nIloghaTostItyAdisamabhivyAhArakalpanayaiva zAbdabodha iti tanna avyavadhAnena padArthopisthiterevAsati rUpatAyA vyavasthApitatayA abhrAntasthAzrutatAdRzasamabhivyAhArasyApyuktavAkyAdvAdhakAbhAvena zAbdAnubhavotpAdasyAnubhavasiddhatvAt / athavA nirUktAbhAvavattvakhAvyavahitottaravibhaktyavRttisukhAdyavacchinnAvyavahitapUrvalasaMbandhAvacchinnasvAbhAvavalobhayasaMbandhena nIlAdipadavattve sati khantaghaTapadatvamAkAGkSArUpatayA vivakSaNIyam evaJca ghaTasya nIla ityAdau nIlapadAvyavahitottaravibhaktyavRttiDaspadalAvacchinnAvyavahitapUrvavasaMbandhena nIlapadavatvasyaiva satvena tadabhAvavirahAt khavaghaTitaniruktasaMbandhena nIlapadAbhAvasatve'pi ghaTapade khAvyavahitapUrvavavirahAnApattiH khAvyavahitottarasya vibhaktitvena pravezAnnIlaghaTa ityatra nAnupapattiH khAvyavahitottaravibhaktyaprasiddhathA niruktasaMbandhasya tantrIlapadavyadhikaraNatvAt, khAdyavyavahitapUrvavapravezAcca nIlo ghaTasyetyAdI nApattiH / nacaivaM ghaTonIlarUpamityatrAkADApattiriti vAcyam RddhasyarAjamAtaGgA ityasya vibhaktyanusandhAnapakSe samAsAsAdhutvenAprayoktavyatvamivoktaprayogasyApi tataevahyaprayoktavyatvamityabhyupagamAt / yadvA khAvyavahitottaraghaTapadabhinnapadAvRttisukhAvacchinnAvyavahitapUrvalasambandhAvacchinnAbhAvasyaiva pravezaH kAryaH nIlaghaTa ityatra taavtaivaakaahaasmptteH| tathAca ghaTonIlarUpamityatra nApattiH nIlapadAvyavahitottaraghaTapadabhinnAvRttisukhAvacchinnAvyavahitapUrvalasyaiva ghaTapade sakhAt ghaTapadAsamatalavibhaktyaprakRtikatvobhayAbhAvabalaM vA nIlapade vizeSaNamityapikazcit / paretu khottaratvakhosarasubhinnapadAnuttaralobhayasaMbandhena nIlapadaviziSTakhantaghaTapadavalamAkAsA / tAdRzaghaTapadavalaM ca khatAdAtmyasvAzrayalAnyatarasaMbandhena / svAzrayatvaM ca svaprakRtikavibhaktivRtyAnupUrvyavacchinnaprakRtighaTapadatvasvasamabhivyAhRtanIlapadaprakRtikavibhaktivRtyAnupUrvyavacchinna prakRtinIlapadasamabhivyAhRtatvobhayasaMbandhena / tathAcanIlapadaviziSTakhantaghaTapadaM nIlaghaTa ityetadvAkyIyaM nIloghaTaityetadvAkyIyaMca tatrasamAse prathamaghaTapadaviziSTalaM vyAsamAtreca dvitIyaghaTapadaviziSTalam nIloghaTaH nIlostighaTaH ghaTonIla ityAdau sarvatra navatAdRzapadavalam ghaTasyanIlaH ghaTonIlarUpaM nIlarUpaMdhaTa ityAdau kutrApItivadanti tazcintyam / anyatarakhAdeH kAraNatAkukSipraveze samAsavyAsAnyataratvenoktadharmApekSayA laghubhUtenaiva kAraNalaprasaGgAt atrApyanyataratvasya saMsargakoTau pravezayituM zakyatvAditi / nIlaghaTarUpamityAdIti kimatra nIlazcAsaughaTonIlaghaTaH nIlaghaTasya rUpamiti vigraho'bhipreta Ahovit ghaTasyarUpaM ghaTarUpaM nIlazca taddhaTarUpamitivAvigrahaH / tatrAye ghaTazabdasya ghaTIye lakSaNAyAmavazyAbhyupeyAyAmekadezAnvayabhayena nIlaghaTaeva lakSaNopagantavyeti na doSasaMbhavaH dvitIye ca vizeSyavAcakapadasya svantatvAtsutarAM tathA / yattu dvitIyavigrahe nIlaghaTarUpayo bhedAnvayasaMbhavaH ghaTarUpapadasya samastatayA vRttyabhAvena vizeSyavAcakalAbhAvAt / vAstavikavizeSyavAcakarUpapadasya khottarasubhinnaghaTapadottarakhasyaiva satvAditi tanna nIloghaTonIlaghaTaityAdAvayuktarItyA doSasaMbhavena tenasaha samAnaparihAratvAt / tathAhi ghaTapadalaM yadi ghakArottarAkArottaraTakArottarAkharUpaM tadA tadAzrayasya vantatvasatve'pi nIlapadottarasubhinnaTakArAvyavahitottaravasyaiva sattvenAkAhAnupapattiH / yadyakArAvyavahitapUrvavatiTakArAvyavahitapUrvavarlsakArAvyahitapUrvavartighakAravarUpaM tadA tadAzrayasya khantakhavirahAdAkAhAnupapattiriti ghaTalamAtrAvacchinnaprakRtavizeSyatAnirUpitavilakSaNaprayojakatAparyAptyanuyogitAvacchedakavarNasamudAyalaM ghaTapadalaM vAcyaM ! vilakSaNaprayojakalaMca svaprayojakavRttijJAnIyaviSayatAsamAnAdhikaraNAkAGkSAjJAnaviSayatvAzrayaniSTaM, prayojakalaM, tathAca tatsAmAnAdhikaraNyena vantalaM khottarasubhinnapadAnuttarakhaMca vivakSaNIyamato nAkAlAnupapattiH / vizeSyatAyAM prakRtalanivezAtparTanIlaM ghaToraktaiti padasamudAyaghaTake nIlaMghaTaityAdau nAkADAprasaktiranyathA pItoghaTaityAdisthalIyazAbdabodhIyavizeSyatAyA api ghaTatvamAtrAvacchinnatayA tatprayojakatAyA api niruktaprayojakatAtvena saMgRhItatayA tatparyAptyanuyogitAvacchedakasamudAyatvasya niruktaghaTapadavyabRttitayA tadAzraye pItopaTaiti vAkyaghaTakapakAre nIlapadottarasubhinnapadAnuttaravasya satkhAtAdazasamudAyalAzrayarUpAyA nIlaghaTAbhedAnvayabodhaupayikAkAlAyA nIlaM ghaTaityatra durvAratAsyAt / niruktabailakSaNyapravezAcca zobhanaMcaitraH pazyatItyAdau zobhanancaitrAbhedAnvayabodhaprayojakAkAlAyAH zobhanaMcaitraiti bhAge naprasaGgaH / anyathA caitralamAtrAvacchinnaprakRtavizeSyatAprayojakatvasyAkAhAghaTakatayoktavAkyaghaTakasakalapadeSu satvena tatparyAptyanuyogitAkcchedakaniruktavAkyagatasamudAyalasya zobhanapadAvacchedena zobhanapadottarasubhinnapadAnuttaratvasAmAnAdhikara
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 31 . gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / api AkAGkAyAH samAsasthale upagantavyatayA upadarzitasamAsavyAsasAdhAraNAnugatAkAsAnusa. raNasyAprayojakatvAditi / atha nIlaM ghaTamAnayetyAdau nIlAderghaTAdAvanvayopagame nIlAdipadottaravibhaktyarthakarmatvAdeH kutrAnvaya iti cenna kutrApi / vibhaktipadaM sAdhutvArthameva prayujyate / abheda eva dhA vizeSaNavibhaktararthaH abhedasya saMsargamaryAdayA bhAnaM tu samAsasthalaeva / tatra luptavibhattayanusaMdhAnaM vinApi zAbbabuddherAnubhavikatvAdityapi vadanti / athaitanmate abhedo yadi bhedatvAvacchinnAbhAvastadA prasiddhiH, yadi ca bhedapratiyogiko'bhAvastadA nIlaM jalamityAdivAkyasyApi praamaannyaapttiH| jale dvitvAdinA nIlabhedAghabhAvasya sattvAt / nIlabhedatvAvacchinnAbhAvara niilaadipdaarthaannvyprsnggH|nc bhedapratiyogikAbhAva eva vibhaktyarthaH nIlapadasamabhivyAhArAnnI Nyasya caitrapadAvacchedena svantatvasAmAnAdhikaraNyasyaca salAduktAkADAprasaktiH syAt / zabdAnugamamAtrametat / vastutastu vizeSyavAcakapadatvenAbhimatatatpadaghaTakavarNasamudAyakhaM viziSyopAdAya tatsAmAnAdhikaraNyena niruktAnuttaratvaMkhantalaJcAkAlAghaTaka vAcyamiti nakazciddoSaH / evaMca nIlaghaTarUpamityatrApyuktarItyA ghaTIyatvarUpalobhayadharmamAtrAvacchinnaprakRtavizeSyatAprayojakatAparyAptyanuyogitAvacchedakaghaTarUpapadakhagatasamudAyalasAmAnAdhikaraNyena nIlapadottarasubhinnapadAnuttaratvakhantavasAmAnAdhikaraNyayoH satvena nAkAhAnupapattiH kiMvA nIlapadottarasubhinnapadAnuttaraghakArottaraTakArottararUkArottarasvantapakAravamAkAhArUpa vAcyamiti nAnupapattiriti ceducyate / stokanapretyAdAvivAtrApyekadezAnvayasya prAmANikatve nirarthakatvaprAyasya tAtparyaprAhakalasya nIlapade'GgIkAro nocitaiti saMbhavatyeva tatradoSaH / yadvA ghaTIyalAkSaNikaghaTapadena nIlapadasya karmadhArayaM kRlA tenasaha rUpapadasya karmadhArayasthalaeva doSe pranthakRtastAtparyamavadhAraNIyam / atha svantalaM subhinnavyaktyavyavahitapUrvalAbhAvarUpaM vAcyaM tAvataiva nIloghaTamityasyavAraNAt / tathAca nIlaghaTarUpamityatra nAnupapattiriti cenna nIloghaTarUpamityatrAkAlApatteH mundarasya dadhItyatra khAdyapratisaMdhAnadazAyAmAkAhApatteH jJAyamAnAjJAyamAnakAraNatAvikalpena pUrva badoSasya jAgarUkatyAcca / atra sarvatraivAvyavahitottaratvamAtrasaMsargeNa ghaTapade nIlapadavattAjJAne zAbdabodhasyAnubhavikasyApa. lApaprasannarUpaM mukhyaM doSamupekSya saukaryAt samAsAsAdhAraNyadoSa upAttaiti bodhyam / nanvanuzAsanAntarAbhAvAdvizeSaNapadottaradvitIyAdeH kArakavibhaktitvasyaiva vAcyatayA kArakavibhaktezca kriyApadasAkAGkhatvena vizeSaNapadottaravibhaktyarthakArakazaktarapi kiyayaivAndayaH vibhaktyarthasyaca pradhAnakhAttatparavazatayaiva prakRtyartho'vatiSThate bhedabhAnantu vizeSaNavizeSyayoH pArTikameveti mImAMsakamatapratikSepAyAzaGkate / athetyAdi kutrAnvayaiti / prakRtyAnvitasyaiva pratyayArthasya bhAnAt kevalakarmalasya bhAnAsaMbhavAt nIlaghaTayorabhedAnvayasya zAndatAyA apalapitumazakyatayA prakRtyarthasya nIlasya ghaTenAnvaye karmatvenAnvayAyogAt sakRducaritasya sakRdevArthapratyAyakatvena nIlasya karmatvenApi samamanvayaityasya vaktumazakyatvAt nirarthakapadaprayogasya cAnyAyyatayA vibhaktaH karmakhaparatAyA AvazyakatayA nIlapadottaravibhaktyarthIbhUtasya karmavasya kriyAyAM nAnvayasaMbhavaH saMkhyAtirikta pratyayArthasya prakRtyarthavizeSaNatAyA avyutpannatvena naulepica na tadanvayasambhavaiti kutrAnvayaityarthaH / tathAcAgalyA bhedAnvayasya pArTikalamevAbhyupeyamiti mImAMsakamatameva jyAyaitibhAvaH / padasAdhutvArthakatayApi vibhakteH saprayojanalasaMbhave karmakhaparatAyA anAvazyakalAtsarvAnubhavasAkSikamabhedAnvayasyazAbdalaM nApalapanIyaM / nApi cAnubhavaviruddha karmakhadvayabhAnamaGgIkaraNIyam AptAnubhavAnusAritvAdvastusthitestadanatikramaprayAsasyaiva kartavyalAt karmIbhavaddhaTAdiparicchedakatayaiva nIlAdevubodhayiSitalAt / AzrayAMzohi vyutpatyavarjanIyatayA bhAsate / naca nakevalaM prakRtirityanusArAdvibhaktestanAvazyakatve autsargikI prathamaiva kimiti naprayujyataiti vAcyam anvayavyatirekAbhyAmabhedAnvaye samAna vibhaktikapadajhAnasya kAraNatve siddha tanmUlakabubodhayiSAto vAkye prayoktavye dvitIyAyA avarjanIyalAt / saiSAca vizeSaNavibhaktirna zrutAnuzAsanena siddhA kintu kalpitenaiva kriyAvizeSaNadvitIyAdivaditi nyAyamatasyApi saMbhavati nirvAhaityAzayenAha / na kutrApIti / padasAdhukhArthakatvasyApi nirarthakaprAyatvAtkalpAntaramAi / abhedapaveti vibhattyanusaMdhAnaM vinApIti / tathAcAbhedopasthApakavibhakteH pratisaMdhAnamevanAsti pratisaMhitaprAtipadikAllakSaNayA zupasthitopyabhedaH nAmArthatayA nAmAntarArthe nAnvayayogyaiti samAsasthale nAbhedaprakArakazAbdabodhasaMbhava itibhAvaH / bhedatvAvacchinnAbhAvahati / bhedalaparyAptAvacchedakatAkapratiyogitAkAbhAvaityarthaH / tena nIlabhedAdyabhAvasya bhedatvAvacchinnapratiyogitAkasya prasiddhatve'pi nakSatiH / jaledvitvAdineti / idaMca bhedapratiyogitAkAbhAvasya vibhaktyarthatve bhedalaniSThAvacchedakatAkapratiyogitAkAbhAvasya tathAtvetu pRthivIvRttitvaviziSTabhedAbhAvaM bhedajalobhayAbhAvaM cAdAya doSobodhyaH / nIlapadArthAnvayaprasaMga iti / naca zakyAnantya prasaMgaH upalakSaNIbhUtena prakRtyarthatAvacchedakatvena dharmAnanugamayyasarvanAmavacchaktyaikyasyopapAdanIyatvAt / nIlabhedalAvacchinAbhAvatvenaca nIlapadAdisamabhijyAddArAtpratItiH / naca bhedakhasamAnAdhikaraNobhayAvRttitvena bhedaniSThataLyaktikhAnyanugamayya
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ -.-.-. .. 32 vyutpttivaadH| labhedatvAvacchinnAbhAvaH pratIyate iti vAcyam / padArthadvayasaMsargabhAnasyaivAkAGgAmiyamyatvAnIla bhedatvAvacchinapratiyogitAntarbhAveNa vRttiM vinA bhedarUpapadArthatAvacchedakasyAbhAve tAdRzasaMbandhana bhAnAsaMbhavAt maivam / bhedo'bhAvazca vizeSaNavibhaktararthaH viziSTalAbhastvAkAGkSAdivazAt / etena bhede nIlAdipadArthAnvaye ekadezAnvayaprasaGga iti nirastam / naca vizeSaNavibhakterabhedArthakatve nIla ghaTa ityAdAvapyabhedAnvayabodhApattirdhAnyena dhanavAnityAdau tRtIyayA abhedabodhanAd abhedaprakArakabodhe viruddhavibhaktirAhityasyAnapakSaNAditi vAcyam / dvitIyAdinA'bhedabodhane dvitIyAdyantavi. zeSyavAcakapadasamabhivyAhArasya prayojakatvamityupagamAt / atha prameyo ghaTa ityAdau prameyatvAvacchi. -------- - - - - -- ---- --- - tatparyAptAvacchedakatAkapratiyogitAkAbhAvatvena vibhaktyarthatAstu tathAsati nAprasiddhirnavA nIlatvAvacchinnapratiyogitAkabhedavRttitvena tabyaktitve nIlAdipadArthAnvayAdananvayaprasaGgaH / navA nIlaM jalamityAdiprayogApattiriti vAcyaM nIlavAvacchinnapratiyogitAkabhedakharUpAnuyogilAtirikasya tadvyaktitvasyAbhAvenAnanvayatAdavasthyAt ekadezAnvayadoSasyAtrasatvAca / etenAvacchinnapratiyogitAkatvaniSThAvacchedakatAbhinnabhedatvaniSTAvacchedakatAbhinnAvacchedakalAnirUpitapratiyogitAkAbhAvatvena vizeSaNavibhaktyarthatAyAM pratiyogitAMze dharmAze vA nIlasya khabRttitvena svavRttinIlavatAdAtmyena vAnvaye nAnanvayaprasaGgAdirdoSaiti nirastam / bhedA. bhAvazcetyAdivazyamANakalpApekSayAtragauravasya doSavAca / bhedapratiyogitAkAbhAvaeveti / pratiyogitAsaMbandhena bhedvishissttaabhaavevetyrthH| tena bhedarUpapadArthatAvacchedakasyetyAdipranthasya naasNgtiH| nIlapadasamabhivyAhArAditi / nIlapadArthasya bhede nIlatvAvacchinnapratiyogitAkalasaMbandhenAnvaye tAdRzabhedasya saMsargavidhayA zAbde bhAsamAnA sAmAnyataH pratiyogitAtvenopasthitApi pratiyogitA samabhivyAhAramAhAtmyAt nIlabhedalAvacchinna prtiyogikhruupvishessaatmtaamvlmbte| tathAca nAnanvayo na vA nIlaM jalamityAdiprayogApattiriti bhaavH|pdaarthdvyeti / vibhitrshktyupsthaapitaarthdvyetyrthH| ananvitatayopasthitArthadvayeti yAvat / ananvitayoranvayabhAne prabhavalyAkADA nabanvitatayopasthitayostatra padasyaiva prabhukhAt / tathApAkAhAyAstAdRzapadArthayoH sAmAnyataH saMsargabhAnaevAsAmarthe kimu vaktavyaM vizeSAtmatayA tadbhAsanavyAmRtAviti yathopasthityaiva pratiyogila zAbdabuddhAvapi bhAsate upasthitI ca pratiyogitAtvena dvitvAcavacchinnApi pratiyogitA saMsargatayA bhAsataeva zaktyAnantyabhayena nIlabhedatvAvacchinna pratiyogitAtvena pratiyogilamantarbhAvya zaktervatumazakyalAditi nIlaM jalamityAdiprayogasya na vAraNamiti bhAvaH / bhedo'bhAvazceti / tathAca tayoH saMsargasya padAnupasthitaravenAkAhAbhAsthatAyA eva vaktavyatayA nIlalAvacchinna pratiyogitAsaMbandhena nIlapadArthAnvitabhedasya nIlapadasamabhivyAhAravazAttAdRzabhedatvAvacchinnapratiyogitAsaMbandhenevAbhAve'nvayasya vAcyalAnnApattiriti bhAvaH / atra bhedasyAvyApyavRttitve kapisaMyogavAn vRkSa ityatra bhedasyaiva satvenAbhedAnupapattiriti tadvAraNAya yatvapratiyogikhasAmAnAdhikaraNobhayAvRttidharmAvacchinnapratiyogitAkabhedakUTavattila viziSTabhedatvena vizeSaNavibhaktyarthatA vAcyA tathAca tAdRzaH kapisaMyogavadbhado na vRkSAdAviti nAnupapattiriti vacanaM tadavicAramUlakamevAbhadasya tatra tAdRzabhedAbhAvarUpatayA tasyApyavyApyavRttitvena vRkSesatvAdanupapatterevAbhAvAt / atha kAlikAdinA ghaTAdAvapi nIlAdibhedasya satvena vizeSaNatvasaMbandhAvacchinna pratiyogikhasya saMsargavaM vAcyaM tathAca vahayabhAvavAn parvata ityasyApattiH baDhyabhAvavadbhedasya badikharUpatayA vizeSaNatayA tasyAsatvena tadabhAvasya parvate satvAditi cena vapratiyogimattAgrahavirodhitAghaTakasaMbandhAvacchinnapratiyogivasyaiva saMsargatAyA vivakSitatvAt / tathAca bhAvavizeSaNatAsthale kharUpasaMbandhAvacchinnapratiyogitasyAbhAvavizeSaNatAsthale saMyogAdyavacchinnapratiyogitvasya saMsargatve paryavasAnamiti na kazciddoSaH / naca vizeSaNavibhaktarabhedArthakatva iti / anenAbhedasya saMsargatAmate neyamApattiriti sUcitam atonatadukkaivayaryazaGkAvakAzaH / nacAbhedasya saMsargatAmate dhAnyena dhanavAnityAdAvaSyabhedasaMsargakabodhasyaivAGgIkartavyatvena saMsargatAmatepyApattestulyatvAdvizeSaNavibhaktarabhedArthakala ityuktinirarthikaiveti vAcyam vizeSaNavibhaktarabhedarUpArthe pratyakSavacanAnuziSTavAbhAvAdvacane kalpanIye'bhedabodhopayogyAkAGkAnirvAhakatayA tadvidhAyakameva hi vacanaM kalpanIyaM zakyakalpanAlAghavAt prakRtyAdizabdAddhi tRtIyA pratyakSavacanena vihitA pratyakSaM ca vacanamazabdasaMskArakamarthavizeSesaGketaM grAhayadeva vidhAyaka dRSTaM yathA karmavAdau saGketaM prAyadvitIyAdividhAyakaM karmaNi dvitIyetyAdi tathAca prakRtyAdibhya upasaMkhyAnamityapi tRtIyAvidhAyakamarthAntarAyogyatvagauravAdijJAnasAcivyAdabhede saGketagrAhakamakIkaraNIyamiti dvitIyAdyarthakarmatyAderiva tRtIyArthAbhedasyApi prakArasamevocitamupasthitatvasya tulyatvAt / naca vibhaktyarthaprakAratAmate'bhedasyApi prakArasamevAGgIkriyate iti na bhramitavyaM tattadanthapayolocanayA tanmate'pyabhedasya saMsargatAbhyupagamapratIterityabhiprAyAvizeSaNavibhaktItyAyuktisaGgatiriti / dvitIyAdineti / athAdipadAttRtIyA parigRhyeta ceddhAnyena dhanavAn prakRtyA cArurityAdAvabhedAnvayabodhAnupapattiH, na
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / bhabhedAprasiddhyA laghudharmasamaniyatagurudharmasyAbhAvapratiyogitAnavacchedakatve kambugrIvAdimAn ghaTa ityAdAvapi kambugrIvAdimattvAvacchinnapratiyogitAkabhedAprasiLyA vizeSaNavibhakterabhedArthakatvAsambhavaH / evaM nIlapaTAdiparanIlAdipadghaTitasya nIlo ghaTa ityAdivAkyasyApi prAmANyApattiH / nIlatvAdinA paTAderbhadAbhAvastha nIlaghaTAdau sattvAt / patena vizeSaNatAvacchedakIbhUtanIlasvaprameyatvA dikameva vizeSaNavibhattyarthaH nIlatvAdernIlatvAvacchinnabhedAbhAvarUpatayA'bhedArthakatvavAdopapattirityapi nirastam / nIlatvAdI nIlatvAdimataH svavRttitvasaMbandhenAnvaye AkAGghAvirahAcca / yathAhi tadviziSTa adhikaraNe AzrayatayA tadadhikaraNatayA tadanvayo'nubhavaviruddhaH tathA taddhameM AdheyatayA taddharmavadandhayo'pi / ata eva karma gacchatIti vAkyasya nirAkAGkatA / nacaivaM saMsargatAmatepyanistAraH nIlo ghaTa ityAdau svavRttinIlatvAdeH saMsargatAsvIkAre uktasthale prAmANyApatte1ratvAditi cAcyam svavRttinIlatvAdeH svasminsaMbandhatopagamena paTAdivRttinIlatvAderghaTAdau paTAdisaMbandhatAviraheNa tAdRzAtiprasaGgAbhAvAt / vastutastu tattadvyaktitvAvacchinnabhedAbhAva eva nIlatvAdi prakAreNa bhAsamAnAnAM tattayaktInAM svasmin saMbandhatayA bhAsate iti na kaapynuppttiH| saMbandhatA ca tasya bhedapratiyogitAkAbhAvatvena tattadvayaktibhedapratiyogitAkAbhAvatvena vetyanyadetat / nacaivaM vize parigRhyeta sundareNa ghaTa ityAdAvapyabhedAnvayabodhApattiriti / navabhede tRtIyAyAH prakRtyAdibhya ityanenAnuziSTatve ghaTe sundarapadArthAbhedasyAyAdhitatye ca sundareNa ghaTa iti prayogaH kathaM neSyate / nacAbhedepi prakRtyAdizabdebhya eva tRtIyAnuziSTeti na mundarAdipadAttutIyAsambhava iti vAcyam abhedena vyAvartakarUpe bhedake vidyamAnAcchabdAttRtIyAyA vyAkaraNAntare'nuziSTatayA tatsaMvAdAtprakRtyAdigaNapATAbhAvAca prakRtyAdi zabdasya bhedakAApalakSakatAyA eva paryavasAnena sundareNeti tRtIyAyA durvArakhAditi cena AkRtigaNoyamiti manoramAdarzanAtsUtreNa yatra tRtIyA na prAptA prayogaca prAmANiko'vadhRtastatra kAtyAyanena tRtIyAsAdhulArthe vArtikasyopanibaddhatayA prayogaprAmANyAvadhArya prakRtyAdigaNava miti hi vijJAyate sundareNa ghaTa iti na prAmANika prayoga iti tRtIyAthAstatrAsaMbhavAt / evaM yathAyogaM sarva vibhaktyapavAda iti zabdaratnadarzanAtprakRlyA cArurityatra SaSThayAH, samenaiti viSameNeti sukhena yAtItyAdau dvitIyAyA gotreNa gArya ityatra prathamAyA bAdhikA tRtIyeti granthAntarArthaparyAlocanAtprakRtezcAharmonogAryaH mutrametItyAdi prakRtizcArurilyAdi prayogAdarzanAca prakRtyA digaNazabdAchatra tRtIyA na tatra vibhakyantarasya saMbhava ityavadhAryate dRzyate ca sundaro ghaTa iti sundarazabdasya tatprayogasthasya prakRtyAdigaNIyatvAbhAvo'vasIyata iti nahi tatra tRtIyArAmbhavaH / yattvanena vArtikeNa vihitAyAH prakRtyA cAruH nAnA sutIkSNaH dhAnyena dhanavAn gotreNa gArgyaH sabhenaiti sukhena yAtItyAdau sarvatraivaikadezAnvitAbhedArtha eva tRtIyAyA darzanAnna sundareNa ghaTa iti prayogasaMbhava iti tatra dhAnyena dhanamiti mugdhabodhaTIkAyAM mukhyArthe'pyanvaye prayogadarzanAdetAvatA parameNa mundara iti prayogasya sAdhulAsAdhukhayorekazeSasyAsambhavAca / vyAkaraNAntaramapi pANinIyasaMvAdAcchandavizeSAttRtIyAnuzAsakamevAGgIkAryamiti ceducyate / prakRtyAdizabdottaratRtIyAtiriktA tRtIyAdipadAtparigrAhyati na kopi doSa iti / eteneti / uktavAkyaprAmANyaprasa netyarthaH / athAtra ghaTapadasamAnAdhikaraNasya nIlapadasya guNiparatvena nIlarUpAtmakameva nIlalaM vizeSaNavibhaktararthastazca ghaTapaTayo kamiti kathamuktaprayogasya prAmANyApattiriticenna nIlavajAtyavacchinnAdhikaraNatvamevAnugatamiha hi nIlavaM tadviziSTapaTaparameva ca nIlapadamityuktaprayogaprAmANyApattisazatiriti / nacAdheyatayApaTaviziSTaM nIlavaM na ghaTa iti kathamApattisaMbhava iti vAcyaM vizeSye vizeSaNa mitirItyA jAyamAnAyAM zAbdamatau prAmANyApattAveva tAtparyAt / abhedArthakatvopapattiriti / naca prameyakhAvacchinnabhedAprasiddhyA prameyalasyAbhedAnAtmakatayA prameyoghaTa ityAdisthalIyavizeSaNavibhakteH kathamabhedArthakatvopapattiriti vAcyaM kvacinmukhyArthe saMbhavati tadasaMbhavAditaratra gauNastadartha iti hi vaktuM zakyaM yathA grAma gacchatItyatra dvitIyAyA mukhye karmavarUpArthe satyeva ghaTaMjAnAtItyAdau tadasaMbhavAdviSayatvalakSaNagauNakarmalArthakalaM tathehApi nIloghaTa ityatra vizeSaNavibhaktarabhedarUpamukhyArthakhasaMbhavAt prameyo ghaTa ityatra gauNAbhedarUpaprameyakhAdyarthakatva mityAzayAt / svasminsaMbandhatopagameneti / tathAcAyalaM tatra vizeSaNameva nopalakSaNamiti bhAvaH / bhedAbhAvasthA tatvenaiva rUpeNa saMsargatAmAha-vastutastviti / anyadetaditi / avicAraNIyaM bhedapratiyogitAkAbhAvatvena tadyaktibhedakhAvacchinna pratiyogitAkAbhAvatvena vA saMsargalamityarthaH / pakSadvayepyuktaprayogaprAmANyApattivAraNasaMbhavAt / pakSayAnyatarasattvAsattvaphalakavicArasya prakRtAnupayuktastrAditi bhAvaH / naca bhedalAvacchinnAbhAvakhasyAprasidbhukhAdbhedapratiyogitAkAbhAvalasya ca tadyaktibhedaghaTobhayAbhAvAdisAdhAraNatayoktarUpeNa saMsargatve niruktobhayAbhAvasyApi saMyogena baheH sAdhyatAyAM saMsarga. 5 vyutpa0
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 vyutpttibaadH| SaNavibhakterabhedArthakatvamate'pi tattadvayaktitvAvacchinnAbheda eva vibhakyoM vaktavya iti vAcyam tathA sasyapUrvavyaktiniSThatattadvyaktitvasya kathaM cidapi bhAnAsaMbhavena tadvacchinnabhedAbhAve zaktimahAsaMmavenApUrvavyaktInAmabhedAnvayabodhAnupapatteH / saMsargajJAnasya viziSTabuddhAghahetutvenAnupasthitasyApi saMsargatayA bhAnasaMbhavena saMsargatAmate'nupapattyabhAvAt / na ca vibhaktyarthe'pi bhede tattadvyaktitvAvacchitAvacchedakIbhUtasaMyogavasya sattayA ghaTAdisaMyogAnAM sAdhyatAvacchedakasaMsargavasyeva niruktasaMsargavasyApattyoktaprayogaprAmANyasya duruddharatvamiti vAcyaM, prakRtasaMsargatA hi viSayatAtmikA naca pratiyogilAdinirUpitasaMsargatAvadatiriktA viSayatAyAzcAtiprasakto'pi bhavatyavacchedaka iti bhedapratiyogitAkAbhAvatvAvacchinnApi saMsargatA tattadyaktibhedalAvacchinnAbhAvaniSThaivetsaGgIkriyata iti na prAmANyApattitAdavasthyamityabhiprAyaH / nanu prakAratAviziSTaprakAratAkatvameva prAmANyaM vaiziSTyaM ca tatra khatAdAtmyakhabiziSTanirUpakatAkAdhikaraNatAvaniSTavizeSyatAkatlobhayasaMbandhena / svavaiziSTyaM ca svAnavacchedakAnavacchinnatvAdiprasiddhacatuSTayasaMbandhanAnyatra prapaJcitamasti / evaM satyuktasthale prAmANyaM durvArameva nIlavAvacchitrapaTaniSTaprakAratAvaiziSTyasyokomayAbhAvaniSThayA bhedapratiyogitAkAbhAvalAvacchinnasaMsargatayA nirUpitAyAM nIlatvAvacchinnanirUpakatAyAM satvena tanirUpitAdhikaraNatvasya ghaTe sattvAditi cena khanirUpitasaMsargatAvacchedakatAparyApyadhikaraNadharmaparyAptAvacchedakatAkasaMsargatAnirUpakalaM nacatuSTayasaMbandhaghaTakamapitu svanirUpitasaMsargatAvyApyasaMsargatAkatvamiti paTaniSThatavyaktilAvacchinnapratiyogitAkabhedakhAvacchinnAbhAvatvAvacchinnasaMsargatAnirUpitanirUpakatAkAdhikaraNakhameva vaiziSTyaghaTakamiti na prAmANyaprasaGgaH / atha nIlapaTaparanIlAdipadaghaTitasya nIlo ghaTa itivAkyasyApramANatve naaghaTitasya tasya pramANalaM yuktaM nava tatsaMbhavati nIlatvena paTabhedasya sAmAnyarUpaNa vizeSAbhAvAdyanagIkAre prasiddheH aGgIkAre'pi vA nIlonaghaTa ityatroktAbhAvapratyayo hi na vyutpattisiddhaH, pratiyogivizeSavAcakapadAntaraghaTitasya vahnitvena mahAnasIyavahirnAstItyAdivAkyasyaiva tadabhilApakatvadarzanAt , anyathA parvate bahirnAstItyAdirapi vArasikaH prayogaH syAt / nIlalAvacchinnasAmAnyabhedasya nIlaghaTe'saMbhavAt sAmAnyadharmAvacchinnAyA ekavizeSamAtraniSThAyAH saMsargatAyAH pratiyogikhanirUpitAyAH khArasikapratyayAgocaratvenAprAmAgikatayA bhedapratiyogitAkAbhAvatvAvacchinnapaTaniSThatabyaktitvAvacchinnabhedAbhAvamAtraniSTasaMsargatAkapratiyogitAkAbhAvasyApyalIkatvAt / uktasaMsargatAyAH prAmANikatve kathaM na saMyogena parvate vahirnAstItyAdipratyayaH svarasato lokAnAmiti cetkhabRtyubhayAvRttidharmatvenAnugatarUpeNAbhedasya saMsargavapakSepyukta prayogasyoktarItyA prAmANyopapAdanasya duHzakatayA ghaTatvena paTo'sti ghaTatvenapaTo'sti ghaTatvena paTo nAstIti prayogadvayavaduktaprayogadvayasyApyaprAmANyamevAGgIkAryam / yathAvA vahnitvena mahAnasIyavahniparapadaghaTitasya saMyogatvena saMyogamAtrasaMsargakapratyayopadhAyakasya saMyogena parvate vahiriti vAkyasyAprAmANye namghaTitasya tasya prAmANyamucitamiti vaktumanaheM kathaMcidapyasaMbhavAttathedamapIti bodhyam / nIlo na ghaTa iti vAkyaprAmANyasyAnubhavikatve sAmAnyadharmAvacchinnavizeSamAtraniSThasaMsargalasyAbhedasthale prAmANikatvamabhyupetya prAmANyopapAdanamapyubhayatra samAnam / naca tattayaktibhedakhAvacchinnAbhAvatvena saMsargatAmate anubhavakadarthanAbhAva eva vizeSa iti vAcyaM tatrApi doSasya vakSyamANatvena taduddhAraprayAse anubhavakradarthIkaraNaprasaMgasya samAnatvAt / atha tattadvayaktibhedakhAvacchinnAbhAvatvena saMsargatve saMsargatAbhedAnakAralavizeSyalayorapi bhinnakhAnIlAghaTA ityasyaikavAkyakhAnupapattiH nirUpyanirUpakabhAvAnApannAnekaviSayatAkabodhavanakalAditi cetsaMzayasamuccayavailakSaNyAnurodhena tadIyaviSayalayoravacchedyAvacchedakabhAva iva nIlalaniSThAvacchedakalAkhyaviSayatAyAH sakalatatprakAratAnirUpitAyA aikyamavacchedyAvacchedakabhAvo vAGgIkriyatAm tathAca naiMkavAkyatAbhaGga iti / nacaivamapi vakSyamANarItyA nIlA na ghaTA ityasya prAmANyaprasaGga iti vAcyaM yathAhi sAmAnyAbhAvAnajIkartRbhirvahinIstItyAdipratIto vizeSAbhAvakUTAvagAhilamagIkriyate tathoktasthalepi nIlabhedakUTAbagAhilamevorarIkriyate kUTatvenaiva tasya viSayakhAnaikavAkyatAbhaGgaH, naapadasya tAdRzabhedakuTakhAvacchinne lakSaNA nIlapadaM ca tAtparyagrAhakamavaikadezAnvayAsvIkAre dhAlAdizakyayoH phalavyApArAdyoriva lakSyArthazapayArthayorabhAvakUTatkhayorapyanvayo'gasAGgIkaraNIyaH nIlAnvitAnAM sarveSAmevAbhAvAnAM kUTatve'nvaye tAdRzAkAGkSAyAH prayojakatvaM cAGgIkaraNIyamiti vibhAvanIyam / agrimapranthastu kUdatyasya tathAvidhasyAnugatAnuyogitAvacchedakadharmavinA durghahatvAt tadaprahe'pyuktaprayogAt gatisaMbhave nirarthakatvaprAyasya tAtparyagrAhakalasya vaktumanucitatvAt / ekapadalakSyArthazakyArthayoranvayasyApi vyutpattimArgApetatvAduktarItirna sAdhIyasIti vastugatimanurubhyokta itidik / sNsrgtaamte'nuppttybhaavaaditi| athAnvintAbhidhAnapakSasya nirAkRtatvena padAdaviyopasthiteranapekSitatvepi tAtparyagrahArthamavazyamanvayopasthitirapekSaNIyA / naca jJAnAMze viSayatayA viziSTavAkyArthamavagAhamAnava tAtparyamatiH zAbdabodhopayoginIti saMsargasya vizeSyavizeSaNabhAvAdividhurakharUpeNa bhAsamAnatayA tadupasthitenIpekSeti vAcyam apUrvavAkyArthasthale zAbdabodhAt prAk tasya jJAtumazakyatvena jJAnavizeSaNakhAsaMbhavAditinirUpyanirUpakabhAvApannatattadviSayatAkatvaviziSTajJAnaviSayakalameva tAtparyabuddhervAcyamiti saMsargikaviSayalavizeSaNaghaTakatayA tadvyaktilopasthiterAvazyakalAt saMsargatAmatepyanupapatti
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / apratiyogitAkatvasaMbandhena nIlatvAdinA tattadvyaktInAmanvayaH, tAdRzabhedAnAmapi tattavayaktibheda svAvacchinnapratiyogitAkatvasaMbandhenAbhAve'nvaya upeyate, tAvataiva tattavyaktitvAvacchinnAbhedalAbha iti na kiMcidanupapannamiti vAcyam / vizeSaNatApacchedakAvacchinnAyA eva pratiyogitAyA abhAve pratiyoginaH saMbandhatayA bhAnAt / anyathA viziSTavaiziSTyabuddhitvAnupapatteH / pratiyogivizeSitA. bhAvazAnaM ca viziSTavaiziSTyabodhamaryAdAnAtizeta iti darzanAtkevalaM vizeSye vizeSaNamiti rItyA na tAdavasthyamiticenna svanirUpitasAMsargikaviSayatAnirUpitaghaTAdiviSayatAkatvasaMsargeNa nIlAdiviSayatAviziSTajJAnaviSayakavasyaiva tAtparyayuddhau svIkArAtsAMsargikaviSayatvasya prakAratAviraheNAnupapattyabhAvAditi dhyeyam / viziNavaiziSTyavaddhitvAnupapatteriti / viziSTavaiziSTyAvagAhibodhatvaM ca vizeSaNavizeSaNatAvacchedakobhayasaMbandhAvagAhibodhatvaM tatrAbhAvasthale pratiyogyaMze bhAsamAnasya vizeSaNatvaM vizeSaNatAvacchedakasya ca tasya svAvacchinapratiyogitvaMsaMsargaH vizeSaNasya ca pratiyogitvamabhAvabuddhyA niyamenAcagAhyata iti cAGgIkaraNIyamanyathA svasamAnAdhikaraNapratiyogitvAdeH vizeSaNatAvacchedakasaMsargatve parvatepi bahirnAstItyAdi pratyayApatteH dvitvAdyavacchinnapratiyogitAsaMsargeNa vahiviziSTAbhAvasya svasamAnAdhikaraNatAdRzapratiyogitAsaMsargeNa vahnitvaviziSTatayA tasya parvate satvAt pratiyogyaze bhAsamAnasyopalakSaNatve ca tasyAbhAvAMze bhAnAsaMbhavAduktapratyayApatteH duruddharatvAt / evaM caikAbhAvasyobhayavidhapratiyogitAsaMvandhitvaviraheNAnyadharmAvanchinnapratiyogitvasya pratiyogisaMsargatve vizeSaNatAvacchedakasaMbandhabAdhApattyA tasyopalakSaNatA sthAdityagatyA vizeSaNatAvanachedakAvacchinaiva pratiyogitA pratiyoginaHsaMsargatvenAjIkaraNIyA / tathAca niruktasthale tadvayaktitvAvacchinnapratiyogitvasya saMsargatve nIlasya vizeSaNalAsaMbhavenAbhAvayuddharupalakSitavaiziSTyAvagAhitvaM syAditi bhaavH| athoktaniyamadvayasya sArvatrikatvaM na saMbhavati ghaTAbhAvAdipakSakavahvayAdisAbhyakAnumiteH mahAnasIyavahayabhAvAdipakSakabaDyAdisAdhyakAnumitezca tadabhilApakavAkya janyazAbdabuddhazcAbhAvapratyayAtmakatayA vizeSaNasya sAmAnAdhikaraNyakhaniSThapratiyogitvAdisaMbandhenAbhAvAMze'vagAhitatvAditi napadaghaTitavAkyAbhilapyAbhAvapratyayasthala evoktaniyamadvayamazIkaraNIyaM tathAca pratyayAdhupasthite vidheyabhAvAnAlidbhite bhedAdau tadyaktitvAvacchinnapratiyogitAsaMbandhena nIlAdeH svasamAnAdhikaraNatAdRzapratiyogitAsaMbandhena nIlatvAdezcAnvaye ko doSaH tAdRzasaMbandhenAnvaya eva ca tAdRzavibhaktyAdisamabhivyAhArasyAkAsAtvopagamAt saMbandhAntaramAdAya nAniSTaprayogaprasaGgasthApyavasaraH / athavA yatra pratiyogitvena sAkSAtsaMbandhenAbhAve kasyacidvizeSaNatvaM tatraiva vizeSaNatAvacchedakasya dharmipAratantryeNa svAvacchinapratiyogitvaM saMbandhaH yatra ca khaniSThapratiyogitAkakhAdiparamparAsaMbandhena tatra vizeSaNatAvacchedakasya na niruktapratiyogilaM saMsargaH / ataeva svaniSThapratiyogitAkatvasaMbandhena vahniviziSTamahAnasIyavahayabhAvAdelekSaNayA padAtpratItirnaca tatra vahilyasya svAvacchinnapratiyogilasaMbandhena bhAnam , evaMca pratyayArthe bhede prakRtyarthasya khaniSTatadvayaktikhAvacchinnapratiyogitAkatvasaMbandhenaivAnvaye prakRtipratyayasamabhivyAhArasyAkAGkSAlopagame na kazciddoSa iti cetsatyaM / ghaTonAsti ghaTonetyAdipratyayavaddhaTAbhAvavAn ghaTabhedavAnityAdayo'pi pratyayAH pratiyogividhayA ghaTamavagAhamAnAH kharasataH zuddhapratiyogilameva sNsrgtyaabgaahnte| ataeva ghaTavadbhUtalaviSayako bhUtalaM ghaTAbhAvavadityAdi prayogo na kharasato vizeSadarzinA miti pratiyogividhayA vizeSaNasyAbhAvasaMbandhaH pratIyamAnaH zuddhapratiyogitAtmaka eva svArasika iti niIyate / tatparityAgazca na balavattarakAraNamRte'hatyaucitim / evaMca nIloghaTa ityAdivAkyasyAnyathApyupapattisaMbhave sarvalokakharasasiddhAM pratiyogibhUtavizeSaNasaMbandhasya zuddhapratiyogitAtmakatAmatikramya saMbandhAntarAtmatayA tadbhAnopayogyAkADAkhakalpanaM samabhivyAhAravizeSasyAnucitamiti tadvayaktilAvacchinnapratiyogi. lasya zuddhapratiyogitAtvena saMsargatve vizeSaNatAvacchedakanIlalAderupalakSaNatvasya pratiyogitAnavacchedaka lakSaNasya saMbhavaH vizeSaNatve ca zuddhapratiyogilasaMsargabhAne vizeSaNatAvacchedakasya khAvacchinna pratiyogilasaMsargabhAnaniyamena tadvayaktikhAvacchimapratiyogilasya saMsargalAsaMbhava ityabhiprAyo'nucintanIyo niruktamanyasyeti / kevalaM vizeSye vizeSaNamitirItyeti / vizeSyasaMbandhini tadvArA saMbaddhavamihakaivalyamabhAvapratyayasthale tannAstItyarthaH / evaMcAbhAvasthale pratiyogitrakArasyopalakSaNatvavyAvRttiranudarzitA bhavati tenahi gandhaprAgabhAvavAnnAsti raktadaNDo nAstItyAdau gandhaprAgabhAvaraktalAdeH pratiyogiprakArasyApyupalakSaNatvamuktaM na virudhyate upalakSaNasyApi tasya khAvacchinnapratiyogitvasaMbandhenAbhAve'nvayasyAbhyupagatatvena kaivalyavirahAt / ataevAbhAvabodho hi viziSTavaiziSTyAvagA va bhavatItyanabhidhAya tatra tatrAbhAvabodho hi viziSTavaiziSTyAvagAhimaryAdAMnAtizeta ityuktiH, viziSTavaiziSTyAvagAhino rItiM vizeSaNavizeSyobhayasaMbandhAvagAhitkhalakSaNAMnAtikrAmatIti tu tadarthaH / pratiyogiprakArasya vizeSatvopalakSaNatve pratyayakAlasatvAsakhanibandhane, na tu vizeSyasaMvandhisambaddhatvAsaMbaddhatvaprayukte tAbhyAmavacchedakatvavailakSaNyasyAGgIkArAdabhAvayo lakSaNyamiti bodhyam /
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH / kazcidabhyupaitIti cet / satyam / abhedastAdAtmyam / tacca skhavRttyasAdhAraNo dharmaH / asAdhAraNyaM ca ekamAtravRttitvam / tacca svasAmAnAdhikaraNyasvapratiyogivRttitvobhayasaMbandhena bhedaviziSTaM yattadanyatvamityekamAtravRttidharma eva vizeSaNavibhaktararthaH / vRttizca tatra prakRtyarthasya saMsargamaryAdayA bhaaste| tAdRzadharmastattavyaktitvAdirUpa eva / apUrvavyaktiniSThatAdRzadharmasya viziSyazAtumazakyatvepyeka mAtravRtidharmatyAdinA sAmAnyapratyAsattitaH sugrahatvameva / abhedasya saMsargatAmate'pyetAdRzAnugatA. bhedasyaiva tathAtvamucitam / tattavyaktitvAvacchinnabhedAbhAvakUTasya viziSya tathAtve ghaTo na nIla tazca svasAmAnAdhikaraNyetyAdi / ubhayatra vRttitvaM kharUpeNa bodhyam / na caivaM dravyatvAdInAmapyasAdhAraNyaprasaGga iti vAcyam kharUpasaMbandhAvacchinnAdheyatvasyaiva prakRtyarthasaMvandhatvasvIkAreNa kharUpeNa dravyatvasyAsAdhAraNyepi zAbdabodhaviSayatvasyAsaMbhavAt , svarUpeNa vRttimAnasAdhAraNo dharma eva vA vibhaktyartho vAcyaH tathApi dravyatvAdivAraNasaMbhavAt , khanirUpitaprati. yogitAvanirUpitavRttitAnavacchedakAnuyogitAviziSTanyakhameva ca prakRte vivakSaNIyam tena ghaTabhedAbhAvaniSThatadvayaktilasya ghaTabhedAtmakaghaTabhedAbhAvAbhAvanirUpitapratiyogitAvadvRttitve'pi nAsAdhAraNyahAniH tattadbhedanirUpitapratiyogilavattattadaniSThAnuyogilamapyakhaNDopAdhirUpaM bhinnameva tasyaiva parigrahaNaM na ghaTabhedAbhAvAbhAvavarUpAnuyogilAderbhavatvityetadartha svanirUpitetyA. dhanuyogitAvizeSaNatayopAttam / vaiziSTayaM ca khAvacchinnavadvRttilakhAvacchinnanirUpakatAnirUpitanirUpyatAvatpratiyogitAsAmAnAdhikaraNyobhayasaMbandhena bodhyam / naca svanirUpitapratiyogitAsAmAnAdhikaraNyameva kuto noktamiti vAcyam ghaTabhedalAbhAvani. Thatadyaktitve'sAdhAraNyAnupapatteH ghaTabhedalarUpAnuyogilAtmakaghaTabhedalAbhAvAbhAvanirUpitapratiyogilasya paTabhedalAbhAve savAduktarUpeNa praveze ca ghaTabhedatvena ghaTabhedatvAbhAvaniSTapratiyogitvena nirUpyanirUpakabhAvaviraheNa doSAsaMbhavAt / yatA svanirUpitatvakhaniSThAnuyogitvAnirUpitobhayasaMbandhena svaviziSTapratiyogitAsAmAnAdhikaraNyaM saMsargaH tathApi noktadoSaH bhedatvasya tAdAtmyasaMvandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvatvarUpatve'pi nAnyonyAzrayaH tadyaktitvamapyakhaNDopAdhireva nAto vRttitAvacchedakasaMbandhavikalpaprayuktadoSasyAvakAzaH / yattu nIlAdiniSTatadvyaktitvaM tattannIlAdivRttitvaviziSTanIlatvAdikameva naca tasya svarUpeNa vRttitvanApi ca biziSTasyAnatiriktatayA paTaparasya nIloghaTa iti vAkyasya prAmANyavAraNamato bhedatvaviziSTAnyarUpAvacchinnavatvamevAsAdhAraNyaM vAcyam / vaiziSTyaM ca svAvacchinnavadvRttitAvacchedakatAvAvacchinnapratiyogitAkaparyAptyanuyogitAvacchedakatvasvaviziSTapratiyogitAvannirUpitavRttitAvacchedakatAtvAvacchinnaparyAptyanuyogitAvacchedakatvobhayasaMbanthena / - ttitA ca svarUpasamavAyAnyatarasaMbandhena grAhyA / tathA ca nIlatvatvagataikatvasya bhedatvaviziSTAnyatvaviraheNa tadviziSTanIlatvatvena nAsAdhAraNyamapitu tazaktivRttitvavaiziSTyanIlatvatvagatadvitvasya bhedatvaviziSTAnyatayA tadavacchinnatAdRzavRttitvavaiziSTyanIlatvatvobhayarUpeNaiva tena ca rUpeNa tatsatvaM na tadvyaktibhinna iti na kopi doSa iti tana manoramam / tasyaktitvaM ca tAdAtmyena saiva vyaktiriti pakSe gaganaparamANvAdirUpatavyaktitvasya samavAyasvarUpAnyatareNAvRttitayA tasya zAbdabodhaviSayatvAnupa. patteH avayavadvayavRttighaTAdyAtmakatavyaktitvasya samavAyenobhayavRttitayA tasya zAbdabuddhAvabhAnApatteH ghaTAbhAvAdyAtmakatayaktitvasyApi svarUpeNobhayavRttitayA tasyApi zAbdabuddhAvabhAnApattezca tAdAtmyasaMbandhAvacchinnatvaM hyanyonyAzrayabhayenApravezyaM tattanIlAdivRttitvaviziSTanIlatvAdInAM tadvyaktitvarUpatApakSe nIlatvAdInAM saMgrAhakatvAca tasmAdakhaNDopAdhirUpatAmeva tadvyaktitvasyAvalambya pUrvottarItirevAdatavyA ! taLyaktitvasya viziSTanIlatvAdirUpatvapakSe'pi bhedatvAdikamakhaNDopAdhirUpamevAvalambyAsAdhAraNyasya nirvAcyatayA tadvyaktilasya kuptapadAntarbhAvAgrahasya durAgrahatvAcca sAmAnyato'sAdhAraNyapariSkArazcAsmatkRtasiddhAntalakSaNaTippaNyAmAlocanIyaH / adhAdheyakhaviziSTadharmasyaiva laghubhUtasya vibhaktyarthavaM vaktumucitam AdheyatvAMze prakRtyarthAnvaye paTAdinirUpitavRttitvaviziSTadharmAdhikaraNalalAbhAttasya ghaTe viraheNa paTAdiparasya nIloghaTa iti vAkyasya prAmANyavAraNasaMbhavAditi cenna ekadezAnvayabhayenAdheyatve dharme ca khaNDazakteH khIkaraNIyatayA vizeSye vizeSaNamitirItyA pramAzAbdabuddhaH niruktasthale duruddharatvaprasaGgAditi / athaikamAtravRttikhasya khasAmAnAdhikaraNyakhAvacchinnabhedasAmAnAdhikaraNyobhayasaMbandhenaikalaviziSTAnyatvaM yathAvatArthapariSkArarUpaM bhavatIti tatkatha parityaktam / anuyogitAparyantanivezasyAnAvazyakatayA bhedaviziSTAnyatvanivezApekSayA lAghavamapyasti tatreti cenna saMkhyArUpasyaikatvasya guNAdAvabhAvena tadgatataLyaktilasyeva tadgatajAterapyasAdhAraNyaprasAdapekSAbuddhi vizeSaviSayakhasya cAnugamakAbhAvAttasya parityAjyalAt / nacAnuyogilaparyantAnivezAttatra lApayamapi samaniyatAbhAvAnAmaikyapakSe ghaTabhedasya ghaTabhedAbhAvaniSThakatvavadabhAvasyaikatayA ghaTabhedAbhAvaniSTatadyaktitvAsaMgrahabhayena vAvacchinnapratiyogitAviziSTabhedakhanyApyAnuyogitvAvacchinnasAmAnAdhikaraNyasyaiva vAcyalAllAghavAbhAvAt / naca dharmaviziSTAnyalAdikamevAstutatU, dharmatvena tadanugamane
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / ityAdivAkyajanyabodhe pratiyogyabhAvAnvayau ca tulyayogakSemAviti nyAyena tAdRzAnanugatasaMbandhAvacchinnapratiyogitAkAnanugatAbhASA eva bhAseran natu nIlavRttireko'bhAvaH tathA satiyatkicittAdazAbhAvatAtparyeNa prayuktasya nIle'pi na nIla ityAdivAkyasya prAmANyaM syAt / idaMtu bodhyam / vizeSaNavibhakterabhedArthakatve ghaTona nIla ityAdau natrA nIlAdyabhedAbhAva eva pratyAyayiSyate natu nIlAdibhedaH / yAdazasamabhivyAhArasthale yena saMbandhena yatradharmiNi yena rUpeNa yadvattvaM naJasattve pratIyate tAdRzasthale natrA taddharmiNi tAdRzasaMbandhAvacchinnatAdRzadharmAvacchinnapratiyogitAkatadbhAvabodhasya vyutpattisichatvAt / pratiyogyabhAvAnvayau cetyAderapyayamevArthaH / evaM ca namo bhedabodhakatvaM na kutrApi saMbhavati / anIlaM ghaTamAnayetyAdau ghaTapadasAmAnAdhikaraNyAnurodhenAnIlapadasya nIlabhinnaparatayA naJo bhedavatyeva lakSaNAyA upagantavyatvAt / idaM tu tattvam / asamastanIlo ghaTa ityAdisthale'bhedasya saMsarga topagame'pi 37 kSatyabhAvAditi vAcyam dharmatvena tatpraveze yathAzrutArthatAhAne duvaratvAditi / tulyayogakSemAviti / yogaH prAptiH kSemo lubdhaparirakSaNam tulyau yogakSemI yasyeti vyutpattiH / prakRte ca yena saMbandhena yaddharmAvacchinne yaddharmAvacchinnAnvayo naJo'samabhivyAhAre pratIyate taddharmAvacchinne tatsaMbandhAvacchinnataddharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvAnvaya eva naJsamabhivyAhAre pratIyate ityevArtho'sya prakRtopayogIparyavasito veditavyastathaivagrandhakAreNa vakSyamANatvAt / zabdArthaghaTanAtvevaM kAryA prAptiratra jJAnaM tadvayostulyaM tulyatA ca tulyasAmagrI prabhavatvatulya viSayakatvAbhyAM sAmagryAH sAmyaM naJtadarthaviSayakatva parihAreNAkAGkSA dessarvasya sarvathaikarUpatA viSayatvAMze'pi sAmyaM naJarthatatsaMsargaparihAreNa sarvathaikaviSayatvaM, labdhasya jJAtasya parirakSaNamabAdhanam / tadapyanA toktatvAdyajJAnapratyakSabAdhAdyabhAvena tulyamiti / tAdRzAnanugatasaMbandheti / atha nIlatvAdiprakAreNa yAvatAM zAbdabuddhau bhAnaM tattadvayatitvAvacchinnabhedakUTatvAvacchinAbhAva eka evAstu saMsargaH / nazyevamekavAkyatAsamarthanaklezalezopi saMsargatAyA ekatvena prakAratyAdibhedAprasakteH kUTalaM cApekSA buddhivizeSaviSayatvAtmakamekameva tatra tatra pratiyogitAvacchedakamiti saMsargabhedavirahAt, kUTatvasyaikaviziSTAparatvarUpatvapakSe'pi samaniyatAbhAvAnAmekatvenaika evAbhAvaH saMsargaH / naca saMsargatAvacchedakatAdRzAbhAvatvasya bhedAtsaMsargatAbheda iti vAcyaM svarUpata eva tAdRzAbhAvasya saMsargalAGgIkArAt sakhaNDasyApi saMsargavidhayA svarUpato bhAnasya tatra tatra svIkArAt / athavA svarRttitadvyaktirevAstu saMsargaH tadvyaktizca niruktAbhAvarUpA nIlavAdiprakAreNa paTAdibhAne paTavRttilopalakSitAyA api paTAdigatatadvayaktitvAvacchinna bhedakUTAbhAvAtmakavyaktarna ghaTe sattvamiti na nIloghaTa ityasya prAmANyaprasaMga: / evaM ca ghaTo na nIla ityatrApyanugatAbhAvasyaiva bhAsamAnatayA na tasya prAmANyaprasaMga iti cetra SaTsu ghaTeSu SaNNAM nIlAnAM tAdatmyAvagAhane tattadvyaktibhedaSaTvAbhAvasya nIlA ghaTA ityAkAGkSayaiva saMsargatayA mAnamabhyupeyate / tAdRzavasaMsargastAdRzAkAGkSayA tAdRzaSadghaTakaghaTatraye'pi svAnAtmakanIlatrayamAne sati tAtparye bhAseta tathAsati hi tAdRzatAtparyeNoccaritasyApi nIlA ghaTA ityasya prAmANyaM syAditi / natu nIlAdibheda iti / nIlAdibhedatvena nIlAdibheda ityarthaH tena samaniyatAbhAvAnAmaikye'pi na kSatiH / abhedasya saMsargatopapAdikAM yuktimAha / idaMtutattvamityAdinA / atha nIlo ghaTa ityAdisthala ityAdyuktAveva sAmaJjasye isamAsa ityuktiH kathamiti ceducyate, saMsargatayA bhAnantu samAsasthala evetyAdinA samAsasthale sarvathaivAbhedasya saMsargatayA bhAnasya prAguktatvena tatsAdhAraNyenAtrAbhedasya saMsargayopapAdane saMdarbhAzuddhiH syAt, samAse vizeSaNa vibhakterabhAvena tatra vizeSaNa vibhaktervRttikalpanamanucitamiti granthAsaGgativa syAditi nIloghaTa ityAdisthala iyatrAdipadenAbhedAnvayabodhakapuraskRtya samAsavAkyabodho mA prasAGgIdityasamAsa iti vizeSaNopAdAnam / kiMvA samAevetyAdiprAguktagranthapratipakSalametadvranthasyAbhidyotayitumasamAsa ityuktam / apica tatrAnukarSaNIyaH / athavA asamAsa ityeva vizeSyaM tatrAvacchedakAvacchedenAnvayasyautsargikatvena viruddhavibhaktyavaruddhavAkye vizeSaNavibhaktiviraheNa tatra vizeSaNavibhakterityAdisaMdarbhavirodhaH syAditi nIloghaTa ityAdisthala iti vizeSaNopAdAnamiti / abhedasya saMsargatopagame'pIti / abhedavRttikalpanAgauravAtiriktagauravaviraho yathA'bhedaprakAratApakSe tathA'bhedasya saMsargatApakSepItyayamartho'pinA sUcitaH / upayujyate cAyaM vRttikalpanAnaucityaparipoSe saMsargatApakSe yadi tato'tiriktaM gauravaM syAdvRttikalpanAyA anaucityanna syAt yathA ca saMsargatApakSe parAzayasthasya gauravasya virahastathAnupadamevopapAdayiSyate / evaMcAdhizabdavai* yardhyazaGkAyAH prakAratAmate vRttikalpanAgauravasya sadbhAvAdasaGgatezca nirAsaH / atha prAgabhedasya saMsargatvamAzritya vizeSaNavibhakteH padasAdhulArthakatvamabhidhAya nirarthakatvaprAyasya tasya duSTatvaM manasi nidhAya ca vizeSaNavibhakterabhedArthakatvamabhihitaM natu lAghavAdita ityuktadUSaNaparihAramanabhidhAyAbhedasya saMsargalopagamaH saMdarbhaviruddhatAmavalambata iti cedvikaraNAdeH sarvamata eva padasAdhutkhamAnnArthakatvasya kRptatayA vizeSaNavibhaktau taddRSTAntena tasyA yatkiMcidarthopasthApakatvAbhAve'pi pratipitsitArtha vAkyatvarUpasAmAnyadharma sasthala
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH / gauravavirahAt satra vizeSaNavibhaktervRttikalpanamanucitam / na ca yatrAbhede vizeSaNavibhakteH zaktibhramaH svArasikalakSaNAgraho vA tatra sarvamataevAbhedaprakArakabodhasya nIloghaTa ityAdivAkyAdutpattyA tAdRzasamabhivyAhArajJAnasya dvividhabodhe hetutAdvayaM kalpanIyam abhedasya saMsarga 38 pratipattyanupapattirahitavAkyaghaTakatve satyavarjanIyaprayogatvena hetunA nirduSTena sAdhanIyasya nirarthakalasya prAmANi katayA na doSatvamityatra tAtparyAnna saMdarbhavirodha iti gRhANa / hetuprasiddhina yathA tathAnupadameva vyaktIbhaviSyati / naca divAdAbhyAsitA vizeSaNavibhaktirarthavatI vibhaktitvAditaravibhaktivadityanena satpratipakSa iti vAcyaM pakSaeva vyabhicArasandehenAtulyabalatvAt / naca sthApanAnumAne'pi sostIti vAcyaM nRtyakalpanAlAghavatarkeNa pratirodhakazaktivigamAditi dhyeyam / gauravavirahAditi / idaM ca bhinnaviSayakapratyakSaMprati bhinnaviSayakazAbdasAmagrIpratibandhakatAlAghavaM vakSyamANamavyavahitottaravasya pratibadhyatAvacchedakakoTau pravezamAhatya zAbdasAmagrI madanyapratyakSaprati zAbdasAmayyAH sAmAnyataH pratibandhakatAkalpanena tiraskurvato matenoktamiti bodhyam / agrecAvyavahitottaratvasya pratibandhakAbhAvakAryatAvacchedakakoTauM pravezasya niryuktikala mAkalayyA bhedasya prakAratvaM svIkurvato matena vizeSaNavibhakterabhedArtha katvamate'piyadyapyuktarIlA lAghavaM sambhavatItyAyuktiriti veditavyam / nacAvyavahitottaratvasya kAryatAvacchedakAghaTakatve na kimapi mAnaM kAryatAvacchedakaghaTakatve tu lAghavameva taditi vAcyaM sarvasya kAryakAraNabhAvasya pravRttinivRttiphalakatvenAvyavahitottaratvasya kAryatAvacchedakaghaTakatvastha le tattatkAraNaphalavizeSasyAnirNayeneSTavizeSasAdhanatvajJAnasyAsaMbhavAttadadhInapravRttyanupapattereva tatra mAnavAt / avyavahitottaratvasya kAryatAvacchedakaghaTakalaM tu tatraiva yatra gatyantaravirahaH ataeva vaijAtyena saMbhavatkAryabhAvasya vaherna tRNAdyavyavahitottaralAdinA klRptena kAryatvaM / nacaivamAkAGkSAjJAnAdyavyavahitottaratvasya kAryatAvacchedakatvaM na syAditi vAcyaM tatra vaijAtyena sAGkaryayAdhitena gaterasaMbhavAt / sAGkarye cAkAGkSAdvayajJAnAvyavahitottarazAbdabodhe sAmAnAdhikaraNyasyaikaikAkAGgAjJAnottarazAbdabodhe parasparavyAvRttatvasya satvena bodhyamitidik / dvividhabodhe hetutAdvayaM kalpanIyamiti / nanu paryAyaghaTitavAkyajanyabodhe vyabhicAravAraNAya kAraNAnantaryasya kAryatAvacchedakalamavazyaM vAcyaM tathA ca sati viSayatvasya tathAtve prayojanAbhAvo'taeva bhedAnvayabodhavicAraprasaGge uktAbhedAnvayabodhe tathA vidhAnupUrvItyAdivakSyamANamapi saMgacchata iti kathaM kAraNatvadvaividhyamiti / nanvopasthitiviziSTajJAnatvena tatraya sakalAkAGkSAjJAnAnAmekarUpeNaiva kAraNatvaM lAghavAdupeyaM vaiziSTyaM ca svaviziSTasvatvAvacchinna viSayatAnirUpita viSayatAkatvasaMbandhena / vaiziSTyaM ca strIya nIlatvAvacchinnaviSayatAprayojakarRptiniSTaviSayatAnirUpitaviSayatAvacchedakatAparyAptyadhikaraNAnupUrvyavacchinnaviSayatAnirUpitakhatvAvacchinna viSayatAnirUpitatvasvakAlInopasthitIya ghaTatvAvacchinnaviSayatAprayojakavRttiniSTaviSayatAnirUpitaviSayatAvacchedakatAparyAtyadhikaraNAnupUrvyavacchinnatvobhayasaMbandhena bodhyam / tathAsati kAraNAnantaryasya kAryatAvacchedakatvAbhyupagame prayojanAbhAvAt kAryadvaividhyena durvArameva kAraNatAdvaivivyamiti vAcyaM tattadvarNatvena padArthAntarAvagAhivRttijJAnIya viSayatAvacchedakatvasya bhramAtmakAkAGkSAjJAnaviSayatvAvecchadakatvasya ca viziSTAnupUrvyAmabhAvAt yatkiMcidekadhamIvacchinnaviSayatAkatvasyAkAraNajJAnepi satvAt sAkSAtparamparAsAdhAraNanirUpyanirUpakabhAvAnabhyupagame vRttiviSayatAnirUpitavarNatvavyApyadharmAvacchinnasvaprayojakaviSayatAtvavyApakasvatvAvacchinnaviSayatAkatvAdisaMsargasyApyukterasambhavAt svAvacchedakAvacchin tyasaMbandhena khanirUpitaviSayatAvatyasya vyApakatAghaTakasaMsargasyAsaMbhavAt nIlapaTavAn ghaTa iti samabhivyAhArajJAnasya kAra NatvavAraNAya sAmanaiyayopAdAne ca tAdRzanirUpyanirUpakabhAvAbhyupagame'pi ghaTAdipadaghaTakavarNaviSayatAntarbhAveNa vyabhicAraprasaMGgena saMsargAsaMbhavAt kathaMcinnivezasya saMbhavepyaprAmANyajJAnAbhAvanivezAnurodhena kAraNatAvacchedakabhedasyopeyatvAt nIlalAvacchinnaviSayatAnirUpitatAdAtmyatvAvacchinnaviSayatAnirUpitaghaTatvAvacchinnaviSayatAkatvasyaikasya kAryatAvacchedakatvasyApi ca saMbhavAt / nacaivaM kAlikena tAdAtmye nIlAvagA hizAbdabodhasyApattistasyApyuktarUpavatvAdAdheyatva saMbandhAvacchinnatvopAdAne tAdAtmya saMsargakabodhAsaMgraha iti vAcyam tAdAtmyatvAvacchinnaviSayatAyAmAdheyatva saMbandhAtiriktasaMbandhAnavacchinnanIlalAvacchinaviSayatvAnirUpitatvatAdAtmyasaMbandhAtiriktasaMbandhAnavacchinnatAdRzaviSayatvAnirUpitatvobhayAbhAvasya vivakSitatvAt nIlalAvacchinnaviSayatAyAmeva vAdheyatvasaMbandhAtiriktasaMbandhAvacchinnalatAdAtmyatvAvacchinna saMsargalAnirUpitatvobhayAbhAvasya vivakSitatvAt kharUpasaMbandhAtiriktasaMbandhAnavacchinnatvasya tAdAtmyaviSayatAyAM nivezenaca kAlikena tAdAtmyaprakArakabodhava vAraNIyaH / yattu svakharUpikharUpAdiparamparAsaMbandhaghaTakAdyakharUpa saMsargatAyAH svarUpatvamAtrAvacchinnatve tatsaMsargakabodha saMgrahatAdAtmyatvAvacchinna viSayatAnirUpitastrarUpatvAvacchinna viSayatAnirUpita ghaTatvAvacchinna viSayakhopAdAne ca tAdAtmyasaMsargakavodhAsaMgraha iti tatra tAdAtmyaviSayatAyAM ghaTatvAvacchinnaviSayatAnirUpitasvarUpatvAvacchinnasaMsargalA nirUpitatratAdAtmyatvAvacchinnasaMsargatAbhinnatvobhaya'bhAvasyApi vizeSaNIyatvAt / paramparAsaMsargasthale cakasaMsargasya prakAratva vizeSyalobhayAnirUpitatvAditi cenna kAraNAnantaryamAnasya kAryatAvacchedakatAyAH prAgeva nirAkaraNAt viSayatvasyAvacchedakatve ca prasaGgaH
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / tAvAdineti gauravam / evaM tAdRzasamabhivyAhArajJAnaghaTitasAmayyA bhinnayogyatAzAnaghaTitatvena dvaividhyamiti bhinnaviSayakapratyakSAdikaM prati tAdRzazAbdasAmagrIpratibandhakatAyA apyAdhikyamiti vAcyama abhedasya saMsargatAvAdinoktasthalepi tatsaMsargakabodhasyaivopagamAditi dik| stokaM pacati dvaividhyasya duSpariharatvAt uktaprakAreNa kAryakAraNayoranugamakadharmasya kathaMcitsambhavepyanvayavyatirekatAnavacchedakasya tasyAnyatamatvAdivattAdRzadharmAntareNAkAryakAraNAbhimatAnugamasaMbhAvanAprayojakatvena kAryAnupalabdhiliGgakAnumAnabhaGgabhItyanyathAsiddhinirUpakatvasyaiva khIkaraNIyatvAt / yadvoktakrameNa dvaividhyAsaMbhavaM manasi nidhAyaivamityAdinA dUSaNAntarasyopakramaH yathA ca kAraNAnantaryamAtrakAryatAvacchedakalapakSasya yathA kathaMcinirvAhastathAgre vakSyate / uktasthalepi ttsNsrgkbodhsyaivopgmaaditi| athAbhedasya dubodhayiSitasya prakAratayAbhAnaprayojakatayA kaptamasti cetsAkAjupadavRttijJAnajanyopasthitiviSayatvaM kathaM saMsargatayA bhAnamabhyupeyaM tasya vRttijJAnasya hi pramAvaM vAcakAdapi zaktibhramAdarthapratyayadarzanAnApekSaNIyaM yena vizeSaNavibhakkeH zaktijJAnasyApramAtve tatkRtaH kazcidvizeSaH syAt nahi kasyacidabhyupagamaH kazcitsAmanyAM satyAM kAryasyotpatti ro mITe'taeboktaM prAk sarvamata evetyAdizaGkAgranthe / naca vAcyamabhedasaMsargakazAbda pratyevoktasamabhivyAhArajJAnasya kAraNalamityAkAGkSAjJAna virahAtsAmagyevanAstIti phalakharUpAnirNaye prAgeva drAgeva tasya gRhItumazakyalAt viparIte vinigamakAbhAvAca saMsargasaMsargAviSayatvaprayuktaM lAghavameva phalavarUpanirNayamukhena vinigamakamityapi na vAcyaM tathAsati tato'pi lAghavAtsamavAyena nIlaprakArakabodhe saMyogena vahiprakArakabodhe ca nIloghaTaH saMyogena vahimAnparvata ityAdisamabhivyAhArajJAnAnAM kAraNalaprasaGgAt pravRttyAdyathai vubodhayiSitasya ghaTe nailyasya parvate vahezca tAvataivahi pratipattanirvAhaH / tAdRzakAraNabirahAdeva cAnyatrApatterabhAvAt nIlapadAzrayasya matupaH saMyogasyopasthitatvepi tasyAkiJcitkarIkaraNAt naca vyutpattInAM virodha iti zayaM lAdhavasahakRtamAha keNoktakAryakAraNabhAve siddhe tadanusAreNaiva vyutpatternirvAcyakhAt kathamanyathA na nAmArthatyAdivyutpattivirodhamudbhAvyaiva vibhaktyarthasaMsargavakhaNDane nirvRtto bhavati prakAratAvAdIti prAmANikamarthamanyathAkartuM na zaknoti vyutpattisahasramapItyabhyupeyamiti ceducyate, vAkyenaikena hi dharmAntarasaMbaddhatvena vyAvRtto dharthako bhavati pratipipAdayiSita iti vyAvatakazca dharmidharmAntarasaMbandho'pi tathA, saca yAvadbhireva padaiH zakyapratipAdanastAvatsveva padeSu vyApRto bhavatyeva pratipAdayitA yato nyUnamadhikaM ca pratipAdayan bhavati garhitaH, dharmAntarasaMbandhazca prasiddhAnekadharmadharmatAdAtmyamukhena kathaMcidanakadharmapratipattirUpaphalapratisaMdhAnena svarasato bA kacitpratipipAdayiSitaH kaciccArthAntaradvArA yatassarpatvasaMbaddhaM purovartinaM nailyasaMbaddhaM ghaTAdikaM vahisaMbaddhaM parvatAdikaM ca pratipipAdayiSan vyAvartakasarpayAdisaMbandhapratipattirUpamukhyaphalAyoga pariharan vAkyaM prayukne vyutpannasamAjaH sAyaM nIloghaTaH vahnimAnparvata iti kadAcidasmin sarpalaM ghaTe nailyaM parvate vahrirityAdikaM na jAlapi sarpalamayaM nailyaM ghaTo vahniH parvata iti na vA sarpamayaM nIlaMghaTaityAdi nApica saryAya ghaTonIletyAdi natra rajuriyaM sarpaHsa pIto ghaTaH nIlaH paTa ityAdi tatra ca kAraNagaveSaNe kiyamANe sarpalAderAzrayAsaMsRSTasya sapAdizabdena saMvandhAgrahaHsAzrayasyopasthitasya tasyAzrayApekSasyAzrayAtiriktAnapekSasya copasthitAzrayaparityAgenAzrayAntareNAnyena vA saMbandhAnaucityam / saMbandhasya ca kasyacittatvenAbhAne bodhasya samUhAlambanavalakSaNyAnupapattiryAvatparyantasya bhAnAbhyupagamenAnupapattiparihAro bubhutsitasaMpratipattizca tadadhikrabhAnAbhyupagame gauravaMcakAraNamunnIyate yathA purovartini sarpavasaMbandho bubodhayiSitaH sarpa iti zabda prayukta tatazcopasthitasya sAzrayasya sarpakhasya nirAkAGkatayA khatAtra samavAyena bhAnAsaMbhavAdAzrayasya ca labdhadharmakatayA'nAkAGkitadharmayogasya tAdAtmyena tatra bhAne bAdhakAbhAvAt tAvanmAtrabhAnenApi jAtanirvAho na tAdAtmyapratiyogikakharUpasaMbandhabhAnamapekSate iti tadbhAnAbhyupagame gauravam / evaM saryA dizabdAtkhatantropasthitasya sarpalasya bahezca yadi padArthAntarabhAnamanapekSya purovAdinA svataH samavAyAdibhirbhavet saMsRSTatayA bhAnaM sarpavamayaM vahniH parvata ityAdAvapi syAtsaMbandhabhAnasyopasthApakapadAnapekSasyaivAbhyupeyavAdupasthitasyopasthitAntaravizeSakAbhAvena saMvandhabhAnaprasaGge tadarthamapipadasyApekSitatve'navasthApAtAt / upasthApakApekSAyA Avazyakratve vAnyopasthApananiyogorvaritA prathamaiva hi syAttathA. nahi kiJcidvizeSa upalabhyate yena tAdAtmyasya sAsyAttathAnAnyeSAM saMbandhAnAM, tAdAtmyasyAsaMsargatvapakSa eva syAdvizeSopalambhastasya ca saMsargAbhAvAnyonyAbhAvavailakSaNyAnupapatyAnirastatvAt / asaMsargatve tasya tatvena bhAnAsaMbhavena tatsaMsargAntaropasthApakapadApekSAprasaMgApAtAcca padArthAntarabhAnApekSAyAM cAdheyavarUpasyAzrayatAdAtmyarUpasya vA tasyopasthApakAnapekSasya bhAne zuktasthale'pi syAdeva bhAnamanyasya copasthApakavizeSasyAkalpane tUktarItyAprathamaiva syAttathetisaparavamayamityAdyaprayogabI durlabhaM syAdatauktatAdAtmyabhAnAnyathopapattibahiSkRtatAdAtmyabhAnAzrayopasthApakatayA matubAdheyatvopasthApakatayA saptamyevAbApodvApAbhyAM bhavati siddhA tathAsati tadabhAvAnubhutsitArthapratipattyasaMbhavAduktavAkyAnAmaprayogaH, parvato vahimAn parvate bahirityAdInAM prayogastatsadbhAvena bodhasaMbhavAdupapadyate ityetadapi bIjam evaM yadi tAdAtmyopasthApane viniyogo bhavedvizeSaNavibhaktastadA tatassava tatra vinivarteta na yA syAttatra zaktA gRhItazaktizca syAttena tenAsAdhAraNena suvAdirUpeNa prathamA
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 mRdu pacatItyAdau viruddhavibhaktyavaruddhapadopasthApitasyApi stokamRdvAderdhAtvarthapAkAdAvabhedAnvayo'pivyutpattisiddhaH, tadanurodhena ca dvitIyAntapadadhAtupadayoH samabhivyAhArasyApyabhedAnvayabodhaupayikAkAGkSAtvamupagamyate kriyAvizeSaNasthale ca na dvitIyAtiriktavibhaktirutpadyate, kriyAvizeSaNAnAM karmatvamityanuzAsanena tatra karmatvAtidezAt / na caivaM stokaH pAka ityAdAvapi dvitIyAprasaGgastatrApi stokAdeH kriyAyAmeva vizeSaNatvAt / bhAvakRtAM prayogasAdhutvamAtrArthakatayA dhAtunaiva tatra pAkAdi pratipAdanAditi vAcyam / kriyApadasya tatra sArthaka pratyayAnta dhAtUpasthApyArthaparatvAt / stokaM sthIyate ityAdau AkhyAtasyApi vartamAnatvArthakatayA sArthakatvAt / na ca varttamAnatvAdyavivakSAyAM dvitIyAnupapattiriti vAcyam / varttamAnatvAdivivakSAsthalaiva arthabodhasvarUpayogyatAprayojikAkAGkSAzAlitvenaiva tadavi vyutpattivAdaH / dissarvA eva vibhaktistatra tatreti, nIlaM ghaTa ityAdyaprayogavIjasya durlabhatvaM syAt dvitIyayApi tAdAtmyopasthApanena bubhutsitapratipattisaMpAdanasya saMbhavAttasmAnnirvibhaktikaprayogasyAsAdhutvAdartha vizeSasya cAnupasthApanIyatvAtprAptAsu sarvAsu vibhaktiSu sarveSu vacaneSvarthavizeSapratipAdanAnubaddhaprayo kavyabhAva vizeSyavAcakapadottara vibhaktivizeSasyopasthitatayA vizeSAntarasya cAnupasthitatayA vizeSaNavAcakapadottaramapi sa eva prayoktavyatayA buddhau viparivartata iti vizeSyapadavibhaktiparatantrA vizeSaNavibhaktisthitirnArthopasthApanaparatantrA vikaragAgamAdivadityapi ca bIjam / evaM sarvAyupasthApakAnAmAvazyakatvaM rajvAdipadAnAM cAtathAtvamapyevaMca kvacidvikaraNAdito jAyamAnApyupasthitiranyathAsiddhatayA yathA vijJAyate tathaiva vizeSaNavibhaktijanyApi kAcitkI tAdAtmyopasthitirapItisamabhivyAhAravahirbhUtapadajanyopasthitivattadupasthiterapi na prakAratayA bhAnaprayojakatvamananyathAsiddhatayA gRhItasya copasthityantarasya cAsaMsargatayA bhAnaprayojakatvamiti nAniyamaprasaMga upasthitasyApi saMsargatayA bhAnAbhyupagama ityalam / itidigiti / etadukterabhiprAyastu na no vidveSa iti pativyAkhyAnAvasare sphuTIbhaviSyati / karmatvAtidezAditi / dhAtvarthatAvacchedakaphalazAlitvarUpakarmatvasya vAdhitatvAditibhAvaH / naca tAdAtmyaphalatAvacchedakAnyatarasambandhenadhAtvarthatAvacchedakaphalAnvayitvamevAstu karmatvaM tatra stokAdAvapyastyevaiti itthameva dvitIyAM tatropapAdayanti prAcInavaiyAkaraNA iti vAcyam stokaM tiSThatItyAdau dhAtvarthatAvacchedakaphalasyaivAbhAvAt sarvatra phalamantarbhAvya dhAtvarthanirvacane sakarmakatvAsakarmakatvayoH phalavyApArayoH ravirodhasAmAnAdhikaraNyAbhyAM kathaMcinnirvAcyatvasaMbhave'pi gauravasyaiva bAdhakatvAt niruktakarmalasyaiva tatrApi khIkAre stokAdeH kArakatvApattyA tatra lakArApatteH stokaH pacyate sukhamAsyate ityAdyapi syAditi bhAvaH / arthabodha svarUpayogyatAprayoji kAkAGkSAzAlitvenaiveti / karaNAdyarthabodhakatayArthAbodhakapacAdisamabhivyAhRtavatraH vajtvenAvisaMvAdinyAM bhagavadicchAyAM viSayatvA saMbhavena zaktimattvarUpasArthakatvasya tantrevArthabodhakAvivakSAsthalIyAkhyAtasyApi vartamAnatvAdibodhajanakatayAkhyAtattrAdinA visaMvAdabhayena bhagavadicchAyAma viSayatvasyaiva vAcyatayA'satvaprasaMgAt bhagavadicchIya vilakSaNaviSayatAbacchedakavattvam zaktimadvRttipratyayatvavyApyadharmavalaM vA, yadi sArthakapratyayalamucyeta ghaJopi karaNAdhikaraNAdiSvanuziSTatvena sArthakatvaM syAdityuktAkAGkSAparyantAnudhAvanaM kRtaM tathAcAkatIre ca kArake saMjJAyAmityasyaiva karaNAdiSu jonuzAsanatvena pAkAdizabdAnAmasaMjJAtvena pacadhAtusamabhivyAhata ghaJpadatvasyAkAGkSAlavirahAt na pacadhAtUttarasamabhivyAhRtaghanaH sArthakatvam rAgAdizabdAnAM saMjJAtvena dharmavizeSAvacchinnara anakaraNAdyarthapratyAyakatayA ekalAdyanvita tAdRzArthabodha svarUpa yogyatAyAM khAdipadaghayantasamudAyasamabhivyAhArasyaivAkAGkSAtvena tatrApi ghatro na sArthakatvasambhavaH yadi tasya yogarUDhalaM tadA karmAnuziSTatAdivatsArthakatva - mitrameva / yattu rUDhyarthapadArthAntarAntrayaprayojakAkAGkSayaiva yogArthabhAnasyApi svIkAre kSativiraheNAkAGkSAntarakalpane gauravAttatrApi nAstyeva sArthakam ataeva zobhanaM paGkajenetyAdayo na prayogA iti tanna zobhanaM gatenetyAdivattasyApyagIkaraNIyatvAt / atra hi gamanaprakAratAnirUpitakarmatvaviSayatAkazAbdabuddhitvAvacchinnaM prati gamadhAtu ktapratyayasamabhivyAhArajJAnatvena kAraNavasya padArthopasthititAtparyajJAnAdikAraNakalApe nirvibhiktikagatAdipadAdadvyutpannAnAM zAbdabodhaprasaGgabhayena vaktumazakyalAt ekasamabhivyAhAraH ktAntasamudAyasvAdyoreva tasya ca pratyaye virahAt sAdhugato grAma ityAdyapi na syAt tasmAdAkAGgAjJAnajanakatAvacchedakaviSayitA nirUpakatvenArthabodhasvarUpayogyatAprayojakatvamuktagranyatAtparya viSayo nAGgIkaraNIyaH kiMtu tattatpadArthabodhasvarUpayogyatAyAM zaktiprayojikA yadyatpadArthayoH parasparamanvayo'nvitatattadarthabodhasvarUpayogyatAyAM tattatpadasamabhivyAhAraH prayojaka ityanubhavasAkSikaprayojyaprayojakabhAvAntaramavalambyaivArthabodhasvarUpa yogyatetyAdyuktirityeva khIkaraNIyaM tathA ca paGkajAdipadasthale dhAlarthaDapratyayArthayoranvaye tayoH samabhivyAhArasyApi tAdRzasvarUpayogyatAprayojakatayoktaprayogasya durvAratvam yadi coktaprayojakatvapakSepi rUTisthale avayavadvayasamabhivyAhArasya prayojakatvaM nAnubhavikaM kiMtu kevalayaugikasthala eveti cedAgrahastadA mAstUtaprayogasyeSTatA / kiMca sAmAnyato bhayo nirarthakatAmaho durAgraha eva saMjJAyAmiti prAyikaM tena lAbholabdha ityAdiprayogadarzanAdityAdigranthaparyAlocanayA tvAdyanvitagamanakarmAdizAbdabodhakAraNatAvacchedakaviyitAnirUpakatha
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / vakSAsthale'pi bhAvAkhyAtasyArthavattvAt / kecittu dhAtorivaghAntasyApi pAkAdau zaktirupeyate / kevalayaugikakaraNAdyarthakaghanantazabdasAdhulAvagamAditi / atraca bhAvatAntagamyAdidhAtvarthavizeSaNastokAdipadottaraM dvitIyaiva, gamyAdidhAtusamabhivyAhataktapratyayasya kAlakartRkarmAdharthakatAyA dRSTakhAt tatsamabhinyAhArasyoktayogyatAprayojakalAdakarmakadhAtusamabhivyAhRtaktapratyayasyApi na bhAvamAtravihitavam atItakAlAdyarthasya tatrApi salAditi tasyApyastyeva niruktasArthakalaM bhAvavihitalyuDAdInAmapi karaNAdyarthaMkatatpratyayasamAnAnupUrvAMkalAdbhavati sArthakalameva ktinprabhRterbhAvamAtravihitasya nAstyeva kathaMcidapi sArthakatvamiti bodhyam / atha pAkAdyanvitaikavAdyarthaviSayakazAbdabodhasvarUpayogyatAM prati ghanantasamudAyaniSThasvAdisamabhinyAhArasya prayojakatayA tasya samudAyAnatirikta ghanatyaye'pi sattvena ghanaH sArthakalaM durvArameveti cenna yadpAvacchinne yadpAvacchinnAvyavahitottarasamarthavodhakharUpayogyatAprayojaka tadapAvacchinnAntavaM tadpAvacchinnasya sArthakapratyayAntatvamityasya vivakSitatvAt / naca sukhAvacchinne pacyavyavahitottaraghacavyavahitottaratvasyoktasvarUpayogyatAprayojakatve taddhaTakatayA ghaJpratyaye pacyavyavahitottaratvasyApi prayojakatvaM durvAramityuktadoSatAdavasthyamiti vAcyam viziSTaniSThaprayojakatAyA vizeSaNe prayojana viraheNAsvIkArAt prayojakatvAntarasya cAkalpanAduktadoSavirahAta / yattvavyavahitottarasvasaMbadhAvacchinnayadrUpAvacchinnaviSayatAnirUpitayadrUpAvacchinnaviSayalaM viziSTArthabodhakharUpayogyatAtmakajanakatAnatiriktavRtti tadrUpAvacchinnasya tadrUpAvacchinnAntalaM sArthakapratyayAntatvaM tathAca padhAtutvAvacchinnaviSayatAnirUpitaghanatvAvacchinnaviSayatAyA ekaravAnvitapAkArthabodhasvarUpAyogye khAdyaviSayakajJAnepi satvAd pAkAdyarthabodhakharUpayogyatAnatiriktavRttitve'pi tasyAH pAkarUpArthasya viziSTAnAtmakatvAt / vaiziSTayasya viziSTaghaTakasyAkAvAprayojyasya vivakSitatvAt noktadoSasaMbhava iti tanna, gamanAnvitakarmalabodhe gamadhAtuktapratyayasamabhivyAhArajJAnatvena kAraNavasyAnupadanirAkRtatayA gatAdizabdasya sArthakapratyayAntakhAbhAvaprasaMgAt / yadi ca vyabhicAravAraNAya gataityAdyAnupUrvI jJAnasya tAdRzajJAnAvyavahitottaratvameva kAryatAvacchedakaM tadA khAdyaviSayakagatAdizabdajJAnAnoktazAbdayodhApattiH niruktAnupUAdijJAnAnuttaroktazAbdabodhasthAlIkalAttaduttarasya ca tAdRzajJAnarUpakAraNaviraheNApattyasaMbhavAt / nacoktAnupUrvIjJAnasya kAraNatve ukta kAryakAraNabhAve mAnAbhAva iti vAcyam vizeSakAryakAraNabhAvasattve'pi zAbdalAvacchinnaM prati zabdatvena ghaTazAbdabAvacchinnaM prati ghaTopasthApakapadalAdinA sAmAnyataH pravRttyAyartha kAryakAraNabhAvo yathAArIkriyate tathaivoktasyApyaGgIkaraNIyabAditi bibhAvyate tadaivApi rItiH saMbhAvyata eva / vastutastu yadrUpAvacchinnAvyavahitottaravasaMbandhAvacchinnaviSayatAnirUpitayadrUpAvacchinnaviSayatve khAvacchedakadharmAvacchinnanirUpita. ttijJAnajanyopasthityabhAvaprayuktaphalopadhAyakavAbhAvasamAnAdhikaraNa tAdRzopasthitighaTitasaMbandhAvacchinnaM vA yadarthavodhajanakalaM tadavacchedakatvamasti tadrUpAvacchinnasya tadrUpAvacchinAntataM sArthakapratyayAntatvamityuktau na ko'pi doSaH / atra ca pakSe na prathamapakSavadanatiprAmANikaprayojyaprayojakabhAvakalpanAyA api prasaGga iti / yattu bhAvAkhyAtasyaiva vivakSAsthale arthabodhakalama vivakSAyo tadabhAvaH lyuTpratyayAdInAM bhAvavihitAnAM na kutrApi kasyApyarthayodhakalaM kiMtu karaNAdyanuziSTAnAM tathAca bhAvalyuDAyantasthalasya bhAvAvyAtadhilakSaNatvena tadvarAtra kriyAvizeSaNapadAdvitIyA nAbhyupeyeti tatroktasArthakapratyayAntakhaprasaGgo doSa eveti / ata eva zabdazaktiprakAzikAyAM sahabhAvAkhyAtena bhAvasthale'pi kAlabodhakena ktapratyayenaghaTitAH sAdhu gataM cakitaM hRsitamityAdi prayogA evodAhRtA iti tannoktadoSasya dvitIyAntavizeSaNaghaTitaprayogasadbhAve'bhyupagamaparAhatatvAt anabhyupagame tu svottaravartipratyayasajAtIyapratyayaprayojyaviSayatAnirUpitakhArthaviSayatAkazAbdabodhajanakatAvacchedakAkAhAzrayapratyayAntalameva sArthakapratyayAntalaM sAjAtyaM ca khavRttyAnupUrvI viziSTaM yadbhAvavihitalaM tattadabhAvacaitadanyatararUpeNa tathA ca svAzuttarabhAvAkhyAtasajAtIyavivakSAsthalIyabhAvAkhyAtArthavartamAnalaviSayatAnirUpitakhArthaviSayatAkabodhajanakatAvacchedakAnupUrvImatpratyayAntalasya sthAprabhRtau savAdvitIyopapattiH gamyAguttarabhAvalyuDAdisajAtIyabhAvalyuDAdiprayojyaviSayatvAprasiddhyA na tatra gamipramRteH sArthakapratyayAntavasaMbhavaH karmakarnAdyarthakaktAdipratyayAntAnAmastyevoktasArthakapratyayAntalamiti tatra dvitIyAsaMbhavaH / bhAvavihitavaM tu sUtravizeSAdibodhitasAdhulAzrayalaM natu dhAbarthakharUpabodhakalamidAnItadanabhyupagamAt / athavA bhAvavihitatvena pratisaMdhIyamAnavRttitvaviziSTArthabodhaprayojakAkAsAzUnyala kiMcidarthaniSThaviSayavAprayojakalobhayAbhAvasya sArthakalAtmakalaM vAcyaM bhAvAkhyAtasthale vivakSAyAM salyAmubhayorabhAvAdavivakSAyAM tAhazAkAsAzanyakhasyAbhAvAdubhayAbhAvaH bhAvakRtAM lyuDAdInAM bhAvavihitatvena pratisaMhitatve tatorthabodhAnupadhAnAddhAtulyuTsamabhivyAhArarUpAkAsyA arthavodhAprayojakalAditi bhAvavihitatvena pratisaMdhIyamAnavRttilaviziSTArthavodhaprayojikAkAGkAbhAvavihitalagrahepyarthabodhaprayojake bhAvAkhyAtaktaprabhRtAveva vartate na syuDAdAviti tatrobhayasyaiva satvAnna sArthakakhaM karmakartAyarthakAnAM tattadarthaviSayatvAprayojakakhavirahAdubhayAbhAvasatvAtsArthakatvasaMbhava ileSA dik| 6vyu
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH / anyathA subdhibhaktyarthasaMkhyAkarmatvAdInAM tatra paakaadaavnssyaanupptteH| prakRtyAnvitasvArthabodhakatvaM anyathA subbibhaktyartheti / tiGarthakartRtvAderapi prathamAprakRtyartha evAnvayasya vyutpannatvena dhAkharthe pAkAdau tadanvayo'pi na bhavedeva ghaantasamudAyazatyasvIkAra iti subiti tiDopyupalakSakaM vAcyam karmatvAdInAmiti pAkAdAviti ca SaSThIsaptamyau nirUpitatvamAtrapare navanyatreva pratiyogitvAnuyogitvabodhike tena karmavapratiyogikapAkAdhanuyogikAnvayasya zAbdabodhAviSayatve'pi na kSatiH / prakRtyAnvitasvArtheti / pratyayAnAM svaprakRtyAnvitArthabodhakatvamityarthaH / tena dhAtopaMyantaprakRtitvepi na ksstiH| atha kinnAma svanirUpitaprakRtitvam na tAvatkhAvyavahitapUrvatvam AgamavikaraNAdinA pratyayavyavahitayoH prAtipadikradhAtvoH suptiDAdiprakRtitvAnupapatteH nApi svapUrvatve sati AgamAdibhinnakhapUrvapUrvavartitvazUnyatvam svAvyavahitottaravartini pratyayAntaraprakRtAvatiprasanavAraNAya satyantamiti vibhaktiprakRtitvasyaiva tAhazasya nirvAcyatvasaMbhavepi niruktavyutpatteH pratyayamAtraviSayakatvena tasya tadbahAnupayuktalAt / nacoktaprakRtivaM pratyayasAmAnyanirUpitaM saMbhavati prakRtiprAvihitabahujAdiprakRtAvasaMbhavAt nApi svAvyavahitapUrvavasvAvyavahitottaratvAnyataravatvam caitraH pacatItyAdau pacadhAtorapi svAdiprakRtivApatte riti / yattu vyutpattidvayamaGgIkaraNIyaM prakRtipUrvatvena vihitapratyayanirUpitaM khAvyavahitottaravagarbhamuttaratayA vihitapratyayanirUpitamavyavahitapUrvavagarbhamiti tadapi kibantaprAtipadikaprakRtikavibhaktiprakRtivasya dhA. torApatteH kipo luptatvAnna manoramam / nacAvyahitapUrvatvena pratisandhIyamAnAvyavahitapUrvavazUnyatvagarbhasyopAdAne noktadoSa iti vAcyam vipo'pratisaMdhAnadazAyAM dhAtau suprakRtitvApattariti ceducyate zAbdabodhAnupadhAyake vyutpattyapravRtteH tatpravRttisamaye ca vyutpannAnAmuktasthale kippratisandhAnaniyamAddhAtoH muSprakRtitvavirahAnna mupo thAlanvitakhArthabodhaka tvaprasaGgaH / yadvA khavidhAyakazAstrajanyabodhIyakhaniSThaviSayatAnirUpitAvyavahitottarakhAvyavahitapUrvatvAnyataraviSayatAnirUpitaviSayatAzrayalameva khaprakRtivaM prAtipadikAdeva ca supovidhAnAtprAtipadikatvasyoktasthale pratisaMhitakkibantaeva satvAna niruktaviSayatoktasthale dhAtAvastIti noktadoSaH / vastutastu svaniSThavidheyatAnirUpitoddezyakhameva khaprakRtivaM vizeSyavizeSaNabhAvadhaiparItyepyantarAvyavahitottaralAdeviSayatve'pi ca vilakSaNAnubhavasAkSikasyoddezyavidheyabhAvasya sarvatra prakRtipratyayayoreva sattvAnna ko'pi doSaH / ataeva sarvanAmAvyayasaMbandhiTyavyavahitapUrvavihitAkacpratyayanirUpitaprakRtivasya na tayoranupapattiH / nacaivamapi ghaTapadottaravibhaktiprakRtitvaM paTapade durvAraM svaniSThamupavAvacchinnavidheyatAnirUpitaprAtipadikatvAvacchinnoddezyatAyAstatra sattvAditi vAcyaM svavRttitvaviziSTavidheyatAtvAvacchinnanirUpakatAnirUpitanirUpyaloparAgeNoddezyatvasya tattatpratyayaprakRtAveva sattvopagamAttasyaiva ca vivakSitatvAt / svavidhAyakazAstrajanyabodhaprayojyaprayogaprayojakabodhIyakhaniSTavidheyatAnirUpitoddezyatvasya vivakSitastrAdvA prAtipadikArakarmaNidvitIyetyAdizAstrajanyabodhaprayojyaM prayogAtprAk dhaTapadAtkarmaNidvitIyetyAdivizeSArthoparaktajJAnaM sarvatrAbhyupeyamityuktoddezyatvasya paTapade prasaktyabhAvAt / anuvAdasthale ca vaktapuruSIyatAdRzajJAnamAdAyaiva tatsaMgamanIyaM yadvA'bhiyuktapuruSIyaprakRtivyavahAraviSayalameva tat vyavahArasyAsyayaM prakRtirityAkArakatvenaiva pravezo'to nAnyonyAzraya iti zabdazaktyAyuktaprakRtilasya tattatpratyayanirUpitatvAbhAvena prakRte nopayoga iti dik / atha kiMnAma prakRtyarthalaM yadi prakRtivRttyupasthAyalaM tadA kartRkarmAdyarthakakRdantanAnAM vRttiviraheNa tatroktavyutpattyapravRttiH syAt / naca bhAvakRdantAnAmiva samudAyazaktiH kutasteSAM nopeyata iti vAcyam ekaikakRtasamabhivyAhRtAnantadhAtughaTitakRdantasamudAyAnupUrvINAmanantatvena tadavacchinnAnAmanantazaktikalpane gauravAlAghavena kRdantasthale'pi dhAtvarthabhAgabhAnasya kuptazaktikadhAtuta eva khIkaraNIyatvAt / zaktyanuzAsakazAstrAnatikrameNa kIdo kRtAM zakte. rabhyupagamAJca pAcakAdipadApAkakAdyarthabodhanirvAhAtsamudAyazaktyanabhyupagamAt / nacaivamanuzAsanAnatikrameNa bhAvavihitakRtAmapi bhAvarUpo'rthaH kuto nAbhyupeyate lAghavasya tulyatvAditi vAcyam bhAvazabdo hi dhAtvarthaparibhASitaH / dhAtvarthazca dhAtuta evaM labhyate ityananyalabhyohi zabdArtha ityanusArAddhAsarthatAvacchedakarUpeNopasthitayovirUpopasthitatvaviraheNAnvayA saMbhavAccAnuzAsanasya yathAzrutArthatAyA atikramaNIyalAt / anugatAnatiprasaktasya khatAdAtmyAtiriktasya kharUpalAderdurvacatathA tena rUpeNa bhAvasya kRdarthatAyA vaktumazakyalAca ghaTavarUpaM paTavarUpamityAdisvarUpAMzAnugatAkArapratyayAnurodhAta kharUpatvamanugatAnatiprasaktamasaNTopAdhirUpamurIkRtya tatra tatra pranthe'nyeSAM svarUpasya bhAvapallayArthatvoktiH saMgamanIyA / yadvA prAguktAnugatatAdAtmyaviziSTe prameyatvapadArthatvAdiviziSTa eva vA bhAvakRtAmasti zaktiH pAkAdipadAt pAkharUpatvena pAkAtmakapadArthatvena vA bhAvapratItistathApi kRtAM bhAvArthakatvabodhakAnuzAsanAnAM yathAzrutArthanAprAmANyaprasaktiH kRdantasamudAyasya zaktyabhyupagamastu tatraiva na yatra rUTyarthe yogasamavAya ityabhiprAyaH svarUpArthakatvabAdinAM samudAyazaktimatApekSayA lAghavasyAtra vyaktalAyuktatvamAkalayya vadantItyatroktasamudAyazaktimate'kharasasUcanAyetyavadheyam / prakRtamanusarAmaH yathAkathaJcitprakRtiprayojyazAbdabodhaviSayatvaM tat tadAkAsAsaMpAdakatayA pacantAvilyAdau zatrantasamudAyaprayojyaviSayatvasya dhAtvarthe'pi satvena tasyApi prakRtyarthatvApattiriticeducyate nahi pratyayaniSThavidheyatAnirUpitoddezyatAvacchedakavyApyadharmAva
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / pratyayAnAmiti vyutpatterdhAtUnAM ca subvibhaktayaprakRtitvAt prakRtyeka dezArthe'pi pratyayArthAnvayopagame pacantaM pazyatItyAditaH pacamAnaM pazyatItyAditazca pAkAdau dvitIyAdyarthakarmatvAdyanvayayodhaprasaGgAt / ekatravizeSaNatvenopasthitasyAnyatra vizeSaNatvenAnvayasyAvyutpannatayA tatra pratyayArthavizeSaNapAkAderna 43 cchinnanirUpitavRttiprayojyaviSayatvamiha vivakSitaM yena tAdRzoddezyatAvacchedakaprAtipadikatvavyApyapAcakapadAdyAnupUrvIvizeSAvacchinnanirUpitavRtteraprasiddhyA bhaveduktadoSaH / kintu niruktoddezyatAsamAnAdhikaraNanirUpakatA nirUpitanirUyatAvadvRttiprayojyaviSayatvameva pAcakAdipade tAdRzI nirUpakatA kRttvavyApyadharmAvacchinnaiva tannirUpitanirUpyatAvadvRttiprayojyaviSayatvasya kartari sattve pAkakartaryapi sattvAdviziSTasyAnatirekAnna doSaH ghaJantAdisthale ca tAdRzI nirUpakatA ghanantasamudAyatvAvacchinnaiveti tatrApi saGgatiH dhAtuvRttiniSThanirUpakatAnirUpitanirUpakatAyAstAdRzoddezya tAsAmAnAdhikaraNyavirahAnnAtiprasaktiriti / prakRtyekadezArthepIti / ghaJantasamudAyasya zaktimanabhyupagamyoktavyutpattighaTakaprakRtyarthaM prakRtitadekadezArthasAdhAraNaM nirucya tadAzrayeNa pratyayArthAnvayAbhyupagama ityarthaH / ekatra vizeSaNatvenopasthitasyeti / ekatreti saptamyAkhAlotrA vizeSyatvamarthaH tasya vizeSaNatvenvayaH tRtIyArtha khAdAtmyaM tasyopasthitatve'nvayaH tathAcaikaniSTavizeSyatAnirUpitavizeSaNatvAbhinnopasthitiviSayatAvato nAparaniSTavizeSyatA nirUpitavizeSaNatvayogo bhavatItyarthaH / sa ca na cAruH pacamAnAdizabdAnAM viziSTazakterviraheNa pAkAdInAmanyatra vizeSaNatvenopasthitatvavirahAt / api tu vaiziSTyaM tRtIyArthaH tasya copasthita padArthenvayaH / evaMtroktavizeSaNatvopasthitiviSayatvayoH prayojyaprayojakabhAvalAbhena niruktavizeSaNatvaprayojakopasthitiviSayatAvataH anyaniSTha vizeSyatA nirUpita vizeSaNatvayogo na bhavatItyarthaH tathAcoktavyutpatteryathAviziSTazaktisthale vyApAravizeSaNatvaprayojakaviziSTopasthitiviSayatvavataH phalasyAnyatra vizeSa - tayAnvayaviraheNa pravRttistathA yayorekavizeSaNatayA parasyAnvayaeva tadbodhakapadayorAkAGkSAniyamaH tattadarthopasthApakapadadvayaghaTitakRttaddhitAntasamAsAdisthalepyasti pravRttiranyatrAnvaya AkAGkSAviraheNopa sthiti viSayatAyA ekatra vizeSaNatvamAtraprayojakatvAditi pacamAnAdipadaghaTakadhAtvarthasya na subardhakarmatvAdAvanvaya iti na kApyanupapattiH / atha biklitijAnAnastaNDulaM pacatItyAdau vyApAravizeSaNatayopasthitAyA api viktiteH karmatvavizeSaNatvAdviktiterekatvAbhiruktavyutpattyanupapattiH / evamekasyApi kiMcidapekSayA aparatvAduktavyutpattyasaMbhavaH / nacopasthitiviSayatAyAM svaprayojyaprakAratAnirUpitavizeSyatAvadanyaniSTavizeSyatAnirUpitaprakAratAprayojakatvAbhAvaevoktavyutpattitAtparyamiti noktadoSadrayasaMbhava iti vAcyam niyatAkAGkSAbhivyaktyarthaM thuktanyutpattiH sA ca niyatAkAGgAjJAnAduktaprayojyaprayojakabhAvanirNaya eva sugrahetyanyonyAzrayAdevamuktavyutpattiM vinaivAkAGkSAmahe tata eva phalAdervyApAreNAnvaye niyamite sakRduccaritaityAdiniyamenoktavyutpattyarthasiddhau tasyAniSprayojanatvApatteceti ceducyate viSayatAviziSTopa sthitiviSayatAyAM khaviziSdhanyavizeSyatAnirUpitaprakAratvaprayojakatvAbhAva evoktavyutpattitAtparyam / prAthamikavaiziSTyaM svatAdAtmyaskhAzrayatvobhayasaMbandhena svAthryatvava svaprayojakavRttijJAnIya viSayatAnirUpitaviSayattAprayojyavizeSyatAnirUpitatvakhaprayojyaprakAratAnirUpita vizeSyatAprayojakatvasvarUpa yogya padaghaTitavRttighaTakapadaprayojyatvAnyatarasaMbandhena / dvitIyavaiziSTyaM ca khaprayojakavRttijJAnIya viSayatAnirUpitaviSayatAprayojyatyasvaprayojakapadaghaTitavRttiSadakapadaprayojyatvAnyatarasaMbandhena / dvitIyA ca vRttiH kRttaddhitAntAdirUpA / kRdantAdInAmanyatamatvenaiva tatra pravezaH kAryaH vRttitvasyAnyAdRzasya durvacatvAt / upasthitIyanIlAdiviSayatAyAH svaviziSTAnya ghaTavizeSyatAnirUpitaprakAratAprayojakatvasyaiva satve niyamAsaMbhavaHsyAdityekatra vizeSaNatvenetidalaparyavasitArthAtmakaM viSayatAviziSTatvamupAttam / idaM ca jJAnabhedenaviSayatAbhedapakSaeva nirduSTaM samAnAkArakajJAnIya viSayatayoraikye tu pAcakAdipaghaTakapacdhAtujanyopasthitIyapAkaviSayatAyAM viSayatAviziSTAyAM khaviziSTAnya karmatvAdiniSTavizeSyatAnirUpitaprakAratAprayojakasya pAkaM pazyetyAdisthalIyapacdhAtujanyopasthitiviSayatvasya tAdAtmyasatvena tatprayojakatvasyaiva sattvAnniyamabhaGgassyAdityupasthitAveva svaviziSTaviSayatA viziSTaprakAratAprayojakasvAbhAvaniyame uktaniyamasya tAtparya vAcyam / svavaiziSTyaM ca svanirUpitatvasvAzrayatvobhayasaMvardhana / svAzrayatvaMca svajanakavRtti - jJAnIyaviSayatAprayojyavizeSyatAnirUpittatvasya prayojakapadaghaTitavRttighaTakapadaprayojyavizeSyatAnirUpita prakAratAprayojakatvAnyatarasaMbandhena / dvitIya vaiziSTyazca svasAmAnAdhikaraNyasvaviziSTAnya vizeSyatAnirUpitatvobhayasaMbandhena / viziSTAnyatvaghaTakavaiziSTyaca prAgvadbodhyaM / khaprayojakapadaghaTitatvaM ca svaghaTitatrattyaghaTitatve sati svaghaTitatvameva tena rAjapuruSadhanamityAdau rAjJo dhanAMze'nvayepi niyamabhaGgAbhAvo doSo na prasajyate rAjapuruSAtmakavRttighaTitavRttighaTakatvAddhanapadasya / nacopasthitau tAdRzaprakAratAprayojakatvaM svIyaviSayatAdvArakamevAstIti viSayatve tAdRzAbhAvaniyamapakSoktadoSastadavastha iti vAcyam svaprayojakaviSayatAnirUpita vizeSyatA prayojakopasthititvesati tAdRzavizeSyatAprayojakapadaghaTita vRttighaTakapadajanyopasthititve sati vA svaprayojakaviSayatAnirUpitatvena niyataM vilakSaNameva hi vizeSyatAnirUpitatvaviziSTaprakAratAprayojakatvaM tAdRzanirUpitatvarUpameva ara vivakSitamiti na ko'pi doSaH / evoktavyutpattau viziSTavRttimahasyai kattighaTakatvagrahasyaiva copayogo na niyatAkAGkSA
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 vyutpattivAdaH / karmatve vizeSaNatayAnvaya iti cettathApi pAkAdivizeSaNatayA subarthasaMkhyAyA anvayasaMbhavAt / yatra pAkakarttAderddhitvAdikaM bAdhitaM pAkAdezva tadvAdhitaM tatra pacantau pazyati pacamAnau pazyatItyAdiprayogaprasaGgasya durvAratvAt / dhAtUpasyApyArthe subarthAnyayayodhaM prati tattaddhAtUttarapratyayadharmikakiMci darthaparatvajJAnasya pratibandhakatAmupagamyaitAddazAtiprasaMgavAraNe ca gauravAt / evaM zobhanaM pacanamityAdau dhAtumAtreNa pAkAdyupasthitau ca tatra zobhanAdyabhedAnvayabodhAnupapattiH vizeSaNavibhaktisajAtIyavibhakti prakRtyanupasthApyatvAt / prakRtyekadezasAdhAraNatAdRzavibhaktiprakRtitvasya prayojakatve tatra lyuDAderadhikaraNaparatve'pi tathAvidhAnvayabodhApatteH / kasyacitpratibandhakatAM kalpayitvA tadvAraNe va gauravAt / na caivamupakumbhArddhapippalyAdirUpapUrvapadArthapradhAnasamAsapadAtkumbhasamIpa pippalyarddhAdau vibhaktyarthAnvayasya prAtipadikAntarArthAbhedAnvayasya cAnupapattiH / pUrvapadasya samAsottaravibhaktyaprakRtitvAditi vAcyam / tadanurodhenaiva tatra kumbhapippalyAdipadAnAmeva kumbhasamIpapippalyarddhAdau lakSaNAyAH pUrvapadasya tAtparya grahamAtropayogitAyAzca svIkArAt / vastutastu tatrottarapadArthavizeSitapUrvapadArthasamIpAdau pratyayArthAnvayabodhetAdRzasamastapadapratyayapadayoravyavahitapUrvAparIbhAvopyAkAGkSA / evaM tatra prAtipadikAntarArthA'bhedAnvayabodhe samAnavibhaktikayostAdRzasamastapadapadAntarayozca samabhivyAhAropyAkAGkSA | tathA satyatiprasaGgavirahAt / dhAtvarthapAkAdau pratyayArthAnvayabodhe prAtipadikAntarArthAbhedAnvayabodhe ca lyuighaJAdyantasamudAyapratyayayoravyavahitapUrvAparIbhAvasya samAnavibhaktikayostAdRzasamudAyapadapadAntarayoH samabhivyAhArasya cAkAGkSAtvopagame darzitAdhikaraNArthakalyumatyayasthalIyAtiprasaGgasya duruddharatayA na tatsaMbhavaH / atha ghaJantasamudAyasya pAkAdyarthakatve ghaJantasa grahasya / svarUpayogyatvagrahe'pi ca nirAkAGkSatvagrahaviraha evopayujyate iti nAnyonyAzrayaH / uktavyutpattyabhAve kRdAdyarthavizedhyatayAnvitasya pAkAdeH karmatvAdau kRdAdyarthAvivakSAyAM vA tatra tasyAnvayasya sakRduccaritaityAdiniyamena vAraNAsaMbhavena sArdhakyazca / naca prakRtyeka dezArthasAdhAraNaprakRtyarthatvAghaTitapratyayAnAmityAdiniyamasadbhAve svAzrayatvaghaTakadvitIyasaMbandhavaiyarthya bhaviSyatyevetyuktavyutpattervastutoviziSTazaktimAtrasthalIyatAyA eva vaktavyatayA pralayAnAmityAditadhAvidhaniyamAsadbhAve'pi kathantayA karmatvAdau pAkAnvayavAraNamiti zakyam rAjapuruSo'yamitivAkyasya puruSapadArthAvivakSAyAM rAjAtmakaidamarthe rAjapadArthAnvayatAtparyeNa rAjapade karmadhArayaluptakhantatvapratisaMdhAne prAmANyApatestathApyuktasaMbandhasyAvazyamupAdeyatvAt / naca na sApekSa ityAdiniyamAdevoktadoSavAraNasaMbhavAduktasaMbandhonopAdeya iti vAcyaM sApekSatvasya tadarthAnvitasvArthatAtparyakatvarUpasya vakSyamANatayA vRttighaTaka vizeSaNapadArthasya nRtyaghaTaka padArthavizeSyatva evoktavyutpattyA'tipravRtteH / naca niruktasaMbandhApraveze lAghavAnurodhena tadarthanirUpitAnvayanirUpa katvamevAstu tatsApekSatvaghaTakamiti vAcyaM pradhAnaM pradhAnamapekSate prAdhAnyava vizeSyatvameveti tatpratiyogikAnuyogitvasyaiva sApekSatvaghaTakatvaucityAdAjAnika siddhAyAM vyutpattau niyogaparyanuyogasyApyanaItvAt / yayuktapravezo nasyAttadoktavyutpatterviziSTazaktimAtrasthalIyatayoktagranthAnupapattirduSpariharA / naca pacamAnAdipadAnAM viziSTazaktyabhiprAyaka evoktapranthaiti vAcyaM dhAtUpasthApyarthe tyaprimagranthavirodhAt / tasmAduktarItirAdarttavyA / viziSTazatikRdAdivRttisthaladvayasAdhAraNaikaprakAranirvacanaprayatno vA karttavyaiti dikU / dhAtUpasthApyArtheti / athaivaM pratibandhakatve kalpite'pi yantra rAjadvayasaMbandhyekaH puruSo'sti tatra rAjapuruSau pazyeti prayogApattirdurvAreti cenna tattatpadArthadhArmikamuvarthAnvayabuddhau tattatpadA vyavahitottaravartisubhinnapadadhArmikakizcidarthaM paratvajJAnasya tattatpadAvyavahitottarapadadharmika tattatpadArthAnvitArthaparatvajJAnasya vA pratibandhakatve tAtparyAt dvitIyakalpAnusaraNAzca / dvandvasthale sarvapadArthe vibhaktatyarthAnvaya nirvAhaH / nacaitramarddhakAyAdipUrva padArthapradhAnasamAsasthale bahupadAditaddhitasthale ca vibhaktyarthAnvayAnupapattiriti vAcyaM pUrvapadatAtparyagrAhakatvapakSe doSasyaivAbhAvAt / vastutastvityAdikalpAntare coktasamAsAdisthalauttarapadArthe vibhaktyAdyarthAnvaya vAraNAnurodhena pUrvapadArthadharmikArthaparatvajJAnasya pratibandhakatvasya niruktapratibandhakatAyAM pade niruktasamAsAdighaTakabhinnatvasyaca nivezanIyatvAt / tadarthAnvitatvasya tadarthAnvayAnuyogitvasya vA vivakSitatvAt / kasyacitpratibandhakatAM kalpayitveti / dvitIyAnyasubantArthAbhedAnvayabuddhau dhAtUttaravartipratyayadharmika kiJcidarthaM paratvajJAnasya pratibandhakatAM kalpayitvetyarthaH / svArthakapratyayAntadhAtUpasthApyArthe dvitIyAntArthAbhedamAnasya tairapi khIkArAdvitIyAnyeti / nacaivamiti / ghaJAyantasamudAyasya zaktisvIkAre'pItyarthaH / prakRtyarthAnvitakhArthabodhakatva vyutpatterAkAGkSAvizeSakAryakAraNabhAvagrAhakatayA pUrvapadArthapradhAnasamAsasthale'nyAzyA AkAGkSAyA evaM kalpanena noktavyutpattivirodha ityAha vastuta
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthasatvAlokavyAkhyAsahitaH / 45 mudAyasya saMyogavibhAgatvAdiviziSTAvAcakatvaM vyutpAdya saMyogavibhAgAdipadAnAM naimittikasaMzAtvanirAkaraNaM dIdhitikRtAM viruddhamiti cetkA kSatiH / na hi kasyacidgranthakRto viparItalekhanaM yuktivalAvastusiddhau bAdhakam / evaM ca yatra dhAtumAtrasyaiva pAkAdI tAtparya tatra tadvizeSaNavAcakapadAd dvitIyaiva yatra tu kRdantasamudAyasya pAkAdau tAtparya tatra tAdRzapadaM tathAvidhakRdantasamudAyasamAnavibhaktikameva / taduktaM kAtantrapariziSTakRtA kathaM stokaH pAka: kRdantavizeSaNatvAt / dhAtvarthekAdhikaraNye tu stokamodanasya pAka iti sya stviti / naimittikasaMkSeti / jAtyavacchinnasaMketavatIsaMtyarthaH / yatra dhAtumAtrasyaiva pAkAdau tAtparyamiti / athadhAtoH pAkAdau tAtparyeghaJantasamudAyena pAkopasthitAvubhayorananvayaprasaMgAt samudAyazaktyupasthApitapAkAderavivakSaNIyatayA vibhaktyarthasaMkhyAkarmatvAdeH kutrAnvaya iti cena, vibhaktyarthasaMkhyAkarmatvAderyatra vivakSitavaM nahi tatra dhAtumAtrasya pAkAdau tAtparyam apitu dhAtvarthapAkadI stokAderevAnvayo yatra vivakSitastatraiva / ataeva stokamodanasya pAkAya yatate pAkenabhUyataityAdayo na prayogAH tAdarthyakartRtvAdyavivakSAyAmautsargikatayA prathamAyA eva prApteH / ataeva stokamodanasya pAka ityevodAhRtaM pranthakRtA / dhAtvaikAdhikaraNyeviti / stokapadaspeti zeSaH / dhAtupratipAdyapratipAdakasvetu stokapadasyetyarthaH / itivadantIti / nanu dhAtumAtrazakteH kuptatayA tataeva vivakSitatvAnvayabodhopapattau kRdantasamudAyazaktikalpanaM pauravAvaham / naca stokaH pAkaityadau vizeSyavAcakadhAtupadasyAprathamAprakRtitvAdevamanvayo na syAttadarthe prathamAntastokapadArthasya prakRtyekadezasAdhAraNavibhaktiprakRtitvazca pacamAnAcityAdau pAkAdau dvitvAnvayaprasaMgena hi vakumazakyamityuktameva samudAyazaktikalpanAbIjamiti prAmANika gauravaM na doSAyeti vAcyaM vastutastvityAdyanupadoktapranthoktarItyavalambanena pAkAdau stokAyabhedAnvayavodhe khantastokapadasamabhivyAhRtakhantapAkapadatvasyAkAlAravasya pAkAdau dvitvAnvayabodhe pacamAnAvityAdyAnupUrtyA AkAhAtvAbhAvasya ca kalpanenaiva nirvAhe gauravasyAprAmANikatvAt / naca vastutastvityAdisaMdarbha dhAtvarthapAkAdau pratyayArthAncayabodhaityAdinoktaevAtra doSa iti vAcyam tattaddhAtUttaratattatpratyayadharmika kizcidarthaparatvajJAnasya pratibandhakatvakalpanena taddoSavAraNasaMbhavAt / atha pratibandhakatAkalpanAgauravaM samudAyazaktyakhIkAre doSaH, nava samudAyazaktivAde kathaM nirvAhaH, zobhanaM pacanamityAdisamabhivyAhArasyAkAGkSAtvasya lyuDAderadhikaraNaparatvAmahe zobhamAbhinnapAkAdyanvaprabodhAnurodhena vAcyatayA tAdRzAkAhAjJAnAdadhikaraNaparatvagrahe niruktazAbdabodhApattivAraNasya vinA pratibadhyapratibandhakabhAvamiti vAcyam uktAnvayabodhe jananIye niruktAkAhAjJAnasya samudAyazaktijJAnajanyapAkAdyupasthitereva sahakAritvakapanAt / lyuDAderadhikaraNaparatvaprahakAle dhAtuzaktigrahajanyapAkopasthitereva vidyamAnatvAduktadoSAbhAvAditi cena yatra yatra samudAyazaktyabhAvapakSe pratibandhakatvakalpanaM tatra tatra samudAyazaktipakSe tAdRzazaktijJAnajanyopasthiteratiriktakAraNatAkalpanamiti sAmyAt dhAtuzaktijJAnajanyapAkAdizAbdabuddhI tAdRzazaktijJAnajanyopasthiteH kuptakAraNabhAvAyA evaM vyApaka sAmagrIvidhayApravezyatvAcchaktyabhAvapakSe zaktipakSe ca tatpravezasyoktadoSabhayena kartumazakyatvAdukakAraNatvasyApyAkhyAtAdisthalAnurothena vAcyatvAt / evaM bhAvamAtrazaktaktindhaJAdyantagatyAdipadaghaTitAyAH zobhanAgatirityAdisthalIyAkAlAyAH zobhanAbhinnagamanAdizAbdabuddhau kAraNatve nAsti kasyAzcitpratibandhakatAyAH kalpana miti ktinnantAzeSadhAtughaTitasamudAyasya bahutarazaktikalpanena tajjJAnajanyopasthitikAraNatvakalpanena cAtigauravam / naca ktinpratyayasyAdhikaraNAdyarthakatvAbhAve'pi doSAditastattadarthaparatvagrahe zAbdabodhavAraNAya tatrApi pratibandhakatvamAvazyakamiti vAcyam anuzAsanAhitAdhikaraNatvAdyarthakatvagrahajanyatattadarthaparatvagrahasyaivapratibandhakalasyAbhyupeyatvAt, ktinpratyayasthale tAzaprahasyaivAsaMbhavAt anyathaitadvivAropanyastadhAntasthalopekSaNasya darzitAdhikaraNArthakalyuTpratyayetyatrAdhikaraNArthakatvoktezca nijitvApatteH / yadhuktasthale sAmAnyatastattadarthaparatvagrahasya pratibandhakatvamAnubhavikaM tadA zobhanaM pacanamityAdI tAdRzasamabhivyAhAraprahe samudAyazaktijanyapAkopasthitau lyuTo'dhikaraNaparatvagrahe ca zobhanAbhitrapAkAdimukhya vizeSyakazAbdabuddheriNAya samudAyazatipakSe'pi pratibandhakatvamazIkaraNIyam / naca zAbdamatestaneSTatvAnnapratibandhakatvakalpanamitivAcyam samudAyazaktyupasthApitArthasya zAbdabodhe bhAnAbhyupagame'dhikaraNaparatvagrahoparodhaprasaMgAt samudAyArthasyAprakRtyarthatvena tena samaM pratyayArthAdhikaraNasyAnvayAsaMbhavAcchobhanAbhinnadhAtUpasthApyapAkAnvitAdhikaraNazAbdabodhopagame'pi vAkyamidaM zobhanAbhinapAkaparamiti tAtparya grahAntarasya samudAyazaktyupasthApitArthazAbdabodhArthamapekSamANasyAnuparodhAzceSTApatterayogAt / ataeva samudAyazaktipakSe upasthitikAraNatvakalpanayA'tatpakSIyapratibandhakatvakalpanasya samAnatve'pi bhinnaviSayakapratyakSAdikaM prati zAbdasAmanyAH, pratibandhakarave pratibandhakAbhAvarUpakAraNasyAdhikasya pravezena vizeSyavizeSaNabhAve vinigamanAviraheNa sAmamItvena pratibandhakatAyA atyAdhikyaprasaMgaityapi nirastam pratibandhakatvasyobhayatrasamAnatvAtU / vastutastu kriyApadasya
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpttivaadH| tadarthakapadottaravibhaktyA saMkhyAbodhane'bhedasaMsargAvacchinnaprakAratAbhinnatadarthaviSayatAzAlizAbdabodhasAmagrI apekSitA / tAdRzazca bodhastadarthavizeSyakastadarthanirUpitabhedAnvayaviSayakazca nIlo ghaTA. vityAdIca vizeSyavAcakapadottaravibhaktyaiva dvitvAdikaM prtyaayyte| evaM ca kriyAvizeSaNavAcakapado. taravibhatyA abAdhitayorapi dvitvabahutvayoH pratyAyanAsaMbhavAttAdRzapadottaramautsargikamekavacanameva sArthakapratyayAntadhAtUpasthApyArthaparatvAditi anthebhihitaM pratyayasya sArthakatvaM dvitIyAntasamabhivyAhAraghaTitAkAlA na janyazAbdabodhenakharUpasadupayuktaM lyuTo nirarthakalvagrahe zobhanapadasya dvitIyAMtatvagrahe'pi zAbdaprasaMgAt artharahitasya tinghanAdeH sArthakatvagrahe'pi zobhanAdhanvitapAkAdyanvayabodhasya samabhivyAhAraM vinApyApattezca kiMtu jJAyamAnaM tathA ca zobhanAbhinapAkAdyanvayabodhe dvitIyAntazobhanAdipadasamabhivyAhArajJAnaM prathamAdyantazobhanAdipadasamabhivyAhArajJAnaM ca kAraNam / tatrAdyena dhAtujanyapAkAdyupasthitiH dhAtUttarapratyaye kiMcidarthaparatvarUpasArthakatva vizeSite vibhaktyavyavahitapUrvavartitvaviSayakatvaMca sahakAritayApekSyate, dvitIyena tu dhAtujanyapAkAdyupasthitiH nirarthakatvavizeSite dhAtUttarapratyaye prathamAdyavyavahitapUrvavartitvaviSayakatvaM ceti, zobhanaM pacanamityAdau lyuDAderadhikaraNaparatvagrahe zobhanapadasya ca prathamAntatvagrahe ca nApattisaMbhavaH niruktAkAhAjJAnasyaivAbhAcAt kimartha pratibandhakatvakalpanaM, naca prathamAtvAdighaTitarUpasyAkAhatve prathamAtvAdyajJAne zAndayodhAnupapattiriti tattadvibhaktyAnupUrvIghaTitasyaivAkAGghAtvamupeyamiti zobhanaM pacanamityAdyAnupUrvAjJAnamAtrakAle'dhikaraNaparatvagrahesatyApattau tA. tparyamitivAcyaM prathamAdvitIyayoH zobhanamityatraikarUpatayA lyuDAderadhikaraNaparatvagrahe dhAtutaH pAkopasthitau dvitIyAntasama. bhivyAhArajJAnAtsamudAyazaktivAde'pi zAbdabodhasyaSTatayA prathamAtvAdyagrahadazAyAmApattitvasyaiva duravadhAraNIyatvAt / dvitIyAtvAdijJAnasyAnupayuktve uktasthalAnurodhenoktAkAlAjJAnasya dhAtujanyapAkopasthitezca kAraNatvasya kalpanIyatayA prathamAntatvagrahakAle niruktazAbdabodhasya samudAyazaktimate'pi duruddharatvAcca / naca prativandhakatvakalpanayApi tadvAraNaM saMbhavati, evaM sati pratibandhakatvasyaiva durvacatvAt / tathAhi yadi pAkavizeSyakastokAbhedabuddhitvaM prativadhyatAvacchedakaM prathamAntatvagrahatvaJca pratibandhakatAvacchedakaM tadAlyuTo nirarthakatvagrahakAle zAbdabodhAnupapattiH / naca nirarthakatvagrahavirahasahakRtasya prativandhakatAvacchedakatvaM samudAyazaktyA pAkAdyupasthitI nirarthakatvagraha virahe prathamAntatvagrahe ca zAbdabodhAnupapatteH / atha yAcyeta dhAtuprayo. jyopasthitIyaviSayatAprayojyapAkavizeSyatAkavodhe prathamAntatvagrahasya pratibandhakatvaM tadAsamudAyazaktyupasthita pAkavizeSyakazAbdabodhe pAkapadadharmikaprathamAntatvagrahasahkRtadvitIyAntatvagrahasyApi pratibandhakakhAntaraM vaktavyam prAguktaM cAdhikaraNAratvagrahasya pratibandhakatvamiti samudAyazaktivAde bahutarapratibandhatvamApatet / yadyanubhavApasavaH kriyeta naikatrApi pakSe tadA pratibandhakatvakalpanaM tadvarametAvatpratibandhakakhakalpanApekSayA niruktasamabhivyAhArajJAnasthale sarvatra yathAyathaM khamApasthitikalpanaM sutvAmavAdinaiva va niruktAkAhAzarIre prathamAdvitIyAdeH pravezo natu prathamAtvAdinA tathAsati prathamAravAyagrahepina kSatiriti cedetAdazAsvarasasUcanAyaiva vadantItyuktamiti gRhANeti dik / tadarthakapadottaravibhaktyati / nanu nIlo ghaTa ityatrApi nIlaghaTabodhakanIlapadottaravibhaktyA kathaM na saMkhyAnvayabodhaH abhedasaMbandhAvacchinnaprakAratvAnyanIlaniSThaghaTatvAvacchinnavizeSyatAkazAbdasAmanyAstatrasatvAt / evaM nIlo ghaTa itivAkyagrahe nIlasyedamiti vAkyagrahapaTitasAmagrIsatve ca nIlapadottarasuvibhaktyA saMkhyAnvayaprasaGgaH nIlArthaniThA'bhedasaMbandhAvacchinnaprakAratvAnyazAbdasAmayyA vidyamAnatvAt / kiMca nIlatvavodhanIlapadottarasuvibhaktyA nIle saMkhyAbodhaprasaMgaH abhedasaMvandhAvacchinnaprakAratvAnyanIlatvaniSThaviSayatAkazAbdasAmamyA vidyamAnatvAt / taddharmAvacchitrabodhakapadottaravibhaktyA saMkhyAbodhane'bhedasaMbandhAvacchinnaprakAratvAnyataddharmAvacchinnaviSayatAkasAmathyA apekSaNIyatvavivakSAyA vedAH pramANamityatra pramANatvAvacchinnaviSayatAyAstAdAtmyasaMbandhAvacchinnatvAtpramANatve saMkhyAnvayAnupapattaH kartumazakyatvAt / yatra saMkhyAnvayo'bhimatastasyaiva taddharmapadena grAhyatvAt / saMkhyAnvayitAvacchedakAhaNe brIhitve saMkhyAnvayasthale niyamAnupapatteH saMkhyAnvayinaH saMkhyAnvayitAvacchedakasyaiva vA grahNamityatra niyAmakAlAbhAceti cenna, tatpadottaravibhaktiprayojyasaMkhyAniSTaprakAratAnirUpitatattadarthaniSThavizeSyatAkabodhe'bhedasaMbandhAvacchinna prakAratvAnyatadarthaniSTatatpadaprayojyaviSayatAkazAbdasAmagyapekSitetyasya vivakSitatvAt / ghaTaniSThaviSayatAyA nIlaniSThatve'pi nIlapadAprayojyatvAt SaSThyantanIlapadaprayojyanIlaniSTaviSayatAyAstAdAtmyasaMbandhAnavacchinnatve'pi svaprakRtinIlapadAprayojyatvAt nIlasya tatpadArthatayA vivakSaNe taniSTanIlapadaprayojyaviSayatAyAstAdAtmyasaMbandhAnavacchinnatvAt pramANatvabIhitvA divannIlatvetu sati tAtparye saMkhyAnvayasyeSTatvAt / naca pramANaeva khAzrayapramANatvakttvasaMbandhenaikatvAnyayapakSe kA gatiritivAcyaM saMkhyAniSThaprakAratAyAM paryAptisaMbandhAvacchinnatvasya vivakSitatvAditi / evaMceti / saMkhyAbodhe niruktasAmagyapekSaNecetyarthaH / asaMbhavAditi / saMkhyApratyayaprayojakaniruktasAmagyabhAvena saMkhyApratyayotpattyasaMbhavAdityarthaH / tathAcetizeSaH / saMkhyApratyayAbhAve saMkhyApratipattyarthatayA prayogAsaMbhavAt yasya kasyacidvacanasya prayogeprApte prAthamikatvAdekavacanameva prayoktAvyamiti bhAvaH / autsargikamekavacanameveti / tasyautsargika
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ guuddhaarthttvaalokvyaakhyaashitH| 47 bhAvAkhyAtasthalavadityavadheyam / abhedAnvayabodhazca virUpopasthitayoreveti vyutpattiH ghaTo ghaTaH, daNDavAn daNDavAn , pAkaM pacatItyAdI ghaTatvadaNDavattvapAkatvAdyavacchinne tattadrUpAvacchinnasya tathA vidhAnvayabodhAnudayAt / atha tatprayojakasamAnavibhaktikatvAdeH sattvAtkathaM na taahshaanvyyodhH| atraahuH|yaadRshN phalaM kvacitprasiddhyati tAzasyaivApattiHsambhavati kluptasAmagrIbalAt / yAdRzaM ca sarvathaivAprasiddhaM tAdRzasya cApAdakAprasiddharApattirazakyaiveti ghaTatvAdyavacchinnavizeSyatAkAbhedasaMsargakaghaTatvAdyavacchinnaprakArakazAbrodhasya kvacidapyanudadyAtkathaM tadApattiH atha ghaTo nIlaghaTa daNDavAn klIbalikAbhivyajakatvamapi bodhyam / sAmAnye napuMsakasyaiva sAdhutvAt niyataliGgasya kriyAvizeSaNatve liGgatyAgaprayojakAnuzAsanAbhAvAdautsargikamiti, tenetihetuM pacatIlyAdayaeva prayogAH sA ceyaM dvitIyA tAdAtmyaphalatAvacchedakAnyatarasaMbandhena dhAtvarthatAvacchedakaphalazAlinaH karmasaMjJakatvaM kriyAvizeSaNAnAM tAdAtmyena phale'nvayaJcAbhyupetya karmaNidvitIyeti sUtrAnuziSTaivAGgIkriyate jaracchAbdikaiH / nacAkarmakadhAtorvyApAramAtrabAcityena tadvizeSaNapadAdvitIyAkathamiti vAcyaM tanmate phalAyacchinavyApArasyaiva sarvatra dhAtvarthatvAt phalavyApArayossAmAnAdhikaraNyAsAmAnAdhikaraNyAbhyAmeva sakarmakAsakarmakavyavasthAyA uktatvAt / nacaitanmatamatiramaNIyaM kriyAvizeSaNasya mukhyakarmatve tatra lakArApattyA stokaH pacyate mukhamAsyata ityAdiprayogApatteH / na ca tAdAtmyasaMbandhAnavacchinnadhAtvarthatAbacchedakaphalAzrayatvazAlini karmaNi lakAraHsvIkriyata iti noktaprayogApattiriti vAcyaM vizeSyavizeSaNabhAvavyatyayaM vinA kartRkarmalakAraghaTitavAkyayossamAnaviSayakatvasyAnubhavasiddhatvena tadanupapatteH / atAdAtmyena phalAzrayasya lakArArthatvAt tAdAtmyaghaTitAnyatarasaMbandhena phalAzrayasya dvitIyArthatvAt zakto gauravaprasaMgAt zAbdabodhasya tAdAtmyasaMbandhAnavacchinnatvAdighaTitakarmatvaviSayakatvenAtiriktaviSayakatvApattyA pratibadhyapratibandhakabhAvagurutvaprasakvezcottaradezasaMyogAnukUlavyApArasya mandabutatvAdivivakSayA mandaM gacchati drutaM gacchatItyAdiprayogasyAnubhavikatve tadanApatteH mandAdipadAnAM phale'nanyayAt akarmakadhAtoH phalAvacchinnavyApAravAcakratvasyApi khaNDitatvAca / adhAstu navyayAkaraNamatAnusAreNa vizeSaNAnvayAkAlAbhivyaktyarthA dvitIyA aheyamodanaM pacatIlA karmIbhUtaudanAnvayaprayojakAkAhA ca vizeSaNapadasya dvitIyAntatve satyeva yathAbhivyajyate tathA dhAtvarthatAvacchedakIbhUto.. tpattirUpaphalAzrayatvena karmIbhUtayiktiyanvayaprayojikAkAhA stokAdivizeSaNapadasya dvitIyAntarave satyeva vyajyata iti braiheyAdipadAdiva stokAdipadAdagyAkAGkSA nirvAhAyaiva dvitiiyaa| ataeva bhAvanAkarmahomavizeSaNAgnihotrapadAdvitIyA bhAvanAkaraNamAgavizeSaNavAjapeyAdipadAttatIyeti mImAMsakAnAmuktiH saMgacchate / karturIpsitamityAdinA karmasaMjJA karmaNi lakArazca dhyadhikaraNaphalAzrayIbhUte dhAsvavAcye karmaNyeva tena sukhotpattyanukUlavyApAravAcino ramaterAtmAnaM ramate AtmA ramyate ityAdayo na prayogAH phalasya vyApArasamAnAdhikaraNatvAt / nApi zayyAnavilakSaNasaMyogAnukulabyApAravAcinaH svapaterasvapitla supyataityAdayaH prayogAH ajJasya dhAtuvAcyakarmatvAt evaMca viktiterapi dhAtuvAcyakarmatvena stokaH pacyata ityAdayo na prayogA iti tanna janitavibhAgaM gacchatIsAdau vyApAra vizeSaNatAyA evAgatyA vAcyatayA tatroktagaterasaMbhavAt / vizeSaNasupAmayabhicAreNa vizeSyAkAvAbhivyaktyarthatvena dvitIyAntavizeSyavAcakapadArthavizeSaNapadasya dvitIyAntatvasaMbhaveSi kriyAvizeSaNasthale vAjapeyenetyatra vyabhicArAdvizeSaNasya dvitIyAntalasaMbhavAt vinA vizeSa vidhi prAtipadikArthamAtre prathamAtyAgAyogAdvitIyAnupapattezca / tasmAdubhasarvatasoH kAryA viguparyAdiSu vi dvitIyA'DitAnteSu tato'nyatrApi dRzyataityaMzIbhUtena tatonyatrApi dRzyata ityanena kriyAvizeSaNaM karmavadbhavatItyanuzAsanaM kalyata iti tena tatrAtidiSTaM karmatvamaGgIkriyate atidezaphalaM ca dvitIyaiva karmapravacanIyasaMjJAdivat / atidezasthale ca sarvamukhyakAryAbhAvAnnakarmaNi lakAraityavadheyam / abhedAnvayabodhazca virUpopasthitayoreveti / atra SaDyA na viSayatvamarthaH sarUpopasthitArthadvayaviSayakasamUhAlambanAbhedAnvayaviSayakazAbdabodhasya prasiddhatvAt kintu pratiyogyanuyoginirUpitatvasAdhAraNanirUpitatvatvAvacchinnaM tacA. bhedAnvayAnvayi tAdRzanirUpitatvAtiriktavyavaccheda evovakArArthaH tasyApi hi svAvacchedakAvacchinna prakAratAnirUpitatvasvAtiriktopasthitiviSayatAvacchedakAvacchinnavizeSyatAnirUpitatvobhayasaMbandhenopasthitiviSayatAviziSTava bhavati zAbdabodhIyAbhedatvAvacchinnasAMsargikaviSayatati paryavasitArthaH / tena vizeSyatvaprakAratvAvacchedakasyaikatve'pi yatkiMciddharmApekSayA virUrUpatvasaMbhavena na vivakSitAdhIlAma iti / tatprayojakelyatra tatpadaM sAmAnyato'bhedAnvayaM parAmRzati na tathAvidhAnvayabodhaM tatprayojakasya tadaprasiddhyA'kaptatvAt / yAdRzAmiti / yaddharmAvacchinna mityarthaH tavyataH kSaNavizeSAdighaTitasAmagyA anyatrAsaMbhavAdyaditi noktam /
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyupattivAdaH / raktadaNDavAnityAdau tAdazazAbdabodhasya prasiddhiH vidheyakoTAvadhikAvagAhinaH zAbdabodhasya navInaiH svIkArAditi cettarhi ghaTAdyaMze vizeSaNatAvacchedakavidhayA nIlAdibhAnaniyAmakanIlAdhupasthititAtparya jJAnavizeSAdighaTitaica sAmagrI ghaTatvAvacchinnavizeSya kanIlaghaTatvAdyavacchinnAbhedAnvayabodhaprayojikA tadabhAvAdeva ghaTo ghaTa ityAdiSu na tAdRzazAbdabodhApattiriti kecit / tana dravyatvAdau dharmitAvacchedakatAsaMsargeNa prasiddhasya zuddhaghaTatvAdyavacchinnaprakArakAbhedAnvayabodhasya ghaTatvAdAvApatti saMbhavAt / na ca tatrApAdakAbhAvaH tAtparyajJAnavizeSAdighaTitAyA dharmitAvacchedakatayA dravyatvAdau tadutpAdaniyAmaka sAmagryA evApAdakatvAt / na ca dharmitAvacchedakatAsambandhena 48 vidheyakoTAvityAdi / vidheyAMzaghaTakatayoddezyAdyaghaTakaM viSayIkurvataH iti tu nArthaH tathAsati tAdRzatvasya vidheyAMzasarvathApUrvamatragAhamAne'pi zAbdabodhe satvena tasya prAcInairabhyupetatvAdvizeSoktirasaMgatA syAt, ekavizeSottervizeSAntaravyavacchedaphalakatAyAH svarasasiddhatvAt / kintu vidheyaghaTakatayAkhiloddezyaghaTakAvagAddinastadaghaTakamavagAhamAnasyetyarthaH / abhedAnvayaH sthale vidheyasya niyamata uddezyaghaTakatvAdakhiletyuktam / atroddezyasya prAkprayoktavyoddezyavAcakapadena prathamAvagantavyakalpatayA tadaMzasyAbubodhayiSitatayA na vidheyatvena bhAnasaMbhavaH kinladhikAMzasyaiva nacaivaM nIloghaTaityAdI naityAnayasya vidheyatayA bhAnaM nasyAttasyoddezyAtmakatvena bubodhayiSitatvAsaMbhavAditi vAcyam Azrayavinirmuktasya nAmataupasthitasya nailyAdervyutpattivirodhena bhedenAnvayAsaMbhavenAvarjanIyatayA bubodhayiSitatvasaMbhavena vidheyakoDhAvavagAhanasaMbhavAt / ghaTo nIloghaTa ityAdI ghaTAMzabhAne tAdRzayuktyabhAvAditi yAcAmabhimatamitthamAkSipanti navInAH / tathAhi pravRttyupayogiviziSTajJAnasampattaye saMzaya nivRttaye mArthaM pratipipAdayiSanti vaktArastatra nIlaghaTabhedasya vizeSAbhAvatvena ghaTatvasya tadavirodhitayA ghaTonIlavaTo naveyAdisaMzayasya saMbhavena tAdRzasaMzayameva bodhanIyapuruSagatamanusaMdhAna stanivRttimabhilaSanto ghaTe nIlaghaTameva vidheyatayA pratipAdayanti ghaTonIla ityAdibuddherasamAnaprakArakatvena tAdRzasaMzayAvirodhitvAt / samAnaviSayakatvena pratibandhakatvasya prAcAmabhimatasyAprAmANikatvAdiyagatyoktasaMzayotsAraNasamartho vidheyAMze'dhikAvagAhI nIlaghaTo ghaTa ityAdizAbdabodho'bhyupeyastadidamanusaMdhAyoktaM-navInai svIkArAditi / tarhi ghaTAdyaMzeSizeSaNatAvacchdakavidhayetyAdi / nanu ghaTatvAvacchinnavizeSyatAnirUpitaghaTatvAvacchinna prakAratA kazAbdabuddhitvAvacchinnasya nIlAdyupasthitivyabhicAritayA tadutpattau tadvirahasyAkiJcitkaratvAnnatatprayojakatvaMtasyeti cedatra kecit nirvizeSasya sAmAnyasyAbhAvena sAmAnyadharmAvacchinnotpattau vizeSadha nisAma yA apekSitatvaniyamena sAmAnyAzrayavyaktyutpattau tadvyaktiniSThayAvajjanyatAnirUpittajanakatAvacchedakAvacchinnasattvaniyama paryavasannena nIlAvupasthitighaTitasAmamyA avazyamapekSaNIyatvamavagamyata ityAhuH / vastutastu ghaTatvAvacchinna vizeSyatAnirUpitaghaTatvAvacchinnaprakAra tAzA lizAbdabuddhitvAvacchinnaM prati svAtantryeNa na kasyApi kAraNatvamiti taddharmAvacchinnasattvaM nIlaghaTo ghaTa ityAdivAkyaniSTAkAGkSAjJAnajanyatAvacchedaka nIlaghaTatvAvacchinna vidheyatAnirUpitaghaTatvAvacchinna vizeSyatAzAlizAbdabuddhitvAdyavacchinnasAmagrIprayojyameva vAcyam sA ca sAmagrI nIlAdyupasthityAdighaTiteti tadvirahadazAyAM noktadharmAvacchinnasattvaprasaGgaityAzayaH / atra vakSyamANAyA dravyopasthitiM vinA dravyatve zAbdabodhApatterasaGgatiH pUrvakalpavanna prasajyata iti / zuddhaghaTatvAvacchinnaprakAraketi / vidheyAMze'dhikAvagAhizAbdasvIkArapakSe ghaTatvAvacchinnaprakAra kazAbdabodhasya ghaTatve iSTatvAdApattyabhAvAcchuddhaghaTatvAvacchinnetyupAttam / ApattisambhavAditi / ApAdyatAvacchedakadharmasya prasiddhatvAttadavacchinnavyAptijJAnAdilakSaNApattisAmamyAH sambhavAditi bhAvaH / nanu kAryApattisthale kAryavyApyatayAsAmagryAevApAdakatvaM na cAsti kApi sAmagrI zuddhaghaTatvAvacchinnaprakAra kazAbdatvAvacchinnaMprati kRtetyApAdakAbhAva ityAha--nacatatrApAdakAbhAva iti / tadutpAda niyAmakasAmayyA eveti / naca dharmitAvacchedakatayA dravyatve ghaTatvAvacchinnaprakAra tAkazAbdatvAvacchinnotpAdaniyAmikA sAmagrIvyaktidravyatvAvacchinnavizeSyakayogyatAjJAnAdighaTitaiva sAca kathamapi ghaTatve na vartata iti vAcyam yAdRzI sAmagrI dravyatve tadutpAdaniyAmikA tAdRzyAstAtparyajJAnAdighaTitAyA: sAmagryA evetyarthakaraNAt / tathAca yayorarthayoranvayAbhimato'bhedasaMsargeNatena saMsargeNa tadvizeSyakatatprakArakajJAnasya yogyatAjJAnatvena yathAghaTodravyamityasya yogyatAjJAnatvaM tathAghaToghaTa iti jJAnasyApi tasvaM yathAtadbodhakapadayoH samAnavibhaktikayoH samabhivyAhArasyAkAGkSAtvena ghaTodravyamitivAkyajJAnasyAkAGkSAjJAnatvaM tathA ghaToghaTa itivAkyajJAnasyApi yathAca tadarthAnvitatadarthaparatvasya tAtparyarUpatvena ghaTodravyamiti vAkyaM ghaTAnvitadravyaparamiti jJAnasya tAtparyamAnatvaM tathAca ghaToghaTa idaM vAkyaM ghaTAnvitaghaTaparamiti jJAnasyApi tattvam tattadarthopasthityoreka kAlInayorAsattirUpatvena dravyaM ghaTaityupasthiyoryathA''sattitvamevaM ghaTo ghaTa ityupasthilorapIti pratiniyatena tena saMbandhena paripUrNA niruktazAbdasAmagrI dravyatve vidyamAnA yathAkArya ghaTatvAvacchinnaprakArakazAbdabodhAtmakamutpAdayati tathA ghaTatvepi vidyamAnA nirukA paripUrNA zAbdasAmagrI tatkAryamutpAdayedApAyApAdakayozca vyAptiryattvatattvoparAgAnugRhItA sAmAnyataH paricchinnA vizeSato gR
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / dravyatvAdI tAdRzAnvayabodhotpattiprayojikA dravyapadajanyadravyatvAdyavacchinnavizeSyakopasthititadavacchinnavizeSyakayogyatAjJAnAdighaTitasAmagyeva / dharmitAvacchedakatAyAstakAryatAvacchedakatAvirahepi dravyatvAdiniSThAyAstakAryatAvacchedakadharmaghaTakatvAt tAzasAmagryAzcAtmaniSThapratyAsasyA dravyatvAdyavacchinnavizeSyakaghaTasvAdyavacchinnAdyabhedabuddhitvarUpasvIyakAryatAvacchedakAvacchinnotpatte. reva vyApyatayA ghaTatvAdI dharmitAvacchedakatAsambandhena ghaTatvAvacchinnAbhedabodhApAdakatvaM na sambha.. .. ..... . .. -..-..--- . . . .-- --...- - --- -- hItapakSadharmatvasyApAdakasyAnuprAhiketi nApattyasaMbhava iti bhAvaH atha kAraNatAvacchedakIbhUtadharmAvacchinnaghaditasamudAyasyaiva bhavati sAmagrItvamiti ghaTatvAvacchinnavizeSyakaghaTatvAvacchinaprakArakajJAnAdeH kAraNatAvacchedakadharma viraheNa tadaghaTitasamudAyasya na sAmagrItvasaMbhavaiti na tasyApAdakatvamupapadyata ityAzayavAnAha / naca dharmitAvacchedakatAsaMbandhenetyAdi / dravyatvAdAvitisaptamyAH kapAle ghaTautpadyata ityatrevAvacchedakatvamarthaH anvayadhAsyotpattau kAryaniSThAdyakSaNasambandharUpAya pratyayAnurodhAttasya saMbandhAvacchinnatvamapi svIkriyate / nanu kAryatAvacchedakasaMbandhena kAryAdhikaraNaM kAraNatAvacchedakasaMbandhena kAraNAdhikaraNaM vA yodezastasyaiva pratyayAnurodhAdavacchedakatvaM kalayate tadavacchinnAyAMtaddharmAvacchinnakAryotpattAveva ca taddhavicchinnakAryatAnirUpitakAraNatAvacchedakAvacchinnaghaTitasamudAyAtmakasAmanyAH prayojakatvamaGgIkriyata iti dravyatvAvacchinavizeSyaghaTatvAvacchinnaprakArakayogyatAjJAnAdeH dravyatvAvacchinna vizeSyatAnirUpitaghaTalAvacchinnaprakAratAkazAbdabuddhitvAvacchinnakAryatAnirUpitakAraNatAvacchedakadharmavattayA taddhaTitasamudAyasya sAmagrItvasaMbhavepi kAryatAvacchedakena kAraNatAvacchedakena vA samavAyena niruktakAryasya kAraNasya vAdhikaraNenAtmanAvacchinnAyAmuktakAryatAvacchedakAvacchinnotpattAveva prayojakatvaM natu dravyatvAvacchinnAyAM, ghaTatvAvacchinnaprakArakazAbdatvAvacchinnotpattau dharmitAvacchedakatAyAH kAryatAvacchedakasaMbandhatvaviraheNa dravyasvasya tAdRzaMdezatvavirahAduktazAbdatvasya kAryatAnavacchedakatvAca / nacokta niyamemAnAbhAvaiti vAcyam tathAsati kapAle ghaTa utpadyataitivatparvateghaTautpadyataiti vyavahArApattedravyatvAdau tAdRzAnvayabodhotpattiprayojiketyuktirasaGgateti cenna uktaniyamazarIre hi kAryatAvacchedakasaMbandhena kAryAdhikaraNamityatradharmasaMsargasAdhAraNamevAvacchedakalaM taddharmAvacchinnakAryatetyatrAvacchedakatvamaparyApyA ca vivakSitam / yadi kAryatAvacchedakasaMbandhenaiva kAryAdhikaraNe deze sAmanyAH kAryotpattiprayojakatvaM sthAddhamatvAderAtmapratyAsatyabhAvapakSepi kAryatAnavacchedakatayA dharmiNyutpattivyavahAro na syAduktarItyA tu sopyupazte mahauSadhyAdikaM prati tAdAtmyena himAlayAdInAM kAraNatvamupapAdya himAlaye mahauSadhayaH samutpadyante kulAlagehe ghaTa utpa. dyataityAdayo vyavahArA upapAdanIyAH, tathAca dravyatvaniSThadharmitAvacchedakatAthA dharmavidhayA kAryatAvacchedakaghaTakatayA tena saMbandhena dravyatvasya kAryAdhikaraNadezatvAduktakAryatAyA ghaTatvAvacchinnaprakArakazAbdabuddhitvaghaTitadharmAvacchinnatvAcoktasAmanyA dravyatve niruktazAdotpattiprayojakatvamavyAhatam / ghaTalaniSThadharmitAvacchedakatAyAH ghaTavAvacchinna prakArakazabdalaghaTita dharmAbavichannakAryatAyAmanavacchedakatvena ghaTatve niruktazAbdotpattiprayojakatvaM ca na kasyAzcidasti sAmanyAiti dharmitAvacchedakalAdeH kAryatAvacchedakasaMbandhanavirahepi ghaTalAvacchinnaprakArakazAbdavatya kAryatAnavacchedakatvepi ca dravyatvauktazAndotpattirupapAdayituM zakyate naca ghaTala ApAdayitumityabhisaMndhAya dharmitAvacchedakatAyAityAyuktAzakonmeSabIjavAkyasaMvalitaM dravyatvaniSThayAityAdihetuvAkyasahitaM dravyatve nirutazAbdabodhotpattiprayojakatvaparaM vAkyamAha / dravyatvAdI dharmitAvacchedakatetyAdi / sAmadhyeveti / ekkAreNa dharmitAvacchedakatAsaMbandhena kAraNatvenAbhimatayogyatAjJAnAdighaTitasamudAyasya sAmagrIkhavyavacchedaH / kecitta dravyatvAdAviti saptamyAvRttitvamarthastaca zAbdabodhe'nveti dravyatve zAbdabodhasya vRttitvmuppaadyitumaah-drvytvnisstthaayaaityaadi| ayamAzayaH samavAyAdisaMbandhasya kAryatAnavacchedakatve kAlikapalyAsattyA kAle pratyAsanebhyaH kAraNebhyaHkAlasaMbandharUpAmutpattimAsAdya kArya samavAyenAssitrevAtmanyadhunA vartate nAnyati vyavasthAnupapatteryathA samavAyAdeH kAryatAvacchedakasaMbandhatvamAvazyakaM na tathA dharmitAvacchedakatvAdeH samavAyena khotpAdakasAmagyAtmani samutpadyamAnasya jJAnasya dravyatvAdyavacchiavizeSyakatvAdeva dharmitAvacchedakatAsaMbandhena dravyalAdimAtravRttitvasiddheritidharmitAvacchedakatAsaMbandhena kAryotpAdikAyA atiriktasAmagyA anAvazyakatayA na tathAsti ghaTatve niruktazAbdApatisaMbhAvanApItyAhuH / tatredamavadheyam atrapakSe caitre niruktazAbdabodhautpadyate dravyatvautpadyata ityAdau caitrAdivRttiniruktazAbdabodhautpatyAzrayaityasyaiva viSayatvamaGgIkAryam tathAsati asya prAmANyavatsthalepadmamutpadyataityAdInAmapi prAmANyaM syAt utpattikAle sthalasya vidyamAnatayA yathAkathaMcitsaMbandhena tadRttitvaviziSTapadmautpattyAzrayatvasyAbAdhitatvAt niruktavRttitvAdeH kuptatayA kAryatAvacchedakasambadhena bRttitvamAtraviSayatAkathanasya rAjAjJAsamazIlatvAt dharmitAvacchedakatvasya vRtyaniyAmakatvena saMbandhitvaviSayatAyA apyubhayatra samAnatvAt abacchedakasvAkgAhitApakSe ca tasya kalpyatayA pratyayAnurodhAtU' kAryatAvacchedakasaMbandhena kAryAdhikaraNaevaM kalpata iti noktadoSaH 7 vyu0 vidyamAnatayA, yA kAryatAvara yAmakatvena
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH / vatIti vAcyam / yogyatAjJAnasya dharmitAvacchedakaM nivezya tadbhedena anantakAraNatAkalpanamapekSya lAghavAdharmitAvacchedakatAsaMbandhena zAbdabuddhau tAdRzasaMbandhena dharmitAvacchedakamanivezya hetutAkalpanasyaiva yuktatvAt / --- kiJcAna pakSe dharmitAvacchedakatAyAH kAryatAvacchedakasaMvandhatvavirahepIlyuktenAsti prayojanam kAryatAvacchedakasaMbandhenaiva bRttitvaM yadi syAtsaMbhAvitamapisyAdapizaGkotthApakatayA sArthakatvaMnAsti ca taditi / tadbhedenAnantakAraNatAkalpanamapekSya lAghavAditi / nanu dharmitAvacchedakasaMbandhena kAryakAraNabhAve puruSAntarIyadravyatvAdhavacchinnavizeSyatAkayogyatAjJAnAtpuruSAntarasya zAbdabodhApattivAraNAya tattatpuruSIyatvasya kAryatAvacchedakakAraNatAvacchedakakoTI pravezanIyatayA tadbhedena tatpakSepi kAryakAraNabhAvAnantyam viSayapuruSayoranantatvena nyUnAdhikabhAvasya paricchetumazakyakhAditi cetra, puruSadazakaM viSayadazaka cAnumulya nyUnAdhikabhAvavijJAne lAghabagauravasya gujJAnalAt, tathAhi puruSaniSTapratyAsattyA kAryakAraNabhAvena tattatpuruSasasyApi dharmitAvacchedakatvasaMbhavena kAryakAraNabhAvadazakaM viSayaniSThatattaddharmasya dharmitAvacchedakatayA tadbhedena kAryakAraNabhAvadazakamiti vizatikAryakAraNabhAvaH dharmitAvacchedakaniSTapratyAsattyA hetutve tattatpuruSabhedena kAryakAraNabhAvadazakameveti nyUnAdhikabhAvaH sujJAna eveti / yattu puruSaniSTapratyAsattyA kAryakAraNabhAve prakAratvavizeSyatvayonilapyanirUpakabhAvApannayoH kAryakAraNabhAvAvacchedakakoTI pravezanIyatvena vizeSyavizeSaNabhAve vinigamanAbhAvAdviSayadazakaM puruSadazakaM cAnunala vicAre viMzatikAryakAraNabhAvaH dharmitAvaccheda kaniSTapratyAsattyA kAryakAraNabhAve ca tattatpuruSIyatvapravezena tattaddazakameveti vyakto nyUnAdhikabhAvaiti tanna yathA kaikaprakArasya vizeSyadazakaM tathaikaikavizeSyasya prakAradazakamapi saMbhavatIti vinigamakAbhAvAtprakAratAvacchedakatApratyAsatyApi kAryakAraNabhAvo vaktavyastathA ca dharmitAvacchedakatApratyAsatyAkAryakAraNabhAvadazakaM prakAratAvacchedakatApratyAsattyA ca kAryakAraNabhAvadazakaM tatraikaikasmin tattatpuruSIyalapraveze kAryakAraNabhAvAnAM dvezate prakAratvavizeSyatvayorvinigamanAviraheNa parasparavizeSyavizeSaNabhAvApana yo kAryakAraNabhAvaghaTakatyepi puruSaniSThapratyAsatyA hetu. hetumadbhAvapakSepi dvezate eva atratvekaikasminvizeSye prakAradazakamadhyAtrayANAM trayANAmeva vizeSyatraya eva caikakasya prakAratvesaMbhavite dvezate eva kAryakAraNabhAvAnA, dharmitAvacchedakaniSThapratyAsattyAhetuhetumadbhAve puruSaniSThapralyAsattyAhetuhetumadbhAve tu trayANAM prakArakhasaMbhAbanAyAM prathamatastriMzadvizeSyavizeSaNabhAve vinigamanAviraheNa ca SaSTiH saMbhAvyata iti viparItaeva nyUnAdhikAbhAva iti na dUSaNam kAlAderanantatayaikrapuruSajJAneyekasmin vizeSye sarveSAM prakAralasaMbhavAt anyathA tattatpuruSANAM vizeSyatvAvalambanenodbhAvitasyAdhikyasyApyavakAzo na syAt puruSatrayasyaiva vizeSyatvasaMbhAvanayoktarIlA SaSTikAryakAraNabhAvena viMzatyadhika. zatakAryakAraNabhAyasyaiva prskeH| atha yaduktamAtmaniSThapratyAsattyAkAryakAraNabhAye tattatpuruSasya vizeSyatvena tadAdhikyaM tanna saGgacchate tathAhi prAguktarItyA prakAratAvacchedakatAsaMbandhena kAryakAraNabhAvasyApi svIkaraNIyatayA viSayani pratyAsatyA hetuhetu. madbhAvapakSepi tattatpuruSatvAvacchinnavizeSyatAkajhAmdabuddhivAdyavacchinnakAryakAraNabhAvadazakasya vaktavyatayA tatra tatatpuruSIyatvapraveze puruSaniSTapratyAsattyA kAryakAraNapakSavatpuruSavizeSyatvanivandhanasya kAryakAraNabhAvasya prasana ityetadavodhaviz2ambhitam / viSayaniSThapratyAsatyA kAryakAraNabhAvapakSe dhAma dhaprakAratvAvacchedakalvAbhyAM dvividhakAryakAraNabhAvasadbhAveSi vizeSyadazaka prakAradazakaM puruSa dazaka cAnusatya vicAre sarveSAM sarvavizeSyatvaprakAratvasaMbhavena tattaddharmAvacchinnanakAratvaghaTitadharmAvacchinnahetu hetumadbhAvadazakatraye tattaddharmAvacchinnavizeSyatvaghaTitadharmAvacchinahetuhetumadbhAvadazakatrayeca tattatpuruSIyatvapraveza SaTazatyeya kAryakAraNabhAvAnAM saMbhavati, puruSaniSTapratyAsattyA kAryakAraNabhAvapakSe tu triMzatAmekaikadharmAvacchinnaprakAratAnirUpitakhAtiriktonatriMzaddhamArvacchinnavizeSyatvaghaTitadharmAvanchinonaviMzakAryakAraNabhAve saptatyuttarASTazatI kAryakAraNabhAvAnAM, tatra ca prakAratvavizeSyatvayoH vizeSyavizeSaNabhAve vinigamanAvirahAdvaiguNyaprasaktau sutarAmAdhikyamiti, vastutaH parasparavizeSyavizeSaNAbhAve tattatpuruSasya vizeSyatyAnanuzaraNepi puruSaniSTapratyAsatyA kAryakAraNabhAva evAdhikyam , tathAhi dazaRyamavalamvya. vicAre khAtirittonavizaMtitattaddharmAvacchinnavizeSyatAnirUpitatattAvacchinnaprakAratvaghaTitonaviMzatiguNitaviMzatikAryakAraNabhAve prakAra tvavizeSyatvayoH parasparaM vizeSyavizeSaNabhAve vinigamanAvirahAt SaSTyadhikasaptazatI kAryakAraNabhAvAnAM viSayaniSThapratyAsatyA kAryakAraNabhAve catuHzatyeveti / idamupalakSaNam tataddhAvacchinnavizeSyatvasya kAraNatAvacchedakaghaTakatve'vacchedakatvavizeSaNatayA tattaddharmANa tattatsaMbandhatayA cAdheyatvasya kAraNatAvacchendakraghaTakatvAdapi gauravaM bodhyam / / nanu davyatvAvacchinnavizeSyakaprameyatvAvacchinnavizedhyakajJAne jJAnamidaM ghaTAbhAvavati prameye ghaTaprakAratAkamityaprAmANyajJAnAskandite dravyatva iva prameyatve prameyatvaya dravyatve'pyaprAmANyajJAnasyottejakatvAnuttejakatvayorghaTatvAvacchinna prakArakazAbdabodhasyAnupapattirApattizceti puruSaniSThapratyAsa tyA hetuhetumadbhAvojIkaraNIyaH tatra ca prameyatvAvacchinna vizeSyakazAbdabodhe prameya
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / ghaTatvAdimitAvacchedakaghaTatvAdyavacchinnaprakArakayogyatAjJAnabalAdeva ghaTatvAdau dharmitAvacchedakatAsabaMndhena tadApatteH / na ca yogyatAjJAnasya dharmitAvacchedakaniSThapratyAsatyA hetutvopagame dravyatvAdyavacchinnasya padAdanupasthitatvepi dravyatvAdI tAdRzapratyAsatyA pratyAsannayogyatAnAnAttatra pratyAsatyAtAdRza shaabdbodhaapttiH| AtmaniSThapratyAsatyA hetubhUtAM dravyatyAdyavacchinnopasthitimAta. reNApitAzaprameyatvAdyavacchinnopasthityAdidazAyAM prameyatvAdau dharmitAvacchedakatAsaMbandhena yogya tAjJAnasya phalajanakatvAttAdRzadravyatvAdyavacchinnopasthitivirahasyAkicitkarasvAditi vAcyam / samAnaprakAratApratyAsatyA padArthopasthiteH zAbdabodhe hetutvopagamAt / tvAdanchinna vizeSyatvaghaTitAprAmANya graha syaivottejakatvaM vAcya miti na doSasaMbhava iti cenna svaviziSThAvacchandakatvasaMsargeNa hetutve doSAbhAvAt / vaiziSTyaM ca svIyaghaTatvAvacchinnaprakAravAnirUpitavizeSyatAkatvakhaniSThavizeSyatAnirUpitaghaTatvAvacchinnaprakAratAkatvaniSTaprakAratAnirUpitaghaTAbhAvavanniSTavizeSyatvaniSThaviSayatAnirUpitAvacchinnalasambandhAvacchinAvacchedakatAvalasaMbandhAvacchinnapratiyogitAkakhAbhAvavattvobhayasaMbandhena / avacchedakatAvattAca svasAmAnAdhikaraNyasvAnavacchedakAnavacchinnatvasvavRttitvasvAvacchedakasaMbandhAvacchinnatvaitacatuSTayasaMbandhena / nacoktAkArAprAmANyajJAnenAvacchinnatvasaMsargeNa vizeSyatve prabheyakhAdevizeSaNalamanubhUyate naMbAghaTAbhAvavatovizeSyatvavizeSaNatApIti vAcyam dharmipAra tandrayeNa saptamyabhilagyamAne vizeSyatve prameyavAdeH prakAratvasaMbhavAt ghaTAbhAvavatoyAdheyatayA vizeSyatvAevamAnAbhyupagamAca prameye tadbhAne vAdhanizcayavidhayA prativandhakalAdevApattyasaMbhavena tasyottejakalAnAvazya kalAt avacchinnalaprakArakajJAnasaGgrahAya ca vizeSyatvaniSThaviSayatAnirUpita svarUpAtiriktasaMbandhAnavacchinnanirUpitatvaniSThaviSayatAnirUpitAvacchedakatAtvAvacchinnaviSayatAbadavacchedakatAvattvasya saMsargaghaTakatAvivakSitA nAto'nanugamaiyeSAdika / ghaTAbhAvavatighaTaprakAratAkamidaMjJAnamityAdyaprAmANyajJAnAnAmabhAvastuyogyatAjJAnaeva vishessnniiyiti|| yogyatAjJAnavalAdeveti / uktajJAnasya kAraNatAvacchedakavattve taddhaTitasamudAyasyApisAmagrItvasaMbhavena kAryatAvacchedakasaMbandhena dharmitAvacchedakatvena kAryatAvacchedakaghaTatvAvacchinnaprakArakazAbdabuddhivAvacchinnApAdakatvasaMbhava iti bhAvaH / nanu yogyatAjJAnasyaviSayaniSTapratyAsattyAlAghavena hetutvepyupasthiteH samavAyenai bahetutvaM yuktaM naca tattaddharmAvacchinnaviSayakazAbdabodhe tattaddharmAvacchinnaviSayakopasthititvena kAraNatvasya vAcyatayA samavAyenahetutve anantakAraNakhApattyA gauravamitivAcyam svatvasyAnanugatatvena sarvatra paramparAyAH saMsargatve mAnAbhAvena ca svajanakajJAnIyetyAdivakSyamANaprakAreNa viSayaniSThapratyAsatyA hetutvasyAsaMbhavAt viziSTazaktijJAnakAraNatvAnurodhena vRttizarIreviSayapravezasyAvazyakatvena viSayaniSThapratyAsattyAhetutve tattatpuruSIyatvapravezena viparItagauravAncetyAzayavAnAhU-AtmaniSThapratyAsattyAhetubhUtAmiti / upasthitimanta reNeti / nanu kAraNatAvacchedakena samayAyena kAryAdhikaraNe dravyakhAdAkpratyAsannatvAdevopasthiteH sahakArityAsaMbhave vyabhicAreNa tatpradarzanamaphalam / kiMcopasthiteyaMtireko na kAlagato navA saMbandhamAtrAvacchinna pratiyogitAko nacApyAtmaniSTaH prakRtervivakSitaH tatpuruSasya dravyatvAvacchinnopasthitivirahakAlepi puruSAntarasya tatsadbhAvAt puruSAntarIyopasthiteviSayatayA dravyatve sattvAt AtmanaH kAryadezatyavirahAceti kAraNatAvacchedakasaMvandhAvacchinnapratiyogitAkaH kAryAdhikaraNaniSTaH sahakAritAvirahaprayojakatayA vivakSaNIyaH saca dravyatvAvacchinnopasthiteriya ghaTalAvacchinnopasthiterapyabhAvo dravyatve vidyamAnastasyAiba tasyA apyasahakAritA vyavasthApayatIti tadvirahakAle'pyApattiH saMbhavatIti tadupekSaNaM ca nirvAjamiticetra tattaddharmAvacchikAryasya tattaddharmAvacchinnakAryatAvacchedakasaMbandhenotpattistattaddharmavyApakAzeSadhAMvacchinnakAraNAnAM svakhakAryatAvacchedakasaMbandhena kAryAdhikaraNe kAraNatAvacchedakasambandhena pratyAsannAnAM pUrvakAlasatvamapekSata ityabhiprAyAt / naca kimarthametadaGgIkAryamiti vAcyaM jJAnatvAvacchinnaprati tvaGmanoyogasya hi lAghavenAtmaniSTapratyAsattyaiva hetutvena viSaye tadabhAvasatvena tasyAsahakAritayA tadabhAvadazAyAmApattiritarathA duruddharaiba syAt evaMca sahakAritA virahaprayojako na kAryAdhikaraNe tadabhAvaH kiMtukAraNatAvacchedakasaMbandhena khAdhikaraNAvacchedyaH pUrvakAlavartitadabhAvaevetyupasthitimantareNetyA digranthasaGgatiH / ghaTatvAvacchinnopasthitimantareNa ghaTalAvacchinnaprakArakazAbdabuddhitvAvacchinnasya na vApyutpattisaMbhavaH ghaTatvAvacchinnaviSayakazAbdabuddhitvasya tadyApakatvena tadavacchinnakAraNIbhUtAyA Atmani pratyAsannAyAH tadupasthiteH pUrvakAlarAtvasyApekSaNIyatvAt / naca yo gyatAjJAnakAryatAvacchedakasya tatpuruSIyatvaghaTitatvena tadavacchinnasya tatpuruSasya ghaTalAvacchinnopasthitivirahe puruSAntarasya tadupasthitidazAyAM cApattirevamapi durvAreti vAcyam khakhakAryatAvacchedakasambandhena tattaddharmAvacchinna kAryAdhikaraNe pratyAsannAnAmityasya vivakSaNIyatvAt tatpuruSIyaghaTakhAvacchinna prakArakazAbdabuddhivAvacchinnasya samavAyenAdhikaraNe tatpuruSe tadAnImuktopasthiterapratyAsannatvAt / nacaivaM vyatvAvacchinnopasthiteH kimiti pUrvakAlasattvaM nApekSyata isi vAcyam dravyatvAvacchinnaviSayakazAbdatvasyoktopasthitijanyatAvacchedakasya ghaTatvAvacchinna prakArakazAbdabuddhivAvyApakatvAditi / upasthite zAbdabodhe hetutvopagamAditi / atha ghaTo dravyamityAkArAkAsAzAnamantareNApi yogyatAjJAnAtprameyatve zA
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 vyutpttivaadH| bdabodhotpattyA nirukAkAGkarajhAnasya tatsahakAritAsaMbhavena tadvirahadazAyAM dravyatve niruktazAbdabodhApatterevamapi tadavasthA / yadica nirvizeSasya sAmAnyasyAbhAvena tattaddharmAvacchinnakAryotpattau tattaddharmavyApyayatkiJciddharmAvacchinna kAraNAnAM svasvakAryatAvacchedakasaMbandhena tattaddharmAvacchinnakAryAdhikaraNe pratyAsannAnAM pUrvakAlasattvamapekSitaMbhavatItyasyAbhyupagame ghaTalAvacchinaprakAratAnirUpitadravyalAvacchinnavizeSyatAkazAbdabuddhikhAvacchinnaM prati ghaTodravyamityAkADAjJAnasya kAraNatvena nokkApattisambhava ityucyate tadApi ghaTaH prameya ityAkAlAjhAnakAle dravyatve zAbdabodhApattirduvArA ghaTalAvacchinnaprakAratAnirUpitaprameyatyAvacchinna vizeSyatAkazAbdabuddhilasyApi vyApyatvenoktAkADAjJAnasya tadavacchinna kAraNatvAt / naca dravyatve prakAratayopasthiterabhAvAnnApattiriti vAcya AkAGkAbahirbhUtapadavRttijJAnajanyadravyopasthitikAlaebApatto tAtparyAt / nacopasthitikAraNatAvacchedakakoTau padasya vizidhyaivapravezaH kAryaH prameyAdipadajanyopasthitimantareNoktAkADAjJAnasya phalAnupadhAyakatvena tathAvidhopasthitereva sahakAritayA noktApattiriti vAcyaM ghtttve'pyevmaapttysNbhvaat| ghaTatvAvacchinnaprakAratAnirupitadravyavAdyavacchinnavizeSyatAkazAbdabuddhivAdereva niruktadharmavyApyatvena tadavacchinnasAmanyAH dravyAdipadajanyopasthitisahakRtaghaTodravyamityAdyAkAdvAjJAnaghaTitAyA ghaToghaTaityAkADAjJAnakAle'sattvAt ghaTapadajanyadravyatvAvacchinnopasthitisahakRtaghaToghaTaityAkAhAjJAnaghaTitasamudAyasya sAmagrItve'pi tatsAmayyA niyamato ghaTapadalakSaNAjJAnajanyopasthitighaTitatvena upasthitizAbdabodhakAryakAraNabhAvAvacchedakazarIre viSayapravezAbhAve'pi tattatsattvasya tatrAsaMbhavAt ghaTodravyamityAkADAjJAnasya dravyapadalakSaNAjJAnajanyopasthitisahakRtasya prameyatve zAbdotpAdakatayA taddhaTitasAmagrIkAle yadyapi ghaTatve saMbhavatyApattistathApi ghaToghaTa ityAApakramavirodhaprasaGgo doSaH / kiMcopasthitikAraNatAvacchedaka kukSau biziSyapadapraveze kAryatAvacchedake'pi vyabhicAravAraNAya tAdRzopasthityavyavahitottaratvasya pravezyatayA tadavacchinnasya yogyatAjJAnakAryatAvacchedakAvacchinnavyApakalAsaMbhavena yena sambandhena yaddharmAvacchimaMpratItyAyuktarapyarAjatiH syAt / naca dravyalameyakhAdau sarvatraiva dharmitAvacchedake zaktilakSaNAjJAnajanyadravyapadaprayojyadravyalaprameyavAdyupasthityavyavahitottarazAbdabuddhaH sattvena kathaM na vyApakavattvamiti vAcyaM vRttivasyAnugatAnatiprasaktasya durvacatvena tattatpadazaktijJAnajanyopasthityavyavahitottarazAbdabuddhikhatattatpadalakSaNAjhAnajanyopasthityavyavahitottarazAbdabuddhivAdyavacchinnaMpratyeva kAraNavasya viziSyavaktavyatayA vyabhicArasya sphuTakhAt / saticaivaM viziSyapadapraveze teyAkADAjJAnopasthityoH sahakArikhasya na saMbhavaH dravyapadazaktijJAnajanyopasthityabhAve talakSaNAjJAna janyopasthitikAle dravyapadalakSaNAjJAnajanyopasthityabhAve tattacchaktijanyopasthitikAle ghaTodravyamityAkAGkSAjJAnasya phalopadhAyakalAdukkAkAhAjJAnAbhAve paTodravya mityAkAGkSAzAnakAle niruktopasthityozca phalo. padhAyakavAt / itthaM ca granthAnAM bhUyo yathAvatArthaparityAgasya dRSTatayoktagranthasyApi viziSyapadapravezenAkAhAbahirbhUtapadajanyopasthitikAle vApattivAraNe uktarItyApattisaGgamane ca tAtparyamityuktirapi granthAnanurodhinAM nirastA veditavyA / yazcAtrAkAhAjJAnasya khIyavAdyantaghaTapadalAvacchinnaprakAratAnirUpitavAdyavyavahitapUrvavartyAnupUrvyavacchinna vizeSyatAviziSTaviSayatAnirUpittavRttiprakAratAnirUpitadharmitAvacchedakatAviziSTopasthitiprakArakhasaMbandhena kAraNavamupagamyAkAhAjJAnavirahakAle dravyala ApattivAraNaM ghaTatve tatsaMpAdanaM ca keSAMcittadapyupekSaNIyam / evaM satyupasthiteH samAnaprakAratayA kAryakAraNabhAvasyAnAvazyakalApattyA tadavalambyuktagranthasyAbhAsatvaprasaGgAt ghaTovyamityAkAhAjJAne prameyAdipadAvyopasthitau caivamapi hi tadavasthaivApattiH / kAlAntarINavRttijJAnIyadravyapadaniSThayiSayatAyA niruktavizeSyatAviziSTalasaMbhavena paramparayA tannirUpitAyA dharmitAvacchedakatAyA vaiziSTyasyoktopasthitIyaprakAratve saMbhavAt ekakSaNAvacchinnakAtmavRttikhasaMbandhena svanirUpakajJAnaviziSTajJAnIyatvakhAvacchedakAvacchinnatvobhayasaMbandhena vizeSyatAvaiziSTyoktirapi samAnAkArakajJAnIyaviSayatayorekarabe kAlAntarINasya ghaTodravyamityAkAhAjJAnasyApi khanirUpakatayA tadviziSTakAlAntarINavRttijJAnanirUpitatvasya sNbhvaanaapttivaarnnaayaalm| ekakSaNAvacchinnaikAtmakavRttitvasaMbandhena svaviziSTajJAnIyakhakhIyakhAdyantaghaTapadatvAvacchinnaprakAratAnirUpitakhAvyavahitapUrvavartyAnupUrvyavacchipraviSayatAvacchedakAvacchinnalobhayasaMbandhena va viziSTalasya viSayatAyAmupAdAnaM / yatra dravyaM dravyapadazakyamityapekSAbuddhyAtmakavRttijJAnamanantaraM dravyopasthitistato ghaTodravyamityAkAhAjJAnaM prameyapadavRttyavagAhisamUhAlambanAtmakaM satazca dravyopasthitistatra dravyapadavRttijJAnasyoktAkAdhAjJAna viziSTatvena tannirUpitadravyapadakhAvacchinnaviSayatAnirUpitavRttiviSayatAnirUpitadharmitAvacchedakatAviziSTavasya prameyapadavRttijJAnajanyopasthitiprakAratAyAM sattvena tena saMbandhena tadupasthitikAle api dravyatve nirukAkAhAjJAnasya sattvena taduttaraM zAbdabodhApattyA heyam / atroktApekSAbuddhyAtmakavRttijJAnottaropasthitijanmAnudhAvanam khanirUpakajJAna viziSTajJAnIyatvasyApyuktadharmitAvacchedakatAvaiziSTyaghaTakatayopAdAne dUSaNasaMpattyartham / tathAsati prAthamikopasthiteH svanirUpakajJAnaviziSTalasaMbhavena tadIyatvasya dvitIyopasthitiprakAratAyAmapi saMbhavAt samAnAkArakajJAnIyaviSayatvayorakyAt / yattu yena saMbandhena yaddhavicchinnakAryapratIyAdyuktirupasthitizAbdabudhyoH sAmAnya kAryakAraNabhAvAbhiprAyeNAkAlAbahirbhUtapadavRttijJAna janyopasthitikAle zAbdApattivAraNaM tu pada vizeSamantarbhAvyazAbdabuddhyupasthityorvizeSakAryakAraNabhAvakhIkAreNeti tadapi mandam tathAsati svajanakavRttijJAnIyetyAdisaMbandhazarIrAnudhAvanasya vaiphalyaprasaGgAt / saMvandhAntarajJAnajanyopasthitikAlecApattervizeSakAryakAraNabhAvenaiva vAraNAt / kiMcoktakAryakAraNabhAvasya sAmAnyalamapi na saMbhavati svajanakajJAnIyetyAdisambandhazarIre
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / 53 vRttiviSayatAyA bRttilAvacchintratvena praveze zaktivAdinA saMbandhamavagAhamAnAjjJAnAdeva jAyamAnAyA upasthiteH zAbdabodhakAraNatvena zAbdabrodhAnukUlapadapadArthasambandhatvAtmakavRttitvasya tatra viSayatAnavacchedakatvAdanupapattiH zAbdasya syAt vRttitvasamAnAdhikaraNatvena praveze ca saMbandhatvena zaktyAyavagAhijJAnAdupasthiteH zAbdabodhApattiriti zaktivAdyavacchinnaviSayatAyA viziSyanivezanIyatayA kAraNatAvacchedakasaMbandhasyaikyAsaMbhavAt / evaM padadharmikavAcakavAvagAhijJAnajanyopasthiterapi zAbdakAraNatvenatasyAH khajanakajJAnIyavRttiprakAratAnirUpitadharmitAvacchedakatAviziSTaprakAralasyAprasidhyA tatrAnupapattiH syAditi vRttiprakAratAnirUpitaparamparAvacchedakatAviziSTa prakAratAyA api saMsargatAyA vAcyatvAt / api ca viSayapravezepyAvazyaka eva tattaddharmaviziSTanirUpitalAvagAhijJAnasyaiva kAraNatAyAH zaktivAde vyavasthApitalAditi cedatra brUmaH bhagavadicchA viSayatAbhedabhitramUrtikatayA dvividhavAcyavAcakatkhayostadbhedabhinnakharUpANAM kSaNAnAM jJAnebhyo jAyamAnAnAmupasthitInAM kAraNavasyaikasya saMpattaye khajanakajJAnIyavAcyalaprakAratAnirUpitadharmitAvacchedakalavAcakalaprakAratAparamparAnirUpitAvacchedakalavAcyasaMbandhikhaprakAratAnirUpitadharmitAvacchedakalasaMbandhivAcakatvaprakAratAparamparAnirUpitAvacchedakalaviziSTa prakAratAnAmanyatamatvena kAraNatAvacchedakasaMvandhatvaM vAcyam / nacaivamanyatamatvasya kAraNatAvacchedakaghaTakatve'pasiddhAntaH AkAGkSAjJAnAvyavahitottaratvasyAtra granthe zaktivAde copasthityavyavahitottaratvasya kAryatAvacchedakatvoktivirodhazcAnyatamatvena kAraNatayaiva vyabhicAravAraNAsaMbhavAditi vAcyam nAnyatamalaM nAma kazcidapUrva vastu kAraNatAvacchedakatayA kalpyate kuptasya hi tasya na bAimAtreNa kAraNatAvacchedakatvaM ca vArayituM zakyate apitu svabhAvAnupalabdhiliGgakAnumAnabhaGgasahakAriniyamAnupapattigauravAdidoSasadbhAvAligatavaijAtyAdiravazyamabhyupeya iti siddhAntasya na hAniH nAtra zaktijJAnalakSaNAjJAnajanyopasthitInAM pratiniyatasahakAribhedaH prAmANikamatAvavabhAsate yadanupapattyAzrIyetApi kAryakAraNabhAvabhedaH / naca tattatpadajanyopasthitInAM tattatpadaghaTitAkAhAjJAnaM prati niyatamevAsti sahakArIti vAcyam etatpratyAzAyA api tattatpadazaktilakSaNAjJAnajanyopasthitInAmuktakrameNaikakAraNakhaeva saMbhavAdvibhinnakAraNatve sahakAritvAsaMbhavasyAnupadamuktatvAt / uktarItyA hetulasvIkAre ca nAstyaiva hi padavizeSasya pravezaiti kutaH pratiniyatasahakAripratyAzA khakriyAvyAghAtAtvatovA yatra zaGkAvirahastatra kAryAnupalabdhiliGgakAnumAnayoH saMbhavena tadbhasya doSatAyA eva hi nAsti saMbhavaH / nacaivamAkAhAbahirbhUtapadavRttijJAnajanyopasthitikAle zAbdApattinivAraiveti vAcyam sahakArivAdajIvanabhUtAyAM hi sAmagrIvyAptau satyAm tathAhi yathA lAghavajJAnasahakArAdanumitiApakatAnavacchedakarUpeNApi vidheyaM paricchinnatti tathA ghaTavAvacchinnaprakAratAkazAbdabuddhivAdyavacchinnavyApyatayA vyApakasAmagrIghaTakopasthitivaiziSTayoparAgeNa ghaTodravyamityAdyAkAlAjJAnaghaTitAM sAmagrI gRhNan prAhakaH padAntarajJAnAdyakalpanAlAghavajJAnasAcivyavazAt kAraNatAnavacchedakenANyAkADAghaTakapadaghaTitasaMbandhavizeSeNa kAryAdhikaraNapratyAsanalaviziSTAyA evopasthitevaiziSTya paricchinattItyuktasthale nAsti kAryaniyatA kAcidapi sAmagrIti nApattisaMbhavaH / AtmaniSThapratyAsattyAkAraNalavAdinApyuktava gatirahIkaraNIyA AkAGkSAjJAnopasthityoH khakhAvyavahitottaratvAvacchinnaM prati kAraNatve prAguktarItyA sahakAritvasyAsaMbhavAt tatra tatrAkAGkSAjJAnAdInAmanyatamatvena kAraNalAnuktizcAkADAjJAnagatAnyatamatvasya dujJeyatvAt anyatamalasya bhedakUTAvacchinnapratiyogitAkabhedarUpatvena vizeSyatAvacchedakadharma binA khalekapotanyAyena vizeSaNalasyAvyavacchedakatAyA vyAsajyavRttivasya vAmabhyupagamAttatra kUTatvasyaikaviziSTAparatvarUpatayA bhedAnAM vizeSyavizeSaNabhAve vinigamanAviraheNAnyatamatvasyAnekatvAdavacchedakabhedasya sAmAnyato'vacchedyabhedakatvAbhyupagamAdgurudhamAMvacchinnakAraNatAnantyaprasaGgarUpagauravAcAnyatamalasya kAraNatAvacchedakatvAsaMbhavAt ekatra niNAMta iti nyAyAvalambanAca prakRte cAnyatamatvasya sujJeyatvAt lAghavAnurodhena vinApi vizedhyatAvacchedakaM khalekapotanyAyena bhAnasyAvacchedakatAyA vyAsajyavRttitvasya cAGgIkArAt samaniyatadharmANAM bhedasyAvacchedyabhedakalAnaGgIkArAcAnyatamatvasya kAraNatAvacchedakapaTakasamabhyupetya sAmAnyakAryakAraNabhAvoktiruktaMcakevalAnvayigranthe / kAryatAvacchedake'vyavahitottaratvamanivezya vyabhicAravAraNAyAnvayavyatirekasahacAraviSayatAdvayAnyataravattvena sahacArajJAnasya vyAptigrAhakatva ityAdinAnyattaratvasya kAraNatAvacchedakaghaTakatvaM svayameva granthakRtA khajana kajJAnIyavizeSyatvaniSThaprakAratAnirUpitAyA pada viSayatAnirUpitaviSayakhaviSayatAnirUpitajanyatvaviSayatvaviSayatAnirUpitabodhaviSayatvaviSayatAnirUpitaviSayatvaprakAratvaniSThaviSayatAtanirUpitAvacchedakatAnirUpitatvaniSThAvacchedakatAnirUpitAvacchinnatvaniSThAvacchedakatAnirUpitAvacchedakatAviziSTaprakAratvAdeH saMsargatvasya vivakSaNAdviziSTanirUpitazaktijJAnasya hetutve'pi na vissyprveshsyaavshyktaa| niruktakameNa ca sAmagrIcyAptenirvacane ghaTatvAvacchinnaprakArakazAbdabodhavyApyasAmagrIkoTau khajanakajJAnIyetyAyuktasaMbandhena ghaTatve pratyAsannAyA upasthiteH pravezyakhAnna ghaTopasthitivinigamakAle dharmitAvacchedakatAsaMbandhena davyatve zAbdabodhApattiH / naca yatra vacana khajanakajJA nIyetyAdisaMbandhena vidyamAnAyA vyApakasAmagryA apekSitatve zAbdApattitAdavasthyAt dharmitAvacchedakatAsaMbandhena kAryAdhikaraNe pratyAsanAyA upasthiteH vyApakasAmagrI vidhayApekSitatvasya yena saMbandhenetyAdigraMthakharasasiddhatAyA vAcyatayA niruktasAmagrIvyAptau tatpravezasya samUlatvena saMbhave'pi ghaTatve pratyAsAnnAyA upasthiteH kathaM pravezo mUlavirahAditi vAcyam dharmitAvacchedakatAsaMbandhena dravyatvAdau ghaTatvAvacchinnaprakArakazAbdabuddhirutpadyamAnA prakAratayA ghaTalepyutpadyataeva tatra copa
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 vyupattivAdaH / - yena saMbandhena yaddharmAvacchinnakArya prati yena saMbandhena yaddhavicchinnakAryasya vyApakatA tena saMbandhena taddharmAvacchinnakAryotpAdakasAmacyA api tena saMbandhena taddharmAvacchinnakAryotpattAvapekSitatayA prakAratAsaMbandhena dravyatvAdI padajanyapadArthopasthityasattve tatra dharmitAvacchedakatAsambandhena zAbdabodhApatterayogAt / na ca yatra prameyatvAdyavacchinnavizeSyakattijJAnajanyaprameyatvAdyavacchinnavizeSyakopasthitAveva udbodhakAntarAt dravyatvAdyavacchinnasya bhAnaM tatra dravyatvAdyavacchinnaviSayakazAbdApattivAraNAya taddharmAvacchinnaviSayakazAbdabodhaM prati taddharmAvacchinnavizeSyakavRttijJAnajanyataddharmaprakArakapadArthopasthitehetutA vAcyA tathA ca prakAravizeSanivezasyAvazyakatce viSayaniSThapratyAsatyA hetutAkalpanamayuktam tathA sati puruSabhedena kAryakAraNabhAvabAhulyaprasaGga iti vAcyam / svajanakajJAnIyavRttiniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatA. sthitivirahepi dravyatve dharmitAvacchedakatAsaMbandhenoktazAbdabuddhiryadutpadyeta zAbdopasthityo sAmAnyakAryakAraNabhAve vyabhicAraH syAditi tadvAraNasyaiva tatpraveze mUlalAt / na caivametasmAdeva mUlAddharmitAvacchedakatA pratyAsattyopasthiteH sAmagrIvyAptau pravezasaMbhave yena saMbandhenetyAdhuktinirathiMketi vAcyam yena saMvandhenetyAderyena saMbandhena yaddharmAvacchinnakArya prati yena saMbandhena yaddharmAvacchinnakAryasya vyApakatvaM tena saMbandhena taddharmAvacchinnakAryotpattau taddharmAzrayIbhUtatattaddhamArvacchinnayatkiMcidyaktestattaddharmAvacchinakAryatAvacchedakasaMbandhena yadyadadhikaraNaM tatra kAraNatAvacchedakasaMbandhena pratyAsavAnAM tattaddharmAvacchinnakAryakAraNAnAM pUrvasattvamapekSyata ityarthaH / tathAsati ghaTatvAvacchinnaprakArakazAbdalAzrayIbhUtAyAH zAbdatvAvacchinnAyAH ghaTodravyamityAdizAbdavyaktaH prakAratAsaMbandhenAdhikaraNeSu yAvatsu ghaTakhadravyalAdiSu vajanakajJAnIyetyAdisaMbandhena pratyAsannAnAmupasthitInAmapekSitapUrvasattvakatve'ta eva ghaTAyupasthiteApyIbhUtasAmayyAM pravezasya samUlavAt vyabhicAravAraNasya coktApekSAmUlasyaiva mUlalAduktagranthAsaGgativirahAt / evaM ca vyApyobhUtAyAH sAmagyAH yathA ghaTalAvacchinna prakArakayogyatAjhAnena ghaTodravyamityAkAsAjJAnena khajanakajJAnIyetyAdhuktasaMbandhena pratyAsannAbhyAmupasthitikhAvacchinnAbhyAM ghaTapadadravyapadajanyopasthitibhyAM ca ghaTitavaM tathA ghaToghaTaityAdyAkAGkSAjJAnena khajanakajJAnIyelAyuktasaMbandhena pratyAsannAbhyAM vaTapadajanyopasthitiMca ghaTitalaM lakSaNAjJAnasthalAnurodhena khIkaraNIya miti ghaTatve niruktazAbdApattirbhavatyupapAditA / athavA ghaTakhAvacchinnaprakAratAkazAbdabuddhau dharmitAvacchedakatayA dravyatvAdI samutpadyamAnAyA prakAratAvacchedakatAsaMsargeNa ghaTatve'pi dravyalAvacchinnavizeSyatAkazAbdabuddhirutpadyate svIkriyate ca vinigamakAbhAvAvyatvAvacchinnavizeSyatAkazAbdabuddhitvAvacchinnaM pratyapi kAraNatA tathAsati prakAratAvacchedakatAsaMbandhena dravyalAvacchinna vizeSyatAkazAbdabuddhilAvacchinnaM prati prakAratAsaMbandhena zAbdabuddhivAvacchinnasya vyApakatvena tacchinnakAraNIbhUtopasthiteH prakAratAvacchedakatAsaMvandhena kAryAdhikaraNe tatra ghaTatve pratyAsannAyAH pUrvakAlasattvasyApekSitatayA ghaTatvAvacchinnaviSayakopasthitirahito ghaTatvAvacchinnaprakArakazAbdasAmagrIkSaNo yena saMbandhenetyAyuktayathAzrutaniyamamahimnaiva durlabha ityApattyabhAvAduktArtho na tasya vivakSaNIya ityalam / yena saMbandhena yddhrmaavcchinnetyaadi| yaddharma prati yaddharmasya vyApakatvaM taddharmAvacchinnakAryatAvacchedakasaMbandhena taddharmAvacchinnakAryotpattau tattaddharmAvacchinnakAryakAraNatAvacchedakasaMbandhena taddharmAvacchinnasAmagyapekSitetyuktAvapisAmajasye yena saMbandhenetyAyukti: kAryatAvacchedakakAraNatAvacchedakasaMbandhalAbhAthaivetsavadheyam / athAtra vyApakalaM pratiyogivaiyadhikaraNyaghaTitaM tadaghaTitaM vA / nAdyaH saMyogatvAvacchinnaM prati vibhAgavAvacchinnasyApi vyApakatvApattyA saMyogotpattI vibhAgasAmagyA apyapekSitakhApatteH na dvitIyaH tatpuruSIyaghaTalAvacchinna prakAratAkazAbdabuddhivAvacchinnAdhikaraNe dravyatve tatpuruSIyazAbdatvAvacchinnAbhAvasya tAdRzazAbdAnadhikaraNakAlAvacchedena vidyamAnatayA tasyApi vyApakalAnupapatteriti cena taddharmAvacchinnAdhikaraNe taddharmAvacchinnotpattikAlAvacchedena vartamAno yo'bhAvastasyaiva vyApakatAghaTakatvena vivakSitalAt / nacaivamayi ghaTIyapAkajarUpAdika prati ghaTaikalAdInAM vyApakatayA pAkajarUpotpattI saMkhyAsAmayyA apekSitalApattiriti vAcyaM tAdRzAbhAvApratiyogilotpattikAlAvacchedyakhAdhikaraNatAkalasya vivakSitakhAditi / svajanakajJAnIyeti / janakatvamatrAvyavahitottarapUrvavartitAmAtramadhikapradeze prayojanavirahAt / vizeSyatAvacchedakatAviziSTaprakArateti / dharmitAvacchedakalamAnasya saMsargatve dravyatvaprameyavAdyavacchinnavizeSyakattijJAnAvyatvAvacchinnAMze'prAmANyajJAnAskanditAjAyamAnAyAH prameyalAvacchinnamAtraviSayako pasthitaruktadharmitAvacchedakatAsaMsargeNa dravyatve'pi sattvena tatra zAbdabodhaH syAditi tadviziSTaprakAratvasya saMsargalAnudhAvanam / vaiziSTyaMca khasAmAnAdhikaraNyAdibhirvAdhyamiti kazcit tadasat lAghavena khaprayojyakhamAtrasya saMsargakhaucityAtU / anubhavabalAyopasthitIyA yAdRzasambandhAvacchinnA yAdRzarUpAvacchinnA niravacchinnA vA yaniSThA yA viSayatA tasyAM tAdRzasaMbandhAvacchinnAyAstAdRzarUpAvacchinnAyA niravacchinnAyA vA tanniSTavRttijJAnadharmitAvacchedakatAyA eca prayojakalasya khIkA
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / viziSTaprakAratAsaMbandhenopasthiterhetutAM svIkRtya tAdRzApatteraNAt / na ca padArthepi prakAratAsaMyandhena zAbdabodhotpattyA tatra prakAratAsaMbandhena padArthopasthiterabhAvAtprakAraniSThapratyAsatyA padArthopasthitetatA vyabhicAreNa kalpayitumazakyeti vAcyam / parAmarzakAraNatAvicAradarzitadizAvyabhicArasya cAraNIyatvAditi cettarhi taddharmAvacchinnAbhedasaMsargAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAsaMbandhena zAbdabuddhitvAvacchinnaM prati taddharmabhedasyApi hetutAyAH svIkaraNIyatayA na ghaTo ghaTa ityAdisthale zAbdabodhApattiH / sa ghaTa ityAdivAkyAjAtitvAdinA ghaTatvAdidharmitAvacchedakakasya svarUpato ghaTatvAdiprakAratAvacchedakakasya ghaTaH sa ityAdivAkyAtsvarUpato ghaTatvAdidharmitAvacchedakakasya jAtitvAdiviziSTaghaTatvAvacchinnaprakAratAkasya zAndabodhasyopapattaye vizeSyatvaprakAratvayoravacchedakatve niravacchinnatvena vizeSaNIye ghaTI nIlaghaTa ityAdyanvayabodhasya prAmANirAt dravyaM dravyapadazakyaM ghaTazca dravyasaMbandhIti samUhAlambanottaraM jAyamAnAyA bAdhakamahinA ghaTamAtraviSayakopasthiteH ghaTatvaprakArakatyasya dravyavaniSThadharmitAvacchedakatAvaiziSTyavAraNasya sAmAnAdhikaraNyaphalasya ghaTavAvacchinadharmikavRttijJAnottara jAyamAnAyA bAdhakabalAdudodhakAntarajanyAyAH prameyAvacchinnamAtraviSayakopasthiteH prameyatvAvacchinnaprakAravasya ghaTalaniSThaniravacchinnadharmitAvacchedakatAvaiziSTyavAraNasya khAnavanchedakAnavacchinakhaphalasya tatraivopasthitiyustijJAnayorviparItakrameNa jAyamAnatve ghaTalaniSTaniravacchinnaprakAratAyAM prameyalAvacchinnadharmitAvacchedakatAvaiziSTyavAraNasya khavRttilaphalasyodvodhakAntarajanyopasthitIyarAmavAyAvacchinnalaprakAratve saMbandhAntareNa vRttijJAnIyadravyakhaniSThadharmitAvacchedakatAvaiziSTyavAraNasya khAvacchedakasaMbandhAvacchinalaphalasyApi tAvanmAtreNaiva saMpannatvAcca / ata eva niruktacatuSTayasaMbandhena vaiziSTyapraveze'pi dravyatvAvacchinnadharmikavRttijJAnAdaprAmANyajJAnAskanditAduttaramuTThodhakavazAvyopasthitI dravyatve zAbdApattirdurnivAraiva syAditi nirastam / naca padArthe'pi prakAratAsaMbandhena zAbdabodhotpattyeti athoktadharmitAvacchedakatAviziSTaprakAratAyAH prakAratAtvena praveze prayojanAbhAvAdvaiziSTayasya svaprayojyavasvanirUpitadharmitAprayojyalAnyatarasaMvandhenoktA prakAre na vybhicaarsNbhvH| naca kAraNasya mukhya vizeSye'pi satvena tatra prakAratayA zAndAnutpattyAnvayavyabhicAraH viSayalamAtrasya kAryatAvacchedakasaMsargave saMsarge'pi zAbdotpattestatra kAraNAbhAvAvyatirekavyabhicAra iti vAcyam saMsargalAnyaviSayalasya kAryatAvacchedakasaMsargalokto doSAbhAvAditi cena evaM satyapUrvavyakteH zAbdabodhe bhaanaanupptteruktprkaarsyopekssnniiytvaaditi| tadupasthitiprakAratAviziSTaprakAratAyA iti / svatvasyAnugatatve'pi svaprakAratAviziSTa prakAratvasya na kAryatAvacchedakasaMsargavaM vaiziSTyaniyAmakasaMsargasya sAmAnAdhikaraNyAdirUpatve nIlapadavRttijJAnajanyanIlopasthitau yathAkathaMcinIlavato bhAne uktadoSatAdavasthyAt / prayojyatvasya saMsargatve upasthitazAbdabudhoruktakAryakAraNabhAve kAryatAvacchedakakAraNatAvacchedaka viSayatvayoH prayojya prayojaka. bhAvaH prayojyaprayojakabhAve ca taddhaTitakAryakAraNabhAvaityanyonyAzrayAt / apitu svajanakajJAnIyadharmitAbacchedakatAviziSTaprakAratvasaMbandhasya zAbdabuddhivAvacchinnakAryatAvacchedakatve tAtparyama svamupasthitiH zAbdabodhaprakArakhasyApi paramparayA'styeva dharmitAvacchedakatAprayojyalam / evaJca svarUpato dravyalaprakArakopasthiteHprameyatvAdinA dravyatve zAbdabodhApattiHprameyalAvacchinnadravyatvaprakAratAyAH kharUpato dravyakhopasthitikAryavAvacchedakalAsambhavAt / khajanakajJAnIyadharmitAvacchedakatAprayojyatvAbhAvAt upasthitikAraNatAnavacchedakIbhUtoktaviSayatvaprayojyalasya tathAtvepyanyonyAzrayo yadyAnubhavikastadA sAmAnAdhikaraNyAdicatuSTayasyaiva tathAlaM bodhyam, yadvA prakAratAviziSTaprakAratvaM saMsargaH kAryatAvacchedako vAcyaH vaiziSTyaMca khatAdAtmyakhaprayojakavRttijJAnIyadharmitAvacchedakatAkatvobhayasaMbandhena bodhyam / zAbdabuddhevRttijJAnadharminiSThaprakAravasya skhaprayojakavRttijJAnIyadharmitAvacchedakalAprasiddhyA prakAratAviziSTatvAsaMbhavAnna prakAre vyabhicAraH / atra niruktApattivAraNAya niruktaprakAratAvasaMbandhena zAbdabuddhau nirutaprakAratAprayojyatvasaMsargeNopasthiteH kAraNalamevecchanti kecit / atha prameyassa ityAdau tacchandAnIlasya ghaTasya ca vizlalatayopasthitau nIlaghaTakhAvacchinnavizeSyakaprameyakhAvacchinnaprakArakazAbdabodhApattiH zAbdabodhaprakAre nIlavaghaTatyAdI prakAratayopasthiteH sattvAt / nacAkAhAjJAna virahAna tatheti vAcyaM nIlakhasaMsargasya vRttibhAsyatayA AkADhAyA aprayojakatvAditi cetra yadviSayatayorupasthitI na nirUpyanirUpakabhAvaH zAbdayodhe nirUpyanirUpakabhAvApannayostayorAkAsAprayojyatvasyaivopeyalAbhIlavaprakAratAnirUpitaghaTalAvacchinna vizeSyatvasyopasthitiviSayatAsajAtIyatAviraheNAkAlAprayojyatvasyaivAbhyupagantavyalAt prakRte cAkAkhAbhAvAdApattivirahAditi vibhAvanIyam / parAmarzakAraNatAbicAradarzitadizelyAdikacitpAThaH tasya yathAdharmitAvacchedakatAsaMbandhena taliGgakAnumitau dharmitAvacchedakatAsaMbandhena talliGgakaparAmarzatvena kAraNatAyAM yatra bhAvijJAnamaprameyaprAmA myajJAnamanantaraM vahivyAyadhUmavAn parvata iti parAmarzastato vahivyApyAlokavadrAvyamiti parAmarzastato vahnimAn parvataH vahimadravyamiti samUhAlambanAnumitiH tatra tasyA dhUmAlokobhayaliGgikAyA dravyakhaparvatalayorubhayatra sattvena tattaliGgakaparAmarzasya (1) pustakAntare pATho'yam /
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpttivaadH| katvenyatra darzitarItyA so'pyupapAdanIyaH / sa sa ityAdivAkyAjAtitvAcavacchinnadharmitAvacchedakatAkatadharmAvacchinnaprakAratAvacchedakatAkAbhedAnvayabodhasya vAraNAya taddharmAvacchinnAvacchedakatAkaprakAratAnirUpitadharmitAvacchedakatAvacchedakatvapratyAsAyA zAbdayodhaM prati taddharmabhedasyApi pRthakAraNAtvaM kalpanIyam / evaM daNDavAn daNDavAnityAdivAkyANDasaMyogasvAdyavacchinnavati tadavacchinnavadabhedAnvayabodhasya vAraNAya daNDasaMyogatvAdyavacchinnAvacchedakatAkaprakAratAnirUpita vizedhyatAnirUpitasaMyogatvAdyavacchinnAvacchedakatAnirUpitAvacchedakatAvacchedakatvasaMbandhena zAbdabodhe daNDatvAdibhedasyApi pRthakAraNatvaM kalpanIyam / avacchedakatAryA niravacchinnatvanivezo'pi pUrva tatrAsattvAvyabhicArasya vAraNAya tattaliGgakaparAmarzadharmitAvacchedakatAviziSTadharmitAvacchedakatAyAH kAryatAvacchedakasabandhakhamupeyate tathAtrApi vRttijJAnadharmitAvacchedakatA viziSTaprakAratAyA eva kAryatAvacchedakasaMbandhalaM svIkriyate ityarthaH / / anyatra darzitarItyeti / paryAptivivakSayetyarthaH / tathAca niravacchinnaghaTatva niSThAvacchedakatAbhinnAvacchedakalAnirUpitaprakAratAkazAbdabuddhitvAvacchinnaM pratyeva ghaTalabhedasya kAraNatayA nIlaghaTalAvacchinnaprakAratAkazAbdabodhasyAtAdRzalAnnAnupapattiH / atra ca tadrUpavRttiprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAvAvacchinnapratiyogitAkaparyAdhyanuyogitAvacchedakasaMbandhena zAbdabuddhau tadrUpabhedasya kAraNatve tAtparya bodhyam / nAto nIlakhaghaTatvobhayadharmAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAsaMbandhena zAbdabuddhau nIlavabhedaghaTavabhedayoH kAraNatve vidheyAMze'dhikAvagAhino nIlaghaToghaTa ityasyAnupapattiH tadubhayabhedasya kAraNatve tasya kevalAnvayitvena nIlaghaTo nIlaghaTa itishaabdbodhaapttiH| atha sAkSAtparamparAsAdhAraNAvacchedakatAkhIkAre vivakSitasya niravacchinnalasya vai. yarthya tadakhIkAre tanivezasyAvazyakatayA vidheyAMze'dhikAvagAhizAbdabodhAnupapattiH tatra prakAratAyA ghaTagataikatva eva vRttitvAtprakAratAnirUpitaniravacchinnAvacchedakalasya nIle virahAt evamuddezyAMze'dhikAvagAhizAbdabodhApattidurvArA / kaizcidatra sAkSAtparamparAsAdhAraNanirUpitatvameva svIkriyate niravacchinaprakAratAvacchedakalatadavacchedakalAdivivakSAyA yathotaparyAptiniveza eva tAtparyam / uddezyAMze'dhikAvagAhizAbdabothavAraNAya ca tadrUpabhedasya kAraNatAMvihAya tadrUpAvacchi nAnuyogitAkaparyAptikAvacchedakatAkaviSayatAvacchedakatAvAvacchinna paryAptyanuyogitAvacchadakarUpabhedasya tadapavyApakarUpabhedasya vA kAraNalaM vAcyaM naca ghaTatvagataikatvAvacchinnAnuyogitAkaparyAptikAvacchedakatAkaviSayatAlasya nIlaghaTavAvacchinnaviSayatvaiva pItaghaTatvAdyavacchinnaviSayatvepi sattvena tAdRza viSayatAvacchedakatAparyApyanuyogitAvacchedakasamudAyatvabhinnalasya nI. latvaghaTanAdigatadvitve ghaTatvagataikatve ca sattvAdApattitAdavasthyamiti vAcyaM vAvacchedakatAlAvacchinnaparyApyanuyogitAbacchedakatvasambandhena tAdRzaviSayatAviziSTAnyatvasyaiva sattvAdilyAhustanmandam jAtitvena ghaTakhAvagAhino jAtimAn ghaTa itizAbdabodhasyAnupapatteH ghaTavajAtilagatadvitkhasyokkaviSayatAviziSTalAt ghaTalagataikalavyApakatvAceticedana bruumH| ghaTalagataikatvavRttiprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAvAvacchinnaparyAptyanuyogitAvacchedakalasaMbandhena zAbdabodhe ghaTalaniSTaniravacchinAvacchedakatAkaprakAratAvadanyatvaM kAraNam / prakAratAvattAca khAvacchedakatAkhAvacchinnaparyAptyanuyogitAvacchedakalasambandhena / tathA ca ghaToghaTa ityasya ca nApattiH navA vidheyAMze'dhikAvagAhino ghaTonIlaghaTaityasyAnupapattiH / evaM jAtivaghaTatvagatadvilavRttiprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAkhAvacchinnaparyApyanuyogitAvacchedakatvasambandhena zAbdabuddhaujAtilAvacchinnaghaTakhaniSThAvacchedakatAkaprakAratAvadanyavaM kAraNamiti jAtimAn jAtimAnU jAtimaddhaTo jAtimAnityasya nApattiH navA jAtimAn jAtimaddhaTa ityasyAnupapattiH / atra kharUpata eka ghaTalamekA jAtitvena jAtireka ca jAtivamavacchedakamityapekSAbuddhyanantarametAni ghaTalajAtijAtikhAni trINi niruktaviSayatAvacchedakAnIti yuddhirjAyamAnA yadi ghaTatvajAtijAtivagatatritve tasya jAtimaddhaTakhAvacchinnaviSayatAvacchedakatAparyAptyanuyogitAvacchedakatve pvAha ti prAmANyaM tadoktaiva rItissAdhIyasI Azrayasya dvitvAduktanivasyAprAmANikatve jAtimAn ghaTa ityasya prathame kAryakAraNabhAve dvitIye ca jAtimAn jAtimaddhaTa ityasyAnupapattirvakSyamANaprakAreNaiva vAraNIyA / evaM nIlavanIlaghaTalagatatrilavRttiprakAratAnirUpitarmitAvacchedakatAparyAptyanu. yogitAvacchedakatAsaMbandhena zAbdabuddhau bhIlavAvacchinnanIlaniSThAvacchedakatAnirUpitaniravacchinaghaTalaniSThAvacchedakatAprakAratAvadanyalaM kAraNam / tathAsati nIlaghaTo nIlaghaTo dravyaM nIlapaTo nIlaghaTa ityasya nApattiH navA ghaTo nIlaghaTa ityasyAnupapattirityeSAdiganyatra tasvayamUhyam / atha kAlikena ghaTalaviziSTapareNa tacchabdena ghaTitAtsadyaiti vAkyAcchAbdabodhAnupapattiH uddezyatAvacchedakavidheyatAvacchedakrayorbhedavirahAt evaM kAlikena prameyatva viziSTavatsareNakharUpeNa prameyasaviziSTavatpareNa ca tacchaGadena ghaTitAtsaH sa iti bAkyAcchAbdabodhAnupapattiH uddezyavidheyabhAvAvacchedakatAvacchedakagatarUpasya tadavacchinnasya ca bhedasya virahAdaprasiddhezca / naca dharmasaMsargasAdhAraNoddezyanidheyabhAvAvacchedakalatadavacchedakalAdInAM paryAptirvivakSitA tathAsati kAlikaghaTalAdigatarUpabhedastha
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / baddhodhyaH / vastutastu taddharmAnyavRttiviSayatAsambandhena jJAna prati tadharmabhedatvena hetutA lAghavAt / evaM ca ghaTatvAcavacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAvacchedakatAsaMbandhena zAbdabodhaM prati ghaTatvAdyanyavRttiviSayatAsaMbandhena sAnatvAdyavacchinnasya vyApakatayA ghaTatvAdau tAzaviSayatAsaMbandhena jJAnatvAvacchinnotpAdakasAmagrIviraheNa na tatra tAzavizeSyatAvacchedakatAsaMbandhena shaabdbodhaapttiH| evaM ca ghaTavAn ghaTavAnityAdizAbdabodhavAraNAnurodhena dharmitAvacchedakatAvacchedakAdiniSThapratyAsattyA kAraNatvAntaramapi na kalpyate / evamuddezyatAvacchedakavidheyayorakyenaikodvAvityAdivAkyAdekatva dvitvAdyavacchinne pakatvadvitvAdInAM bhedAnvayayodhAnudayAt, ekatvatvadvitvatvAdyavacchinnasamavAyAdi saMsargAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAnirUpitasamavAyAdisaMsargAvacchinnAvacchedakatAvacchedaka tvAdisaMbandhena zAbdabuddhau ekatvatvadvitvatvAdibhedasya / evaM karma gacchatItyAdau ca karmatvatvAcapacchinne AdheyatAsaMbandhena tadvato'nvayabodhavAraNAya karmatvatvAdhavacchinnAvacchedakatAkAdheyatAsaMbandhAvacchinnaprakAratAnirUpitadharmitAvacchedakatAsaMbandhena zAbdabodhe karmatvatvAdibhedasya ghaTona ghaTa ityAdyanumiteH zAbdabodhasya ca vAraNAya ghaTasvAdyavacchinnabhedaprakAratAnirUpitadharmitAvacchedakatAsaMbandhenAnumitau zAbdabodhe ca ghaTatvAdibhedasya hetutvAntarakalpanamanAdeyameva / taddharmabhedasyakaikakAraNatayaiva sakalAtiprasaGgavAraNasaMbhavAditi kRtaM palavitena // samavAyaghaTatvAdigatarUpe saMbhavAnna doSa itivAcyaM kAlikena ghaTatvaviziSTatve sati samavAyena dravyatsaviziSTapareNa samavAyena ghaTala vizitve sati kAlikena dravyakhaviziSTapareNa ca tacchandena ghaTitAtsaH sa itivAkyAcchAbdabodhAnupapattestathApyavAraNAditi cenna vizeSyatAtvasaMbandhena zAbdabuddhau prakAratAvadanyalaM hi kAraNam / prakAratAvattA ca khanirUpitatvakhanirUpitAvacchedakatAkhavyApakatvobhayasaMbandhena / vyApakatA ca svanirUpitAvacchedakatAvattvasaMbandhena / avacchedakatAvattA ca khasAmAnAdhikaraNyakhAvacchedakasaMbandhAvacchinnatvasvAnavacchedakAnavacchinnatvatatsaMbandhAvacchinnavavRttitvaitacatuSTayasaMbandhena / tathA ca na kvacidapyuddezyavidheyayoH sarvathaikye uddezyasyAdhikye ca zAbdabodhaprasaGgaH / navA vidheyAMzasyAdhikavastughaTitatve zAbdabodhasyAnupapattiH / athAvacchedakatAvattvaniyAmakasaMbandhaghaTakAvacchedakalaM sAkSAtparamparayA vopAdeyaM nAsti cobhayathApi tannirdoSatAsaMbhavarUpavavattidravyatvaviziSTatve satyavAyusparzayadRttipRthivIlaviziSTapareNAvAyusparzavadvRtidravyakhaviziSTatve sati rUpavadvRttipRthivIlaviziSTapareNa ca tacchabdena ghaTitAtsasaitivAkyAcchAbdavodhAnupapatteH vizeSyatvaprakAratvAvacchedakalayoH sAkSAdavacchedakalasya vRttilamAne sattvAdubhayagvAvacchedakakhe rUpavanirUpitalasparzavannirUpitakhayorvizeSyatvaprakAraladvAreNa paramparAvacchedakalAceti cenna vizeSyatvaprakAratvAdvAratvasahitanirUpitvasyaivotpAdeyavAd itthaM cAnanugatakAryakAraNabhAvasaraNyanusUtiranucintanIyA granthakataranusaraNIyA vavamevaMvidhaiva yogyajJAnakAryakAraNabhAvamyApi rItirityalam / vastutastutaddharmAnyavRttiviSayatAsaMbandhenetyAdi / atra yadyapi ghaTatvAnyavRttiviSayatAsaMbandhena jJAnavAvacchinnasya ghaTalAvacchinnaprakAratAnirUpitadharmitAvacchedakatAsaMbandhena zAbdabuddhitvAvacchinnaM prati nAsti vyApakatvaM nApi cAvacchinnaghaTatvaniSThAvacchedakatAkaprakAratAnirUpitadharmitAnirUpitAvacchinnAvacchedakatAsaMbandhena zAbdabuddhivAvacchinnaM prati jAtilaprameyatvAbhyAM dharmiyaprakAratvAvacchedakatayA ghaTatvAvagAhinaH zAbdabodhasyotpatteH tathApi, niravacchinnaghaTakhaniSThAvacchedakatAkaprakAratAnirUpitavizeSyatAnirUpitaniravacchinnAvacchedakatAsaMbandhena zAbdabuddhiM prati ghaTalAnyavRttiviSayatAsaMbandhena hAnalAvacchinnasya jAtilAdyavacchinnAvacchedakatAprakAratAnirUpitadharmitAvacchedakatAvacchedakatAsaMbandhena zAbdabuddhilAvacchinnaM prati jAtilAnyavRttiviSayatAsaMbandhena jJAnalAvacchinnasya saMbhavati vyApakatvam / naca samavAyasaMbandhAvacchinnajAtivAdyava. cchinnAvacchedakatAkaprakAratAnirUpitarsitAnirUpitakAlikasaMbandhAvacchinnAvacchedakatAvacchedakalasya jAtitve'pi sattvena jAtilAdhanyavRttiviSayatAsaMbandhena jJAnalAvacchinnasya ma tavyApakalasaMbhava iti vAcyam / abacchedakalayorekarabandhAvacchinnatvasya vyApyazarIre pravezanIyalAt / atha vidheyAMze'dhikAvagAhizAbdavodhasvIkAre niravacchinaghaTatvaniSThAvacchedakatAkaprakAratAnirUpitaniravacchinnAvacchedakatAsaMbandhena zAbdabuddheH ghaTonIlaghaTaityatra ghaTatve'pi sattvAttatra ghaTatvAnyavRttiviSayatAsaMbandhena jJAnavAvacchinnasyAsattvAtkathaM vyApakalam / naca vyApyazarIre ghaTatvamAtrAvacchinnalaM pravezyamiti vAcyaM nIlaghaTo nIlaghaTa itizAbdabodhApaserduritvAt / naca ghaTakhAdigataikatvAnyavRttiviSayatAvacchedakatAlAvacchinna paryAptyanuyogitAvacchedakatvasaMbandhena jJAnalAdhavacchinnaM prati ghaTatvAdigataikalAdibhedasya kAraNalaM vAcya tathAsati tAdRzajJAnatvAvacchinnasya ghaTavaikalavRttiprakAratAkavizeSyatAvacchedakatAlAvacchinnaparyAptyanuyogitAvacchedakatvasaMva. 8 vyutpa0
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH / - bhedAnvayabodhazca prAtipadikArthadhAtvarthayoH pratyayArthena kacinnipAtArthena ca samameva jAyate na svanyena / satyapi padArthopasthitiyogyatAjJAnAdirUpakAraNakalApe rAjA puruSaH bhUtalaM ghaTa ityAdI puruSAyaMze rAjabhUtalAdeH sattvAdheyatAsaMbandhena taNDulaH pacati caitraH pacyata ityAdI karmatvakartRtvA ------... -- ndhena zAbdabuddhivAvacchimavyApakatayA na kasyAzcidApatteH saMbhava iti vAcyam evaM satyuddezyAMze'dhikAvagAhizAbdabodhApaserduvAratvaprasaGgAt / samavAyena dravyalaviziSTatve sati kAlikena ghaTatvaviziSTasya 'vizeSyale kAlikena dravyalavi ziSTatve sati samavAyena ghaTavaviziSTasya prakAratve dravyavaghaTalagatadvitvavRttiprakAratAkavizedhyatAvacchedakatAlAvacchinnaparyA. pyanuyogitAvacchedakalasya ghaTaladravyalagatadvitve'pi sattvena tamoktadvilAnyavRttiviSayatAvacchedakatAkhAvacchinna paryApyanuyogitAvacchedakatvasaMbandhena jJAnalAvacchinnasyAsatvenAvyApakalaprasaGgAcceticeducyate / nirabagchinaghaTatvamAtrAvacchinnaprakAratAnirUpittavizeSyatAvacchedakatAsaMbandhena zAbdabodhaM prati ghaTavAnyavRttiviSayatAsaMbandhena jJAnavAvacchinnasya niravacchinaghaTavaniThAvacchedakatAnirUpitanIlalAvacchinnaprakAratAnirUpitanIlakhAvacchinnavizeSyatAnirUpitAnavancchinnAvacchedakatAsaMbandhena zAbdabuddhivAvacchinnaM prati ghaTatvAnyavRttiviSayatAsaMbandhena jJAnalAvacchitrasya niruktaprakAratAnirUpitaghaTalaniSTaniravacchinAvacchedakatAnirUpitadharmitAvacchedakatAsaMbandhena zAbdabodhaM prati nIlakhAnyavRttiviSayatAsaMbandhena jJAnalAvacchinnasya kAlikasaMbandhAvacchinnadravyalaniSThAvacchedakatAnirUpitasamavAyasaMbandhAvacchinnaghaTatvaniSTAvacchedakatAnirUpitaprakAratAnirUpitakAlikasaMbandhAvacchinnadravyavamiSThAvacchedakatAkavizeSyatAnirUpitasamavAyasaMbandhAvacchinnAvacchedakatAsaMbandhena zAbdabuddhilAvacchinnaM prati ghaTavAnyavRttiviSayatAsaMbandhena zAdadatvAvacchinnasya niruktaprakAratAnirUpitasamavAyasaMbandhAvanchinnaghaTatvanitAvacchedakatAka vizeSyatAnirUpitakAlikasaMbandhAvacchinnAvacchedakatAsaMbandhena zAbdabodhaM prati ghaTatyAnyavRttiviSayatAsaMbandhena jJAnatvAvacchinnasya ca vyApakalasaMbhavena na ko'pi doSaH padamAdadhAti eSA ca rItiH / zAbdabodhaM pratyeva bhedasya kAraNatA. pakSe'pi saMbhavatyetadabhiprAyaka eva ca vastutastvityataH prAcIno granthaH (AtmaniSThapratyAsatyA viSayaniSThapratyAsattyA ca) atrApi ghaTatvAnavacchinnavizeSyatAtvasaMbandhena jJAnatvAvacchinnaM prati ghaTatvAvacchinnavizeSyatAbhedasyaiva kAraNatvaM tasya ca ghaTakhAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAvasaMbandhena zAbdavodhavyApakatayA ghaToghaTa ityAdizAdApatteAraNaM prAgvatsaMbhavati / AtmaniSThapratyAsattyA viSayaniSThapratyAsattyA ca kAryakAraNabhAvasyaiva saMpradAyasiddhatayA viSayatAni pratyAsattyA kAryakAraNabhAvasya saMpradAyaviruddhatvAlaghubhUtasyApi tasyopekSaiva kRtA anyakRteti vibhAvayantu sudhiyaH / mevAnvayabodhazcetyAdi bhedazabdo'trAbhedAnyasaMbandhabodhakaHpAribhASikaH / prAtipadikArthadhAtvarthayoriti |nysy bodhaityanenAnvayastathAsati prAtipadikArthadhAtvarthaviSayako bodhaH pratyayAnipAtArthaviSayaka eva navanyaviSayaka ityarthaH syAtsa ca bAdhitaH prAtipadikArthavAvarthaviSayakalAdeva bodhasya tasmAddhodhavizeSaNIbhUte bhedAnvaya eva tadanvayo vAcyaH tathAca prAtipadikArthanirUpito dhAbarthanirUpitazca yaH pratyayArthanirUpitArthAnyataranirUpito bhedAnvayastaviSayaka eva zAbdabodho jAyate natu tadanyanirUpitatAdRzAnvayaviSayaka ityarthaH / evaM ca zAbdabodhIyAbhedAnyasambandhAvacchinnaprAtipadikadhAlAnyataraviSayatApratyayanipAtAnyatarArthaviSayatAnirUpiteva nAnyArthaviSayatAnirUpitA bhavatIti niyamaH phalitArthaH / atha prAtipadikArthaviSayatAyAH saMsargatAnirUpitatvAtpadArthatAvacchedakaviSayatAnirUpitatvAcoktaniyamabAdhaH / naca prAtipadikArthaviSayatAnirUpitAbhedAnyasaMvandhaviSayatAyAM pratyayAdyarthaviSayatAnirUpitalaniyamo'pi saMbhavaduktikaH prAtipadikArthaviSayatAnirUpitalAsaMsargatAvacchedakaviSaya. tAnirUpitalAcoktasaMsargatAyA iti cenna prAtipadikavRttijJAnIyamukhyavizeSyatAprayojyA zAbdabodhIyA viSayatA kAlAprayojyatAdAtmyAtiriktasAMsargikaviSayatAnirUpitapratyayAdiprayojyaviSayatA nirUpitaiva natu tAdRzasaMsargatAnirUpitapratyayAdyaprayojyaviSayatAnirUpiteti niyamasya vivakSitatvAt padArthatAvacchedakasaMsargaviSayatayoHpralayAdyaprayojyatvegyAkADAprayojyasaMsargavAnirUpitatvAddoSAsaMbhavAt / atra pratyayArthaprAtipadikArthayoH kacidekaravepi prAtipadikAdipratyayAdiprayojya viSayatayorbhadAdarthaghaTitaprAguktaniyamabadana doSasya na saMbhava iti / prAtipadikArthayobhadenAnvayAbhyupagame doSamabhidhAya kiyAprAtipadikArthayostadabhyupagame doSamAha / taNDulaH pacati caitraH pacyata ityAdAviti / naca taNDularUpakarmaNazcaitrarUpaka zcAnabhihitatvAttaNDalapadottaraM dvitIyAyAzcaitrapadottara tRtIyAyA eva saMbhavitayA noktaprayogaprasaGgasaMbhava iti vAcyaM karmakhakartRvAdestattatprAtipadikArthavizeSyatayA vivakSitatve tattatprAtipadikottaraM dvitIyAdirbhavatItyasyaiva tattadanuzAsanArthatvamabhipretyoktaprayogasya prasajitatvAtprakRte karmalakartRtyAdessaMsargatayaiva viva. kSitatvAt / dvitIyAderasaMbhavena prAtipadikArthe vihitAyAH prathamAyAH saMbhavAt uktaniyamAbhyupagame coktasthale karmavAdessaMsagaitayA bodhAsaMbhavena vivakSAyA asaMbhavAduktaprayogasyAprasakteH / yattu karmakartRgatasaMkhyAnabhidhAnasyaiva tattadanuzAsanArthatayA karmalAdisaMbandhena pAkAdeH taNDalAdAvanvaye AkhyAtArthasaMkhyAyA api tatraivAnvayasya vAcyatayA saMkhyAbhidhAnasyaiva satvena
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / disaMbandhena taNDulacaitrAdau pAkAdeH svakarmakatvasvakartRkatvAdisaMbandhena pAkAyaMzevA taNDulacaitrAde. ranvayAbodhAnnipAtAtiriktaprAtipadikArthayoH kriyAtAzaprAtipadikArthayozca bhedena sAkSAdanvayabodhasyAvyutpannatvAt / vibhaktyarthamantarAkRtya tayorapyanvayabodhAtsAkSAditi nipAtAtiriktatvAdivizeSaNAda, bhUtale na ghaTaH, ghaTo na paTa, ityAdau ghaTAdenamAbhAvena mukhaM candra ivetyAdau mukhacandrAdInAmivArthasAdRzyAdinA na kalazaM bhakSayedityAdau naiyAyikamate nanupasthApyena balavadaniSTAnanuba. ndhityaviziSTe sAdhanasvAdirUpavidhyarthAbhAvena dhAtvarthabhakSaNAderanuyogitayA, gurumate tu vidhyarthA. pUrvAze vizeSaNatayAnvitena nazupasthApyAbhAvena dhAtvarthabhakSaNAdeH pratiyogitayAnvaye'pi na ksstiH| rAjapuruSa ityAdisamAsasthale tu puruSAdipadArthena samaM rAjAdipadArthasya na bhedAnvayabodhaH kintu - - - - - .. ... ... ... ... -- -------------- ---------- --- ----- - - na dvitIyAdiprasaktiriti tana taNDulAH pacati vetrAH pacyate ityAdiprayogaprasaGgasyApyAnubhavikatvena tasya cAsaMbhavAdahavAdyanvayini taNDulAdAvekakhAnvayasyAsaMbhavAt karmakartRgatasaMkhyAbhidhAna syaiva karmAdyabhidhAnarUpatayA yazaporeva prAptaravenoktaprayogAsaMbhavasya durvAratvAt svakarmakavAdisaMbandhena taNDulAdeH pAkAdAvanvayapakSe tatra saMkhyAnvayasya kathaJcidapi prasaktarabhAvAdvitIyAMdyApatterapi duruddharatvAcca / nanvAkhyAtasya karmakAMdyanuziSTasya tattadarthAvivakSAyA vaktumazakyatayA kartRvakarmavAdestata upasthitI tatraiva dhAlAnvayasaMbhavo na prAtipadikArthe ekapadopAttakhapratyAsatterananugrahaprasaGgAt / naca ye vibhattayAdInAM dyotakalamabhyupagacchanti teSAM nAkhyAtasya karmavAdirartha iti nAnupapattiritivAcyam uktaprayogaprasaGgasya vibhaktararthadyotakalamalAbhiprAyakatvasya vakumazakyatvAt uktaniyamAbhyupagama vinaivoktaprayogavAraNasya tanmate vakSyamANavAdityanuzayenAha / svakarmakatva. svakartakatvAdisaMbandhenapAkAyazeveti / prAtipadikArthadhAlayoranyonyavizeSya vizeSaNabhAvenAnvayAbhiprAyeNa taduktirilyapi kazcit nacAtra vinigamanAvirahaH tAtparyasyaiva vinigamakalAditi / gurumata iti / kAryAtmA'pUrvo vidhyarthaH tatra dhAtvarthasya viSayatayA phalakAmasya ca niyojyatayA prathamamanvayaH pazcAdanupapattisahakRtazabdarUpopAdAnAdyAgAdau kAryalasyeTasAdhanakhasya ca phalakAme kartRvAdhikArilAdeH pratItiriti pravartakajJAnasaMpattestatra pravartate niSedhasthale ca kalajjabhakSaNAbhAvAdeH birodhiprayatnanirvAhyatayA sAdhyarUpe duritapratiyogikalAdapUrvAtmani duritAbhAve janmatvaparyavasitena viSayatvenAnvayaH tatazca kalAbhakSaNAbhAvasya duritAbhAvarUpeSTasAdhanatvamupAdAnapratItaM kalaja. bhakSaNasyAniSTasAdhanalaM vinAnupapadyamAnamityanupapattisahakRtazabdAtkalAbhakSaNe'niSTasAdhanatvamavagamya tato nibartata iti gurumatanigarvaH / bhamate nivartanAvidhipratyayasyArthaH nayodyotakalamAtramiti tnnoktm| dhAtvarthasya pratiyogyanuyogitayA niSedhAnvayaM darzavituM matadvayopAdAnamityadhikoktizaGkAnirAsaH / nanu nAmArthayoH sAkSA denAnanvayaniyamasya rAjJaH puruSa ityAdau saMbandhAdyarthAtuziSTaSaSThyAdyupasthApitasaMbandhAdikamantarAkRlyAnvayena nirvAhe'pi samAsasthale vibhaktarabhAvena saMbandhAdestadarthavAbhAvAtsaMbandhilakSaNAyAM samAsavigrahavAkyayossamAnAkArakabodhajanakalaniyamabhaGgaprasaGgAt tatpuruSakarmadhArayasamAsayoH parasparavivikta. rUpavAsaMbhavAca saMyandhalakSaNaivAbhyupagantavyA abhyupagatA ca cintAmaNikArAdimiriti nAmArthasyaiva ca tasya bhedasaMbandhena purupAdAvanvayAduktaniyame vyabhicAraH / nacoktaniyamAbhAve vibhaktarapi attikalpanaM vyartha rAjApuruSa ityAdAvapi bhedAnvayApattidheti vAcyaM tatsAdhakayuktInAmatraiva vakSyamANatvAdvibhaktidyotakatAmatavadAkAlAvaicitryakalpanayoktApatteriNIyatvAcetyata Aha / rAjapuruSaityAdisamAsasthala iti| aymbhipraayH| anvayavyatirekAbhyAM gRhItasya niyamasyAsamAdheyazaMkayaiva parityAjyalamanyathA baijAtyakalpanayA samAhitazaGkasya vahitRNamaNyAdikAryakAraNabhAvasyApi parityAgaH syAditi vakSyamANayuktyA vibhaktImAM tattadarthavAcakatve'nvayavyatirekAbhyAM gRhItasya niyamasya samAsasthale vyabhicArazaGkAyAH saMbandhilakSaNAkalpanayA samAdhAtuM zakya. tayA na parityAgaH / naca vigrahasamAsavAkyayoH samAnAkArakAnubhavajanakalaniyamabhaGgaprasaGgAt uktakalpanaiva na saMbhavatIti bAcyam tAdRzaniyame mAnAbhAvAta, uktajanakakhAnubhavasya savivAdatvenoktakalpanAparipanthitvAbhAvAt samAnyaniyamasya bahanIhI vyabhicArAttadanyattvasyeva tatpuruSavizeSAdyanyatvasya praveze'pi kSatyabhAvAca / vibhaktervAcakatve saMbandhilakSaNApakSasyaiva prabalabamitarathA samAsavigrahavAkyayorbhedasaMbandhenAnvayabodhajanakatvapakSasyeti pakSadvayameva yathAmati parigRhya parAkAntaM suuribhiH| naca tRtIyaM saMbandhalakSaNApakSam cintAmaNyAdInAmAkaratvena samIcInAsamIcInAnAM pakSANAM ratnAkara iva ramAramAnAM sadbhAvo na duSyati / atha saMbandhilakSaNAyAM khaghaTakapadArthayorabhedAnvayabodhakasamAsatvarUpakarmadhArayalasya tatpuruSe'tivyAptiruktakalpanAparipanthinI tadavastheticet vibhaktotakalavAdinAmeva tatkarmadhArayalakSaNaM teSAM karmadhArayAtiriktasamAsasthale sarvatra bhedasaMbandhenaivAnvayAdataeva vakSyati / bhavanmate karmadhAraya iti saMbandhilakSaNApakSe kiM tallakSaNam / samAsaghaTakatattatpadAvyabahitottaraprasaktadhibhaktyadarzana vidhAyakazAstrasmAritavibhaktimatvaghaTakapadasajAtIyapadaghaTitavAkyAtmakavigrahavAkyAdyanAbhedAnva yabodhastatra karmadhArayo yatra vibhaktyarthamantarAkRtya bhedAnvayabodhastatra tatpuruSAdiriti lakSaNam / karmadhArayasya hi samA
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH / navibhaktipadaghaTitaM nIlazcAsI ghaTa iti vigrahavAkyaM tatpuruSasya tu rAjJaH puruSa ityAdiviruddhavibhaktimatpadaghaTitamiti tayorlakSaNasamanvaya iti na vAcyam kupuruSaprapuruSavipuruSasujanadurjanAti velodvidyAvako kilaparyadhyayanasaMvarmAparivIrudAddhAbhizrutanirvaNApanAmAntarmukhanirmakSikAdinityasamAsasthale laukikavigrahasyAbhAvAtkhaghaTakasa vibhaktikapadasamUhAtsvArthaprakAzanAsaMbhavAt / kintu kutsitaH puruSaH prakRSTaM gataH prapatito bA puruSaH viziSTo viruddho vA puruSaH zobhano janaH duTo janaH atikrAnto velAm udganovidyAm avakuSTaH kokilayA pariglAno'dhyayanAya sannaddho varmaNA pariNaddho vIrudbhidyukto yuddhAyAbhigataH zrutAya niSkAntovanAdapagatogrAmAdantargato mukhAgnirgatomakSikAyA ityAdyasamAsasthapadaditavAkya reva teSAmarthasya bodhayituM zakyalA. skusupuruSasu ativelAamityAdyalaukikagrahANAM saMbhave'pi teSAmarthabodhAsvarUpayogyatvAt arthavivakSAnusAreNaiva vigrahavAkyasya samAsapUrvAvasthAyAH kalpanIyatayA rAjapuruSaityatrArthAvizeSe vigrahavAkyabhedasya durgrahalAceticeducyate / yatra samAsaghaTakapadArthasya vizeSyatve sati tahaTakIbhUtapadAnAM khottaramutpattiyogyavibhaktyarthavadantIveNa lakSaNAM vinA sAmAnAdhikaraNyaM tatra karmadhArayatvam tAdRzalakSaNayA sAmAnAdhikaraNye tatpuruSalamiti lakSaNamuktamastvabhiyuktairiti saMbandhilakSaNApakSe'pi na tadasaMbhava iti etalakSaNamabhiprelaiva vakSyati yadasmanmate'sau samAsaH SaSThItatpuruSa iti paJcamUlItyAdisamAhAradvigoruttarapadasyapazcA bhinnamUlasamAhAralakSakatayA paJcapadamUlapadayoH vibhaktyarthAvacchinalakSaNAM vinaiva samAnAdhikaraNatve'pi yadantarbhAveNa sAmAnAdhikaraNyaM tasya samAsaghaTakapadArthasya mukhya vizeSyatvAbhAvAttAhazavizeSyavArthakasya tatrAtivyAptivAraNAya satyantasya sArthakyam / nabottarapadasyaiva tAdRzaviziSTArthalakSakatvasyaikadezAnvayaprasaMgabhaGgAya vAcyatayA tAdAtmyenAnvitapadArthaviSayatAprayojyatvarUpasAmAnAdhikaraNyaM na paJcapadasyetyativyAptireva nAstIti vAcyaM tAtparyagrAhakatayA kathaJcitatprayojakatvasya sattvAt / nacaivaM paramasundaro mahAkaviH mahAvijJa ityAdau kriyAvizeSaNena samAsasya karmadhArayatvapakSe stokapaktAstokanatyAdau ca kA gatiH yadantIveNa sAmAnAdhikaraNyaM tasyamukhya vizeSyalAbhAvAditivAcyaM samAsaghaTakapadaprayojyaprakAratAnirUpitavizeSyatvasyaiva sayantArthakhAt samAsaghaTakapadasya prayojakalaM ca svaprayojakopasthitIyamukhyaviSayatAprayojakatvarUpaM tAtparya grAhakatayA prayojakalavyAvRttameva vivakSitamiti na dvi.. gAvativyAptiH / yadi ca sAmAnAdhikaraNyAMza evoktarUpaM prayojakalaM nivezyaM tAvataiva dviguvAraNAvyarthameva satyantam / kizcotakarmadhArayavadekadezAnvayamabhyupetya mUlapadasya mUlasamAhAramAtralakSakatvasyatAtparya grAhakavarUpavyarthakalpalavAraNAyAbhyupagame kSatyabhAvAt satyantopAdAnepyativyAptistadavasthaiva evaM samAhAradvandvavatsamAhAradvigorapi nAsti samAhAralakSakalaM samAhArasya chidAdikarmavAbhAvena paJcamUlI chinattItyAdiprayogAbhAvaprasaGgAt / mUlAderdvitvabahutvenyekavacanAntatvaM cAnuzAsanikameva dArAdipadavat / navaivaM paJcakhavItyAdA khaTvAzabdasyopasarjanatvAbhAvena gotriyorupasarjanasyeti hakhakhAsaMbhavenAdantatvAbhAvAdada. ntasya dvigovihitasya strIpratyayasyAnupapattiritivAcyaM dvigorantyasyApi hakhavidheH khAtachayeNa vaktavyatvAtprayogAnusArilAtkalpanAyAstathAca mutarAmativyAptiretena yatsamAsatvAvacchedena samAsaghaTakapadazakyArthasya mukhyavizeSyavAbhAvastadanyatvasya yatsamA. sakhasAmAnAdhikaraNyena samAsaghaTakapadazakyArthasya mukhya vizeSyavaM tattvasya vA satyantArthatve niyamato'nyapadArthapradhAne samAhAradviguprabhRtau na dossH| yatra samAsaghaTakapadazakyArthasya mukhya vizeSyatvaM tattvasya satyantArthavaM lAkSaNikottarapadakakarmadhArayAcyApakatvAnna saMbhavaduktikamiti pratyukta miti vibhAvyate tadAsamAsaghaTakapade sAmAnAdhikaraNyapratiyogini zaktyA saMkhyAbodhatAtparyaviSayabhinnatvasyaiva satyantArthalaM vAcyam ! ghaTakapade sAmAnAdhikaraNyapratiyogini paJcamUlyAdidvigughaTakapaJcAdipadAnAM zatayaiva saMkhyAbodhakatvAnnAtivyAptiH trikaTuprabhRtikarmadhArayaghaTakacyAdipadasya zuNThyAdiparyAptatritvAvacchinnalakSakatayA na tatrAvyAptizatA / ataeva dvau gAAvityarthe dvAbhyAM daNDAbhyAmityarthe tisRNAM yamunAnAM samAhAraityarthe vihitasya dvigAya'dvidaNDidviyamunAdyavyayIbhAvasyApi vAraNaM yathAzrutasalyantArthasya tatrApi sattvenAtivyApti1ruddharA syAt dvigvavyayIbhAvAdyanyatve vA vizeSaNe satyantasya tAtparyam / vastutastu dvigoruktAvyayIbhAvAnAMca karmadhArayatvameva dviguparibhASAvyayIbhAvatvAti dezazca strIpratyayaikavacanAntakhAmAdezAdipadasaMskArArtha eva tAtparya grAhakatAyA vyarthatvavyAjazabdAntaratvamAkalayyAparitoSAhabIhAve. kadezAnvayAbhyupagamapakSe samAnAdhikaraNabahuvrIhAbativyAptidhAraNameva satyantasya prayojana samAsaghaTakapadArthasyAvacchedakatA. nAtmakavizeSyatvaM ca tadarthaH / paramamundaraityAdi karmadhAraye ca paramapadasya svAzrayasaundaryAdimatvasaMbandhena paramatvaviziSTe lakSapati na tatrAvyAptiprasaktirityAstAM tAvat / nIlarUpazaktasya nIlAdipadasya samavAyena nIlarUpaviziSTalakSaNayaiva ghaTAdipadasAmAnAdhikaraNyamiti nIlaghaThAdikarmadhAraye'vyAptivAraNAya vizeSyadale svottaramutpattiyogyavibhaktyarthAvacchinnanirUpitatvena lakSaNAvizeSitAnIlAdipadAnAM nIlasaMbandhitvena lakSaNAbhAvAlakSaNasaMgatiH / rAjAdipadAnAmapi svatvAdisaMbandhena rAjAdiviziSTalakSakatve karmadhArayatvameva rAjapuruSAdisamAsAnAM rAjapadArthasya rAjJastAdAtmyenApi puruSAnvayayogyatayA vibhaktyarthaghaTitalakSaNAM vinApi sAmAnAdhikaraNyasaMbhavena rAjasaMbandhipuruSAdivodhatAtparyeNa prayu phe'pi rAjapuruSAdipade karmadhArayalaM syAnnasthAca tatpuruSatvamiti khaprayojakabubodhayiSAviSayavaghadakapadArthAbhedAnvayabodhaprayojakatvameva sAmAnAdhi
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / karaNyapadArtho'tra vivakSaNIyastathAsatyekavaviziSTanIlAdhabhibhaghaTAdibubodhayiSayA prayukta nIlaghaTAdikarmadhAraye vivakSitasA. mAnAdhikaraNyasya svottaramutpattiyogyaprathamArthakakhAvacchinnalakSaNAM vinA nirvAhAsaMbhavAdanyAptiH syAditi vibhaktyarthe svA nvitatvaM vizeSaNaM deyaM / tathAca prakRtyAnvitaikatvAvacchinne lakSaNAbhAvAnna doSaH / atha nIlavRttyekalAvacchinalAkSaNikanIlapadaghaTitakarmadhAraye'vyAptiH tatra lakSaNAyA nIlapadArthAnvitavibhaktyarthaikalAvacchinnanirUpitatvAt / kiMca svottaramutpattiyogyavaM prAtipadikaprakRtikatvaM svottaratvenAnusandhIyamAnatvaM vA / naprathamaH subarthAvacchinnetyasyaiva vaktumucitatvAt na dvitIyaH avyAvartakatvena vyarthakhApAtAt samAsavizeSatvanizrayAdhInanizcayakatlena samAsavizeSalakSaNe pravezAnahalAca / naca tannopAdeyameva prayojanAbhAvAditi vAcyaM kulAlasyaghaTaiti vigrahavAkyAtkulAlasaMbandhivenaiva ghaTaH pratIyate natu kulAlakartRkalena kulAlenaghaTa ityato'pina tathA pratIyata iti kulAlakartRkalAkSaNikakulAlAdipadaghaTitakulAlaghaTAdipadasya karmadhArayakhamevaM grAmasyagataH vidhinAzritaH vidheHzrita ityA divAkyAnAM nirAkAsatvena grAmasaMbandhitvena gamanakartuH vidhikartRkatvena zrayaNakartuH bodhAya tatra tadarthalakSaNAyAmAzritAyAM prAmagatavidhitritAdInAM karmadhArayalameva tatracAvyApterativyAptezca kartRlAdeH murarthatvAditi ceducyate svaghaTakavizeSyapadaprayojyaviSayatAvacchedakatAparyAptyadhikaraNadharmaparyAptAvacchedakatAkaviSayatAnirUpitAkAGkSAprayojyasaMsargatAnirUpitaviSayatAprayojakAkADDAghaTako yaH svaghaTakavizeSaNapadArthatAvacchedakAvacchitraviSayatAprayojakapadAvyavahitottara vibhaktivRtyAnupUrvI rUpo dharmastaddharmAvacchinnaviSayatAkanizcayakhAvacchinakAraNatAnirUpitakAryatAvacchedakatAdRzAnupUrvyAzrayavibhaktyarthavRttiviSayatAvacchedakAvacchinno'tra vibhaktyarthetyantArthaH / tathAca nIlonIlamityAdi savi. bhaktikapadavRttinaikApyAnupUrvI nIlaviziSTaikalamartha bodhayitumalamiti na tAdRzaikalasya tAdRzaviSayatAvacchedakAvacchialasaMbhavaH saMbhavazca nIlakarmavAdetadavacchinalakSaNAM vinaiva ca vivakSitasAmAnAdhikaraNyanirvAhAnIlaghaTa ityAdikarmadhAraye lakSaNasamanvayaH / ekalavizinIlaviziSTalAkSaNikanIlAdipadaghaTitanIlabhUtalAdikarmadhAraye ekalaviziSTanIlarUpavibhakyarthAntArthamAdAyAcyAptivAraNAya tAdRzAnupUrvyAzrayavibhaktyarthavRttitvena viSayatA vizeSitA gamanazrayaNAdikatakhAvacchinnaviSayatA nirUpitaviSayatAprayojikA cAkAGkA na grAmasyagato vidhinAzrito vidheHzrita ityAdisamamivyAhArAtmikA kintu grAmaMgato vidhizrita ityAdisamabhivyAhArAtmikaiva taddhaTakatvaM ca nAsti grAmastha vidhinetyAderiti grAmasaMbandhavidhikartRtvAderuktaviSayatAvacchedakAvacchinnalavirahAlakSaNasamanvayaH evaM kulAlena ghaTaiti samabhivyAhArasyApi ghaTalAvacchinnaviSayatA nirUpitaviSatAprayojakAkADAkhAbhAvAtkulAlakartRtvasyApyuktaviSayatAvacchedakAvacchinnavasya na saMbhava iti tatrApi lakSaNasagatiH gamanatvazrayaNavAdyavacchinnavizeSyatAnirUpita viSayatAprayojakAkAsAlasya grAmasyagamanaM vidhinAzrayata ityAdisamabhivyAhArasya sattvena taddhaTakatvasya grAmasyavidhinetyAdeH sattve'pi vizeSyapadArthatAvacchedakatAparyAptyadhikaraNagamanazrayaNakartRkhalAvacchinnalasyoktavizeSyatAyAM birahAnAvyAptisaMbhAvanA / naca grAmagata ityA grAmakarmakasya gamanaevAnvayena gamanakartRvAvacchinnA nAsti vizeSyatA apitu gatalAvacchinnaiveti bhavatyevAvyAptiriti vAcyam khaprayojakabubodhayiSAnirUpitAkAlAprayojyasaMsa khatanirUpitaprakAralatadavacchedakatvAdyavRttiviSayatAvacchedakatAparyApyanuyogitAvacchedakarUpavRttibubodhayiSAnirUpitaviSayatAvattvena vizeSyatAyA upAdeyatvAt / bubodhayiSAyAM rUpavRttikhaMca niruktAbRttitva vizeSitasvIyaviSayatAvacchedakatAlAvacchinnaparyApyanuyogitAvacchedakalasaMbandhena / tathAca svaprayojakabubodhayiSAyAH uktAvRttitvavizeSitaviSayatAtvaM gatitvakartRtvAdyavacchinna viSayatAlAvacchinna viSayala eva tadavacchedakatAparyAptyanuyogitAvacchedakagamanakhakartRvAdyavacchinnakha viSayatAtvagatasamudAyatrabRttiyubodhayiSAviSayIbhUtA kartRviSayatAnirUpitagamanavizeSyataiveti na doSaH svaprayojyazAbdabodhIyasaMsargatvAdyanyaviSayatAvacchedakatA. paryAdhyanuyogitAvacchedakarUpattimukhya vizeSyatAdvayazUnyazAbdabodhanirUpitatvenApi kathaJcidvizeSyakhopAdAnaM saMbhavaduktikamiti bodhyam / atra svaghaTaka vizeSaNapadaprayojyalamupekSya vizeSaNapadArthatAvacchedakAvacchinnatvena nivezAt , sujanaH prapuruSaityAderavigrahatve'pi zobhanojanaH prakRSTagataH puruSa ityAdivigrahahmAdAyaiva lakSaNasaGgatiH sujanAdinityasamAse karmadhArayasya velAmatikAntaityAdivigrahamAdAyAticelAdinityasamAse tatpuruSasyeti etaddalasyApica pariSkAro darzitaprakArajAtIyaH khayamUhanIyaH / nacArdhapippalyAdisamAse uttarapadasya samudAyalakSakalaM vibhaktyarthAnvayAnurodhena svIkaraNIyamiti tatra tatpuruSalakSaNAvyAptiH padayoH sAmAnAdhikaraNyAbhAvAditi vAcyam etadakharasenaiva vinaiva samudAyalakSaNAM vibhaktyarthAnvayasya vastutasvityAdinA prAksamarthitatayA dossaabhaavaat| evaM rAvaMdale prakRtalakSaNasya pariSkRtasya skhalaghaTitatvenAnanugatasyAnugamanaM sukaramecetyupekSyate / idantubodhyam ghanazyAmAdInAM ghanasadRzalAkSaNikavizeSaNapadaghaTitAnAM karmadhArayalameva / evamanyeSAM byAlorIkRtyAdInAmuktalakSaNAnAkrAntAnAM yeSAmasti tatpuruSaprakaraNe vihitaM samAsavaM teSAM gauNameva tadbodhyam / aghaTAdinasamAse prathamAyAH pratiyogilArthakatve mukhya tat itarathA tatrApi tadgauNameva / vastutastu tAdRzalakSaNaprayuktasAmAnAdhikaraNyaghaTitaM na tatpuruSalakSaNamapitu tAdRzalakSaNAnapekSasAmAnAdhikaraNyAbhAvaghaTitamityuktasamAseSu sAmAnAdhikaraNyarUpavizeSya virahAlakSaNasamanvayaH sAmAnAdhikaradhyavidhurasamAsAntarAtivyAptizca tattadanyatva vizeSaNena vAraNIyA karmadhArayalakSaNe hi zabdazaktiprakAzikAyAM dvigvavyayIbhAvabhinnatvamastyupAttamityeSA dik /
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH / - atha samarthaH padavidhiriti sUtrApekSitaM sAmarthya na nirUpyanirUpakabhAvApanna viSayatAkazAbdabodhaprayojakAkAlAzAlivarUpavyapekSAtmakamapitu ekadharmAvacchinazaktimattvarUpaikArthIbhAvAtmakameva lAghavAditi zaktiH samAsAdivRttAvavazyamabhyupagantavyeti rAjapadasya rAjasaMbandhilakSaNAbhyupagamo nirarthakaH zaktyaiva rAjasaMbandhaviziSTapuruSAdibodhasaMbhavAt / tathAsati samAsavigrahavA. kyayoH samAnArthakalamapyautsargikaM nirAbAdhamavatiSThate, nApi nAmArthadhAtvarthayobhaidenAnvayaniyamasyApi kAcidapi hAniH / naca samAsAvayavapratyekapadAtkupsazaktikAcchatyA lakSaNayA vA bubhutsitArthabodhasaMbhave'tiriktazaktirna kalpyA ghananyalabhyo hi zabdArtha iti vAcyaM / zaktyabhAve hi prAtipadikasaMjJA prAcIna vibhaktilopa vibhatyantarotpattyAdikArya na syAt arthavaditi sUtre'rthavattvasya vRttimatvalakSaNasyaiva sadbhAvAt / naca kRdAdisUtreNa prAtipadikasaMjJA tasyAsviti vAcyaM kRttaddhitetyAdisUnepi tadanuvRttarAvazyakatvena zaktyabhAve samAsAdeH prAtipadikasaMjJAyAstato'nyasaMbhavAt / nacottarasUtre tadanuvRttinA prekSaNIyeti vAcyam kRttaddhitazabdAbhyAMhi kRttaddhitAntI civakSitau tAdRzavivakSAgrAhakaca tattatpadasya vizeSaNapadatvaM taca vizeSyapadaM vinA nopapadyata iti vizeSyasamarpakasyArthavadityasyAnuvRttirAvazyakI vizeSyasamarpakapadAntarakalpanAyAmathaivadityasya nirarthakalaprasaGgAnirarthakasya sArthakadhAlAdiparyudAsenaiva vyAvRtteH paryudAse njsttsdRshtdbhitrbodhktvaatsaadRshysyaarthvtvsyaivaadrnniiylaat| naca vyarthamevAsthitivAcyam uttarapade hi kasyacidvizeSyapadasya kalpanIyatve'rthavadityasya tathAtve pUrvasUtrasthatve ca sati nanobhedamAtrArthakalasyaiva vAcyatvena lAghavAt / vastutaH kRdAdisUtrasya vidhAyakatvameva nAsti / naca kathaM na tasya vidhAyakalamiti vAcyaM tathAsati kRhaNe gatikArakapUrvasyApi grahaNamiti paribhASayA mUlakenopadaMzamityantavAkyagrahaNApattyA tasyApi prAtipadikasaMjJApatteH tadantaparibhASayA taddhitagrahaNe taddhitAntasyaiva grAhyatvena bahuguDAdipade prAtipadikasaMjJAnupapattezca taddhita. grahaNe taddhitaviziSTasyaiva hi grAhyatve pacatakItyAdimadhyasthitataddhitake'pi prAtipadikasaMjJA syAt evaJca kRdAdisUnaM yeSAM pUrvasUtreNArthavatAM dhAtubhinnapratyayabhinnAnAM prAtipadikasaMjJA vihitA teSAM parigaNanatvena tatprapazcamAtramiti na tataH samAsasya prAtipadikasaMjJA saMbhava iti cenna arthavaditisUtre'rthavattvaM na bRttimattvamapitu vRttimadaviSayakapratItyaviSayakhameva vAcyAnaca tatra gauravam anantasamAseSvanantazaktikalpanApekSayA lAghavasyaiva sattvAtAevaMca vRttimatsaMghAtarUpe kRttaddhitAntapUrvavihitataddhitakasamAsAdau vRttiM vinaivArthavattvasya sadbhAvAtprAtipadikasaMjJAnupapattyabhAvAt vRttimadviSayakapratItiviSayakhantu samUhAlambanamAdAya nirarthake'pi syAditi niSedhavyagarbhatA atra pratyayAntaparyudAsazcetkRdantAdInAM nasyAtprAtipadikasaMjJA nacetsubantatiGantAdInAmapisyAditi pratya yAntasyacetprAtipadikasaMjJA kRttaddhitAntayoreva vAkyasyacetsamAsasyaiveti niyamArtha kRdityAduttarasUtraM kartavyameva itarathA vRttimattva. syArthavatvarUpatve kRttaddhitAntasamAsAdInAmarthavattvAt suptiDantavAkyAnAmatathAkhAtprAtipadikasaMjJAtadabhAvayoHsaMbhavAtpratyayAntaparya dAsasyAsmatpakSaiva tayApyakartavyatvasya tulyatve'pi kudityAdisUtrasya vyarthalamaniTamApanaM syAditi / na caivaM dhanaM vanamityAdau pratyeka varNasya prAtipadikasaMjJA sthAnAntabhAgasyApi tatsaMbhavAttatprayukto nakAralopatra syAditi vAcyaM samudAyazaktyA hyarthavattva vivakSitamavayavazaktyA vaa| nAdyaH tAdRzazaktimatsamudAyAviSayakapratyekaviSayaka pratItiviSayatvAtpratyekasya nAnyaH zAbdavodhAnukUlapadArthopasthitijanakavRttereva pravezyavAtsamudAyaghaTakapratyekavarNazakteH zAbdAnukUlapadArthopasthityanAdhAyakakhAt / naca vibantadhAtoH prAtipadikasaMjJA na syAt kvipo luptabAdvidyamAnasya dhAtubhinnatvAbhAvAditi kRdityAdisUtraM vidhAyakamevAbhyupagantavyamiti vAcyam kAlpanikavibhaktyAdiviziSTa rAjanhaspuruSasuityalaukikaprakriyAvAkye samAsasaMjJAyA iva kAlpanikakvivantakhamAdAya dhAtu. bhinnatvasya saMbhavAt / yattu kRdantasya dhAtupratyayasaMghAtAtmakatvena kathaM dhAtupratyayabhinnatvasya tatra saMbhava iti ! naca dhAtau pratyayabhedasya pratyaye dhAtubhedasya ca sattvena saMghAte bhedadvayasaMbhava iti vAcyaM dhAtughaTakapratyekavarSe dhAtulAvacchinnabhedasya sattvena dhAtorapi dhAtubhitralApatteriti tadetadbhedapratiyogitAvacchedakadhAtulapratyayalAdikaM taddhaTakasAdhAraNaM nirucya samAdheyam / yadpaviziSTAvacchinnasya prAtipadikasaMjJA vivakSitA tadrUpe dhAtulAdipadajanyavodha viSayakhaprakAratAnirUpitapANinyAdisaMketIyavizeSyatAvacchedakatAlAvacchinnaparyAptyanuyogitAvacchedakarUpabhinnalamupAdeyamiti kRdantAdigatAnupUrvI vRttisamudAyatve dhAtukRdAdivRttyAnupUrvIvRttirUpabhinnalasya sattvena na kopi doSa iti / - athApi samAsazaktiravazyamabhyupagantavyA'nyathA citragurityAdau citrAbhinnagosvAmibodhasthAnupapattiH / tathAhi gopadasya gosvAmilakSakatve goHpadArthaikadezatvena tantra citrApadArthAnvayasyAsaMbhavaH / naca gopadameva citrAbhinnagokhAmilakSa citrApadaM tAtparyagrAhakamiti vAcyam ekArthIbhAvarUpasAmarthyAbhyupagame vyapekSArUpasAmadhyasyava samAsaprayojakatvena citrApadaprayojyaviSayatvasya tatrAbhAve vyapekSAyA apyasaMbhavAt samAsAnupapatteH / nApi gopadasya zaktyA gaurarthaH lakSaNayA ca svAmI tatra svAmivizeSaNatApanagavi citrApadArthAnvayastathAsati naikadezAnvayaprasaGgaH navA vyapekSAhAniriti vAcyaM yugapaddattidvayAnanIkArAt prAtipadikArthayogiokhAminobhaidenAnvayasyAvyutpannatvAca / navA ci. apadagopadayozcitrAbhinnagokhAmyarthaH padArthayozca tAdAtmyenAnvayaH / ataeva sarvalAkSaNikavAdbahuvrIhestatpuruSApekSayAjaghanyalapravAda ityapi yuktam tAdAtmyenAnvayaprayojakavirUpopasthiterabhAvAt / naca virUpopasthityartha cinnapadasyoktakhAmyarthaH
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / 63 gopadasya svarUpa citrapadasya svarUpaM gopadasya voktakhAmyartha iti vAcyam itarapadArthAnvitagorUpasvArthasyopasarjanalAbhAvena tathAla evagopadasyodantatAyAssaMbhavena tadanupapatteH / yattvatra dvandvaikazeSAnyataraprasaGga uktastanna sAkSAdananvitala eva tattatpadArthayostayoH prasaktaratra padArthayorabhedenAnvayAnIkArAt / evamekadezAnvayAbhyupagame'pi prAptamudakaM yamiti vAkyArthabahuvrIhau prAptodaka ityatrAgatireva / tathAhi prAptazabdasya kartRktaniSpannasya prAptikartArthaH udakazabdasya udakasaMbandhini lakSaNAbhyupeyate udake coktakarturanvayastathApi vivakSitasya udakakartRkaprAptikarmaNorthasya na lAbhaH evaM / kRtapAkaityAdI kRtapAkapadayorasaktatvena lakSaNAyA evAsaMbhavAt khasamavetakRtikarmapAkasaMbandhilAdinA caitrAdezvagamasthAzakyakhAt kharUpArthakaghamAtrasyoktArthalakSakalasya pratyayAnAM prakRtyAnvitakhArthabodhakakhavyutpattivirodhenAsaMbhavAt dhAtumAtrasya sathAtve tadarthasyAprakRtyarthatvena subarthAnanvayaprasaGgAdagatireveti cet ucyate / kathaJcidapi kuptazaktikapadAlakSazayA'bhimatArthasaMbhave samabhivyAhAravelakSaNyaprayuktAnantyavatsamAseSvanantazaktikalpanAyA gurutarAyA anyAyyatvameva / lakSaNayAcetthaM nirvAhaH saMbhavati / tathAhi gopadasya citrAbhinnagokhA milakSakatve'pi citrApadasyahavatApannasya gopadAvyavahitapUrvavartina eva tAtparya grAhakatayA'nvayavyatirekAnyAMca citragupadajanyazAbdabodhe tAzasamabhivyAhArajJAnasya kAraNatayA ca nirUpyanirUpakabhAvApannavasvArthaniSTaviSayatAkazAbdabodhaprayojakAkAhAzAlivarUpA vyapekSA tatrAkSataiveti na samAsAnupapattiH / svArthatvaM cakha prayojyaviSayatAzrayalameva citrApadArthaviSayatve zAbdabuddhau citrApadaprayojyatvasyopasthitidvArakasyAsatve'pi citrApadavRttigraha venA tAtparyagrAhakatvasyAbhAvena tAtparya grahadvArAkAlAghaTakatvena sAkSAdeva vA tasya saMbhavaH / naca padArthAntarAnvitagopadArthasyosarjanatAyAmeva hrasva vidhirvAcyo'nyathA gozabdasya svAmini khArasikalakSaNAyAmapi hamvatApatteH padAntarAnapekSayA padAntarAyaviziSTatvarUpeNa tathAtvepi hakhakhopagame citragokhAmini khArasikalakSaNAyAM gaurastItyAdau hrakhatApatteriti prakRte citratvasyApi gopadArthatve hrakhatAnupapattiriti vAcyam niruktakrameNa padAntaraprayojyArthaviSayatAnirUpitagopadArthaviSayatAyA gopadajanyopasthiti vizeSyatAnirUpitaprakAratAprayojyAyA AzrayatvamevopasarjanalaM tathAleca gopadasya ikhavAbhyupagame kSativirahAt / evaM ca bahuvrIhisthale ekadezAnvayAdiklezasyApi nAvakAzaH / tatpuruSAMpejhayApi bahuvrIherjaghanyatApravAdazca vyarthabakalpatAtparyagrAhakalasya khaghaTakapade prasaktyopapAdanIyaH kRtapAka ityatra ajolakSaNAvyutpativaicitryopagamAtprakRtyAnvitalaniyamaH saMkocanIyaH, prAptodaka ityatrodakapadamevodakakartRkaprAptika lAkSaNikaM prAptapadaM tAtparya grAhakamiti na kAcidanupapattiH / yaddhA gopadasyaiva zaktyA lakSaNayA ca gauH khAmI vArtha iti na tatraikadezAnvayApattiH / ekadhAvarthayoH saMyogavyApArayorivaikaprAtipadikArthayorapi bhedenAnvayo vyutpattivaicitryAsabhyupeyate mUlaM va tatraikadezAnanvayaniyamasahakRtA tAtparyAnyathAnupapattiH ataeva yugapaddhRttidvayAgIkaraNamapi na virudhyate / cAtra citragurasti tAmAnayetyatra tatpadAt gorbodhApattiH tasya pradhAnalAt prAdhAnyaM ca vRttigrahamukhya vizeSyatvameva natu zAbdagrahamukhyavizeSyavaM tathA sati caitreNa gamyate tamAnayetyAdau caitrAdibodhAnupapatteriti vAcyaM tatpadavRttijJAnIyaviSayatAprapojyavizeSyavAnirUpitatatpadavRttijJAnIyaviSayatAprayojyaviSayatAzrayalasyaiva prAdhAnyarUpatvAt caitreNetyAdau caitrAdeH prakAratve'pi caitrapadArthe tasyAprakArallAt prAdhAnyanirvAhaH goH gopadArtha eva khAmini prakAravAna prAdhAnyaprasaGgaH bahuvrIheradhikavRttiprahasApekSalAttatpuruSApekSayA jaghanyatApravAdaH samarthanIyaH citrapadagopadayorubhayozcitrAbhinnagosvAmilakSakalapakSazca nyutpattivaicitryAdekapadArthayorabhedAnvaye virUpopasthiteranapekSAmabhyupetya kathaJcidupapAdanA)pi dvidhA tAdRzArthabhAnasyAnubhavaviruddhavAdito nAdaraNIyaH prAptodaka ityatra dhAtoH prAptiH ktapratyayasya karmakartA cArthaH kartaryudakasya kartuH prAptau prAptaH karmaNyanvayopagamAdvivakSitasyodakakartRkaprAptikarmabodhasya nirvAhaH vizeSyavizeSaNabhAvavyatyAsazca vyutpattivaicitryAdabhyupeyo iti sarvamavadAtam / athavA paramaHsundaraH caitrasyagurukulamilyAdau zataza ekadezAnvayasya dRSTatvenekadezAnvayaniyamasyAvazyasaMkocanIyale bahuvrI histhale'pi tatsaMkoco lakSaNAca na doSAvahaH lakSaNAyAM saMkoce ca zaktikalpanAgauravasahakRtatAtparyAnyathAnupapattirmUlamastIti nirmUlalAbhAvAt anapakSe copasarjanavaprAdhAnyAdikaM yathAzrutamapi na kSatikaram / napatra prakR. sarthAnvitakhArthabodhakavaniyamasaMkocasyAdRSTacarasya prasaGgaH kRdhAtoH svakIyakRtau lakSaNA tapratyayasya karmArthaH pacdhAtozca pAkaH ghanaH saMbandhini lakSaNetyabhyupagamAtkRtapAkaityatra svakRtikarmapAkasaMbandhitvena caitrAdevAdhasya nirvAhAt / nahyatra yugapadvRttiyAGgIkAraprasaGgo navA kuptavizeSyavizeSaNabhAvavyatyAsasya ca prasaGgaH prAptodaka ityatra dhAto: khakarmakaprAptau lakSaNA ktapratyayasya kartArthaH udakapadasyodakasaMbandhini lakSaNA tathAsati sakarmakaprAptikarbudakasaMbandhitvena grAmAderavagatirupapadyate / nacaivamapyudakakartRkaprAptikarmatvena prAmAdibodhasya vivakSitasya na nirvAha iti vAcyam ArUDhavAnaraityAdau khakarmakArohaNakartRbAnarasaMbandhivAdinA vRkSAdebaMdhisya tantratatropapAditalena tattulye'mrApi tathAvidhArthavivakSAyA evocitatvenoktArthavivakSAyA evAprAmANikalAt prAmANikatve vA udakapadasya karmaNi ktapratyayasya prAptau dhAtorudakakartRtva lakSaNAbhyupagamAdudakakartRkaprAptikarmabodhasya saMpAdanIyavAdacaca praNAlyA prAptodaka ityatra kArakatRtIyArthasya praNAlIkaraNakhasya khanirUpakaprAptini
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH / rUpitatvasaMbandhena dhAtvarthIbhUtanirutakartRtva evAnvayo vAcyaH kArakavibhakterdhAtusAkAGkSAdutasya saMsargatA ca vyutpattivai citryAdabhyupagantavya iti sarvanirvAhAnAbhyupagantavyA samAsazaktiH / tathAca rAjapadasya rAjasaMbandhini lakSaNoktirupapannaiveti 64 atha samAsazaktyabhyupagame savizeSaNAnAM vRttirnavRttasya vizeSaNayogoneti vArtikasya bhavati vai nityasApekSa samAsa iti vArtika syacAnuvAdakatvam itarathA vidhAyakatvaM syAditi lAghavAtsamAsazaktirabhyupagantavyA tathAhi Rddhasya rAjamAtaGgAiti vAkyasya RddhAbhinnarAjamAtaGgAdibodhakatAyAM sAdhutAvArakasya padArthaikadeze padArthAnvaye vAkyamasAdhu yathA nityogauriti nyAyasyAnubAdakaM prathamaM vArtikaM rAjAdeH padArthaikadezatvAta, bhavati nityasApekSa ekadezAnvayo yathA caitrasya napteti nyAyasyAnuvAdakaM dvitIyaM samAsazaktyabhAve rAjAdeH padArthatvAduktanyAyasya tatrAprAptalAtra tathA / naca tAdRzasthale'nvayaprayojakAkAGkSAyA abhAvAta tAdRzAnvayabodhasyaivAsaMbhavAdasAdhutvamiti vAcyam samAsasthale luptavibhaktyanusandhAnenAnyayopagamapakSe sarvadaiva tadabhAvapakSe'pi yadA luptavibhaktyanusandhAnaM tadAkAGkSAyAH sattvAdanvayabodhasya vArayitumazakyatvAt zobhane vane caraH virUpAyA dAsyAH putraH zukre kaNThe kAla: mitAyA vAcaspatirityAdyaluksamAsasthale sahajataevAkAGkSApratipatteranvayabodhasya durvAratApatteH / yattvanabhyupagame'pi samAsazakte rAjAdipadasaMbandhyAdau lakSaNAyAH svIkRtatvena rAjAdeH padArthaikadezatvAdanuvAdakatvamevoktavArtikasyeti tatra uktasamAseSu vibhaktyarthaghaTitArthalakSaNAyA anAvazyakatvena vanaprabhRteH padArthaikadezatvAbhAvAdasmanmate tatrApi viziSTazarabhyupagamena vanaprabhRteH padArthaikadezatvasaMbhavAt tajjJAnaviSayatvaM yatra ghaTatvena ghaDonAstyapitu nIlatvenaiva tatra viziSTAnvayasyautsargikatvena ghaTapadArthe ghaTatvaviziSTe tajjJAnaviSayatvasyAnvayAsaMbhavena nIlapadArthaeva tadanvayasya vivakSaNIyatayA tajjJAnaviSayanIlaghaTA ityasyaiva sAdhutvaM natu tajjJAnaviSayo nIlaghaTaityasya / tatraca nIlasya padArthaikadezatvAbhAvAtsyAtsAdhutetyuktavArtikasya vidhAyakatvameva syAt nAmArthayorvibhaktyartha saMbandhenAntrayapakSetu sutarAmiti cetra anantAprAmANikazaktikalpanApekSayA vidhAyakatve gauravAbhAvAt sApekSamasamarthavadbhavatIti smRtyA samAsaprayojakasAmarthyaviparItamasAmarthyamatidizantyA labhyasyArthasyAnuvAdakatAyA evoktavArtikasyAbhyupagamAcca / atha kinAma sApekSatvamiti cet samAsAghaTakapadArthAnvitApradhAnIbhUtasvArthakatvaM prAdhAnyaM ca prakRtasamAsajanyabodhe mukhya vizeSyatvaM bhavati caivamRddhasyarAjamAtaGgAH zobhanevanecara ityAdeH samAsaHghaTakarddhazobhanA dipadArthAnvitApradhAnIbhUtarAjaghanAdikhArthakatvasya rAjaghanAdipade satvena samarthatayA tasya puruSAdipadena samAsAsaMbhavenAsAdhutayA prayogAnalam / anvitatvaM cAnvitatvena tAtparyaviSayatvaM tena Rddhasya rAjamAtA ityatra rAjJaH sarvadaiva RddhAnvitatayA RddhAnvitatvena tAtparyAviSayatve satyapi sApekSatvasya na prasaGgaH / apradhAnIbhUteti vizeSaNAt zobhanorAjapuruSaityatra puruSapadasya na sApekSatyaprasaGgaH / naca darzanIyaM rAjapuruSamAnayetyAdau puruSasya mukhyavizeSyatvAbhAvAtsopakSatvaM syAditi vAcyam samAsajanyAvAntaravAkyArthabodhe mukhyavizeSyatvasya puruSe saMbhavAt / yadi cAvAntaravAkyArthabodhasya puruSa mAtra vizeSyakasya na saMbhavaH nirvibhaktikasya rAjapuruSapadasya nirAkAGkSatvA damantasya tadupasthitakarmatvavizeSyakabodhasA kAlatvena tadvizeSyakabodhasyaiva saMbhavAt amantatvagrahe'pi yatra prAgamaH karmatvAnupasthitau kathaJcitpuruSamAtra vizeSyakabodhottaraM tadupasthitestadvizeSyako bodhastatra tathAsaMbhave'pi vizeSye vizeSaNamiti rItyA zAbdabodhasya tAtparyaviSayatvasdhale vAntarazAbdabuddheranapekSitalena tatroktaprasaGgasya durvAratvAt zAbdabodhasakalakAraNasya tadavyavahitapUrvakSaNe saMpatteH saukaryAya vizeSye vizeSaNamiti rItyA zAbdabodhasya vyavasthApitavAditi vibhAvyate tadApi samAsaghaTakapadaprayojyavizeSyatAnirUpita prakAratvAnavacchinna viSayatvasya prAdhAnyarUpatvaM vakuM zakyaM puruSasya samAsa bahirbhUtadvitIyArthe karmale prakAratvAtprAdhAnyam nityasApekSasya samAsAghaTakapadasApekSatve'pi nAsAmarthyam / tena caitrasya gurukulaM caitrasya dAsabhAryA devadattasya putradhanaM pitRdhanaM naptRdhanam zaraiH zAtitapatra ityAdI guruzAtitAdipadasya sApekSatAyAmapi nAsAmarthyam gurutvAdeH sanirUpakatvena zAtanAdeH kriyArUpatvena pratiyogikArakAbhyAM nityasApekSalAt / nityasApekSatAMca svArthAnvayyarthajijJAsAtma kAkAGkSAniyatatatpratibandhakaviraha sahakRta svArthapratipattikatvam / gurvAdipadArthajJAte asati ca pratibandhake kasya gururdAsaH putrovetyAdijijJAsAyAH zAtitAdipadAcchAtanAdikriyAjJAne kairityAdikaraNakArakajijJAsAyA niyamenotpAdAgurvAdipadasya tathAtvam, atrAnubhavavailakSaNyAduktasApekSatvazarIre nityasApekSasthale tadvAraka vizeSaNAnAmapyasti vailakSaNyam / tatra kecidAhuH samAsAghaTakapadArthAnvitetyatrAnvayastAdAtmyarUpo grAhyaH Rddhasya rAjamAtaGgA ityatrarddhapadArthasyAbhedena vAnvayasya vivakSitatvAtsApekSalam caitrasya gurukulamityAdau gurupadArthe samAsabahirbhUtapadArthasya caitranirUpitatvAderbhedenaivAnvayAna sApekSalam prameyAdipadArthasya gurutvadAsatvAdipadArthe'bhedenAnvaya vivakSAyAM prameyaM gurukulaM dAsabhAryetyAdau sApekSatA bhavatyeva prameyasya gurukulamityAdikaM prabheyanirUpitatvAnvitagurutvAdibodhatAtparyakamabhyupeyata eva sAdhutayA parantu prameyatvAdisAmAnyadharmeNa caizrAdergurutvAdinirUpakasyAvagaterjijJAsA nivartakatvAbhAvenApratipitsitatvAttatpratipAdakavAkyapratipAdayitA nigRhyata evetyaprayogaH / naca nityasApekSasyAsAmarthyAbhAvapratipAdanAdAbhiyuktAdasAmarthyaprayojakasApekSatvazarIre'nvayasyAbhedAtmakatvaM kathaM labhyata iti vAcyam yotyabhedena svAnvayyarthaH svavAtmaiveti svaparicchedAya svarasataH svarUpato nApekSaNIyaH apekSya
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / 65 mANo'pi kathaJcidvizeSaNavizeSoparAgeNaiveti vivicyamAne tatrApi vizeSaNasyaivApekSitalaM paryavasyati / vizeSaNaM ca bhedenaiva khAnvayIti nityasApekSavaM bhedasaMbandhenetarAnvitatve paryavasitaM sadyadA'sAmarthyapratidvandvitayA'vagamyate tadA'bhedenAnvitatvasthAsAmarthyaprayojakatvamapi gRhyata eveti sApekSavaghaTakatayA'bhedAnvayasya lAbhaH saMbhavatyeveti / atracaitrasyagorUpamityatra sApekSatAvirahaprasaGgaH kaustubhakRtodbhAvitaH caitranirUpitatvasya samAsAghaTakapadArthasyApi bhedenaiva gopadArthe'nvayAt saca yadyapi pratibandhakAbhAve gopadArthAvagame ca sati kasyetyAkADhAyA niyamenotthAnaM tatra cedAnubhavikamiSTaeca syAt prayogasya sAdhutvAt tathApi gotvAdipadArthAvagatAva gotvasya gosaMsRSTatayAvagatatvena kasya kutravetyAdyAkAlAyA virahAdgovapadasyAnityasApekSatayAsApekSatvaviraha iSTApattyayogAdvAhuleyAyAM golAbhAva iti sAdhuH syAt prAmANikazca syAtprayoga ityatra tAtparya bodhyam / evaJcAne tadarthAnvitetyatrAbhedAnvayo vA nivezanIya ityatrAnAsthAdyotakavAkArasya anthakaturupanyAso mantavyaH / yacca tripadatatpuruSAderanabhyupagamAccaitrasakhidhanamityatra sakhyurdhanaM sakhidhanaM caitrasya sakhidhanamiti samAsaevAbhyupeyaH caitrazabdena sakhizabdasya prAksamAsetu samAsAntavidheH prAptau caitrasakhadhanamiti syAt tatra sakhipadArthasya sakhidhana mitisamAsabahirbhUtacaitrapadArthena caitrasaMbandhinA bhedenAnvitatayA sApekSatvenoktasamAsasyAsAdhutAsyAdityuktaM taistatsamAsAghaTakapade vibhaktyantalopAdAnAtkhaprayojakadhivakSAprayojyasamAsabahirbhUtatvasyaiva samAsAghaTakalapadArthatvena vivakSitalAdvA, samAsAghaTakapadArthe vibhaktyarthaMghaTitadharmAvacchinnanirUpitanirUDhalakSaNAdhInopasthityaviSayatvasya vizeSaNalAdvA samAdhAtuM zakyaM tathAhi caitrasyasakhidhanamityatra caitrazabdasya vibhaktyantatve'pi abhedAnvayAbhAvAnna sApekSatA caitrasakhidhanamityatrApi caitrapadasya vibhaktyantalAbhAvenAprAtyavAna sA / nacaivaM rAjhomAtaGgA rAjamAtaGgA Rddhasya rAjamAtAitivigrahe'pi samAsaH syAditi vAcyam tAdRzavigrahasyaivAsAdhutvAt RddharAjamAtaGgAiti samAsastu sAdhureva RddhazcAsaurAjA RddharAjaH RddharAjasya mAtaGgA iti sAdhuvigrahasya sattvAt / tannahi sApekSatvamaniSTameva evaM pratiprayoga padAnAM bhinnatvena yatra caitrasakhiSanamiti prayogastatra tadbhaTakasya sakhidhanamiti samAsasya kevalAtsakhidhanamiti samAsAdbhinnatvena caitrasaMbandhisakhidhanabubodhayiSAyA ekasyA evAbhyupetavyAyAH svaprayojakatayA tatprayojyasya caitrasakhidhanamiti samAsasya ghaTakameva hi caitrapadamiti nasApekSatvaprasaraH / evaM caitrapadArthasya caitrasaMbandhino vibhaktyarthaghaTitatvAdvA noktaprasaGga iti / anyetvAhuH / caitrasya gurukulamityAdeH sAdhulopapAdanAya sApekSatkhazarIre sabhAsaghaTakapade pratiyogipadakArakapadAtiriktatvaM vizeSaNamupAdeyam "pratiyogipadAdanyacadanyatkArakAdapi / vRttizabdaikadezArthe na tasyAnvaya iSyata" ityabhiyuktokteH / pratiyogitvaM ca khagrahatvavyApakaviSayatAsamAnAdhikaraNatatprayojyajijJAsAviSayatAvacchedakavizeSadharmAvacchinnatvam / gurutvAdikacAna mate sarva nirUpakaghaTitamevAbhipretam / tathAhi khabubhutsitArthapratipattiphalakopadezakartRlam khagarbhabubhutsitatvapravezAdupadezAdanyasyAnyabubhutsitArthapratipattAvapi na tanirUpitagurutvavyavahAraH svAbhilaSitaniyatanirupAdhikopakArakartRvaM sakhitvam svAbhilaSitavapravezAdasaGgasya yateH kharasatovizvopakAriNi yatI na mitratvavyavahAraH niyatatvapravezAtkadAcidupakArake nirupAdhikatvapravezAcApakarturapi dharmabuddhyopakArake na sakhitvaprasaGgaH putratvapitRlAdInAMjanyajanakabhAvaTitAnAM janyajanakaghaTitavaM prasiddhameva dAsalaM tu krItale sati khAmIcchAvighAtaparihAreNa pravartamAnalaM kItAnAmapi mavAdInAM svAmIcchAvirodhenApi pravartamAnAnAM na dAsalavyavahAraH akrIte tu vizeSyadalasattvamAtranibandhano gauNaH saH mitre banyonyAnurodhAdanyonyecchAvirodhena pravartamAne na gauNopItyevaM sanirUpakANAM niruktirUhanIyA gurutvAdInAM saMbandhighaTitakhAtsaMbandhighaTitatvena sanirUpakatvena ca vyavahAraH / naca gogolAdInAM svAmyAdyaghaTitatvAt pratiyogitvaniruktau jijJAsAparyantAnudhAvanAharulAdigrahalavyApakaviSayatvasya bubhutsApratipattyAdau sattve'pi na pratiyogilaprasaGgaH na tato bubhutsAyA gururilyAdivyavahAraprasaGgazca guruvAdighaTakatayA sAmAnyatozAtasya vineyAdereva hi vizeSato jijJAsitavaM na bubhutsAdeH vineyAdevizeSato grahAdeva ca gurutvAdibodhaH paryavasannaH sarvAze hyasaMdigdhAtmA saMpadyataiti yuktaM vineyAdenirUpakatvAparaparyAyapratiyogilam evaM cAtra pakSe'bhedAnyasaMbandhapratiyogikhAtirikaM pratiyogilaM durvacamiti manyamAnasya kaustubhakRto yacaitrasya gorUpaM caitrasakhidhanamityatrApattyanupapatyorudbhAvanaM tadapi nirastam caitrAdergopadArthe pratiyogilavirahAtsakhipadArthe sakhitve tatsavAcca / pratiyogipadakhaM ca pratiyogitaddhaditadharmAvacchinnAnyatarasya zaktinirUdalakSaNAnyataravRttyAbhidhAyakala, vibhaktyarthasya saMsargatApakSe yathAzrutameva, ataeva kArakapadAnyatvamapi sArthakam / anyathA kArakasthApyabhedAnyasaMbandhenaivAnvitatvena pratiyogirUpatvena kArakapadasyApi pratiyogipadAtiriktatvenaiva vyAvRttiH syAt, ayameva ca pakSaH kAta apariziSTakRdAyabhimato jagadIzasyApi saMmataH / kaustubhakRtAM doSodbhAvanaMtu vineyAdemurulAdizarIre pravezAbhAve. 'pi caitrAdipadArthavineyAdivizeSasya niyamato bubhutsAdyanvayasAkAGkavAbhyupagamena yasya bubhutsA tasyaiva nirUpitalasyaca tatropagamena doSa nirAsasaMbhavenoktapratiyogitvaniruktarasaMbhavAbhiprAyakatayA kathaMcitsamarthanIyamiti / paretu yantra nityasApekSalaM tatraikadezAnvaya ityabhipretya yatra vizeSaNe'nvayastatra sApekSatvaM yatra vizeSaNatAvacchedakena tatra tayAlamityAhustacaitatsvArthazca khIyavRttigrahavizeSya iti mUlagranthavakSyamANapakSa eva paryavasyati / atraca caitrasya gorUpa 9 vyu
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 vyutpattivAdaH / mityasya na prasaGgaH gavAdervizeSaNatAnavacchedakatvAt / gurutvasastritvAdervizeSaNatAvacchedakalAt tatra tatretarAnvaye'pi na sApekSatA / athAna yadyapi vibhaktyarthasya saMsargatAmate luptavibhaktyanusandhAnenAnvayapakSe ca gorUpaM rAjamAtA ityAdI gavAdena vizeSaNatAvacchedakalaprasaGgo navA vRttigrahavizeSyatvasya ca hAnistathApi cAtra pranthe rAjAdipadasya rAjasaMbandhyAdilakSaNApakSasthAhatabArakaustubhe'pi caitrasakhidhanamityatra caitrasaMbandhinazcaitrapadArthabamabhyupetya prAmuktapakSadvayaM dUSayilA etatpakSasya parigrahAdetatkalpasya saMbandhilakSaNApakSe'pi nirdoSavaM pratIyate / taca na saMbhavati rAjAdevizeSaNatAvacchedakalAt vRttigrahavizeSyatvAbhAvAcca / tatra samAsAghaTakapadArthAnvaye'pi sApekSalAnupapattaH naca zaktireva vRttipadena prAhyeti vAcyam tajjJAnaviSayo nIlaghaTaityatra pavitrAyA gaGgAdhoSa ityatraca lakSyArthe nIlarUpavati gaGgAtIre ca samAsAghaTakapadA nvaye'pi sApekSavAbhAvaprasaGgAt zaktilakSaNAsAdhAraNavRttilapraveze guruvAderapi gurvAdipadalakSaNAgrahavizeSyatvasaMbhavAdataH prakRtAnukUlatvenaiva vRttigrahasya pravezanIyatayA rAjapadalakSyArthasyaiva zAbdabodhe bhAne lakSaNAgrahasyaiva prakRtAnukUlakhasaMbhavena rAjAdeH padArthaMkadezavasya duritvAt / evaM zaraiH zAtitapatra ityatra zAtanAdeH padArthakadezatvakathanamapi na saMgacchate zAtitAdipadAnAM yaugikatvena tasya vRtterabhAvAt / naca tAntasya svapadagrAhyatve ktasya svapagrAhyatAyAH saMbhavena tavRttaH prasiddhatayA tahAvizeSyalAcchAtanAdeAnupapattiriti vAcyam ArjuniyuddhaM zAbaleyarUpamityAdau taddhitAntasya yaugikatvena vRttyabhAvAtsvapadagrAyataddhitavRttigrahavizeSyakhasyArjunazabalAdAvabhAvena padArthaikadezalasaMbhavena tatra samAsAghaTakapadArthAnvaye'pi sApekSatAvirahAtpANDavasyArjuniyuddha caitrasya zAbaleyarUpamityAdikamapi hi sAdhu syAt tatra zAtanakarmaNaH padArthalaM kathaM cidupapAya zAsanasya padArthakadezavasamarthanamarjunApatyAdeH padArthatvenArjunAderapi padAthaikadezatvasya prasaavam svakhaghaTakavRttiprahavizeSyatvena padArthalantu dhAtuvRttigraha vizeSyatayA zAtaneSyatiprasaktamiti ceducyate svaghaTitasamAsaprayojakabubodhayiSAviSayazAbdAnukUlastravRttigrahavizeSyatvapraveze na kopi doSaH rAjapadazaktigrahasyApi rAjasaMbandhilakSaNAgrahAnukUlatvena prakRtazAbdAnukUlalAt rAjAdipadazaktipravidhurasyoktazAbdAnudayAt gajJAyAM ghoSa ityatrApi gaGgApadazaktilakSaNAgrahayoruktarItyA zAbdAnukUlatayA gaGgAtIre cAnvaye bhavatyeva sApekSatA 1 gurvAdipadasya gurutve lakSaNAgrahastu gurukulamiti samAsaprayojakabubodhayiSAviSayabodhasya na kathaMcidapyanukUla iti tatra nAnupapattiH kRdantasya vapadagrAhyatve kRtpratyayasya grahaNasaMbhavena zAtanAdestavRttigrahavizeSyatvAsaMbhavena sApekSatvavirahavadArjunipra bhRtitaddhitAntasya skhapadagrAhyatve taddhitasya grahaNasaMbhavena tadvRttigrahavizeSyavasthArjunAdAvabhAvena sApekSakhavirahaH samasyamAnasya kRdantasyeva taddhitAntasyApISyata eva samAsAsAdhukhanibandhano na tathAprayogAbhAvaH kintu taddhitavRtterasAdhutayaivatAzavRttyaghaTakapANDavAdipadArthAnvitasvArthakatvenArjunAdipadasya sApekSatayA tatastaddhitotpatterevAsaMbhavAt / naca kRdantasyApi vRttitvena tadaghaTakazarairilyAdipadArthAnvitasvArthakatvena dhAtoH sApekSatayA kRtpratyayAnutpatteH zaraiH zAtitapatraityapyasAdhuH syAditi vAcyam kRdantavRttisApekSakhazarIre vRttyaghaTakapade kArakapadabhinnalasya nivezanIyatayA tana sApekSavAbhAvAdbhavatyeva hi zaraiHzAtitapatraiti sAdhuH / pANDavasyA niriti tu na bhavatyeva / ataeva dAsalAdau prameyAdipadArthAnvaye niruktasApekSalasyAsaMbhavAtprameyaM dAsabhAryetyAdiprayogaprasaGgamAzaGkaya prameyAdipadArthasya dAsatvAdyekadezenAnvaye prameyaMdAsaiti prayogAbhAvena nirAkAhutayaiva tAdRzaprayogAbhAva upapAditaH caitrasya gururdAsa ityAdiprayogAt gurutvAdau caitrAdisaMvandhAnvayasya sAkAhatvAt caitrasyagurukulamiti bhavatyeva sAdhuH tadartha ca sApekSatvanibandhanasamAsAsAdhutvasya prasaktasyAbhAvasaMpattaye sApekSalavirahamAnaM paramupapAdanIyamupapAditaM ca tatra tatra / idamatrAvadheyam / paramaHsundara ityatra saundarye padArthakadeza evAnvaye sAkAGkatvamaGgIkRtamastIti tatra paramasya sundarapratikRtirityatra prameyaM dAsabhAryetyAdAviva nirAkAhatvasya vaktamazakyatvAtpadAthaikadeze'nvayena sApekSatasyApyabhAvAtsAdhuvaM duryArameva, paramapadasya pratiyogipadakArakapadabhinnatvAca neSTApattiH svAbhinna saundaryAdimattvasaMbandhena paramapadArthasya sundaraevAnvayAbhyupagamena caitrAdisaMbandhasyApi svAzrayagurutvavattvasaMbandhena gurAvevAnvayo'bhyupeyaH syAdekadezAnanvayaniyamasaMkocaprasaGgabIjasya tulyatvAttathAsati tatrApi syAtsApekSatA / yadicaikatra sApekSakhamaparatra na tathAsamiti vailakSaNyAyaivaikatraikadezAnvayasAkAkatvamanyatra na tatheti cedupeyate bhavati tadAnupapattInAM parihAra iti / athApi pituH khargakAma ityAdi prAmANikavAkyAnAM na sAdhutopapattiH svargapadasya sApekSatvena samAsAnupapatteriti cedatrakaustubhakRtaH SaSTyarthasya khargabhAgitvena viSayatAvizeSarUpasaMbandhasya kAmanAMze kAmapadArthaevAnvayo hi svIkaraNIyo'nyathA muktapitaramuddizya prayuktasyoktavAkyasya bAdhitArthakatsApatteH / naca zRGgIcitragurityatra gavAdyaMze zRGgiNo'nvayatAtparye prAmANyasya gopadasya pradhAnArthakatayA sApekSalavirahaprasaGgaasajitasAdhutvasya ca vAraNAya khArthe pradhAnIbhUtArthabhinnatvasyaiva vizeSaNatAyAH prAguktatayA kAmanAyAH pradhAnapadArthatve'pi pradhAnArthalaviraheNa sApekSavaM durvArameveti vAcyam pradhAnArthapadasya hi sApekSavaM kriyAsapratiyogikabhinne vizeSaNIbhUte khArthe samAsAghaTakapadArthA'nvaye satyeva khIkaraNIyaM tathAsati pradhAnArthakakAmapadArthakAmanAyA vizeSaNarUpatve'pi kriyAbhi
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / malAbhAvAna sApekSatA sapratiyogikabhinnatvanivezAcaitrasya sundaraputroyamityatra na sApekSatA putravasya sapratiyogikatvena tadbhinnakhAbhavAt caitrasyakRtopakAraH maitrasyadRSTaputra ityAdayo'pi prayogA iSyanta evelyaahuH| tntredmvdhaatvym| tathaparyAlocanayA pradhAnArthakapadasApekSatAyA bhinnalaM pratIyate tacca samAsAghaTakapadArthAnvitakhArthe'pradhAnIbhUtalaM kriyAbhinnakhaM sapratiyogikabhitralaM ceti vizeSaNaM prakSipyaikoktisaMbhavAdagrAhyam / kiMca tatra sapratiyogikatvaghaTakapratiyogitvaM yadivivakSitAbhedAnyasaMbandhapratiyogilaM tadA caitrasya dRSTaguH-puruSa ityatra pradhAnArthakagopadArtha vizeSaNatAvacchedakasya goH sapratiyogikabhinnatvAbhAvAt saapeksstvaanuppttiH| iSTApattistu na sambhavati caitrasya gorUpamityasyAniSTatAyAstaiH prAguktalAt / atra prAguktasya pratiyogikhasyatvetatpakSAnabhyupagamyatAyAH prAguktatvAttathAsati pratiyogipadAdanyadityAyuktapakSaeva paryavasAnApatteH / kiJca kriyAtvaM yadidhAtupadabodhyatvaM tadA kRtopakAraityAdibahuvrIhI ghaantasamudAyasya zaktipakSe caramapadasya tasyaiva ghanaH svarUpArthakatve tasya vopakAraghaTitapadArthalAkSaNikatayA tadarthasyopakArasya dhAtvarthatvAbhAvAt kriyAtvaM na syAt / kriyAsvarUpabhedaniveze svArasikatalakSaNAvatpadArthepyupakArAdAvanvaye sApekSatAvirahaH syAt ghano nirarthakatvapakSasya samasyamAnasyaiva svapadagrAhyatayA ghajantasya ghajazca vRttiviraheNAnupAdeyatvAddhAtorasamasyamAnatvAt atiklezaparigrAhyatvenaivopekSaNIyatvAt / taNDulasya dRSTapAcaka ityatra tu sutarAmagatiH khaghaTakadhAtuvRttigrahasya prakRtabodhAnukUlasya viSayatvaM tUtalakSaNAsthale'pi dhAtuzaktigrahasyakathaMcidupayogitvena saMbhavaduktikamapi caitrAdipadasya vizeSyapadatve khaghaTakadhAtvaprasiddharupekSaNIyam / yadica vRttyaniyAmakasaMbandhasyAbhAvapratiyogitAvacchadekatvamanumataM tadA tAdRzasya viSayalasaMbandhAvacchinnapradhAnArthakapadAbhAvavatvaM kriyAbhinnatvarUpaM vaktuM zakyamiti ! idaMtubodhyam / pituH khargakAmaityatra kAmanAMze'nvayAbhyupagame prApariSkRtasya vIyavRttigrahavizeSyatvasyAbhAvAdeva sApekSataprasaGgasyAsaMbhavAt kriyAbhinnatvamanupAdeyameva caitrasya kRtopakArastaNDulasya dRSTapAcaka ityAdInAmapi sAdhutvamupapadyata eva niruktavizeSyatvasyopakArapAkAdAvabhAvAt / evaM sapratiyogikabhinnatvamapi nopAdeyam putratvepi niruktavizeSyatvAbhAvAt caitrasyadRSTagurityatra gorniruktavizeSyalasya saMbhavAnna sAdhutAprasaGga itidik // atha samAsazaktyasvIkAre brAhmaNaH paNDitaH paNDitobrAhmaNa ityatreva paNDitabrAhmaNaiti samAsepyuddezyavidheyabhAvena zAbdabodhApattistatprayojikAyA asaMsaSToddezyavidheyopasthityAtmakapRthagupasthiteH sattvAt samAsazaktyabhyupagame ca paNDitAbhinnabrAhmaNopasthitau samAsazaktijanyAyAmubhayoH saMsRSTayoreva viSayatvAtpRthagupasthiterabhAvAnnoddezyavidheyabhAvenAnvayabodhaH / ataeva vaSadakartuH prathamabhakSA ityatra vaSadakartRviziSTabhakSAyuddezena prAthamyasya na vidhirapitu prAthamya viziSTabhakSAntarasyaiveti mImAMsAsiddhAnto'pi saMgacchate anyathoddezyavidheyabhAve prayojakapRthagupasthiteH satvAt bhakSaNasya pradhAnArthatvena vaSaTkanvaye'pi sApekSaravAbhAvAttAdRza vidhAne kSatyabhAvAdasaMgatiH syAt / nacaivaM lohitoSNISA RtvijaH pracaranti saptadazAranirvAjapeyasya yUpa ityatra lauhityasAptadazyAdevidheyatvoktirmImAMsakAnAmasaMgatA syAditi vAcyam atidezAdupadezasya balavatvenAtidezAlocanAttrAgupadezena lauhityaviziSToSNISasaptadazAraniviziSTayUpAdividhAne pazcAdatidezAkalanAtprAptAprAptavivekena lauhityAcaMza eva vidheyatvavyavasthitestadabhiprAyakalAduktopharasaMgatyabhAvAt / vaSaTkartRbhakSaNasya ca prAptyabhAvAnahyevaM tatrApi gatiriti cenna samAsasthale uddezyavidheyabhAvena bodho na jAyata ityasya vAsanAmAtravijRmbhitatvAt satyAM pRthagupasthitau tAdRzabodhAbhyupagame kSatyabhAvAt samAsazaktyanabhyupagantRmImAMsakAnAmuktasiddhAnte bIjAntarasyaiva vaktavyatvAt samAsazaktyabhyupagame prasaktasya tatpuruSe lakSaNAyAH karmadhAraye cAlakSaNAyA niSAdasthapatyadhikaraNIyakarmadhArayAbhyupagamamUlakaniSAda vidyopagamasiddhAntamUlabhUtAyA asaMbhavena tatsiddhAntavirodhasya yathA vaidikasamAsasthale tatpuruSakarmadhArayatvAnyatarasandehe karmadhArayalamevetyanAdiniyamamUlakatAtparyabuddheH tatsiddhAntamUlatvamabhyupetya niSAdAbhinnasthapatiH samAsArtha uta niSAdabhinnatraivarNiko niSAdAnAMsthapatissamAsArtha iti sandehe niSAdabhinnopasthitikalpanAgauravagrahanibandhanakarmadhArayAdhatAtparyabuddhervA tadabhyupetya parihAraH kriyate bhavadbhiH tathAsmAbhirapi vaidikasamAsasthale samAsaika dezArthasya vidheyatvamucitaM viziSTArthasyaveti sandehe viziSTArthasyaiveti niyamamUlakaviziSTArthavidheyakhAnAditAtyaryagrahamUlakalamuktasiddhAntasyAbhyupetya vaSaTkartRviziSTabhakSaNasyAprAptatvenoddezyavAsaMbhavAt bhakSaNamAtramuddizya prAthamyavaSaTkoMvidhAne vAkyabhedaprasaGgana gauravaM syAdityanusandhAnamUlakaviziziSTavidhitAtparyagrahamUlakalaM vA tatsiddhAntasyAbhyupetya so'smAbhirapi pariharaNIyaH vastuto bhavadbhirapyayameva parihAro'bhyupeyaH / tathAhi samAsazaktyabhyupagame'pi samAsaghaTakatattatpadArthavRttiprahasahakRtaviziSTazaktigrahajanyopasthitireva zAbdakAraNamabhyupeyate navInavaiyAkaraNaiH vAkyAttatra vizeSazca vAkyasthale pRthagupasthitayorarthayoH zAbdabuddhAveva saMsRSTatayA bhAnaM samAsasthale copasthitAvapIti pratyekapadavRttigrahApekSAbhyupagame mUlaMca samAsaghaTakarAjapadAdezcandrAdyarthakakhagrahe nRpasaMbandhipuruSe samudAyazaktaragraho prahepi vA zAbdabodhAnanubhavaH rAjapuruSapadazakyasaMbandhitvena zuddhaghaTAdigrahe samAsasthale'viziSTaghaTAdizAbdasyAnanubhavikasya prasaGgazca samudAyazaktigrahaprayuktaviziSTaviSayakatvopagame ca tathAtve viziSTasya prakRtyarthatayA tatra vibhaktyarthAnvayArasyAdiH prAkpradarzitayuktisaMghAtaca mUlamiti
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattibAdaH / tathAsati samAsasthale'pi pRthagupasthiteH sambhavAduddezyavidheyabhAvena bodhasya durvAratayA tatsiddhAntavirodhasya duritnAt / evaMcaivaM samAsazaktipakSapariSkAre karaNIye nyAyanaye samAsasthalIyazAbdabodhasAmagyAmupasthitidvayapravezenagauravamiti zaGkApi nirastA veditavyA / pratyekazaktigrahajanyatvayaM samudAyazaktijanyatvaM viziviSayavaM ca nirUpyanirUpakabhAvavyatyayaprayuktaviSayatAtrayarUpamiti SaNNAM kAraNavizeSaNale vyAsajyavRttyavacchedakatvAnajIkAreNa vizeSyavizeSaNabhAve vinigamanAvirahAdbahutaragurudharmAvacchinnakAraNavaprasajhena samAsazaktivAda evaM gauravAt lAghavenopasthitidvayasya kAraNatve vyavasthite sAmagrIpratibandhakavAdI gauravasya phalamukhatvenAdoSatvAditi / / vastutastu samAsaghaTakapadArthasya vidheyatAyA anubhavAtItatve tAdAtmyena nIlAdividheyakaghaTAyuddezyakabodhe khAdyantaghaTapadottaravArtavAdyantanIlapadajJAnatvenaiva kAraNavaM rAjasambandhyAdividheyakabodhekhAdyantapuruSAdipadottaravarti khAdyantarAjasaMbandhyAdipadajJAnatvena rAjasaMbandhavidheyakabodhe khAdyantapuruSAdipadottaravartiDasAdyantarAjAdipadajJAnatvena kAraNavamityeva nirvaktavyam / IdRkAryakAraNamUlakameva ca "uddezyavacanaM pUrva vidheyasya tataHparam" iti vacanam / pRthagupasthiteH vidheyatAprayojakaloktiH pRthakpadAdarthAdvibhaktyantapadAdupasthityabhiprAyikA bodhyA / yatu samAsepyuddezyavidheyabhAvenAnvayopagame avimRSTavidheyAMzasya doSatvaM tatra nasyAttadoSatAyAM bIjasya vidheyatvena bubodhayiSitasya tattvenApratyayasya prAGnirdiSTasyaivoddezyatvaM caramanirdiSTasyaiva vidheyatvamiti niyamanirvAhyasya tatrAsaMbhavAttadapyabodhavilasitameva / tathAhi vidheyasyAnyatrAnupasarjanatve sati uddezyapadAnantaranirdezAbhAvo doSatAprayojakaH samAse vidheyasyopasarjanatyAdvAkyecoddezyAnantaranidezAbhAvAddoSatvamityAlaGkArikopaH samAse uddezyavidheyabhAvenApratyAyakatvasya doSatvAprApteH samAsasthale uddezyavidheyabhAvena bodhasyaivAbhAve vidheyasyopasarjanatvakathanaM hi virubhyeta / naca tatra vidheyapadaM vidheyatvenAbhimataparaM tasyopasarjanatvoktizca viziSTazaktyabhiprAyiketi vAcyaM tathAsati vAkyasthale vidheyasya prAnirdeze vidheyatayA pratItyabhAvasyAvazyakatayA vidheyatayA pratyAyakavAbhAvaparyavasanena vizeSyAbhAvadalenaiva pUrvapadArthapradhAnasamAse'pyabhimatasaMpratipattisaMbhavAt / vizeSaNAbhAvadalasya hi doSatAprayojakatvakIrtanamasaMgataM syAt samAse coddezya vidheyabhAvena bodhAbhyupagame hi vizeSyAbhAvadalasya vidheyatvenApratyAyakatAparyavasamnasyApyasaMbhavena vizeSaNAbhAvadalasya vidheyatayA pratyaye'pi doSatAprayojakatvena pRthakIrtanaM saMgacchate / evaJcAvimRSTavidheyAMzasya doSatAprayojikAyubhutsitAsaMpratipattirbodhyA / tatra prayojakamubhayamupasarjanatvamuktanirdezAbhAvazca avimRSTavidheyAMzasthale samA. secopasarjanatvaMniyataM vAkyecoktAbhAvaH siddhatvaniyatamupasarjanatvamuddezyasya siddhAtmakasya prAnirdezasya pracurakhAtsiddhatvaniyataM prAnirdiSTatvamapi gRhItamastItyavimRSTavidheyAMzasthale uddezyavidheyabhAvena zAbdabodhe jAte'pi upasarjanatvaM prAnirdiSTalAdiprahataH sAdhyasvabhAvasyApUrvAtmanovidheyasya siddhalaM gRhyate tatazca vidheyatayA bubodhayiSitavaphalIbhUtasAdhyatvApUrvalAdipratyayo vyAhanyate tathAsati nyAro hyayameva me yadarayaityAdivAkyasthale nyakkArasya siddhavapratItyA'pUrvatvapratyayakRtasya vaktUrAvaNasya bubhutsitotkarSapratyayasyAnirvAhopakarSapratyayApattizca, evaMjAtamithyAmahinAmityAdisamAsasthale mithyAmahimatvasya siddhavapratItervaktarutkarSApratItirapakarSapratItizceti bubhutsitAsaMpratipattirUpadoSatAprayojakasadbhAvAnna doSatvahAniriti / atredamavadheyam / samAsasyAzaktatve zazakSAdipadAnAM vyapekSArUpasAmarthyamAdAya samAsasaMbhavaH zaktipakSe viziSTasya zazazzAdipadArthasyAlokatayA zaktyasaMbhavenaikArthIbhAvasyAbhAvAtsamAsAnupapattiH prAtipadikasaMjJAnupapattitha / nacAsatkhyAtyupanIte tatrazaktisaMbhava iti vAcyaM jJAnakAraNendriyAdivyApArAbhAvenAsatlyAterevAsaMbhavAt / kiJca zakterajJAtAyA anupayogitvena jJAnaM tasyApekSitaM naca tatsaMbhavati / tathAhi parabuddhiviSayatvena vizeSata upasthite tatra zaktigrahaH sAmAnyata upasthite vA vizeSata upasthitirapi buddhessanirUpakatvena buddhinirUpaNe'vazyaM bhAsamAnatvena vyavahAre zAbdabuddhAvunnIyamAnAyAM vizeSaNatayA viSayatvena vA / tatra nAyaH parayuddherapratyakSatvAnadvitIyaH alIke vyavahArAbhAvAt nApi zazazRGgAdi zabda uccArayitRtAtparyakaH bAlazukAdizabdabhinnavAkyavAdityanumAnena tAtparyasiddhau tAtparya saviSayakamityanumAnena tAtparyaviSaye siddhe zazazRGgazabdasaMketagrahaiti sAmAnyataupasthitipakSo yuktaH tAdazasaGketagrahasya zAbdabodhAnupayogilAt anyathA gola viziSTa zaktimajAnataH sAmAnyataH zaktigrahAcchAbdabodhaprasannAt / nacAnyatra tathA mAstu nirdharmakelIke tAtparyavipayakhopalakSitaevazaktigrahaH zAbdabodhopayogIti vizeSadharma vinaiva kalpanAmAtraviSayaH zazazAdipadavAcya itivAcyam kUrmaromazazajavikalpayoravizeSaprasaGgena tadviSayayoAvartakAbhAvena kUrmaromazazazRGgAdipadajanyabuddhalakSaNyasyAnubhavasiddhasyApalApaprasaGgAt / ataeva teSu teSvartheSu samAsaM vidadhatA vyAkaraNena teSvartheSu zaktireva pratipAdyate'nyathA vyAkaraNAcchaktireva nasiyedityavayaM zazakSAdivAcyameSitavyamiti nirastam / tatra zaktigrahasyaivAsaMbhavAdasati bAdhake tasya zaktigrAhakalAdityalama
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / 69 tena samaM vibhaktyantArthaviziSTalAkSaNikarAjAdipadopasthApyarAjasaMbandhyAderabhedAnSayabodha eveti na dossH| evaM mukhaM candra ityAdirUpakasthale candrAdipadasya candrAdisaizalakSaNayA candrAdisadazAbhedAnvayabodha patha, na tu sAdRzyAdisaMbandhena candrAdermukhAdAvanvaya iti na tatra vyabhicAra ke cittu rUpakasthale candrAdipadasya candrAdisadRze na lakSaNA kiMtu tatra mukhyArthacandrAderevAbhedabhramo mukhAdau / mukhaM na candra ityAdi vizeSadarzanadazAyAM ca na tatra zAbdo'bhedapratyayaH api tu zabdajanyavizakalitapadArthopasthitimUlako mAnasa evAhAAbhedabhrama ityaahuH| pare tu tAdAtmyAtiriktaprastutAnalpajalpanena / candrAdisahazAbhedAnvaya bodha eveti / nanvevamAlaGkArikasiddhAntasiddhasyopamAsthalApakAlaGkArasthale vilakSaNacamatkArasyAnupapattiH ubhayatrApi candrasAdRzyasyaiva pratyayAditi cenna yathAhi gaGgAyAMghoSa ityatra gaGgAtIre ghoSaityatreva gaGgAtIrapratyayasyAviziSTasve'pi gaGgApralyAyakagaGgApadajapratyayanibandhanaH zailyapAvanatvAdivizeSa pratyayastathArUpakopamAsthalayoH sAzyapratyayasyA viziSTatve'pi candrAbhedapratyayaprayojakasamAna vibhaktikatvarUpAkADAjJAnacandapadAdhInacandropasthitighaTitasAmagrIprayuktalAprayuktatvakRtazcamatkAravailakSaNya nirvAha iti / nanvabhedAvagAhipratyayAdevopamAsthala vilakSaNasya camatkArasyodayaiSTo noktasAmagrIprayuktajJAnamAtrAt tathAsati tajanitajJAnAnuvyavasAyasyApi tatprayuktatayA tatastatsAmagrIvigamakAle'pi camatkArodayApatteriti bAdhabirahakAle'bhedazAbdabodhAttatkAle cecchAjanitAdabhedamAnasAcamatkAra upapAdanIyaiti keSAMcinmatamupanyasyati / kecitvityAdinA / atredamavadheyam yadyabhedabodhAdeva camatkAra pratyayaH sahRdayahRdayasAkSikastadA sabodhaH zAbdabodhaevAbhyupeyaH zrutoyamarthazcetazcamatkarotIlyanubhavaprAmANyAnurodhAt zrudhAtohi zAbdabodhArthakalaM zrotavyaityAdau vyavasthApitam / naca bAdhanizcayena pratibandhAna zAbdabodhasaMbhavaiti vAcyaM tathAhi anubhavAnurodhAdvAdhAnazcayadazAyAmiccho vinaiva laukikasanikarSajanyaM doSavizeSajanyaM ca jJAna micchAdazAyAM ca cAkSuSAdyalautikaviSayatAkaM jJAnamabhyupeyate tathA zAbdabodhopyabhyupeyo yazaHzubhramityAdau bAdhitArthake zruto'yamarthazvetazcamatkarotItyanubhavAt bahinA siJcatItyAdau zrutovahikaraNakaH sekaH saca pramANabAdhita ityanubhavAtkathamadraveNavahinAsekaMcavISItyupahAsadarzanAdamumarthazAbdayAmIlanubhavasya bAdhakAle parokSaM jJAnaM notpadyataityAdisiddhAntavAsanAdoSAspRSTamanasAM samanasAM nirAbAdhamutpattezca / nacoktAnubhavAnAM savivAdatvena lAghavena parokSavajAtyavacchinnaM prati pratyakSabhinnajJAnakhAvacchinnaM prati vA pratibandhakalamabhyupeyaM tathAca na zAbdabodhasaMbhavaH uktAnubhavAdayazca zabdamUlakamAnasajJAnAdevopapAdanIya iti vAcyam evaMhi saticAkSuSAdhalaukikasthale'pi icchayA mAnasapratyakSamabhyupetya yathAkathaJcicakSurAdiprayuktena tena sarvAnubhavAdirupapAdanIyo mAnasalAvacchinnaMpratyeva pratibandhakatAyAmicchAyA uttejakalasya vAcyatvena cAkSuSalAdyavacchinnaM prati tadicchAvirahavaTitarUpeNa pratibandhakatvapaJcakAkalpanena lAghavAt tathAca siddhAntavirodhaprasaGgaH / kiJcApekSAbuddhyAtmakabAghottaramparAmazarsattve sAmAnyatassAdhyasiddhIcchAyAM mAnasasya saMbhavena tasya yathAkathaJcitparAmarzaprayuktatvenAnumitoyamartho bAdhito'mumarthamanuminomItyAdhupapAdakalasaMbhavena tAdRzAnubhavAdyApatte1ratApattarevamuktavAkyasthalemAnasAbhyupagame'napekSaNIya syAdAkAGkAyAH tathAsati nirAkAhAdapyutpadyamAnAnmAnasAcamatkArodayaH syAt sacAyaM zAbdabodhaH parokSaM jJAnamanAhAryameveti siddhAntAdare yogyatAjJAnAdeva bubhutsayotpAditatvena AhAryAdabhyupeyaH tadanAdareca bubhutsAjanyatvenAhAryAtmA khayamevAbhyupeya iti / yattu zaktyAnirUDhalakSaNayA vA yatra sAdRzyapratItistatropamAlaGkAraH nirUDhalakSaNayeti vAcakaluptAyAH saMgrahAya yatrAdhunikalakSaNayA sAdRzyapratItistatra rUpakamityupamArUpakayoH zAbdabodhamAdAyaiva vailakSaNyopapAdanasaMbhave AhAryamAnasAnudhAvana vyarthamityakharasasUcanAya keciduktamiti tanna camatkAravailakSaNyena hyalaGkArANAM lakSaNyaM siddhAntasiddhaM taca viSayalakSaNyanimitakabhevAnubhavikam sAdRzyasyaivobhayatra viSayatve zaktilakSaNApratipAditatvalakSaNyasyA kizcitkaratvameva sahRdayahRdayasAkSikacamatkAravalakSaNyaprayojakatkhAbhAvAditi / yannAmArthayorabhedAnvayo'bhihitastanAbhedaskhavRttidharmavattvameva vRttitAca sAmAnyAvacchinnA tadanavacchinnobhayAvRttidharmaniSTAca saMsargatayA bhAsamAne tasminnivizate ayaJca tatrAnubhavasAkSiko niyamaH yatrabhinnayorapi camatkAravizeSodayAyAbhedAnvayo vizeSadarzitAtparya viSayastatraiva sAmAnyAvacchinnAvRttitA tatrAntarbhavati yathA mukhaMcandraityAdau candranirUpitasukhavizeSajanakatAvAvacchinnavRttitAvanmukhaniSThasukhavizeSajanakalavasvasaMsarge yatra ca bhinnayorabhedo jJAyamAno'pi na camatkArAyaparyApto na tatrasAmAnyAvacchinnA vRttitAntarbhavatyatazcanIlaMjalamiti na vizeSadarzinAM pryogH| astu vA sarvatraiva vRttilasyAviziSTasyaiva saMsargakoTI bhAnaM mazakaiva hastItyAdhupamAvannIlaM jalaM jalantejaityAdirUpakamapi ma camatkArAyAlamiti na prayujyata ityabhiprAyavatAmpareSAmmatamupanyasyati ! paretvityAdinA / atratra pratiyogyabhAvAnvayayostulyayogakSematvena mukhaMpadyamityAdAvuktAbhedasya saMsargatve mukhanapadmamityAdAvapinatyetavyatvena tasyabAdhitatayA napa mukhamevedaM nabhRzaucakSupIime ityAderaprAmANikalaprasaGgaH saMbandhAntarAvacchinnAbhAvabodhAbhyupagame nIlaMjalannIlannajalamityubhayavidhaprayogAdekadaivAnAntAnAM zAbdaprasaGgaH syAdityasvaraso vadantItyuktyA sUcita iti /
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 vyutpttivaadH| saMbandhena nAmArthayo nvybodhH| tAdAtmyaM ca prakRte tadvRttidharmavattvam evaM ca nIlo ghaTa ityAdau svavRttinIlatvAdimattvasaMbandhena ghaTAdyaMze nIlapadArthasyeva mukhaM candra ityAdau svavRtyAhlAdakatvAdimattvasaMbandhena mukhAdau candrAderanvayabodhaH tAdRzArthAnvayabodhe'pi samAnavibhaktikatvaM tatramityato nAtiprasaGga iti vadanti / atha rAjA puruSa ityAdau padArthopasthityAdisatvena kathanna bhedAnvayabodhaH, sAmagrayA kAryajanane uktaniyamabhaGgarUpAyAH prayojanakSaterakiMcitkaratvAt, sAmagrIsattve avazyaM kAryamiti niyamAt / naca tatra bhedAnvayabodhaupayikAkAlAvirahAcchAbdasAmagrayevAsiddheti vaacym| samabhivyAhArarUpAyA AkAkSAyAstatrApi sattvAt / na ca tAdRzAkAGkAyAstatra sattve'pi rAjAdipadArthaprakArakabhedAnvayabodhe rAjAdipadAvyavahitottaraGasUpadatvAdirUpAnupUrvIvizeSarUpAyA AkA sAyA api prayojakatvAt tadabhAvAdeva na tatra zAbdasAmagrIti vAcyam / saMbandhAdivizeSyakarAjAdiprakArakAnvayabodhapava tAdRzAkAGkSAjJAnasya hetutayA puruSAdI rAjAdipadArthaprakArakAnvayabodhotpattau tATazAkAGkSAjJAnarUpakAraNavirahasyAkiMcitkaratvAt / atra ke cit / nAmArthaprakArakabhedAnvayabodhaM prati samAnavizeSyatvapratyAsatyA pratyayajanyopasthitehetutvakalpanA nAmArthaprakArakabhedAnvayabodhe vizeSyatayA pratyayArthasyaiva bhAnaM na tu nAmArthAntarasya / tatra vizeSyatAsaMbandhena pratyayajanyopasthiterasattvAta / na ca saMbandhAderapi nAmArthatayA tatprakArakAnvayabodhe puruSAdipadArthasya vizeSyatayA bhAnAnupapatteH, tattanAmapadajanyatattannAmArthaprakArakazAbdabodhatvAvacchinnaM prati pratyayajanyopasthititvena hetutve'pi rAjasaMbandhaH prameyaH rAjJaH puruSa ityetAhazavAkyasyajanyavAkyArtha prayojanakSateriti / prayojanamiSTaM tathAcoktaniyamasya sveSTasya hAnerityarthaH / akiJcitkaratvAt / kAryapratirodhAkSamatvAt / vinaivapadamupasthitayorarthayoranvayabodhavAraNAya tattadarthopasthApakapadayossamabhivyAhArasyAkAlAvidhayA jJAyamAnasyAnvayabuddhI hetutvamupeyate saca prakRte'pyankyapratiyogyanuyogyupasthApakarAjapadapuruSapadayorastyevetyAha / smbhivyaahaarruupaayaaiti| ghaTaH karmalamityAdau ghaTakarmatvopasthApakapadayossamabhitryAhAre jJAte'pi ghaTIyakarmatvamityAdyanvayabodhasyAnudayAddhaTamityAdyAnupUrvIrUpAyA AkADhAyAzzAbdabodhAnukUlatvamavazyaM vAcyaM bhedAnvayabuddhau sAca rAjApuruSaityAdau nAstItyAzaGkate / nacetyAdi / rAjAdiprakArakabhedAnvayabuddheH rAjAnaM rAjJA rAjhe rAjJa ityAdau sarvatraivodayena pratyeka rAjAnamityAdyAnupUrvI jJAnAnAM vyabhicaritatvena na hetutvasaMbhavaiti karmatvAdivizeSyakarAjAdiprakArakAnvayabodhAdau viziSyaiva rAjAnamityAdyAnupUrvI jJAnAnAM hetutvaM vAcyaM puruSavizeSyakabodhe tadvirahazcAkizcitkaraityuttarayati / smbndhaadiiti|nc nipAtArdhanicha vizeSyalAnirUpitabhedasambandhAvacchinnarAjapadaprayojyarAjaniSThaprakAratAzAlizAbdabuddhaurAjapadAvyavahitottaravartiprathamAnyasubajJAnatvena hetutAyAM vyabhicArAbhAvenAstisaMbhavaiti vAcyam atrakecidityAdinAhyato ladhubhUtasya sAmAnyakAryakAraNabhAvaprakArasya vakSyamANatvAditi / bhedAnvayabodhampratIti / nipAtArthAvizeSyakamitivaktavyamatonipAtArthasya pratyayAnupasthApyatve'pi na kSatiH ghaTonAstItyAdau prathamArthatayaiva pratiyogilAdInAmbhAnamiti matAbhiprAyakamidamiti kazcit / samAnavizeSyatvapratyAsatyeti / samAneti kAryatAvacchedakatvasyApi vizeSyatve lAbhAyAnyathA tRtIyAntasya hetu. khAnvayitvena tadavacchedakatvamAtraM tasya labdhaM syAt samAnakhazca yAdRzavizeSyalasya kAryatAvacchedakasaMbandhavaMtAdRza vizeSyatAtvamiti vizeSyalasya kAryatAvacchedakatvaM labhyate vizeSyatvayorekadharmAvacchinnatvaJca ataevaikarUpeNa pratyayAtsambandhAdyupasthitAvanyarUpeNa na tasya zAbdabodhaiti / mAmAthAntarasyeti / nAmArthasyeti vaktavye yattathAbhidhAnaM tadvastugatimanurudhya tasyaiva vizeSyatvayogyatvena niSeddhamucitatvAt, yadvA padArthe padArthatAvacchedakasya bhedAtmakAnvayasyaiva zAbdabodhaviSayavAttadhudAsAya nAmArthAntareti tathAca tayorekazaktiviSayatvenArthAntarasavirahAt AkAGkhAbhAsyAnvayalAbhAnukulapadasya bhedAnvayetyatrAbhAvenoktopavarNanasya nAsatyavakAzaH / kecittu citragurityA dibahubIhI khagosvAminorgopadArthayoranvayAbhyupagamapakSe tayudAsAyanAmArthAntareti nAmAntarArtheti tadarthaH tathAlekhaH prAmAdikoveti vadanti / yadyapi nAmArthazabdAnAmaprayojyaviSayatAzrayasyabIdhe tasya prakAratAyAmanvayeca viziyAnvayamahinA nAmaprayojyaprakAravasya lAbhasambhavAnAzaGkAvakAzastathApi vizeSye vizeSaNamitirItyA zAbdabodhasyautsargikatAyA vizeSaNatAvacchedakajJAnasampAdanaklezabhayena vyavasthApitattayoktaviSayatAzrayavRttiprakAratvamAtraM svarasataH pratyetavyamiti tadabhiprAyeNAzate / nclmbndhaaderpinaamaarthtyeti| sati tAtparye viziSTAnvayasya prAmANikatvAdAha / tattannAmapadajanyatattannAmArthaprakAraketi / rAjJaH puruSaiti vAkyajanyazAbdabodhasya sambandhAdinAmArthIbhUtasaMbandhaprakArakatvAdrAjAdinAmajanyalAca kAryatAvacchedakAkrAntatvena vizeSyatayA
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / prayAnvayabodhe puruSasya rAjasaMbandhavizeSyatayA bhAnAnupapattiriti vAcyam / pratyayAdhInatattarapadAyopasthityajanyatadarthaprakArakazAbdatvAvacchinnaM pratyeva pratyayajanyopasthite:samAnavizeSyatApratyAsattyA hetutvopagamAt / athaivamapi yatra rAjA puruSa ityatra puruSapadAdhInaparuSopasthitI pratyayArtho'pi viSayIbhUtaH tatra pratyayajanyatathAvidhasamUhAlambanopasthitervizeSyatAsaMbandhena puruSe'pi sattvAttasya rAjaprakArakAnvayabodhe vizeSyatayA bhAnApattiAraiva / na ca prtyyjnytaavcchedkiibhuutvishessytaasNbndhenopsthiterhetutvopgmaanaanuppttiH| tAdRzasamhAlamvanopasthitinirUpitapuruSaniSThavizeSyatAyA nAna eva janyatAvacchedakatvAditi vAcyam / jJAnabhedena vizeSyatAbhedAbhAvAt / yatrakutracitpratyayAdeSa lakSaNAdinA puruSAdhupasthitistatra tAdRzopasthitinirUpitapratyayajanyatAvacchedakIbhUtavizeSyatAtaH puruSAdipadajanyapuruSAdyupasthitavizeSyatAyA abhinnatayA tAvatApyuktAtiprasaGgavAraNAsaMbhavAditi cenna / svajanakakSAnIyapratyayavRttiprakAratAnirUpitavizeSyatA viziSTavizeSyatAsaMbandhenaivopasthitehetutayoktasamUhAlambanopasthitinirUpitapuruSaniSThavizepyatAyAzca tAzopasthitijanakajJAnIyapratyayavRttiprakAratAnirUpitavizeSyatAsAmAnAdhikaraNyavirahAnAtipra. saGga iti vadanti / tadasat / pratyayatvasyAnugatAnatiprasaktasya durvacatayA uktakAryakAraNAbhAvakarUpanAyA asaMbhavAt / rAjasaMbandhaH puruSa ityAdI saMbandhAdipade GasapadatvAdibhramadazAyAM saMba puruSa tasyasattvena cyabhicArassyAditi tattaditi nAmavizeSaNaM tathAca tasya sambandhAdinAmapadAjanya khAtradoSaH / atha rAjapadajanyasya rAjapadArthaprakArakasya ca rAjJaH puruSaitivAkyajanyazAbdabodhasya puruSe vizeSyatayA sattvena tatra pratyayajanyopasthityubhAvAdyabhicAro durvAraeveti tattannAmapadaprayojyatattannAmArthaniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAsaMbandhena zAbdabuddhivAvachinnaM pratItyeva vaktavyaMtathAsati tattaditivyartha puruSaniSTavizeSyatAnirUpitaprakAratAyA nAmapadaprayojyalAbhAvena doSAbhAvAt / evaJca kAryakAraNabhAvabAhulyamapi nagrasajyate nApica rAjasaMbandhaH prameyaityAdyanupadoktAnupapattiH puruSaniSThavizeSyatAnirUpittasambandha. niSThaprakAratAyAH sambandhapadAprayojyatvAt / kiJca tatsanAmArthatyapivyarthamiti cetsatyaM tattadityAdi nopAdeyameva sambandhapadapratyayapadAbhyAM yatraikaivopasthitistatropasthitiviSayatAdvArakaprayojyalasya pratyayanirUpitasyeva sambandhAdinAmanirUpitasyApi puruSaniSThavizeSyatAnirUpitaviSayatve satvenAnupapattistu saGgacchataeva / tattannAmetyAdikaMtu tattanAmArthaniSTaprakAratAnirUpitavizeSyatAsaMbandhena tattanAmapadajanyazAbdabuddhimprati pratyayajanyopasthiteH kAraNakhAbhiprAyeNoktamityavadheyam / paretu tattatprakArakakhavizijJAnasya vizeSyatayA tattatyakAratAnirUpitavizeSyatAzrayaevasatvamaGgIkriyataiti rAjapadajanyarAjaprakArakatva viziSTazAbdabodhasya puruSe sattvAsaMbhavena vyabhicArAprasaktaruktavivakSAyAH prayojanAbhAvenoktarItyAtattaditi bhavatyeva sArthakamiti praahuH| pratyayAdhInatattatpadArthopasthityajanyeti / rAjApuruSaityAdivAkyAtprathamAthaikatvaviSayakasya rAjaprakArakazAbdabodhasya puruSe prasajhavAraNAya tattaditi / ubhayatra tattadityasya pravezAtpratyayAdhInopasthitiviSayalAprayojyanAmArthaniSThaprakAratAkazAbdabuddhau hetutvamparyavasyati ataeva rAjasaMbandho'thaH rAjJaH puruSaiti bAkyAtsamUhAlambanazAbdavodhasya kharUpasabandhena rAjasaMbandhaprakArakasya ispratyayajanyasaMbandhopasthitijanyasyAzvena prasaGgAnacaivamapi rAjApuruSaityAdau rAjapadAdyasyakasya. citpratyayAdrahItarAjasaMgatikAccaikaibarAjopasthitiruktasthaleca DaspratyayAtsambandhapadAcaikaivasaMbandhopasthitiryadA jAtA tadA puruSAzvayorbhedAnvayabodho duruddharaiti vAcyaM vizeSyapadasAkApratyayasyavivakSitatvAt yatpratyayArthasya yatpratyayAntArthasya vA yadvizeSye'nvayovivakSitastatpratyayasyaiva tatsAkAGkakhAt / tathAca vizeSyatAviziSTa vizeSyatvasya saMsargatvaM phalitaM vaiziSTayaMca khatAdAtmyaskhaprayojakAkAhAghaTakapratyayAprayojyanAmArthaprakAratAkakhobhayasaMbandheneti na kazciddoSaiti / vajanakajJAnIyapratyayetyAdi / naca rAjApuruSaityAdau puruSapadAdyasya kasyacitpratyayAdgahItasaMgatikAca yatraikaivapuruSopasthitistatrAtiprasaGgoduriiti vAcyaM tattannAmArthaprakArakAnvayabuddhau tattannAmapadasAkAhapratyayajanyopasthitehertutvasya vivakSitatvAt / evaJca khIyaviSayatAprayojyavizeSyaptAnirUpitaprakAratAprayojakanAmasAkAhapratyayavRttiprakAratAnirUpitavizeSyatAviziSTavizeSyatAsambandhena hetulaM phalitam / atrApi vizeSyatAvaiziSTyaparyantAnudhAvanaM rAjJaH puruSaityAdau DaspuruSapadasamUhAlambanabRttijJAnAtsaMbandhapuruSasamUhAlambanopasthiteH saMvandhaiva puruSe'pi bhedAnvayavAraNAyAdaraNIyamiti dhyeyam / pratyayatvasya saGketavizeSasaMbandhena pratyayapadavattvasyAnyasya vA kathaJcidanugatasya saMbhave'pi tasya na kAraNatAvacchedakakukSau pravezassambhavatItyabhiprAyavAnAha / raajsmbndhHpurussityaadaavityaadi|
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 vyutpattivAdaH / ndhAdivizeSyakarAjAdipadArthaprakArakAnvayabodhAnupapatteH / rAjJaH puruSa ityAdau sUpadAdiSu saMbandhAdipadatvamramadazAyAM saMbandhAMze rAjAdiprakArakAnvayabodhApattezca / naca pratyayatvena zAtaM yatpadaM tatpadajanyopasthite kAraNatvAdetahoSavayasya nAvakAza iti vAcyam / rAjJaH puruSa ityAdI SaSThayAdeH pratyayatvAdyanupasthitidazAyAmapi AnupUrvIvizeSaprakArakajJAnAdhInatadarthopasthitisattve zAbdabodhotpattyA pratyayatvaprakArakajJAnanivezAsaMbhavAt / idaM punaratra tatvam / rAjA puruSa ityAdI puruSAdivizeSyakarAjAdiprakArakabhedAnvayabodhasyA'prasidaiva naapttisNbhvH| yatra SaSThyAdivibhaktareva svArasikalakSaNayA zaktibhrameNa vA puruSAdyupasthitistatra tadvizeSyakarAjAdipadArthaprakArakabhedAnvayabodhaH prasiddha iti cettarhi tAdRzayodhe tathAvidhaprakRtipratyayAnupUrvIdhizeSarUpAkAhAnAnasahakRtatattadvibhaktijanyapuruSAdyupasthitighaTitasAmayyA eva tAdRzabodhotpattiniyAmakatayA tadabhAvAdeva na tadApattiH / ata eva khatvAdisaMbandhena rAjAdiviziSTapuruSAditAtparyakatadAdipadaghaTitAt sa sundara iti vAkyAtpuruSAdivizeSyakakhatvAdisaMsargakarAjAdiprakArakazAbdayodhasya ca prasijhyA rAjA puruSaH sundara ityAdau padArthopasthitiyogyatAjJAnAdibalAttAdRzazAbdabodhApattirisyapi nirastam / sa sundara ityAdivAkyAdhInazAbdabodhasAmagryAstatpadatvAdyavacchinnavizeSyakasundarAdipadasamabhivyAhArajJAnasahakRtatadAdipadajanyatAdRzaviziSTArthopasthitighaTitatayA tadabhA. vAdevApattyabhAvAt / athaitAdRzarItyApattivAraNe rAzaH puruSa ityAdau svatvAdisaMbandhena puruSAdau rAjAdyanvayabodhasvIkAre'pi kSativirahAduktavyutpattiniyuktikA / vibhaktInAM saMbandhAdivAcakatvamapi niyuktikaM, nIlo ghaTa ityAdI vizeSaNavAcakapadasamabhivyAhRtavibhakteriva sarvavibhaktInAM sAdha svamAtrArthakatvasyaivocitatvAt / na hi tatra tathAvidhAnvayabodhopagame tatsthalIyasAmagrISalAdrAjAparuSa ityAdiSvapi tathAvidhAndhayayodhaprasaGgaH saMbhavati / tatsthalIyasAmayAH SaDyantarAjapadatvAdyavacchinnadharmikapuruSAdipadasamabhivyAhArarUpAkAsAzAnaghaTitatayA tAvAdeva tatra tAdRzasAmadhyA abhAvAt / evaM ca rAjapuruSa ityAdisamAse rAjAdipadasya rAjasaMbandhyAdilakSaNAsvI. kAro'pi vyarthaH tatra bhedAnvayabodhasvIkAre'pi kSativirahAt / na ca tatra bhedAnvayabodhAbhyupagame tatsthalIyasAmagrIvalAdrAjA puruSa ityAdAvapi tAdRzAndhayabodhApattiriti vAcyam / tatsthalIyazAbdabodhe rAjapadAvyavahitottarapuruSAdipadatvarUpAnupUrvIvizeSajJAnasya hetutayA'samAsasthale puruSAdipadasya ghibhattyA rAjAdipavyavahitatvAttAdRzAnupUrvIvizeSajJAnAsaMbhavena tatra tAdRzabodhasAmagryAH asiddheH / na ca prakRtipratyayayorAnupUrvIvizeSarUpasyAkAhAtvAtmAtipadikadvayA. vyavadhAnaghaTitokAnupUrvIvizeSajJAnasya hetutvameva niSprAmANikamiti vAcyam / bhavanmate'pi rAjapuruSa ityAdI tAdRzasAmagrIbalAdrAjapadArtharAjasaMbandhipuruSapadArthayorabhedAnvayabodhastAhazasAmagrIbalAdrAkSaH puruSaH ityAdAvapi rAjAdipadasya rAjasaMbandhyAdaulakSaNAgrahasatve tAzAbhedAnvayabodhaprasahavAraNAya tathAvidhAnupUrvI vizeSajJAnasya samAsajanyabodhehetutAkalpanasyAvazyakatvAt asmAbhirmedAmbayayodhaeva tAdRzAnupUrvI vizeSajJAnasya hetutAyAH kalpanIyatvAt / na cobhayamata pava rAjasaMbandhini rAjapadasya svArasikalakSaNAgraheNa rAjapuruSa ityatra rAjasaMbandhipuruSayorabhedAnva -- - -- - - ---------- - -...-----...-...- ...-.- - .. jnyaanniveshaasNbhvaaditi| naca pratyayakhavyApyadharmatvena jJAta miti vaktavyaMtathAca sambandhapadasya pratyayakhavyApyalAbhAvAt DasvAdestathAvAcca nakopi doSaH pratyayatvavyApyakhaJcopalakSaNamevAtastadajJAnadazAyAmapi na zAbdabodhAnupapattiritivAcyam AnupUrvI vizeSAjJAnadazAyAM pratyayavRttitaLyaktilA dijJAnadazAyAca zAndApatteduruddharatvAt prameyatyAdinApi DasvAdijJAnezAbdaprasajhAca / sambandhAdivAcakatvamapi niyuktikamiti / idaM ca vibhaktyantapadadvayAdisamabhivyAhAradeva zAbdabodho nacaikavibhaktyantapadAddhaTamityAdautu mAnasaeva bodhaH pratyayazaktibhrameNa zAbdarUpo vA ghaTIyaMkarmalamityAkArako bodha ityabhyupe. tyoktam / anyathA padamityAdisthalAnurodhenaiva vibhakteH karmalAdivAcakalaprasaktyAsaMgatyApatteH saMbandhAdivAcakalami.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / 73 podho bhavati / iyAMstu vizeSo yadasmanmate'sau samAsaH SaSThItatpuruSo bhavanmate karmadhAraya iti / evaM ca puruSavizeSya kA bhedasaMsargakarAja saMbandhiprakAraka bodhe rAjapadAvyavahitottaravartti puruSapadatyaprakArakajJAnatvena hetutvamubhayavAdisiddhameva bhedAnvayabodhe tAdRzAnupUrvIjJAnahetutAkalpanamadhika miti vAcyam / uktAbhedAnvayabodhe tathAvidhAnupUrvIjJAnahetutAyAM paryAyazabdAntaraghaTitAnupUrvIjJAnajanyatathAvidhAnvayabodhe vyabhicAravAraNAya tAdRzAnupUrvIjJAnAnantaryasya kAryatAvacchedakakoTAvazyaM nivezanIyatayA tatra viSayaniveze prayojanAbhAvena tAdRzakAryatAvacchedakasyaiva bhedAnvayabodhasAdhAraNyenAnupUrvIjJAnasya bhedAnvayabodhe hetutAyA anAdhikyAt / evaM taNDulaM pacatItyAdAvapi pAkAdirUpadhAtvarthe karmatvAdisaMbandhena taNDulAderanvayabodhaH svIkartumucitaH / karmatvasya pAkAdyaMze prakAratve tatra tatra dvitIyAdeH zaktikalpane tAdRzavAkyajanyazAbdabodhe karmasvAdisaMsargasyAdhikasya viSayatAkalpane ca gauravAt / taNDulaM pacatItyAdivAkyajanyazAbdabodha sAmagrI balAttaNDulaH pacatItyAdAvapi tathAvidhAnvayabodhApattistu na saMbhavati / tAdRzAnvayabodhe dvitIyAntataNDulapadatvAdyabecchinnadharmika pacatItyAdisamabhivyAhArajJAnasya hetutayA taNDulaH pacatItyAdau tADazasAmathryA yuktyA saMkhyAvAcakatvamapratikSiptaM veditavyaM tasya lAbhAsaMbhavAt abubhutsitArthaghaTitaparamparAsaMbandhaghaTakatayA saMkhyAbhAnopagame vA saMkhyArthakatvamapi na svIkaraNIyameveti / yadasmanmate asosamAsaH SaSThItatpuruSo bhavammate karmadhArayaH tIti / prAgeva vyAkhyAtameva tat / viSayaniveze prayojanabhAveneti / athAkAGkSAjJAne'prAmANyagrahe zAbdabodhavAraNArya kAraNatAvacchedakakoTAvaprAmANyamahAbhAvavaiziSTya mavazyaM pravezanIyaM tathAsati kAryatAvacchedakakoTau viSayavizeSAniveze rAjapuruSaH bhUtalaMghaTa ityAdidvividhAkAGkSAgrahasattve tatraikatraprAmANyagrahe vAkyArthadvayasyApi zAbdabodhAnupapattiH syAditi viSayaniveza Avazyaka eveticena rAjapuruSonRpapuruSaityAdidvividhAnupUrvIjJAnasattve hyekatrAprAmANyama he ca viSayavizeSapraveze'pi zAbdAnupapattestAdavasthyAdaprAmANyamahAbhAvaviziSTatattatkAraNAnantaryasyaiva kAryatAvacchedakatva ghaTakatAyA vAcyatayA doSAbhAvAtkAryatAvacchedake viSayatAnivezo nAvazyakaH / nacAprAmANyagrahe'prAmANyagrahe kAryamutpadyate tatrApi punaraprAmANyagrahe notpadyata ityaprAmANyajJAnasya tattadvyaktitvenaivAbhAvaH kAraNatAvacchedakakukSau pravezyastathAcaikaviSayakazAbdAnukUlAkAGkSAjJAnadvayasthalIyaikatarApramANyajJAnavyakterabhAvo na nivezanIya iti doSAbhAvAtkAryatAvacchedake'prAmANyagrahAbhAvapravezI nAvazyaka itivAcyam rAjapuruSa ityAkAGkSAjJAnaM prathamamanantaramaprAmANyajJAnAskanditaM nRpapuruSaiti jJAnaM tatra dvitIyajJAnatRtIyakSaNe zAbdavAraNAya tadaprAmANyajJAnavyakterabhAvasya kAraNatAvacchedake pravezyatayA dvitIyakSaNe zAbdAnupapattivAraNAya kAryatAvacchedake'pi tannivezasyAvazyakatvAt / naca tadaprAmANyajJAnasya sotpattidvitIyakSaNAvacchinnasyaivAbhAvaH pravezyastathAca dvitIyakSaNe nAnupapatisaMbhava iti vAcyam kSaNasyopAdhivizeSAvacchina kAlarUpasyopAdhirUpasya vAprAmANyagrahe vizeSaNIyatayopAdhInAmAnantyena vinigamanAviraheNa sarveSAM vizeSaNatvApattyaikavyakterapyanantAbhAvAnAM kAraNatAvacchedakatvaprasaGgena mahAgauravAtkAryatAvacchedake'prAmANyagrahAbhAvapravezasyaivocitatvAditi / nanvevamAkAGkSAjJAnatvAvacchinne yogyatAjJAnatvAdyavacchinnaM vinApi svAvyavahitottaratvarUpakha kAryatAvacchedakAvacchinnopadhAyakatAyAH sattvena khAvacchitrAsamavadhAnaprayuktaphalopadhAyakatvAbhAvavattadavacchinnakatvarUpasya tatsahakAritvasya yogyatAjJAnAdiSvasaMbhavena rAjapuruSa ityAdyAkAGkSAjJAnAdyogyatAjJAnAdyasadbhAve'pi kuto na rAja saMbandhipuruSAdibodhaprasaGga iti cenna tAdRzazAbdabuddhitvAvacchinna syApAdakAbhAvAdiSyataeva yavahitottaratvAvacchinnastha cotpattiH / natra rAjasambandhipuruSa / dizAbdabodhe yogyatAjJAnasya kAraNatvena kevalAdapi tasmAtkuto na tAdRzazAbdabuddhilAvacchinnasyotpattiriti vAcyam AkAGkSAjJAnamantareNa yogyatAjJAnasya phalAnupadhAyakatvenAkAGkSAjJAnasya yogyatAjJAna sahakArityAt tatsaMbandhena tatprakArakasya tatsaMbandhAvacchinnAdheyatAsaMbandhena kiJcitprakArakatadvizeSyakasya tatsaMsargavyApyavattAjJAnasya ca yogyatAjJAnatvena teSAM parasparajanyabodhe vyabhicAravAraNAya tattadyogyatAjJAnAvyavahitottaratvasyaiva kAryatAvacchedakatvAcca / athayadyapi yatkAryasya yadyatkAraNanirUpitakAryatAvacchedakAkrAntatvaM tAvatkAraNasammilanAdeva tatkAryotpattiriti niyamena yogyatAjJAnAdyekatara kAraNavigame rAjasambandhipuruSAdizAbdabodho mAjAyatAM tathApi paratra rAjasaMbandhi puruSAdigocarabodhasaMkrAntaye tAdRzazAbdabodhakAraNatvajJAnAdhIna rAjapuruSaityA divAkyaracanA kathaM ghaTatAm tAdRzakAraNatvagrahAsaMbhavAt tAdRzazAbdabuddhilaM kAryatAnavacchedakaM sadrAjapuruSaiti vAkyajanyajJAnamAtre kathaMvA vartatAM niyAmakAbhAvAt zAbdatvasya kAryatAnavacchedakatve gartaM tatsadbhAvapratyAzayA sAdhakAbhAvAt tattatkAraNakAryatAyAmekadharmAvacchinnatvasya vyApyavyApakabhAvApanAnekadharmAvacchinnasya SA jJAnAdhInayA kAraNasaMghaTanavArtayApi garta zAbdabodhasthalaiti ceducyate - kAraNAnantaryasya kAryatAvacchedakatAca na 10 vyutpa0
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ .....- - -...-... . ..--- ---- - 74 vyutpattivAdaH / aprsiddheH| evaM pacati caitra ityAdAvapi kRtisaMbandhena pAkAdezcaitrAyaMze'nvayabodhasvIkAra ucitaH / anyathoktarItyA gauravAt tatra tAdRzAnvayabodhasvIkAre tatsthalIyasAmagrIbalAt, pacyate caitraH, pAkazcaitra, ityAdau tathAvidhAnvayabodhApatterapyuktarItyaiva vAraNasaMbhavAditi / okajAtIyakAraNAnAmekajAtIyakAryaNa yadandhayavyatirekajJAnaM tadadhInakalpanAviSayIbhUtA prayojanAbhAvAt kinkhekajAtIyakAryeNa vibhinnajAtIyakAraNAnAM katipayAnAmeva yatrAnyatamatvenAnvayavyatirekagraho'nyatamalasya kAraNatAvacchedake doSadarzanaM ca tatra vaijAtyAsaMbhave vyabhicAravAraNAya kAraNAvyavahitottaravasya kAryatAvacchedakaM kalpanIyam evaM ca tattadviSayatAkazAbdatvasya kArya vizeSaNatayopasthitasya vyabhicArAvArakatvenAnavacchedakatve'pi tAdRzakAyeM gRhItAnAM tattatsAmagrIghaTakanikhilakAraNAnantaryANAmanekavidhAkADAjJAnAditattadanyatamatvAvacchinna nirUpitakhena vyApakAnAM vyApyatvena sugRhItatayA khavyApakAzeSatattatkAraNAnantayavicchinakAraNasadbhAvaM vinA vyApyIbhUtatAdRzazAbdavasya nirvAhAsaMbhavenAkAhAjJAnAdisaMpAdanAya tAdRzabodhasaMkrAntaye vAkyaracanA saMgacchate tAdRzaikavyApakavirahavatibodhe tAdRzazAbdakhAbhAvaniyamadhopapadyate / ataeva kAraNasaMghaTanApyAvazyakI / eSu ca nAvazyaM tattaddharmasya kAryatAvacchedakatvaM tadabhAbe'pi saMzayalAdInAM saMzayasthale saMzayasaMkrAntitatkAraNasaMghaTanasaMzayakhaniyamAdayazcopapAditAstatratatra niyanthe zAbdabajAtisiddhidhAnuvyavasAyAdeveti gRhAtyalam // nanvastu teSAmAkAjAjJAnAnAmanyatamatvena viSayavizeSavizeSitazAbdabAvacchinnaM pratyekameva kAraNavaM lAghavAditi cana anyatamatvasya bhedakUTaghaTitasyAvacchedakatve kUTakhasyaikaviziSTAparavarUpatayA vizeSyavizeSaNabhAve vinigamanAviraheNa gurudharmAvacchinnAnekakAraNalaprasajhena viparItagauravAt anyatamalasyAkhaNDopAdhirUpatve kUTatvasya viSayatAvizeSarUpatve'samavetasaMkhyArUpatvAbhyupagame'pi vA tasyAnyathAsiddhinirUpakatvamabhyupagamya kAraNatAvacchedakalasya tatratatra nirAkRtakhAt anyathA kAryatAvacchedakAvacchinnaM prati pratyekeNa vyabhicAriNamanuvartamAnenAnyatamatvena kAraNatve kAryeNa kAraNaM nAnumIyeta, parizahItakAryatAvacchedakAzrayasya vizeSAtmanA sAmAnyavyabhicAranirUpakAdanyatamatvena kAraNalayogyAhubhutsitaprasiddhakAraNAnyakAraNavizeSAdutpanatvena saMbhAvitatayA liGgalAsaMbhavAt / ataevaca kAraNAbhAvAtkAryAbhAvo'pi nAdhyavasIyeta / vastutastvanyatamavAdinA kAraNatve rAjapuruSaityAkAvAjJAnasya rAjapadajanyarAjopasthitireva sahakAriNI nRpapuruSa ityAkAjAjJAnasya nRpAdiSadajanyarAjAdyupasthitireveti sahakAriniyamAnupapattiH syAt / naca tattadupasthitiviziSTAkAzAjJAnAnAmevAsyanyatamatvena kAraNalamiti vAcyam / tAdRzopasthitidvitIyakSaNotpannAkAhAjJAnasyopasthitivirahiNi svadvitIyakSaNe'pi kAraNatayottarakSaNe zAbdApatteretadvicArasya prAgapi pradarzitalAka // __ uktarItyaivavAraNasaMbhavAditi / idaM ca vibhaktyarthasaMsargatAvAdinAM navyAnAM mataM tadeva cAnumoditaM zabdazaktiprakAzikAyAM kaustubheca, uktaM ca na hiprajAvatIyaM me khaM tasmai dehi kambalA mityAdau prajAvatIzabdArthabhrAtRjAyAdhakadezabhrAnAdestadA parAmarzavAraNAya tadAdevRttigrahamukhya vishessypraamrshtaavyutpttirnggiikrnniiyaa| tathAca dazaite rAjamAtazAstasyaivAmI turnggmaaH| caitro grAmaM gatastatra maitraH kiMkurute'dhunetyAdau rAjAdipadasya rAjasaMbandhyAdilAkSaNikatye tacchara dena rAjAdiparAmarzIna syAdato vibhaktyarthasya saMsargalamevocitam / atha vibhaktyarthasya saMsargatApakSo na yuktaH vibhaktyA zaktibhrameNa khatvAdyupasthitau kharaka prakArakabodhasya saMsargatAmate'pi svIkaraNIyatayA dvividhazAbdasAmayyAH kalpanIyatayA gauravAt bhinna viSayakapratyakSa prati pratibandhakatvAnurAdhAne cAtyantagauravAt vibhaktyarthaprakAratAmate ca svatvAdisaMsargakabodhasya kutrApyakuptatvena zAbdasAmagyA ekavidhavAt kiM ca rAjJaH puruSa ityAdau rAjapuruSaityAdIca rAjapadasya rAjaskhatve lakSaNAyAM rAjaskhalanakArakabodhasya saMsargatAmate svIkaraNIyatayA dvividhazAbdasAmagrIkalpanena gauravam / ataeva vibhakyA khalopasthitAvapi khalasaMsargakabodhaevAbhyupeyaH zaktyakalpanasvalAdipratiyogikasambandhabhAnAdyabhAvaprayuktalAghavasya sadbhAvAt tAdAtmyasaMsargatAvicAre hi prathamayA tAdAtmyopasthitau salAmapi tatsaMsargakabodhaevAbhyupetogranthakRteti na saMsargatAmate gauravamiti nirastamiti cena rAjapadasya rAjasvatve lakSaNAyAM prakAratAmate svIkRtasya rAjasvatvasaMbandhaprakArakabodhasya saMsargatAmate'nabhyupagamyatvena sAmagrIdvayasya tulyakhAt / naca rAjakhatyasaMbandhalakSaNAyAM saMsargatAmate'pi tatprakArakabodhaH svIkaraNIyaeveti sAmagrItrayakalpanAgauravamiti vAcyam prakAratAmate tatra rAjakhatvasaMbandhasambandhaprakArakabodhasya svIkaraNIyatayA saMsargatAmate tadanabhyupagamena tulyatvAt / naca tatrApi lakSaNayA tAdRzabodha upapAdanIyaH tatratatra lakSaNAyAmanavasthitestAdRzasambandhAnupasthityAdibhiryatra vizrAntyA parihArastatra tatsaMsargaprakArakabodhasyaiva saMsargatAmate'nabhyupagamyatayA tulyatAyAH duSparihatvAt / naca saMbandhasaMbandhAnAmanavasthAbhayena saMbandhakharUpatAyA eva svIkaraNIyatayA tatprakArakabodhAbhyupagamAdeva saMsargatAvAdibhiH prakAratAmatasiddhasarvaprakArakabodhobhyupagata iti vAcyaM viyaikyepi prakAravailakSAyena bodhavailakSaNasyAbhyupeyatayA sAmagrIbhedasya duratvAt / naca lakSaNAsaMbhAva
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / maivam / rAjJaH puruSa ityAdI SaSThyAdeH svatvAvivAcakatvamAvazyakam / anyathA puruSo na rAkSa ityAdau puruSe raajsvtvaadybhaavbodhaanupptteH| na hi tatra svatvAdisaMbandhAvacchinnamatiyogitAkarAjAcabhAva eva pratIyate na tu rAjasvatvAdyabhAva iti saMbhavati svatvAdisaMbandhasya vRtyaniyAmakatayA pratiyogitAnavacchedakatvena tatsaMbandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvAprasiddheH / ata eva svAmitvAdikaM parityajya svatvAdeH pachyarthatvaM navInAH svIkurvanti svAmitvAdeH SaSThyarthatve tasya nirUpakatAsaMbandhena puruSAMze'nvayasaMbhave'pi tAzasaMbandhasya vRttyaniyAmakatayA saMsargAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvena tatsaMbandhAvacchinnAbhAvasya namA pratyAyanAsaMbhavAt / AzrayatAsaMbandhAdyavacchinnAbhAvabodhasyaitAzasamabhinyAhArasthale'bhyupagame caitrAdisaMbandhini dhane'pi AzrayatAsaMbandhAvacchinnapratiyogitAkacaitravRttisvAmitvAbhAvasattvAnnedaM caitrasyeti prayogApattiH / na ca nasamabhinyAhArasthalAnurodhena SaTyAdeH svatvAdivAcakatve'pi rAzaH puruSa ityAdau SaSTyAdyarthasya saMsargamaryAdayA bhAnamucitam tasya prakAratvopagame tatsaMbandhasyAdhikasya bhAnakalpanena gaurvaat| nasamabhivyAhArasyaiva tatprakArakabodhaniyAmakatvAbhyupagamena sAmagrIbalAt tatprakArakabodhasya tadasamabhivyAhArasthale'saMbhavAditi vAcyam / evaM sati napadaM vinA yAdRzasamabhivyAhArasthale yatra dharmiNi yena saMbandhena yasya vizeSaNatayA bhAnaM tatra nasamabhibyAhAre tatra dharmiNi tatsaMbandhAvacchinnapratiyogitAkatadabhAvaH pratIyate iti srvjnaanubhvsyaaplaapaaptteH| rAjJaH puruSa ityAdi. nayA prakAratAmatasiddhasya sarvayodhasyaiva saMsargatAmatesaMbhAvitatvAt saMsargatAmatasiddhaprathamasaMgargabodhasya prakAratAmate saMbhAvamAyA apyabhAvAt sAmagyadhikasaMbhAvanAsaMbhAvitaM gaurabamastyeveti vAcyaM svatvAdizaktyakalpanAlAghavanizcayena tAdRzagauravasya dRSakatvAsaMbhavAt / naca vakSyamANasAmagrIpratibandhakatAkalpanagauravamevAstu saMsargatAvAdipratikUla miti vAcyaM dazaite rAjetyAdi prAmANikapadyasya prakAratApakSe durupapAdatayA gauravasyAkiJcitkaratvAditi bhAvaH / uktapadyAnAM prAmANyasya savivAdatayA'kiMcitkaratAM samAsasthale tatpadasya lakSyArthaghaTakavibhaktyarthavizeSaNIbhavadarthaparAmarzakatAvyutpattyantaraM vA manasi nidhAya prakAratApakSa prisskrtumupkrmte| maivmityaadinaa|sttvaadivaacktvmiti / atha pUrvagranthaparyAlocanayA svatvAdInAM saMbandhatvena vAcyatA pratIyate uttaragranthapolocanayA svatvatvAdineti bhavati vimarSaH kiMkhatvatvena vAcyatota saMbandhatveneti / atrakecit khavavAdinA vAcyatve saMbandhAnAmanantatayAnantazaktikalpanApattiriti saMbandhatvenaiva vAcyatocitA kacitkhavalAdinAbhAnaM vitaravAdhabalAdeva, tadabhiprAyeNaivAgrimagranthe rAjaskhatvAbhAvAdinirNayAtmakabAdhadarzanam vastutastu rAjasaMbandhAbhAvAdinirNayarUpaeva bAdhAdiH pradarzanIya iti vadanti tanna yuktaM viziSTabuddhiniyAmakalAdirUpasaMvandhalasyAnekapadArthaghaTitatvena tadanupasthitidazAyAmapi rAjJaHpuruSaityAdau zAbdabodhadarzanAt rAjJonedaM svamiti bAdhanirNaye'pi rAjJaH puruSaitivAkyaracanAyAH tadvAkyAcchAbdabodhasya ca prasazAca / svatvavAdinaiva shktirucitaa| ataeva dvitIyAyAH saMyogalavibhAgavAdyavacchinna eva zakti vakSyati / pUrvagranthe rAjasaMbandhatvena khatvotkItanamApAtataeva granthakAralekharAmpradAyAnusAreNa dRzyate hi grAmavRttisaMyogAdInAM grAmakarmatAtvenotkIrtanaMtatratatra prantha iti / vRttyaniyAmakatayA pratiyogitAnavacchedakatveneti / yatsaMbandhena pratiyoginaH sattvena pratyakSamApAdayituM zakyate tasyaiva pratiyogitAvacchedakalAt kuNDalAdisvAminyapi kuNDalAsaMyukta kuNDalIdevadatta ityAdipratyakSAnudayAvRttyaniyAmakasya na pratiyogitAvacchedakalamiti bhAvaH / AzrayatAsaMbandheneti / sAkSAtsaMbandhenetyarthaH / kAlikAdyanyasAkSAtsaMbandhAvacchinnanikhilAzrayatAvRttidharmavizeSaAzrayatAlamevasaMsargatAvacchedakamatrAbhimataM tathAca yathArthatArthakameva tat / naca saMyogalAdinA saMyogAdisaMsargakavuddhyatiriktAzrayatvasaMsargakabuddhiretra nAstItyAzrayatvasya saMsargatbe mAnAbhAva iti vAcyam vahimAnayamityAdinirNayottaramapi kvacitsamavAyena saMyogena vAtra vahirityAdi saMzayadarzanAdAzrayatvasya tatra saMsargatAyA AvazyakatvAdityAhurapare / saMsargamaryAdayA bhAnamucitam tasya prakAratvopagama iti / nanUpasthitau satyAmeva prakAralopagamasaMbhavaH tatsattveca na saMsargatvena bhAnasyaucityamanyathAsiddhopasthitiviSayatvasyaiva prakAratvAdinA bhAsamAnatvAprayojakatayA tatsadbhAvaeva saMsargalaucillAt nApapAditasya tAdAtmyopasthiterivAnyathAsiddhatvasya khatvopasthiteH saMbhavaH ubhayamatepyupasthApakatayAnaJsamabhivyAhArasthale SaSTyavasthiteH kuptatvAt tajjanyopasthiterapi kuptaniyatapUrvavartibhinnatvAsaMbhavAt / kiMca rAjasaMbandhitayA puruSasya bubodhayiSitatve rAjJaH puruSaitivAkyaM prayute na rAjApuruSaiti tanmUlAnveSaNe prAgeva drAgeveyamevAkAGkSA neyamityasya (1) pustakAntare pAThoyam /
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH / vAkyajanyAprAmANyazAmAnAskanditabodhadazAyAM puruSo na rAza ityAdivAkyAdapi zAbdabodhApatteH svatvAbhAvabuddhau khatvasaMsargakazAnasya virodhitve mAnAbhAvAt / vRttyaniyAmakasaMbandhasyAbhAvapratiyogitASacchedakatve'pi rAzaH puruSa ityAdau rAjasvatvAdeH prakAratAbhyupagamaH smucitH| anyathA tAdRzasamabhivyAhArajJAnaghaTitazAbdasAmantrIkAle rAjasvatvAbhAvavAnpuruSaH sundara ityAkArakavi buddhAvArohAsaMbhavAtsamabhivyAhAraniyamasya tanmUlatvaM vaktumazakyaM bubodhayiSitapratipatteH saMsargatayA svatvAdibhAnena nirvAhasya lAghavAdabhyupagame SaSTyA upasthApakatayAvazyakatvAbhAvena padasAdhutvamAtrArthakalasyaiva vaktavyatvAdAkAhAnirvAhakatayAvazyakalasyAsyaiva kathamAkAGkAsvamityasyaiva nirUpyamANatvena vaktumazakyatvAt , padasAdhukhArthakatvasyaca prathamAyA api saMbhavAt , prakAratayA sambandhabhAnAbhyupagamena tannivAhakhIkAre cAvApodvApAbhyAmitarArthaviniyogorvaritatayA SaSTyA upasthApakatve tadbhAvAbhAvAbhyAmAkADAvizeSaniyamasya sugrAhyatayA bhavati tanmUlatvaM suvacamityevamapyupasthitestasyA bhavatyananyathAsiddhatvamiti ceducyate / etadyuktimUlakameva hi pratiyogyabhAvAnvayAvilyAdiniyamamAzrityAnupadamevoktaucityaM nirAkariSyate idAnIM tu nasamabhi. vyAhAravadvAkyasya navaghaTitavAkyAdbhinnatvena tatra khatvopasthiteranyathAnupapattikavalIkRtagauravadoSatvena kuptatvena naaghaTitavAkyasthale anyathAnupapattiviraheNa gauravasya doSatayA tasyAH kuptatvAbhAvAdbhavatyevAnyathAsiddhatvam / naca rAjAdyupasthitAvapi tulyaM puruSagataikavAdisaMsargakoTau rAjasvatvAderantarbhAvena saMbhavAditi vAcyam rAjapadArthasya prakAratayA bhAnAbhyupagamApekSayA saMsargaghaTakatayA bhAnAbhyupagamaeva pratyutAdhikapadArthasya viSayatvagrasaGgena rAjAdyupasthitelAghavena kaptavAdityApAtato lAghavAnu sandhAnamUlikaucityoktiriti gRhANa / vastuta evaMlAdhavasya puraskAre rAjAdighaTitasya saMsargatve sAMsargikaviSayatvasyAdhikye'pi rAjAyupasthiteH sarvatra kalpanena rAjAdiviSayatvasya tadavacchedakalakalpanenopasthiteH sAmagrIkoTau vizeSyavizeSaNabhAvavinigamanAvirahanibandhanapratibandhakavAdhikyakalpanena cAtigauravAdAjAdyupasthiterakuptalApattyA'nyabhAsiddhatvameva syAttatra. cAnubhavavyAkulIbhAvaprasaGgenoktalAghavasyAkiJcitkaratvasyaiva vaktavyavaM syAt, evamAkAhAniyamamUlAnveSaNe sUtrasya kathA zcittanmUlakhoktisaMbhave'pi tatparatAyAM karmalAdibodhAnukUlAkAlAnirvAhikA dvitIyAdirityarthe'prAmANikalakSaNAprasaGgazcetyalam / yatta lAdhavasyaivopasthitisAmye'pi saMsargatayA bhAnaniyAmakalamuktagranthAlabdhaM tatra khatvasaMsargakabodhe lAghavajJAnaM kAraNamutaneti / tatra kAraNamiti na prathamaH pakSaH saMsargatAmate khakhAnupasthitI lAghavajJAnAsattvepi zAbdabhateranubhavasiddhatayA tadanupapatteH, nApi dvitIyaH akAraNasya niyAmakalAsaMbhavAditi tu na zakyam lAghavajJAna viraha viziSTaSaSThvAdijanyaskhalAyupasthiteH SaSThyAdipadaghaTitAkAhAjJAnAvyavahitottarasvatvAdisaMsarmakazAbdabodhapratibandhakatAkalpanena doSAbhAvAditi tadasat uktarItyA sarvasAmajasye pratibandhakave mAnAbhAvAt lAghavajJAna virahakAle khatvopasthitau prakAratayA bhAnApatteH naceSTApatitadhAsati tanmate'pi svakhaprakArakabodhasyAGgIkRtatayA saMsargatAmatoktavakSyamANalAdhavagauravabhAvavyAkulIbhAvaprasaGgAditi / mAnAbhAvAditi / naca rAjJaHpuruSaitivAkyajanyabodhAnantaraM puruSonarAzaiti vAkyajabodhAnutpAdasya pradarzitagauravagrahasahakRtasya pratibandhakatAkalpakamAnasya sattvAnmAnAbhAvAdityuktirasaMgataiveti vAcyam svalaprakArakabodhAnurodhena kharUpasambandhAvacchinna khalaniSTaprakAratAnizcayena pratibandhakalasya kuptatayA tadanyaprativandhakatAkalpanAgauraveNa mahatA pradarzitagauravasyApAkRtadoSabhAvalenoktAnutpAdasyoktabodhe khalaprakArakakhakalpakatvasyaivocitatvena pratibandhakarave mAnalAbhAvAt / naca svarUpasaMbandhAtiriktasaMbandhAnavacchinA yA rAjaviSayatAnirUpitakhakhaviSayatA tanirUpitapuruSaniSThavizyeSyatAkanizcayatvena prativa. ndhakalasyoktobhayavidhayodhasAdhAraNasya saMbhavenoktAnutpAdasya skhakhasaMgargaviSayakalalAghavasahakRtasya skhalaprakArakala kalpanAparipanthilamevAstIti vAcya, khalAMze kAlikAdinA rAjaprakArakabodhasyApi pratibandhakalApatteH / naca nirUpitatvasambandhAvacchinnala nirUpitatvasambandhAtiriktasaMbandhAnavacchinnatvaMvA rAjaviSayatAyAM pravezAham khalasaMsargakabodhAsaGgrAhakalAt / naca khakhaviSayatAyAM nirUpitatvAnyasaMsargavAnirUpitakhamapyupAdAtumarhe khalaprakArakabuddhau svatvaviSayatAyA nirUpitakhAnyavarUpaniSTasaMsagaitAnirUpitatvAt , nirUpitavAnyakhavatsvarUpAnyatvasya vizeSaNatve khalAMze kharUpeNa rAjaprakArakabodhasaMgrahApatteH, samAnAdhikaraNaviSayatAyA avacchedyAvacchedakabhAvapakSepi siddhAntabhUte rAjaviSayatAnirUpitAyAH khalavizeSyatAyAH puruSaniSThavizeSyatvanirUpitalAbhAvena skhalaprakArakabodhasaMgrahAsaMbhavAt , evaMrUpagurutarapratibandhakatvakalpanAtaHkhalaprakArakabakalpanAyA evaM laghIyasvAt , aprAmANyajJAnasyottejakakhAnurodhena pratibandhakatvabhedasyaivAvazyakalAyeti / vRttyaniyAmakasaMbandhasyAbhAva prtiyogitaavcchedktvepiiti| ayamabhiprAyaH yathA rAjJaH puruSo na tathA AkAzasyakAlaH yathA daNDAddhaTaH tathA na gagane pArimANDakhyAdityAdivAkyAnAM prAmANikatve'vazyamabhyupeyo vRttyaniyAmakaH pratiyogitAvacchedakatayAnyathAprAmANyAsaMbhavAtu tathAcasati nirUpitatvasaMbandhAvacchinnapratiyogitAkAkAzAbhAvavatsvatvAbhAvavAn kAlaH nirUpitatvasaMbandhAvacchinnapratiyogitAkapArimANDalyAbhAvavatkAryatvAbhAvavadganamityAdibodhAbhyupagamena tatsambhavAt / khayamapi vakSyati dvitIyAvyutpattivAde vRttya- .
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / ziSTavaiziSyAvagAhipratyakSavAraNAya tatra tAdRzasAmathryAH pratibandhakatAkalpanAdhikyena gaurayAt / asmanmate tAdRzasamabhivyAhAraghaTitasAmadhyA rAjasvatvAbhAvavAn puruSa ityAdibAdhAbhAvaghaTitatayA tarasatre vizeSyatAvacchedakAdiprakArakanizcayarUpakAraNavirahAdeva tathAvidhaviziSTavaiziSTyA vagAhipratyakSotpattyasaMbhavena tAdRzasAmagryAstatra pratibandhakatvasyAkalpanAt / anyAdRzapratyakSa sthalIyapratibandhakatayA ca na tvanmate nirvAhaH / anyatrAnyavidhapratyakSecchAnAmutejakatayA tAdRzecchAyAmasatyAM copadarzitaviziSTavaiziSTya bodhatvaprakArecchAbalA dupadarzi taviziSTavaiziSTyabodhopapattaye anyAddazaviSayatAyA eva pratibadhyatAvacchedakatvopagamAvazya 77 niyAmakasya pratiyogitAvacchedakatvayuktim / kimatra vaktavyam nRtyaniyAmakasya pratiyogitAvacchedakatve yadicet vRttiniyAmakasaMbandheneva vRttyaniyAmakenApi vasturAttAniSedho'bhiyuktAnAmanubhavapathArUDhaH syAdevatat nasyAcedalaM pramANazatopanyAsenApi tasya zAstraikamAtrasamadhigamyatvAbhAvAditi / pratyakSavAraNAya tatra tAdazasAmagryAH pratibandhakatAkalpanAdhikyeneti / athavibhinnaviSayakapratyakSaM prati zAbdasAmadhyAH pratibandhakatve prAmANikaevoktagauravodbhAvanaM saMgacchate / naca taMtropalabhyate mAnamiti cenna jAtisAGkarmyasya jJAnayaugapadyasya cAnabhyupagatatayobhayasAmagrIsattve hi kenacidekenaiva kAryeNa bhavitavyaM nahi tatra pratibandhakatvAdRte'nyasya saMbhavati vinigamakatvamityAvazyakaM pratibandhakatvamekatarasAmayyAstatra pratyakSasAmamyAH pratibandhakatve'ntataH sarvatra zAndasAmagrIkAle yogyatvAkA hAjJAnAdimAnasapratyakSa sAmayyA niyamena sattayA zAbdapramitimAtrocchedaH syAditi zAbdasAmagryA eva pratibandhakatvaM svIkriyate / kiMca Rte laukikapratya - kSasAmayyA yasyA yadapekSayA gurutvaM tasyaivahiM pratibandhakatvamAnubhavikaM tadvighaTane punaH klezena tasyAH saMpAdanIyalAsaMpadyamAnatatkAryapratIkSaNasyaiva laghusAmagryA anatiklezasaMpAdyAyA yuktatvAditi bodhyam / nanu rAjJaH puruSaityAdivAkyajJAna ghaTitasAmagrIsattve ghaTapaTAdipratyakSavAraNAya tattatpratyakSe tatsAmamyAH pratibandhakatvaM kalpanIyaM tatra viziSyatattadviSayakapratyakSe'nantapratibandhatvama prakalpya lAghavena rAjatvAvacchinnaviSayatAnirUpitapuruSatvAvacchinnavizeSyatvAvacchinnabhedapratiyogitAnavacchedakaviSayatAkatvarUpabhinna viSayakatva viziSTapratyakSatvAvacchinnaM pratyekameva pratibandhakatvaM kalpanIyamiti saMsargatvamate'pi na pratibandhakatAdhikyamityata Aha / anyAdRzapratyakSa sthalIyapratibandhakatatheti / upadarzitaviziSTavaiziSTyabodhopapattayaiti / nacopadarzitaviziSTavaiziSTyabodhalaprakArakecchA viraha vaiziSTyamapi nivezyaM tathAco'tarItyAnupapattivirahAtpratibadhyatAbhedo nAGgIkaraNIya iti vAcyam ghaTAdipratyakSecchAvirahakAle upadarzitaviziSTavaiziSTyabodhecchAdazAyAM ghaTAdipratyakSApattivAraNAya tasya tatrAnivezanIyatvAt, ApattivAraNAyaiva pratibandhakatvasya kalpitatayA tadvAraNasyaivAbhyarhitatvAdityanupapattiparihArAya pratibadhyatAbhedasyAvazyakatvAditibhAvaH / athopadarzitaviziSTavaiziSTyabodhecchAdazAyAM ghaTapratyakSasAmayyAM ghaTapratyakSApatterupadarzitaviziSTavaiziSTya bodhecchAdazAyAmupadarzitaviziSTavaiziSTyabodhasAmamyAM tAdRzabodhAnupapattezca vAraNAya yadyadicchAsattve tAdRzasAmamyAM bhinnaviSayakaM pratyakSamutpadyate tattadvyaktitvenaivAbhAva pratiyogitayecchAvyaktInAM pravezo vidheyo, naca pratibadhyapratibandhakabhAvabhedaH kalpanIyaH Avazyakazca pratibadhyapratibandhakabhAvabhedapakSe'pi tattadvyaktitvenaivecchAvyaktInAM pravezaH ghaTapratyakSecchAyAH ghaTapratyakSaviSayakakhena praveze zAbdalAdinA tadgocarecchAyAM tadApatteH ghaTapratyakSa prakArakecchAtvena praveze zAbdAnyajJAnatvAdinA tadavagAhIcchAyAM tadanupapatteH yAdRzayAdRzecchAvyaktisatve zAbdasAmagryAM pratyakSamutpadyate tAdRzatvena praveze'pi rAjapuruSazabdAnyajJAnaM jAyatAmitIcchAto rAjapuruSazAbdasAmabhyAM ghaTAdipratyakSasAmabhyAM ca ghaTAdipratyakSotpatteranubhavasiddhatayA rAjapuruSazAbdasAmabhyAM nIlaghaTAdizAbdasAmabhyAM ghaTapratyakSasAmabhyAM ca satyAM vidyamAnAyA niruktecchAyAstAdRzatvena tadAnIM ghaTAdi pratyakSApattairduruddharatvAt aprativadhyanIlaghaTAdizAbdotpatyA tAdRzecchAyA viSayaparyavasAnasaMbhave prativadhyajJAnArjakatvasyAnubhavaviruddhatveneSTApatterayogAditi cenna bhinnaviSayakazAbdasAmagryAM ghaTapratyakSasAmagryAM paTapratyakSasAmagryAMca satyAM ghaTapratyakSecchAyAM ghaTapratyakSamiva paTapratyakSamapi syAdvaTapratyakSAnurodhena tadicchAvya keruttejakatAyA AvazyakatvAtpratibadhya pratibandhakabhAvabhede paTapratyakSapratibandhakatAyAM niruktecchAvya kteranuttejakatvAditi / etena svaviSayatAvacchedakadharmAvacchinnapratyakSasAmagrIviziSTatvasvaviSayatAvacchedakAvacchina zAbdasAmagrIviziSTatva saMbandhAvacchina svAbhAvavattvasva sAmAnAdhikaraNyaitatritayasaMmbandhAvacchinnapratiyogitAkaicchAsAmAnyAbhAvaevAstu sAmagryAM vizeSaNam prathamasaMbandhanivezAt padapratyakSecchAyAM ghaTapratyakSasAmabhyAM ca napratyakSApattiH dvitIyasaMbandhanivezAcca rAjapuruSazAbdAnyajJAnaM jAyatAmitIcchAdazAyAmanupadoktAyA ApatternAvakAzaiti nirastam / yattu bhinnaviSayakapratyakSatvAvacchinnaM prati svaviziSTecchAbhAvaviziSTasAmagrItvena pratibandhakatvaM vAcyaM vaiziSTyaM va svaviSayakatvastrasAmagrIviziSTatvasvakAlIna zAbdAbhAvavattvaitatritayasaMbandhena / zAbdAbhAvazca svaviSayakatvakha sAmagrI biziSTatvo
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpttivaadH| bhayasaMbandhAvacchinnapratiyogitAko bodhyaH / svaviSayakatvaMcobhayatra svavRttidharmAvacchinnaviSayatAkatvamataH zAbdatvAdinA pratyakSAvagAhIcchAvAraNamanumititvAdinA pratyakSAvagAhIcchAvAraNaM ca rAjapuruSazAbdAnyajJAnaM jAyatAmitIcchAvAraNam pratyakSavAdinA zAbdAvagAhIcchAsaMgrahazca / naca pratyakSAnyazAbdAnyajJAnaM jAyatAmitIcchAyAH pratyakSavRttijJAnatvarUpadharmAvacchinnatvaviSayatAkalAsaMgrahaH zAndAnyajJAnaM jAyatAmitIcchAyAH zAbdavRttijJAnavarUpadharmAvacchinnaviSayatAkalAdasaMgrahoceti vAcyam khavRttidharmAvacchinnatvasya svanirUpitatAdAtmyasaMbandhAvacchinnayatkiJcitsambandhitAvacchedakatAkhAvacchinaparyApyanuyogitAvacchedakarUpattivArthakatvAt / vRttitvaM ca svAvacchedakatAlAvacchinnaparyAyanuyogitAvacchedakatvasaMbandhena bobhyamityetadapyanugamavarma tadapyananusaraNIyamuktadoSAdeva / naca yadA yasya pratibadhyatvenAbhimatatvaM tadA tasyaiva khapadenopAdAnamiti ghaTapratyakSecchAkAle paDhapratyakSa ApAdyamAne prativadhyatvenAbhimatasya paTapratyakSasyaiva khapadenopAdeyatayA tadviziSTecchAyA abhA. venApatternasaMbhava iti vAcyamevamanugatabhAvasya khapadArthe saMbandhaghaTakatAM vinA navyairanaGgIkArAtpRthakprativadhyapratibandhakabhAvasyaivApatterevamevAnye prakArA nirastA ceditavyA iti / athecchAvadanyatvasyaiva prativadhyatAvacchedakalaM vAcyaM tathAsatyuktadoSANAmaprasakteH / pratibadhyapratibandhakabhAvabhedo nAbhyupeyaH icchApattAca prayojyatvasaMbandhena / nanvicchAvadanyatvasya pratibadhyatAvacchedakatva evahi gauravam tathAhi / icchAviziSTapratyakSANAM zAbdasAmagrIsatve'satyAMcecchAyAmApattivAraNAya tattadicchAviziSTapratyakSe tattadicchAyAH kAraNatvaM vAcyamiti tadaMzena sAmyAduktapratibadhyatAnirUpitapratibandhakatvasyAdhikyAditi cenna, yatraikamicchAkAraNatvaM tatrAhi sAmagyAH prativandhakatve sAmagrItvasya samudAyatvAtmakasyaikaviziSTAparatvAtmakatayA vizeSyavizeSaNabhAve vinigamanAvirahAdaneka gurudharmAvacchinnaM pratibandhakatvaM syAditIcchAvadanyatvasya pratibadhyatAvacchedakatvena saMbhavati saMbhAvanApi gauravasya yadi samudAyatvaM naikaviziTAparatvaM tadApIcchAvadanyatvasya pratibadhyatAvacchedakatve ghaTAdidazaviSayakapratyakSa prati rAjJaH puruSaitivAkyaghaTitazAbdasAmagyA ekaM caitrasya puruSaiti vAkyaghaTitazAbdasAmayyA ekaM pratibandhakatvamitipratibandhakatAdvaya micchAkAraNatAdazakaMca icchAyAuttejakatve viMzatipratibandhakratvAni ityevaMpravyaktameva lAghavagauravamubhayatra pakSe / yattu icchAviraha viziSTasAmagrItvena pratibandhakatve sAmagrItvasyakaviziSTAparatvarUpatayA vizeSyavizeSaNabhAve vinigamakAbhAvAdyAvatyaH pratibandhakatAstato bAhulyaM syAtteSAmekaikasyecchAbhAvena vizeSyavizeSaNabhAve vinigamakAbhAvAditi tadanA deyam icchAbhAvasya hi tattabyaktilAvacchinnapratiyogitAkatvena nivezanIyasya samudAyatvenaiva pratibandhakatAvacchedakakoTau pravezyatayA tasya vizeSyatva eka viziSTAparasyaiva tattvena tatra vizeSyavizeSaNabhAve vinigamakAmAvAdanantapratibandhakalApatteH tAdRzAbhAvarAmudAyasya yugapadvizeSaNatvena parihatAnantapratibandhakalApattau vizeSaNavapakSe vinigamakatvasya saMbhavAdvizeSaNalameva saMbhavatIti necchAbhAvavizeSyavizeSaNabhAvavinigamanAbirahakRtagauravasya prasaraH parantu sAmagrIghaTakatattatkAraNakoTipraviSTatasadviSayatvAdInAM vizeSyavizeSaNabhAvavinigamanAviraha. prayuktaprativandhakatAvacchedakabahalIbhAve satyekaikasyApi pratibandhakatAvacchedakasya khaghaTakatattatpadArthevicchAbhAvavizeSaNalavinigamakAbhAvanivandhanatattatpadArthasamasaMkhyatayA'nekatvaM bhavatyeveti cedatrakecit zAbdasAmayyAM ghaTapratyakSasAmanyAM paTapratyakSa. sAmagyAMca satyAM ghaTapratyakSAsaMbhave paTapratyakSamanyathA ghaTapratyakSameva jAyatAmitIcchAdazAyAM ghaTapratyakSamiva paTapratyakSamapi syAtasyApIcchAvatvenAprativadhyakhAdevarAjJaH puruSaitivAkyaghaTitAyAM maitrasyapuruSaitivAkyaghaTitAyAM ca zAndasAmayyAM maitrasyapuruSa itizAbdasAmabhyAmasatyAMghaTapratyakSamanyathA zAbdabodho jAyatAmitIcchAdazAyAM ghaTapratyakSasAmamyAM ghaTapratyakSApattistasyApIcchAvattvAt tAdRzecchAMvinA tAdRzapratyakSApattivAraNAya kuptakAraNabhAvAyAstAdRzecchAyA apyatra salAca tAdRzecchAyAstattAktitvena hetutvecAnantakAraNalApattyA'sminnevapakSe gauravaM syAduttejakatApakSe cecchAyAstattavyaktitvenaivAbhAvasya praviSTatvena doSasyAsaMbhavAdityAhastadasat ghaTapratyakSasAmanovigamakAlaena tAdRzecchAvataH paTapratyakSasya saMbhavena tAdRzasAmagrIvirahavizitvena tasyA hetukhokI doSAbhAvAt / yattu zAbdasAmagrIdazAyAM ghaTapratyakSecchAto jAyamAne ghaTapratyakSe paTaviSayakalamapi syAtpaTAviSayakapratyakSasAmagyAH paTaviSayatAprayojikAyAH sattvAt kAryajJAnasyecchAcadanyatvaviraheNAprativadhyatayA taniSTabhinnaviSayakalasya pratibandhakasAmadhyabhAvAnapekSalAt uttejakatApakSeca paTapratyakSecchAviraha viziSTasAmayyabhAvasyaiva paTaviSayatAprayojakatvena tAdRzAbhAvavirahAdevApatterasaMbhavAditi tattuccham / paTaviSayatAyAH pratyakSaniSThAyA anyataraddhi prayojakaM tAdRzasAmasyabhAvaH paTapratyakSecchAca prakRtasthale tadubhayorabhAvAna paTaviSayakalaprasaktiH ghaTapratyakSecchAyAssattvena ghaTaviSayakalaMtu saMbhavatyeva ataeva satpratipakSagranthe bAdhabuddhericchAcadanyaviziSTabuddhau pratibandhakalAbhidhAnaM saMgacchate anyathA bAdhakAle ghaTacAkSuSecchAdazAyAM jAyamAne ghaTacAkSuSe paTacAkSuSasAmagrIsattve paTaviSayakakhamapi syAditi tasyaduSTatvaM syAditi ceducyte| icchAvadanyapratyakSakhasya pratibadhyatAvacchedakatve tasya sAmagyabhAvakAryatAvacchedakatvasyApyAvazyakatayA prayojyatvasya saMsargatayA taddhaTakalApattiH prayojyatvasya hi kAryatAvacchedakaghaTakalamAtmAzrayAdidoSadUSitam / naca kAraNanirUpitameva prayojyalamAtmA bhrayAdiprayojaka nacecchAprakRtakAraNamitivAcyamicchAvadanyabuddhau sAmadhyabhAvasya kAraNatve icchAviziSTabuddhAvicchAyAH
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / katvAt / na ca svatvAdeH prakAratAmate'pi svatvAdisambandhAvacchinnapratiyogitAkarAjAdyabhAva. viziSTapuruSAdivaiziSTayabodhe tathAvidhasAmagyAH pratibandhakatAdhikyena gauravam / tatsaMsargatAmate kAraNabamavazyahi vAcyam tatraca kAraNanirUpitameva prayojyalamavacchedakamiti bhavatyevAtmAzyAdiH khabRttiprAgabhAvapratiyogivakhasAmAnAdhikaraNyakhavRttizabdavRttitvaitatritayasaMbandhenecchAvakhamevAnugatamavyavahitottaratvamasvavacchedaka mityapi na vAcyaM tAdRzaparamparAyAH saMsargalAnabhyupagamAt avyavahitapUrvavartitAyA ekakAraNaparizeSApattyAdinA pakSatAbicAre kAraNAtAvacchedakalasya nirAkRtatvenAvyavahitottaratvasya kAryatAvacchedakatAyA api nirAkRtaprAyatvAt avyavahitottaratvasya kAryatAvacchedakatve kAryavizeSaNadharmAntarasya vyabhicArAdyavArakatayA gauraveNa kAryatAnavacchedakatvApatyA pravRttinivRttivyAkulIbhAvaH prasajyeta iSTatAvacchedakAvacchinnasAdhanalasya durgrahatvAt / vastutaH rAtpratipakSagranthe niruktapratibadhyapratibandhakabhAvasaraNiH saMzayAnumitikhIkartA pratibandhakatAyAmicchAyA uttejakakhayAdinA bAdhanizrayavadanyabuddhitvAvacchinna pratibadhyalasya tato'pi doSa vizeSAjanyatvAderavacchedakatvAkalpanena labhUtasyApAdanarUpayA pratibandhA duussitaa| ataevAvAhuriyAdinA sandarbheNa siddhAntabhUtasaMzayAnumityabhAvapakSAvalambinA uttejakatvapakSaeva saMzayAnumitinirAkRtA anyathA'vyavahitottaratvaghaTitakAryatAvacchedakatvapakSasyAduSTatAyA granthakArAbhimatatve cyApyavattAnizcayavadanyabuddhisvAvacchinna prati pratibandhakatvasyAnirAkRtatayA ratnakoSakAramatasyaiva prAbalyApatteH avyavahitottaratvaghaTitakalpa doSazca tadanthasyaiva nipuNavicAraNayA vijJAyate / tathAhi icchAvadanyatvena pratibadhyatAyo lAghavena bAdhanizcayavadanyatvena prativadhyatvApattirUpAM pratibandimudbhAvya tatra siddhAntakalpe'nutpannAyA anumiteH khIkAreNa doSAbhAvakathanena icchAvadanya viziSTabuddhitvena pratibandhakatve cAkSuSecchAtaH spArzanAGgIkAre kSayabhAvena tadApatteH suraguruNApi vArayitumazakyatayA phalAnirNayarUpadoSaH pratIyata ityalam / / nanu svasAmAnAdhikaraNyakhakhaviSayatvobhayasaMbandhenecchAvadanyavaM pratibadhyatAvacchedakaM vAcyaM tatra noktadoSasaMbhava iti cenna pratyakSatvena zAbdAvagAhIcchAyAM pratyakSAnupapatteH kha viSayatAvacchedakatAparyAptyadhikaraNadharmavatvasya hi saMsargatve paTanatvakSecchAdazAyAM zAbdasAmanyAM ghaTapratyakSapaTapratyakSasAmagyoH samUhAlambanaghaTapaTapratyakSApattiH / nacAtra kalpe tattadviSayakapratyakSaprati tattadviSayakapratyakSecchAyAH kAraNakhasyAvazyakatayA paTapratyakSecchAbhAvAnoktasamUhAlambanApattiritivAcyaM jJAnaMjAyatAmitIcchAyAmapi zAbdasAmanyAM pratyakSotpattisvIkAre kSatyabhAvena tadApattervArayitumazakyatayA phalAnirNayasyAtrApyavyavahitottaratvasya kAryatAvacchedakalapakSavaddoSatvasya jAgarUkalAditi vibhAvanIyam / nanu maitrasyapuruSa itivAkyajanyazAbdasAmagryAH pratibandhakatvasyobhayamatasiddhatayA pratibandhakatvasyAvazyavaktavyatve lAghavAdrAjaskhatvAbhAvavatpuruSaviSayatAnirUpitasundaraviSayatAkapratyakSaprati tAdRza viSayatAbahirbhUtaviSayatAkazAbdasAmagrItvena pratibandhakatvaM vAcyamiti tasyA apyuktApratibandhakatvenaiva gatArthatayA na pratibandhakatAdhikyamicchottejakatvAnurodhenApyasyapratibandhakatvasya bhedAsaMbhavAditi cena pratibandhakatAbacchedakasyoktasAmagrIvasyAnugatAnatiprasaktasya durvacatvAt / naca tAdRzazAbdaviziSTatvenaiva pratibandhakalaM vAcyamiti vAcyaM zAbdasAmagyavyavahitapUrvavartino yatkiJcitkAraNasya zAbdabodhakSaNe'pi sattvena taduttaramapi pratyakSotpattyanupapatteH / naca tAdRzazAbdAvyavahitapUrvavartilaviziSTatvena prativandhakatvaM vaktavyaM viziSTasyaca na zAbdakSaNe saMbhavaiti yAcyam avyavahitapUrvatvasya vikSaNasAdhAraNasya vAcyatayA yatra padArthopasthityAdikAraNAnantaramupanItabhAnAtmakAkAhAjJAnamanantaraM zA. bbodhastatra padArthopasthiteH shaabdaavyvhitpuurvvrtitvenaakaangkssaajnyaanaanutpaadprsjhaat|nc trikSaNasAdhAraNamavyavahitapUrvaravaM kimiti nivezya miti vAcyaM yatra ghttprtykssecch| ghaTapratyakSasAmagrI paTapratyakSasAmagrI zAbdasAmagrIca tadanantara ghaTapratyakSam tataH zAbdabodhastatra zAbdasAmayyA dvitIyakSaNavRttiniSTazAbdAvyavahitapUrvavartitvAbhAvena paTapratyakSApatteriti / naca svatvAde prakAratAmata ityaadi| nanu rAjakhalavatpuruSaviSayakabuddhibavyApakapratibadhyatAnirUpita pratibandhakatvAvacchinnAbhAvaeva zAbdasAmayyAM prakAratAmate pravezanIyastathAca nAbhAvadvayapravezaH naca saMsargatAmate svatvasaMbandhAvacchinnarAjAbhAvaprakAratAnirUpitapuruSaniSThavizeSyatva nirUpakanizcayatvAvacchinnAbhAvo laghutaraH sAmayyAM nivizate prakAratAmatecoktAbhAvo gurutaraiti vAcyaM saMsargatAmate'pihi pratibandhakatvAvacchinnAbhAvaeva pravezanIyo'nyathA rAjAbhAvavAnpuruSaH puruSe rAjAbhAvaH rAjavyApakAbhAvavAnpuruSaityAdi nizcayAnAmabhAvAstAdazanizcayatvAvacchinnAbhAvatve na syurniviSTAstathAsati vizeSyavizeSaNabhAvavyatyAsena sAmagrIpratibandhakatAbAhulyaM syAditi cenna bhAvijJAnamaprametyaprAmANyagrahottaraM yatra bAdhanirNayazAbdasAmagrIpratyakSasAmagrINAmekadAsaMvalanaM tatra taduttaraM pratyakSApatteH khatRtIyakSaNe kAryAnutpAdAnurodhena tadbAdhanirNayasya pratibandhakatvasyAvazyakatvAt aprAmANyagrahaviziSTajJAnakSaNe'prAmANyagrahAbhAvaviziSTajJAnatvAvacchinAdhikaraNatvasyAsattayA tAdRzajJAnatvAvacchinnAbhAvasya satve'pi pratibandhakatvena tAdRzajJAnAdhikaraNatvasyAvilakSaNatvena tadavacchinnAbhAvasya satvAsaMbhavAttaddhaTitazAbdasAmagryAstadAnImasattvAt / atha pratiyandhakatvasyAvyApyavRttitvAbhAve'prAmANyagrahakAle'pi bAdhajJAne pratibandhakatvasattvApattyA taduttarakSaNe kAryapratirodhA
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH / tAdRzasAmacyA svatvAdisaMbandhAvacchinnapratiyogitAkarAjAdyabhAvavattAnizvayAbhAvaghaTitatayA tatsatve kAraNavirahAdeva tathAvidhapratyakSavAraNasaMbhavAditi vAcyam / manmate tAzapratyakSaM prati tathAvidhasAmanyAH pratibandhakatAdhikye'pi nirUpitatvAdisaMbandhAvacchinnapratiyogitAkarAjAdyabhASa vishissttsvtvaadivaishissttybodhe| tathAvidhasAmayAH pratibandhakatA'kalpanena tadaMze sAmyAt / tathAca pUrvoktarAjasvatvAbhAvavAn puruSaH sundara ityAdiviziSTavaiziSTyapratyakSaM prati rAkSaH puruSaH ityA. disAmadhyAH pratibandhakatvakalpanaM saMsargatAvAdinAM mate'dhikamiti ! na ca svatvAdeH prakAratAmate ghaTapratyakSAdikaM prati tAzasAmagrIpratibandhakatAyAMvibhaktijanyasvatvAdyupasthitinivezAdhikyena rAja dyabhAvanivezAdhikyena ca gauravam / asmanmate tAdRzopasthititathA vidhavAdhAbhAvAdInAM tathAvidhavAkyajanyazAudabodhaM pratyahetutayA tAhazavAkyaghaTitasAmagrIprati pattiHsyAditi tasyAvyApyavRttitvamavazyaM vAcyaM tathAcAvyApyavRttidharmAvacchinnAbhAvastAdRzadharmAbhAvakAle saMbhavatyeveti noktadoSaH / yadica kAraNIbhUtAbhAvapratiyogitvameva pratibandhakatvaM pratiyogitvasya cAvyApyavRttitvaM siddhAntaviruddham atiriktasyApi pratibandhakatvasyAvyApyavRttitvaM nAGgIkaraNIya kAryAnutpAde pratibandhakatAvacchedakAvacchinnasa tvameva prayojakaM kAryotpAdeca pratibandhakatAvacchedakAvacchinnAbhAvasyaiva satvamityuktadoSasya virahAdityucyate tadApi niruktapratibandhakatAvacchedakAvacchinnAbhAvatvenAbhAvAnAM praveze na doSaiti gRhANa / naca pratibandhakatAvacchedakatAparyAptyadhikaraNadharmaparyAptAvacchedakatAkapratiyogitAkAbhAvatvenaiva pravezaH kAryo'nyathA vizeSAbhAvAdikamAdAya pratibandhakasadbhAve'pi tasya satvApattastatra yadi yatkizcitpratibandhakatAvacchedakatAparyAptirnivezyate tadaikavidhabAghasattve'pi tAdRzAbhAvasatvApattiH yadi niruktapratibandhakatAvacchedakatAtvenAvacchedakatAparyAptirnivezyate tadApi saiva, pratibandhakanizcayasya tAvadrUpAzrayastha samUhAlambanAtmakasyaiva saMbhayena tadabhAvasya tatrasattvAditi vAcyaM niruktapratibandhakatAviziSTarUpavRttinirUpakatAkAdhikaraNatvasAmAnyAmAvasyaiva pratibandhakasAmagyAMnivezAt / vaiziSTayaMca khAvacchedakatAlAvacchinnaparyApyanuyogitAvacchedakalasaMbandhena / vRttilamapi tenaivasaMbandhena bodhyam evaJcAprAmANyajJAnAdyabhAvabiziSTatattadAdhanizcayavagatasamudAyasya pratibandhakatAviziSTatayA tavRttinirUpakatAkAdhikaraNatAtvasyAnugatasya tAdRzatattadvAdhanizcayAdhikaraNatAsu satyena tadavacchinnAbhAvasya naikavAdhasattve sattvasaMbhavo navA prAmANyajJAnakSaNe sattvAsaMbhavaH / yadyuktaparamparAyAH saMsargavaM nAbhyupeyate tadApi niruktapratibandhakatAvRttyubhayAvRttidharmAvacchinnanirUpitAvacchedakatAlAvacchinnaparyApyanuyogitAvacchedakarUpAvacchinnAnuyogitAkaparyAptIyAvacchedakatAlaniSTAvacchedakatAbhinnakiJciniSTanirUpitatvasaMbandhAvacchinnAvacchedakatAbhinnAvacchedakalAnirUpitapratiyogitAvadadhacchedakatAkanirUpakatAkAdhikaraNalaM nAstIti pratItisiddhAbhAvasya tAzaprativadhyatvaniSTAvacchedakatAbhinna pratibandhakatAtvaniSThAvacchedakatAbhinnAvacchedakatvAnirUpi. tAvacchedaRtAbhinnAdheyakhatvaniSThAvacchedakatAbhitrAvacchedakatvAnirUpitAdheyatvaniSTAvacchedakatetyAdikrameNAvacchedakatvAni nivezya tanirUpita pratiyogitAnirUpakatvena nivezaH kAryaiti ceducyte| yena rUpeNa prativandhakatvaM tadrUpAvacchinnAbhAvatvenaiva pratibandhakAbhAvaH sAmayyAM nivezyaH tenaiva rUpeNa tasya kAraNatvAt kAraNakUTasyaiva sAmagrIlAduntAnugatAbhAvasya cAkAraNatvAt prativandhakakhasya kAraNIbhUtAbhAvapratiyogikharUpatvena tadavacchinnAbhAvatvena. kAraNatve'nyonyAzrayaprasaGgAt / ekaikabAdhanizcayAbhAvatve. nopasthitenAnvayavyatirekAvacchedakatayA gRhItena ca lAghavAtkAraNatve vyavasthite tAzAnekakAraNatvakalpanAgauravasya phalamukhatve. nAdoSavAca zAbdasAmagrIliGgakazAbdAnumAne pratyakSAbhAvAnumAne tathaivasAmanyAH sugrahatvAditi pratibandhakAbhAvasyAnekalanibandhano lAghavagaurava vicAro nAdaraNIyaH / athoktAnugatAbhAvasyAkAraNatvepi pratibandhakakukSau praveze kAkSatiH nacAnekAbhAvaghaTitoktarUpeNa tasya pravezaeva gauravamiti vAcyaM tabyaktilenaiva tasya pravezAditicenna / kAraNaniSTasamudAyatvena pratibandhakatve tadacchinnAbhAvatvena kAraNatve cAnyatamatvena pratibandhakalakAraNalAdAvivAnyathAsiddherabhyupagamAt / gaganAdyabhAvaniSThatAhazAbhAyasya gaganAbhAvAtmakatayA taLyaktilena tadadhikaraNalasya bAdhanizcayadazAyAmapi sattvAt nacetyAdizaGkAgranthasya sAmagrIpratibandhakatAyAmavacchedakakoTau kAraNasyaiva pravezaiti matyotthAnAduttara granthasyApi tAdRzabuddhyaiva pravRtterasaGgativirahAt uttaramanthena valaprakAratAmatavyabasthApakenoktarUpeNa pratibandhakalasyApyupalakSaNIyatvAca / yattu sAkSAtparamparAsAdhAraNAvacchedakavAnaGgIkAre niruktakameNa nivezo na saMbhavaduktikaH puruSavizeSyalanizcayalAprAmANyamahAbhAvavAdinAmeva sAkSAtpratibndhakatAvacchedakatvena tadavacchinnanirUpakatAkAdhikaraNavasya puruSavizeSyakavAdhAnAtmakanizcayasattve'pi sattayA niruktAbhAvAsatvena zAbdasAmagryanupapatteriti tanna rAjasvavAbhAvaprakAratAnirUpitapuruSavizeSyakhAnAmeva pratibandhakatAvacchedakatvena tAvanmA. nAvacchinnalasya rAjakhalAbhAvatyAvacchinnaprakAratAnirUpitapuruSatvAvacchinna vizeSyatAkanizcayavAvacchinnanirUpakatAyAmebasattvAt puruSalAdhacchinnavizeSyatAkanizcayavAvacchinnanirUpakatAvacchedakalasya tAdRzaprakAravAnirUpitavizeSyatAsvapi satvAditi /
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / 81 bandhakatAyAM teSAmanivezAditi vAcyam / bhavanmate'pi svatvasambandhAvacchinapratiyogitAkarAjA. bhAvavyApyarAjasvasvAbhAvavAnpuruSa ityAdinizcayasya tadabhAvavyApyavattAnizcayamudrayA tATazavAkya bhavanmate'pi svatvasaMbandhAvacchinnapratiyogitAkarAjAbhAvavyApyetyAdi / atha rAjAbhAvavyApyAbhAvaprameyAdimattAnidhayAbhAvAnAmavazyapravezanIyatayA teSAM kiMciddharmAvacchinnaviSayatAnirUpitAdhikaraNaviSayatAnirUpitavRttilaviSayatAnirUpitAbhAvAdiviSayatAghaTitadharmAvacchinnAbhAvatvenaikenAnugatenaiva rUpeNa pravezo 'vidheyastathAsati rAjAbhAvavyApyarAjaskhatyAbhAvavattAnizcayAbhAvasya pRthaknivezeprayojanAbhAvaiti kathaM saMsargatAmate nivezanAdhikyamiti cenna / anumitijananayogyavyApyavattAnizcayasyaiva pratibandhakatAyAH svIkRtatvena prameyatvabyApakarAjAbhAvasamAnAdhikaraNavAcyatvavattAnizvayasya ghaTakAlInaprameyalavyApakarAjAbhAvasamAnAdhikaraNapaTakAlInaprameyalavattAnizcayasyacAnumitijananAsamarthatayA'pratibandhakatvena tatsattve'pi zAbdasAmamyA iSTatvenoktarUpeNAbhAvapraveze tadanupapatteH evamaprAmANyajJAnAbhAvaviziSTanizcayAbhAvasyaiva pravezanIyatayA tatrAprAmANyamahasya viziSyaiva pravezasya kAryatayA vyApyatAvacchedakatAparyAptyadhikaraNadharmavizeSaparyAptAvacchedakatAkaviSayatAtvenaivAdhikaraNaviSayatAnirUpitaviSayatAyAH sAmAnAdhikaraNyadharmiviSayatAyAzca pravezasya kAryakhAdekasyAnugatadharmasyAsaMbhavAt / ataeva viSayatAviziSTaprakAratAnirUpitapuruSalAvacchinnavizeSyatAkanizcayavAvacchinnAbhAvatvamekamanugato dharmaH saMbhavati vaiziSTyaM ca svAvacchedakatAparyAyadhikaraNadharmaniSThAvacchedakatAkatlasvanirUpitAdhikaraNaviSayatAbhAvaviSayatAghaTitavyApakalaviSayatAnirUpitarAjAbhAvaviSayatAnirUpitasAmAnAdhikaraNyaviSayatAnirUpitaviSayalAvacchinalobhayasaMbandhena bodhyamityapi pratyuktam / yatu prameyakhavyApako rAjAbhAvaH prameyakhavAnapuruSa iti nizcayasyApi pratibandhakatvena tadabhAvo'pi nivezanIpastasyacoktarUpeNa nasaMbhavati nivezaiti tanna uktarAjAbhAvaviSayatAkanizcayaviziSTanizcayIyalasyaiva saMsargatayopAdeyatvAt / idamatrAvadheyam / anugatarUpeNAprAmANyajJAnasya nivezasaMbhavena tattavyaktitvenAprAmANyajJAnAnAmabhAvakUTasya pratibandhakatAvacchedakakoTI pravezevA anugakadharmasya bhavati saMbhava iti noktarItyA saMsargatAmatakhaNDanaM sAdhIyaH jagadIzaprabhRtibhizca saMsargatAmatamevAnumoditamapi parantUktakUTatvasyAsarvajJAjJeyatvamanucintya bhaTTAcAryeNa prakAratAmatameva samIcInatayorIkRtamiti / athAtra prakAratAvAdinAmapi rAjakhalAbhAvavyApyarAjAbhAvavAna puruSaitinirNayasya khAtankayeNa pratibandhakatayA tadabhAvasya nivezanIyatayA tadaMze sAmyameva naca tasya saMsagatAvAdimate nivezanIyena svatvasaMbandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvavyApyanirUpitalasaMbandhAvacchinnarAjAbhAvavatkhayatpuruSanirNayAbhAvena samatayA rAjAbhAvavyApyarAjasvakhAbhA. kvatpuruSanirNayAbhAvanivezanaM saMsargatAvAdinA punaradhikameveti vAcyam nirUpitalasaMbandhAvacchinnarAjAbhAvavyApyarAjAbhAvavatpuruSavatkhakhanirNayAbhAvasya prakAratAvAdinAmapi nivezanIyatayA AdhikyAbhAvAta / kimatra vaktavyaM prakAratAvAdinAM pratibandhakatAdhikyaM prati tathAhi tanmate dvividhavAdhanirNayAbhAvayoH sAdhyAbhAvavadattikharUpavyAptipaTitadvividhataLyApyavattAnirNayAbhAvayoH sAmagyAM nivezaH saMsargatAmateca rAjAbhAvavatpuruSanirNayAbhAvasya rAjAbhAvavyApyavattAnirNayAbhAvasyaca sAmanyAM niveza iti savyaktameva prakAratAmata AdhikyaM vyApakasAmAnAdhikaraNyarUpavyAptighaTitavyApyavattAbuddhyabhAvAnAM praveze sutarAM tatra prameyavAdidharmacatuSTayamavalambya bicAre kriyamANe rAjaskhatvAbhAvavyApyaprameyakhAdidharmacatuSTayavattA nirNayAbhAvacatuSTayasya nirUpitatvasaMbandhAvacchinna pratiyogitAkarAjAbhAvavyApyaprameyatvAdidharmacatuSTayavattAnirNayAbhAvacatuSTayasya rAjAbhAvavasuruSarUpavizeSaNabhinnamUrtikaviziSTaprameyavAdidharmacatuSTayasya dvividhavAdhavyApyatayA nirNayAnAmabhAvASTakasya rAjasvavAbhAvavyApyarAjAbhAvavatpuruSanirNayAbhAvasya rAjAbhAvavyApyarAjAbhAvavatpuruSavatkhakhanirNayAbhAvasyaca pravezaiti dvAviMzatyabhAvAnAM pravezaH, saMsargatAmateca rAjAbhAvavatpuruSanirNayAbhAvasya sAdhyAbhAvavattilarUpanyAptidhaTitarAjAbhAvavyApyavattAnirNayAbhAvasya vyApakasya sAmAnAdhikaraNyarUpavyAptighaTitarAjAbhAvavyApyaprameyalAdidharmacatuSTayavattaranirNayAbhAvacatuSTasya rAjaskhakhAbhAvavatyuruSarAjAbhAvavatkhakhalarUpavizeSaNavibhinnamUrtikaviziSTaprameyatvAdidharmASTakasya rAjAbhAvavyApyatayA nirNayAnAmabhAvASTakasya rAjAbhAvavyApyarAjakhalAbhAvavattA nirNayAbhAvasya rAjAbhAkavyApyarAjAbhAvavatpuruSavatkhananirNayAbhAvasyaca pravezaitiSoDazAbhAvAnAM pravezaiti ced / atra kecit ghaTAdibhinna viSayakapratyakSaprati pratibandhakalamubhayamate'pi samAnaM tatra prakAratAmate sAmayyAmadhikavastupravezagaurave'pi nAdhikapratibandhakatAgauravam / saMsargatAmateca rAjakhalAbhAvavAn puruSaH sundaraH prameyovAcya ityAdi bhinna viSayapratyakSasahasraprati pratibandhakatAsahasrasya kalpanIyakhAdgauravaM spaSTamevetyAhuH tanna saMsargatAmate rAjakhavAbhAvavAnpuruSaH sundaraityAdipratyakSa zAbdasAmamyAH pratibandhakatAkalpanena gauravesamudbhAvitena ca svakhAdeH prakAratAmate ghaTapratyakSAdikapratItyAdigranthena prakAratAmate samudbhAvitasya gauravasya sandarbhaviruddhakhApatteH bhavanmatepItyAdigranthena vyApyavattAnirNayAbhAvapravezanAdhikyena gauravasya samudbhAvitasya prakAratAmate'pi vyAyavattAnirNayAbhAvasya tulyasyAdhikasya vA pravezanIyatayA na saMbhavaityetanmAtrasyaiva pUrvapakSitatvenoktarItyA samAdhAnasyAsaMbhavAcca ataeva saMsargatAmate'pi lakSaNAdisthale khatvapra 11vyu
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH / janyazAbdadhIvirodhitayA tAdRzanizcayAbhAvasya tathAvidhasAmagrIpratibandhakatAyAM nivezanasyAdhikyena lAghavAnavakAzAt / magmate rAjasvatvAbhAvavAn puruSa ityAdibAdhakAbhAvanivezenava kArakabodhasya svIkaraNIyatayA tAdRzabodhasAmayyAH pratibandhakatAyA ubhayamatasiddhatvAt svatvAdisaMsargakabodhasAmanyAH pratibandhakatAkalpanena gauravasya saMsargatAmate jAgarUkatvena tanmatakhaNDanaM pranthakRtAM saMgacchata evetyapi nirastam / gauravAbhAvena saMsargatAmatasya samIcInatvamityasya pUrvapakSAviSayalAduktarItyA saMsargatAmate gauravasya prAgevanirAkRtatvAca ata. evAnyathAtAdRzasamabhivyAhArajJAnaghaTitazAbdasAmagrIkAlaityAdigranthena bhitraviSayakapratyakSavizeSe saMsargatAmate sAmagyAH pratibandhakabakalpanena gauravapradarzanamasamajasam bhinnaviSayakapratyakSamAtraeva saMsargatAmate bodhadvayasAmagyAH pratibandhakatAdvayasya prakAratAmate pratibandhakataikyasya ca saMbhavAdgauravasya sphuTakhAttAva dUrAnudhAvanasya nirbIjatvAditi nirastam / kiMcAprakecidityAdinA yaduktaM saMsargatAmate gauravaM nipuNatayAlocane viparItameva tadavabhAsate / tathAhi ghaTAdibhinnabhinna viSayakapratyakSa prati zAbdasAmagyAH pratibandhakatve prakAratAmate bAdhanirNayAbhAvadvayakhalopasthitirAjopasthitipuruSopasthitiyogyatAkAhAtAtparyajJAnatrayelyaSTakAraNAnAM sAmayyAM pravezaH saMsargatAmate caikavidhabAdhanizcayAbhAvarAjopasthitipuruSopasthitiyogyatAkAvAjJAnatrayeti SakAraNAnAM pravezaH / tatra sAmagrItvasya kAraNakUTalarUpatvAt kUTatvasya caikaviziSTAparatvarUpatvAtkAraNASTakasya vizeSyavizeSaNabhAve vinigamanAvirahe prakAratAmate ekatraiva prAyaH sarvizatizatatrayAdhikacaturayutapratibandhakatvamApadyate / saMsagatAmate ca tatra viMzatyadhikasaptazataprativandhakatvaM dvividhavAdhaghaTitabhinnaviSayadyapratyakSadvaye saMsargatAmate ca catvAriMzadadhikacartudazazatapratibandhakatvamekavidhabAghaTitabhinna viSayakaikapratyakSa prati prakAratAmate saviMzatizatatrayAdhikacaturayuta pratibandhakatvamiti kiyadAdhikyaM pratibandhakatvasya prakAratAmata iti sudhIbhirAlocanIyam / yadi cApekSAbuddhiviSayalameva samudAyatvaM tadA moktarItyA gauravasya saMbhavaiti vibhAjyate tadApyapekSAbuddhestavyaktitvena pratibandhakatAvacchedakale vinigamakAbhAvAdanantAnAM tabdhatInAmavacchedakakhApattyA'sarvajJaduIyAnantapratibadhyapratibandhakabhAvApattiriti tattatkAraNaviSayatAvizeSavizeSitajJAnalenaivAvacchedakalamapekSAbuddharvAcyaM tatra ca vyAsajyavRtyavacchedakallAnaGgIkAre ekaviziSTAparaviSayakhasyaivAvacchedakalamazIkaraNIya miti vizeSyavizeSaNabhAve vinigamakAbhAvAttattanmate tAvatAmeva prativandhakavAnAM prasaGgo durvAraH kathamanyathA sAmanyAM nyUnAdhikavastupravezavicAraparatattadanthasya syAtsaMdarbhazuddhatA / annabrUmaH prakAratAmate rAjakhalAbhAvarAjakhalavyApakAbhAvakhavAbhAvakhalavyApakAbhAvayatpuruSarAjakhalavadavRttimatpuruSakhabavadavRttimatpuruSarAjAbhAvavatkhatvarAjavyApakAbhAvavatsvatvarAjavadavRttimatsvatvAtmakA navavAdhAH / saMsargatAmate ca rAjAbhAvavapuruSarAjavyApakAbhAvavatpuruSarAjavadavRttimatpuruSAtmakAstrayobAdhAH ! saticaivaM prakAratAmate bAdhanizcayAbhAvAnAM navAnAM bAthanavakavyApyasaMsargatAmatasiddhabAdhanayavattAnizcayAnAM saptaviMzatInAM dvayordvayorbizeSyavizeSaNabhAve vinigamanAvirahAvAdhaviziTabAdhAtmakaviSayacatuSTayasya trayANAM vizeSya vizeSaNabhAve vinigamanAvirahAdvAdhaviziSTabAdhAtmakaviSayaSaTkasya ca bAdhanabakavyApyatayA nirNayAnAM navatInAmabhAvAnAM tAvatsaMkhyakAnAM sAmayyAM praveza iti sakalane sarveSAM SaDviMzatyadhikazatasaMkhyAkAbhAvAnAM pravezaH / saMsargatAmate ca trayANAM bAdhanizcayAbhAvAnAM bAdhatrayavyApyabAdhanavakavattAnizcayAbhAvAnAM saptaviMzatInAM pravezaH / navasu bAdheSu druyostrayANAM caturNA paJcAnAM SaNNAM saptAnA maSTAnAM navAnAM ca vizeSyavizeSaNabhAve vinigamanAviraheNa bAdhavizitrabAdhAtmakAviSayA bahavaH saMpadyante / tathAhi dvayorvizeSyavizeSaNabhAve vinigamanAvirahe dvAveva jyAdInAM ca svaguNitakhapUrvaphalAtmakakhaphalalababhyA SaTcaturviMzativiMzatyadhikazatarvizatyadhikasaptazatacatvAriMzadadhikapaJcasahasrasaviMzatizatatrayAdhika caturayutasAzItyaSTazatAdhikadviSaSTisahasrAdhikalakSatrayA jAyante teSAM saMkalane saptatyadhikanavasahasrAdhikacaturlakSasaMkhyakAviSayAH bhavantyekaikasyaiva yAdyAtmakasaGghAtasya vizeSyavizeSaNabhAve vinigamakAbhAvena viziSTarUpasaMpAdane navasu ca dhAtmakaH saMghAtaH / SaTtriMzayAtmakaH caturazItisaMkhyakaH catuSTayAtmakaH ghaDizatyadhikazatasaMkhyakaH evaM pazcAdyAtmakopyuttarottaramadhikasaMkhyakaH / teSAM sarveSAmuktakrameNa viziSTasaMpAdane bahukoTisaMkhyakA viSayAsteSAM sarveSAM rAjAbhAvavyApyatayA dharmiNi nizcayAnAM bahukoTisaMkhyakAbhAvAnAM ca pravezaH / tathAsati vizeSyavizeSaNabhAve binigamakAbhAvAtsAmagrIlasya pratibandhakatAvacchedakasya saMsargatAmate parArdhAdirUpatApadyata iti gaurave kiM vaktavyam / naca rAjakhalAbhAvavatpuruSarAjAbhAvavatsvatlayorekaviziSTaghaTakale tajjJAnasyAhAryatayA na pratibandhakalasaMbhava iti tAdRzabiziSTasaMpAdanaM vyarthamiti vAcyam / khale rAjJo'vyApyavRttilagrahakAle'nAhAryasya pratibandhakIbhUtasyoktaviziSTajJAnasya saMbhavAt / naca prakAratAmate prameyalAdidharmacatuSTayasya rAjasvalAdyabhAvanavakavyApyasya nirNayAnAM SatriMzatsaMkhyakAbhAvAnA pravezaH saMsargatAmate ca dvAdazAbhAvAnA praveza iti gauravamiti vAcya navabAdhAtmakaviSayANAM hi vizeSyavizeSaNabhAvavyatyAsena viziSTaviSayarUpatAsaMpAdane yadoktarItyA vyApyanizcayAmAvAnAM saMsargatAmate prakAratAmatAdayAdhikyaM tadA kaiva kathA SaTtriMzabyApyAnAM parasparavizeSyavizeSaNabhAvavyatyAsato vizi
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / 83 tADazanizcayakAle pratyakSAbhyupapattestadabhAvAnivezAt / yattu rAjJaH puruSa ityAdau rAjakhatvavAn puruSa ityAdyanvayabodhopagame rAjakIyaM svatvaM rAjasvatvavAnpuruSahatyAkArakachividhAnumitereva tadatiriktAviSayakatvena tArazAnumiti prati pratyeka tAzavAkyaghaTitasAmayyAH pratibandhakatvadvayam asmanmate ca tAdRzAnumityostathAvidhavAkyajanyAdrAjakIyaH puruSa ityetAdRzabodhAdatiriktaviSaya. katayA tatra tAdRzasAmagryAH pratibandhakatvakalpanaM nAsti, tathAvidhAnumititathAvidhazAbdasAmagrayozca satyoranumiterevotpatteH, api tu rAjakIyaH puruSa ityAkArakatatvasaMsargakaikavidhAnumiti pratyeva tAzasAmagrayAH pratibandhakatvamekaM kalpanIyamiti lAghavamiti tadakiMcitkaram / bhavadbhiryatra, yAdRzAnumitiH svIkriyate asmAbhirapi tatra tAdRzAnumiteH svIkaraNIyatayAnumitau zAbdalAmadhyAH pratibandhakatvasAmyAda, upadarzitasthale bhavadbhiranumitiH svIkriyate asmAbhirapi svIkriyate. TarUpatA saMpAdya teSAM bAdhatrayavyApyatayA nirNayAnAmabhAvAnAM praveze kArite paramAdhikye tathAca prakAratAvAdimate saMsargatAbAdinoktarItyA gaurave samudbhAvyamAne parArthamudyacchamAnasya zastrasya khazirasIva khamataevAtigauravasya prapAtaH syAditi ghaTAdipratyakSasthale sAmagryAM bahupadArthapraveze'pi viSayatAvizeSasaMbandhenApekSAbuddhyAtmakasamudAyatvasya skhavizeSaNaviSayatAbhedenAnekasvarUpasyApi samaniyatatvena samaniyatanAnAdharmAvacchinnapratibandhakatvasyaikyameveti ghaTAdipratyakSasthale na pratibandhakatAbAhulyaM vyAsajyavRttitvamavacchedakatvAdInAmaGgIkriyataeveti jJAnavizeSaNaviSayatveSvavacchedakatvamaNyekameva tatsaMbandho'pi svarUpAtmakaeva avacchedakavyaktInAM bahutve'pi kuptatyameveti na gauravamiti saMsargatAvAdibhireva vAcyamevaM ca prakAratAvAyudbhAvitarAjakhakhAbhAvavAn puruSaH sundara ityAdibhinna viSayakapratyakSaeva pratibandhakatAgauravaM nirAbAdhamiti bhavati sarvathaiva sandarbhazuddhiriti / yadyapi prAgupadarzitavibhinna viSayakapratyakSasthalIyabahutarapratibandhakatvakalpanAgaurave mahati vidyamAne pratibandhakatAdvayakalpanAgauravaM saMsargatAvAdibhirudbhAvitaM na prakAratAmatadUSaNAyAlamiti tatkhaNDanopakramo vyartha eva tathApi vastusthitimanurubhya prauDhi prakaTanAzayAttatkhaNDanamupakramate yattvityAdinA / tadatiriktAviSayakatveneti / tadviSayatAviziSTAnyaviSayatAzUnyatvenetyarthaH / vaiziSTya ca svasAmAnAdhikaraNyastAvacchedakasaMbandhAvacchinnatvobhayasaMbandhena bodhyam / parvatovahnimAn parvatavAnavAhiritijJAnayoH parasparamanatiriktaviSayakalavAraNAya khAnavacchedakasaMbandhAnavacchinakharUpasya khAvacchedakasaMbandhAvacchinnatvasya pravezaH / nacaivamapi parvatovahimAn mahAnasaMdhUmavaditi samUhAlambanasyAnatiriktaviSayakatvaM parvato dhUmacAnavahnimanmahAnasamiti samUhAlambane syAditi vAcyam tadvizeSyatAvadanyaprakAratAzUnyatvasya vivakSitatvAt vizeSyatAvattAca svAvacchedakAvacchinnavizeSyatAnirUpitala khanirUpitaprakAratAvattvobhayasaMbandhena / prakAratAvattAca khAvacchedakAvacchinnatva khAvacchedakasaMbandhAvacchinnatvobhayasaMbandhena bodhyam / vahiravena vayavagA hivahnitvena ghaTAvagAhijJAnayoranatiriktaviSayakatvaM yadi nAnubhavika khasAmAnAdhikaraNyamapi saMbandhaghaTakatayopAdeyaM nAnyathA mahAnasIyavahniprakArakajJAnAnatiriktaviSayakavaM vahniprakArakajJAne yadISTaM tadA svAvacchedakAvacchinnalamadhikavArakaparyAptighaTitamevopAdeyamitarathAnyUnavArakaparyAptighaTitamapIti / bhavadbhiryatra yAhazAnumitiH svIkriyate'smAbhirapi tatra tADazAnumiteH svIkaraNIyatayeti / atha bubhutsite hye kasminnarthe vijAtIyAnubhavasAmayyAH sanipAte kasmiMzcidapyanubhave jAyamAne bubhutsitArthAvagatisAkalyasaMpatteH punaravagaterasaMpAdyalamiti tatra yatsAmagyA laghuvaM tasyaiva phalajanakalaM bubhutsitayorarthayorvijAtIyAnubhavasAmagyoH sannipAte kayApyekayaivArthAvagatyA bhavitavyaM jAtisAryajJAnayogapadyayoranabhyupagamAditi bubhutsitArthAvagatisAkalyAsaMpatteH punaravagatiH saMpAdanIyA sAca sAmagyadhInA tatra gurusAmagrIsaMpAdanApekSayA laghusAmagrIsaMpAdanaM yuktamiti yatsAmanyA guruvaM tasyA evaM prathamataH phalajanakavamityanubhavasiddhaM tathAcAnvayavya tirekasahacAragrahatarkAdisampAdyavyAptigrahAdyapekSAnumitisAmagrItaH zAbdasAmanyAH zAbdasAmagrItazca pratyakSasAmagyA laghubhUtAyA anatiriktaviSayikAyAmanumitau zAbdamatau ca pratibandhakavaM vibhinna viSayake zAbdabodhe cAnumitisAmayyAH tAdRze pratyakSe ca zAbdasAmagyAH pratibandhakakhaM kuptaM tadanusRlyaivAnatiriktaviSayakalamanumitidvayasya pratibadhyatvaprayojakaM pradarya saMsargatAvAdinA pratibandhakatvadyopAdAnaM kRtaM nAkasmAdanumitidvayasya prativadhyatvamavalambya tadudbhAvitam khamateca pratibadhyatAprayojakasyAnatiriktaviSayakalasyAnumitidvaye virahAttayostatra svIkAreNa pratibandhakatAdvayavAraNaM ca kRtam evaM sati saMsargatAvAdinAmanumitidvayasvIkAraH pratibadhyatAprayojakAnatiriktaviSayakatvaviraha- . nibandhano nAkasmikaH prakAratAvAdinA tu pratibadhyalaprayojakasyAnumitidvaye salAttatsvIkAro niyuktika iti bhavadbhiryatretyAyuktirasaGgateticet ucyate-nAnatiriktaviSayakavaM pratibadhyatAyA avacchedakalAprayojakamicchottejakakhAnurodhena khayApi tasyAnaGgIkArAdanyathA pratibandhakatAdvayApAdanamevAsagataM syAmkilanutpadyamAnakhaniyatatayA gRhItaM sadeva prayojaka
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH / kutaH pratibandhakatAdvayakalpanamiti bhavatApi tAdRzazAbdaM prati tAdRzAnumitidvayasAmagrIDayasya pratibandhakatAyA ghAcyatayA sAmyAca / evaM rAjapuruSa ityAdisamAsavAkyAssvatvasaMsargakazAbdabodhasvIkAre tAdRzazAbdabodhasAmarayA: svatvasaMsargeNa rAjaviziSTapuruSatAtparyazAnAdighaTitAyA bhijaviSayakapratyakSAdikaM prati pratibandhakaravAdhikyena gauravAt / tatra rAjasaMbandhiprakArakAmedAnvayabodhasvIkAra evocitH| na ca bhavanmate'pi tAzAbhedAnvayabodhasAmadhyAH pratibandhakatAdhikyena gauravamiti vAcyam / rAjapadasya rAjasaMbandhini khArasikalakSaNAgrahadazAyAmabhedasaMbandhena rAjasaMbadhiviziSTapuruSe tAtparyagrahasatve bhavanmate'pi karmadhArayatvenAbhimatAttathAvidhasamAsavAphyAtAzazAbdabodhasvIkArasyAvazyakatayA tAdRzasAmanIpratibandhakatAyA ubhayamatasiddhatvAt / yattu dhi pazya ityAdau lupta dvitIyAvibhaktismaraNena dadhikarmakadarzanabodhavadrAjapuruSa ityAdAvapi luptaSaSThIvibhaktismaraNena rAjasaMbandhaprakArakabhedAnvayabodhanirvAhe rAjasaMbandhini nirUDhalakSaNAM svIkRtyAbhedAnyayabodhopagamo nirarthakaH / naca SaSThItatpuruSAdisthale'pi luptavibhaktisAraNaeva cedanvayabodhastadA Rddhasya rAjamAtA ityAdiprayogApattistatra mAtaGgAdau rAjAdInAmanvayabodhopapattaye rAjAdipado raSaSThayAdivibhattyanusaMdhAnasyAvazyakatvena samAnacibhaktikatayA rAjAdI RddhAdipadAthesyAbhedA nvayabodhasaMbhavAditi vAcyam / yatastatra RddharAjAdInAmabhedAnvayabodhAnupapattyA nAbhiyuktAnAmaprayogaH, api tu samAsAghaTakapadasApekSatayA rAjapadasthAsAmAtidezAtsamAsAsAdhutvena / tatsA. pekSatvaM ca tadarthAnvitasvArthaparatvaM, svArthazca svIyavRttigrahavizeSyaH / ata eva, zaraiH zAtitapatraztrasya dAsabhAyeMtyAdau na samasyamAnazAtitadAsapadAdeH sApekSatA / tadarthaikadezazAtanadAsatvAvAveva zarakaraNakatvacaitranirUpitatvAdInAmanvayAt / tadarthAnvitetyatrAbhedAnvayo vA nivezanIya iti / sata / svArasikalakSaNAgrahasthalAnurodhena tAzasamabhivyAhArajJAnAdestathAvidhabodhajanakatAyA klaptatvAttatra nirUDhalakSaNAsvIkAre gauravAbhAvAt / yatra rAjapadasya rAjasaMbandhini svArasikalakSaNAgrahastatra tAdRzabodhasyobhayamatasiddhatayA tAdRzasamabhivyAhArajJAnasya rAjasaMbandhyabhinnapuruSabodhe meSitavyaM tatkimanutpattyAparAddhaM yasyAH prayojakalaM na svIkaraNIyaM sA cAnutpattivedbhavadbhiH rAjJaH puruSa ityAdizAbdasAmagrI kAle'numitisAmagrIsattve- rAjakIyaH puruSa ityanumitAveva pramANataH paricchinnA na rAjakIyaM svalaM rAjakhalavApuruSaityanu mityostAM tathaivAhI kurmo vayaM tatparIkSAyAH niSprayojanalAt parIkSAsahasreNApi prAmANikasyArthasyAnyathAkartumazakyakhAca / tathAcAsmAkamapi rAjatvAvacchinnaprakAratAnirUpitapuruSalAvacchinnavizeSyatAzAlyanumitilAvacchinnA ekaiva prativadhyatA tatrirUpitapratibandhakatAceti nAdhikyaM pratibandhakalasya / atha yAcyate bhavadbhinosmAbhiH pravalena kenApi pramANenA. nutpattiH paricchinnA kiMvanatirikta viSayakavarUpAnutpannasAjAtyenaivAdhigateti tadA zAbdasAmamyanumitisAmagyoH satyoryogyayoranumilyoradarzanena pramANena paricchinnAsmAbhiyoranutpatti stica tatra sAjAtyasyApi bAdhaiti sAnutpattiH prAmANikI bhavadbhirapi nAnyathAkartuM zakyeti bhavadbhirapyagatyA pratibandhakatvadvayaM zAbdasAmayyAH khIkaraNIyamityevamapi na pratibandhakatAdhikyamiti prakAratAvAdinAmAzaya iti noktagranthAsaGgatiH / ye tu RjavastAnpratyAha / bhavatA'pi tAhazazAbdaMpratItyAdi / rAjapadasya rAjasaMbandhini svArasikalakSaNAgrahadazAyAmityAdi / yadyapi rAzaH puruSa ityAdivAkyasthale darzitarItyA rAjasaMbandhibhinnaH puruSaH sundaraH rAjAbhAvavAn saMbandhaH prameya ityAdidvividhapratyakSaM prati saMsargatAvAdinAM pratibandhakatAdvayAdika prakAratAvAdinA tu rAjAbhAvavAn puruSaH sundara ityAyekavidhapratyakSa prati zAbdasAmagyA ekavidhameva pratibandhakalamityastyeva saMsargatAmate gauravaM tathApi tatopyadhikagauravamevaM rAmAsasthale saMsatAmate saMbhavatIti tadupekSitaM vAkyasthale ca yathoktarIterna saMbhavastathoktaM prAgeva / tatsApekSalaM ca tadarthAnvitakhArthaparakhamityAdi / vivRtaM caitatprasaGgAtprAgeva / ubhayamatasiddhatayeti / vibhaktyanusandhAnena bhedAndhayAbhyupaganturabhedAnvayAbhyupagantuca yanmataM tatsiddhatayetyarthaH natu saMsargatAvAdiprakAratAbAyubhayamatasiddhatayetyarthaH / saMsargatAbAdinA vibhaktizravaNasthale'pi vibhaktyarthaprakArakabodhAnabhyupagamena yattvityAdinandhasya tanmatAnavalambilAttanmatasiddhalodbhAvanasya prakRtAnanukUlakhAt / atha khArasikalakSaNAgrahasthale uktavAkye tatpuruSalagrahe rAjasaMbandhipuruSaiti samAsasthalacadrAjapadasya rAjasaMbandhini zaktakhabhramasthalavadvA rAjasaMka
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / kAraNatAyAH klaptatvAt, tayaiva nirvAheNa sarvatra luptavibhaktismaraNakalpane mAnAbhAvAt / na ca svArasi kalakSaNAgrahasthale tatra tAdRzAnvayabodhasyobhayavAdisiddhatve'pi nirUDhalakSaNAmate saMbandhitAtparya sthAmAditvakalpanAgauravam anAditAtparyaviSayIbhUtArthaniSTalakSaNAyA eva nirUDhalakSaNAtvAditivA. cyam / rAjapuruSa ityAdivAkyajanyazAbdabodhAtpUrva niyamato luptavibhaktismaraNakalpanApekSayA tAtpayasyAnAditvakalpanAyAM gauravavirahAditi / na caivaM dadhi pazyatItyAdAyapi dadhyAdipadasya dadhikarma. kAdau lakSaNAM svIkRtya dhAtvarthena samaM tasyAbhedAnvayayodhopapAdanasaMbhavAttatrApi luptavima. ktismaraNakalpanamanucitamiti vAcyam / dadhyAdipasya dadhikarmakAdau lakSaNAgrahadazAyAmapi sasya dvitIyetaravibhaktayansasvabhramadazAyaryA dadhikarmakaH pazyati dadhikarmakeNa pazyatItyAdAviva uktasthale'pi dadhikarmakadarzanAnvayabodhAnudayAt bhavanmate dadhipazyatItyAdisthalIyadadhipadottarapazyatipadatvarUpAkAlAkSAnAdighaTitasAmagrIsattvAdadhikarmakadarzanAnvayasyApattaddhitIyAntadadhyAdipadatvAvacchinnadharmikatArazadhAtvAdisamabhivyAhArajJAnasya tAdRzAnvayabodhe hetutAyA AvazyakasvAt dadhi pazyatItyAdau luptadvitIyAnusaMdhAnasyAvazyakatvAt / rAjasaMbandhipuruSAdyanvayabodhe ca rAjapadAvyavahitottarapuruSAditvaprakArakazAnasya hetutAyAH svArasikalakSaNAgrahasthalAnurodhe. nAvazyakalpanIyatayA rAjapuruSa ityAdau rAjAdipadasya tRtIyAdyantatvabhramadazAyAM rAjasaMbandhipuruSAdyanvayabodhApatyasaMbhavAt / tRtIyAdivibhaktyA vyavadhAnAt / dadhi pazyatItyAdau dadhipadA. ratvaprakArakadhAtupadazAnasya hetutAyA akkaptatvAt / pazyati dadhi, pazyati caitro dadhi, ityAdAvapi dadhikarmakadarzanAnvayayodhAt tAdRzajJAnahetutAyA azakyakalpanIyatvAzceti / taNDulaM pacatItyAdau taNDulAdipadasyaiva taNDulAdikarmake lakSaNA vibhaktistu sAdhutvArthA evaM rAzaH puruSa ityAdAvapi rAjAdipadasya saMbandhyAdau lakSaNA vibhaktiH sAdhutvArthA / tattadvibhaktyantasama. bhinyAhArasya tattallAkSaNikArthabodhaniyAmakatvAnnAtiprasaGgaH vibhaktareva prakRtyarthavizeSitasvArthe lakSaNeti tu na saMbhavati / vibhakteH kutrApi zaktaraklaptatayA tatra zakyasaMbandharUpalakSaNAyA asaM. ndhisaMvandhaprakArakasya rAjasaMbandhisaMbandhiprakArakasya ca bodhasyobhayamate saMbhavo na rAjasaMbandhiprakArakasya karmadhArayala grahe ca vibhaktyanusandhAnavAdimate tAzabodhasaMbhave'pi tatrApi vibhaktyanusandhAnena khantarAjayadakhantapuruSapadasamabhivyAhArajhAnasya kaptasyaiva kAraNalaM vAcyaM natu rAjapadAvyavahitottarapuruSapadazAnasyeti nAsti tAdRzasamabhivyAhArajJAnasyobhayamatasiddha kAraNalamiti cenna karmalAdivibhaktyarthasya karmadhArayasthale'bubodhayiSitatvena prAtipadikArthamAne prathamAyAeva prasaktaH karmadhArayavigrahasya prathamAntamAtrapadaghaTitatvasya siddhAntasiddhatayA vizeSaNapadottaraM prathamAmAtrasya smaraNIyatvAdrAjapuruSasyetyAdAvAkAlAnupapatteH vizeSyapadottaramapi prathamAsmaraNe SaSThayAdyarthasyAnvayAnupapatteH zrutapadArthAtiriktArthasyApratyetavyatvAca zrutasamabhivyAhArasyaivAkAsAtvakalpanAyA yuktatvAt tatpuruSasthale ca zrutapadArthAMtiriktasya bubodhayiSitasya vibhatyarthasya vibhaktismaraNakalpanayA zaktyA pratipattisaMbhave lakSaNAyA ayuktatvena vibhaktyanusandhAnasya yuktalAdvibhaktyanusandhAnavAdinA'pi karmadhArayasthale vibhaktaranusandhAna vinaiva rAjapadAvyavahitottarapuruSapadajJAnAcchAbdakhIkAreNobhayamatasiddhaloktarasaGgativirahAditi bhAvaH / taNDulAdipadasyaiva taNDulAdikarmake lakSaNeti / nAmArthadhAkharthayo)denAnanvayaniyamamabhyupetya karmavalakSaNAM vihAya karmalakSaNAnudhAvanam / vibhakteH kutrApi zaktaraklaptatayeti / nanvAcApodvApasahakRtovyavahAro byAkaraNAdayazca zaktiprAhakAH santyeva pratyayasthale'pi tatkimityucyate zastarakuptatayeti / tathAhi ghaTamAnayetyatra ghaTakarmavasya paTamAnayetyatra paTakarmatvasya ca pratItirutpadyate tayozca ghaTapaTaviSayalatadabhAvo nAvijAtIyena' pratyayenAdhAtuMzakyau kintu ghaTapadatadabhAvAbhyAM paTapadatadabhAvAbhyAmevesAvApodvApo yathAprakRtibhUtaghaTapaTAdizabdAnA zaktimAko yathAca koSAdistathA ghaTamityatra ghaTakarmavasya ghaTenetyatra ghaTakaraNavasya ca pratyayo jAyate tayozca karmatvakaraNava viSayavatadabhAvau nAvijAtIyena ghaTapadenAdhAtuMzakyau kintu dvitIyAtadabhAvAbhyAM tRtIyAtadabhAvAbhyAmityAvApodvApo dvitIyAdipratyayAnAM zaktigrAhako vidyete eva tathA karmaNi dvitIyetyAdivyAkaraNaM ca yadi tAtparya prAhakadvitIyAdisamabhinyAhArabhinnamUrtikatayA ghaTapadAdiprakRtipadena svato'vijAtIyenApi karmakhAdiviSayakhatadabhAvI niyantuM zakyAbityuktAvApodvApAvanyathAsiddhau na pratyayazaktiM paricchettumIzau vyAkaraNamapi tAtparyagrAhakamevetyucyate bhavadbhistadA tAtparyagrAhakaprakRtivizeSasamabhivyAhArabhinnamUrtikatayA svato'viziSTenApi dvitIyAdi..
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 vyutpatpadaH / bhavAt / taNDulaH prameya ityAdau vibhaktyarthAmizritasyaiva prakRtyai mahAtazaktaH svArthe lRptatayA tatra lakSaNAsaMbhavAditi tu cintanIyam / rAjAdipadasya rAjasaMbandhyAdau zaktatvabhramadazAyAmiva tadarthalakSaNAgrahadazAyAmapi rAjasaMbandhinaH puruSa ityAdAviva rAjasaMbandhisaMvandhIpuruSa ityAdyanvayabodhasya sarvajanAnubhavasiddhatvAt | pacati caitra ityAdAvapi kRtisaMbandhena pAkAdezcaitrAdyaMze vizeSaNatkhopagame caitro na pacatItyAdAvanvayabodhAnupapatirdraSTavyA kRtisaMbandhasyApi vRtyaniyAmakatayA tatsaMbandhAvacchinnapratiyogikAbhAvasyAprasiddhyA tadbodhanAsaMbhavAt / athaivamapi vaitro jAnAtItyAdau caitrAdyaMze jJAnAderAzrayatAsaMbandhenAnvayabodhopagame kSativirahaH / AzrayatA saMbandhasyAbhAvapratiyogitAvacchedakatayA na jAnAti caitra ityAdAvAzrayatAsaMbandhAvacchiapratiyogitAkajJAnAdyabhAvasyaiva bhAnasaMbhavAt / tathA ca tatrAkhyAtasyAzrayatvArthakatvaM niryukti. kam / na ca dhAtvarthajJAnAderAzrayatAsaMbandhena caitrAdirUpaprAtipadikArthe sAkSAtprakArakatvopagame pratyayena ghaTAdiviSayatvattadabhAvau niyantuM zakyAvityanyathAsiddhAvAvApodvApa na prakRtizakti paricchettuM samartho koSAdirapi tAtparyagrAhaka evetyasmAbhirapyucyate yathAca prakRtirahito na pratyayo bodhakastathA pratyayarahitA prakRtirapi na bodhikeyapi samAnamiti vinigamakAbhAvAnnobhayatraiva zaktiH syAtsyAdvA pratItyanyathAnupapasyobhayatraiva zaktiH pratyayAnAM prakRtyapekSayA'lpatvena teSAM zaktau lAghavamiti pratyayaeva vA zaktiH yazva taNDulaH prameya ityAdau vibhaktyarthAmizritasyaiva prakRtyarthasya bhAnAtprakRtizakteH svArthe klRptatayetyAdyagrimagranthaH sopyasaGgata eva prAguktayuktayA svAderekatvazaktatve kRpte satyekatvAdyamAne'pi svAdipratyayato lakSaNayA prakRtyarthabhAne kSativirahAd yadyajahatsvArtheva lakSaNA syAna syAdapi svArthAghaTitaH prakRtyarthamAno lakSaNayA pratyayena pratipAdayituM zakyaH nahyevaM jahatsvArthAyA api lakSaNAyA aGgIkArAt AvApodvApasahakRtavyavahAravyAkaraNadizaktigrAhakasadbhAve'pi zaktistatra na kalpyate yatra bAdhakaM yathopasargANAM pratiSThate praharati saMharatItyAdau prAdyarthagatyAdAvAkhyAtArthAnvayAsaMbhavAt gatyAdyarthapratItirghAtulakSaNayaivAgatyA vAcyeti tatra dyotakarave hyekatra nirNItanyAyena sarvatra dyotakatAyA evAGgIkaraNIyatvAt pratyayasya tu vAcakatAyAM nAsti kimapi bAdhakamiticet ucyate prakRtyarthatayoktaprAhakAtsaMpratipadyamAnasyArthasya sarvatraiva zAbdabodhe bhAnaM yathApramitaM nayevaM pratyayArthatayoktagrAhakAtsaMpratipadyamAnasyArthasya taNDulaH prameya ityAdau saMkhyAderabhAnAt saticaivamuktazaktigrAhakapratipattimatAM tadviSayatAprayojakatayA prakRteH pratipattiH prayojakatA copasthitidvAraiveti prakRtijanyopasthiteH zAbdabodhasAmagrIniyatatve gRhIte pratyayajanyopasthitezca tadabhAve gRhIte zAbdabodhaviSayaniyatopasthApakatayA gRhItAyAH prakRteratathAbhUtapratyayArthasyopasthApakalakalpanaM yuktaM pUrvaM pratipatterabAdhAt pratyayasya prakRtyarthopasthApakatve ca pUrvapratipatterbAdhaH syAttatraiva vyabhicAreNa niyamasya bAdhitatvAditi pratyayasya ca talaM na yuktaM / tathAca prakRtyopasthApakatayA kRptayA sarvatraiva pratyayArthatvena saMpratipannArthasya labhyatve proktagrAhakaH pratyayAMze'nyathAsiddho na pratiSThitAM zaktipratipattimAdhAtuM samarthaH samarthazcAnanyathAsiddhaH prakRtyaMzaiti prAmANikI prakRtizaktirna pratyayazaktiriti suzrUktaM taNDulaH prameya ityAdikam / ataeva pratya yAnupUrvINAmatpatvAtpratyayalAghavAcchaktirityapi nirastam / uktarItyA prakRtizaktau vyavasthitAyAM tatra gauravasya phalamukhatvenAdopatvAt lAghavamAtrasyAgrAhakatayA grAhakasya ca vighaTitasAmarthyatayA ca pratyayaza pheraparicchedakatvAt naca yathApUrvapratItibAdhaH prakRtizakteranugrAhakastathA tatto'pi pUrvAyA AvApodvApAdisahakRtavyavahArajanitapratyayazaktipratipatteH pratyayasyAzaktau bAdhaH pratyayazakterastvanugrAhaka iti vAcyaM tAdRzavyavahAratohi tatra tatra tattadarthapratipAdakatvamAtrasya graho'nantaramanyathAnupapattyAditaH zakteruktapratipAdakattragrahAvasaraeva coktayukteravatAro na tadAnIM zaktigraho yena tadvAdhaH syAduktavyavahArasahakRtoktayuktayavatArAnantaraM jAyamAnazca zaktigrahaH prakRtiviSayakaeva jAyate na pratyayaviSayaka iti siddhaM na pratyaye zaktiriti / sarvajanAnubhavasiddhatvAditi / taNDulaMpazyatItyAdau taNDulapadasya taNDula karmake zaktibhramadazAyAmiva lakSaNAgrahadazAyAmapi taNDulakarmakakarmakadarzanabodhasyAnubhavasiddhatvAdityasyopalakSakaM tathAcAgatyA vibhaktizaktiraGgIkaraNIyA tathAsati rAjamAtrasya rAjapadArthatve rAjasaMbandhI puruSa iti bodhaH rAjasaMbandhino rAjapadArthatve rAjasaMbandhisaMbandhI puruSaitibodha iti nAnubhavApalApa itibhAvaH / atraca vibhakterazaktau taNDulaM pacatItyasya taNDulaparasya vAkyasya mukhyaprayogatvaM mASAdiparasya gauNaprayogatvamiti sarvAnubhavasiddhAyA mukhyA mukhyatvavyavasthAyA anupapattirapi doSo bodhyaH lakSaNAyA ubhayatraiva sattvAt mukhyArthaghaTitArthe yatra lakSaNA tatra mukhyatvamityapi na vAcyaM taNDulapadasya taNDulasaMpratamASalakSaNAsthale mukhyatvApatterdurvAratvAt vibhaktyarthamAtraghaTitArthA yatra lakSaNA tantra mukhyatvamityapi na vacanIyam bhavanmate vibhaktyarthasyaivAbhAvAt vibhaktyarthatayA parAbhimatatvaM yadi vibhatatyarthatvaM tadApi taNDulakarmakAdilakSaNAyAM bhavadabhimatAyAM mukhyatvaM na syAt vibhaktyarthakarmatvAtirikta kriyAghaTitatvAduktArthasya saMpradAnataNDulAdilakSaNAyAM kriyAkarmataNDulA dilakSaNAyAM ca mukhyatvaM syAditi / athaivamapIti / vRttya niyAmakasyAbhAva
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / zAnaM caitra ityAdAvapi tathAnvayabodhApattiriti vAcyam tAdRzAnvayabodhe AkhyAtAntadhAtusamabhivyAhArajJAnasya hetutvAt / bhavatopyAzrayatAprakArakabodhe tAdRzasamabhivyAhArajJAnasya hetutAyA AvazyakatvAt / yattu pacati caitra ityAdI pAkakRtimAMzcaitra ityAkArakAkhyAtArthaprakArakazAsdabodhotpattyA tatrAkhyAtajanyakRtyupasthitehetutvakalpanamAvazyakam tathA ca tattadarthavizeSAnivezyAsmaniSThapratyAsatyA padArthopasthitehetutvakalpane zakyalakSyasahasrArthabhedenAkhyAtajanyopasthiteH kAraNatAbAhulyamityarthavizeSAnanivezya dhAtvarthaprakArakAnvayabodhaM prati pratyayajanyopasthiteH samAnavizeSyatApratyAsattyaiva hetutvamupeyate tathA ca tAdRzakAraNabAdhena caitrAderdhAtvarthajJAnavizeSyatAyA bhAnaM na saMbhavati / yadi ca dhAtutvapratyayatvAdInAmanugatAnAM durnirvacatayA naitAdRzAnugatakAryakAraNabhAvakalpanaM saMbhavatIti manyate tadApi yatra jhAdhAtoreva pAkAdI lakSaNA tatra jAnAtI. tyAdivAkyAtpAkakRtyAdiprakArakAnvayabodhotpattyA jhAdhAtvarthaprakArakAnvayabodhe tadavyavahito. saratipsvAdiprakArakajhAnajanyopasthiteH samAnavizeSyatvapratyAsatyA hetutAyAstatra kalpanIyatayA tAzakAraNabAdhAcaitro jAnAtItyAdau caitrAderzAnavizeSyatayA bhAnAnupapattiAraiveti tadapayasat / pratyayAntarArthavizeSyakazAbdabodhe vyabhicAravAraNAya tAzopasthitivaiziSTyasya tAdRzopasthitijanyatAvacchedakakoTI avazyaM nivezanIyatayA tadanuttarazAbdabodhe caitrAderzAnAdivizeSyatayA bhAne tAzakAraNabAdhasyAkiMcitkaratvAt / tAdRzAnupUrvIghaTakanAdidhAtujanyajJAnAyupasthiticaitrAdirUpavizeSyopasthitiyogyatAzAnAdighaTitasAmagyA AzrayatAsaMsargakazAbdabodhajanane bAdhakAbhAvAt / na caitanmate AzrayatAsaMbandhena jJAnAdiprakArakazAbdabodhe tAdRzayogyatAzAnahetutvAntarakalpanAdhikyam AzrayatAsaMbandhena jJAnaviziSTacaitrAditAtparyakAt sarvanAmnaH sAGketikazabdAntarAdvA tAdRzasaMbandhena jJAnAdiprakArakacaitrAdivizeSyakazAbdabodhasya sarvamataeva prasiddhAvapi tAdRzazAbdabodhe padArthAntarabhAnanayasyena tammizritayogyatAzAnasya tatra hetutAyA AvazyakatvAt / zAnAdiviziSTacaitrAdimAtraviSayakayogyatAjJAnasya jJAnAdiviziSTacaitrAdiviSayakazAbdayodhe hetutAyAH kutrApyakRptatvAditi vAcyam / bhavanmate'pi jJAnAzrayatAprakArakacaitrAdivizeSyakazAbdabodhe tathAvidhayogyatAjJAnahetutAyA AdhikyAt / AzrayatAsaMsargakajJAnIyakAraNatAvacchedakasya tadIyasaMsargavi. SayatAghaTitatatprakArakazAnakAraNatAvacchedakApekSayA laghuzarIratayA AzrayatAyAH saMsargatAmatasyaiva laghutvAt / na ca yatrAzrayatve jJAdhAtusamabhivyAhRtAkhyAtasya zaktibhramaH svArasikalakSaNAgraho vA tatra jJAnAzrayatAprakArakazAbdabodhasyobhayamatasiddhatayA tatra tAzayogyatAzAnahetutvamubhayataHsiddhameveti vAcyam / AzrayatAyAH saMsargatAvAdinA tatrApyAzrayatAprakArakabodhasyAnabhyupagantavyatvAditi cet / satyam / etadabhiprAyeNaiva jAnAtItyAdAvAkhyAtasya nirarthakatA maNikAra UrIcakAra tatrAzrayatve nirUDhalakSaNAmabhyupagacchatA dIdhitikArANAM punareSa AzayaH yatra jJAdhAtojhanAzrayatve zaktibhramaH khArasikalakSaNAgraho vA tatra caitrAcaMze dhAtvarthakadezasya jJAnAderanvayAna papattyA svarUpasaMbandhena jJAnAzrayatAprakArakacaitrAdivizeSyakAnvayabodha eva tatra maNikRtA sviikrnniiyH| tathA ca tatra jJAnAzrayatAprakArakazAbdabodhe tatprakArakayogyatAjJAnahetutAyAH kRptatvAdA. zrayatAsaMsargakazAbdabodhe tAzayogyatAjJAnahetutAkalpanamadhikameva maNikRnmate / naca dIdhitipratiyogitAnavacchedakatvena pacatIlyAdAvAruyAtasya kRtyarthakatvepItyarthaH / aavshyktvaaditi| anyathA jJAnamAzrayatvaM caitra ityAdAvapi tAzayodhaprasaGgAditizeSaH / naca prakAratAmate dhAbarthanAmArthayo mArthanAmArthayozca bhedenAnvayasyAsvIkArAdevoktasthale na zAbdabodhaprasaGga iti vAcyaM tasyApi tAdRzasamabhivyAhArasya nirAkAsAtvamUlakatvAniyamamAtrasyAkiMcitkaratvAditibhAvaH / maNikRtA svIkaraNIya iti / athAnavasthitasaMbandhalakSaNAyAH khIkartumazakyatayA yatrAvasthAna tAdRzabodhasyaiva prakAratAmate'dhikasya khIkaraNamiti nAdhikyaprasaGgo maNikAramata iti cenna lakSaNAsaMbhAvanayaiva prakAratAmatAzrayaNasya dIdhitikRtA kRtatvAtsaMbhAvanAyA doSatva vighaTakasya prakRte'bhAvAtsAmagrIpratibandhakalagaurava eva nirbharalAca /
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 vyutpattivAdaH / kRnmate tAdRzayogyatAjJAnahetutvA kalpanalAghave'pi jAnAtItyAdyAnupUrvIjJAnaghaTitajJAdhAtuzakti jJAnajanyajJAnopasthitighaTita zAbdalAmadhyA bhinnaviSayakapratyakSaM prati pratibandhakatAyAM AkhyAtajanyA zrayatvopasthiternivezanasyAdhikyAgauravamiti vAcyam / bhavanmate'pi jJAnAzrayatvAbhAvavAMzcaitraH su ndara ityAdiviziSTavaiziSTyA vagAhipratyakSe, jAnAti caitra, ityAdyAnupUrvIjJAnaghaTitajJAdhAtujanya jJAnopasthitighaTitasAmanyAH pratibandhakatAdhikyena gauravAt / manmate ca tAdRzasAmagryA viro vijJAnAzrayatvAbhAvavattAnizcaya ghaTitatayA tathAvidhaviziSTavaiziSTyabodhasAmagryAstAdRzazAbdasA. madhyA samaM yugapadevasthAnAsaMbhavena tAdRzapratibandhakatvakalpanAvirahAdityadhikaM darzita dizAbaseyam / athaivaM rItyA bhUtale na ghaTa ityAdau ghaTAdipadasya ghaTapratiyogikAdau tadusara subvibhaktereva vA pratiyogitAyAM lakSaNAmabhyupetya tatra ghaTapratiyogikAbhAvo bhUtalavRttirityAdyAkArakapratiyo gitAprakAra kazAbdabodhopagama eva samucitaH / tathA sati tathAvidhasamabhivyAhArajJAnaghaTitasAmayA ghaTapratiyogikatvAbhAvavAnabhAvaH prameya ityAdiviziSTavaiziSTyabodhaM prati pratibandhakatvAkalpanena lAghavAdityuktamiyame nipAtAtiriktatvavizeSaNavaiyarthyamiti cenna / bhUtale na ghaTa ityAdI ghaTAdyabhAve bhUtalAdyandhita saptamyarthA dheyatvasyeva tAtparyavazAddhadAdau saptamyantArthabhUtalAdivRttitvAbhAvasyAnvayabodho'pyanubhavasiddhaH anyathA tAdRzavAkyajanyasyAprAmANyajJAnAnAskanditabo dhasya bhUtale ghaTa ityAdivAkyajanya ghaTAdivizeSyakabhUtalAdyAdheyatvaprakAraka bodhavirodhitAyAH sa rvAnubhavasiddhAyA anupapatteH / nanUpadaM vinA yatra dharmiNi yasya vizeSaNatayA bhAnaM yAdRzasamabhivyAhArAdbhavati tAdRzasamabhivyAhArasthale naJsattve tatra dharmiNi tadabhAvaH pratIyate ityanubhavApalApaprasaGgAcca / evaMca natrarthAbhAve'nuyogitathA ghaTAdyanvayabodhopapattaye nipAtAtiriktatvavizeSaNamAvazyakam / evaM na pacati caitraH, caitrasya na dhanabhityAdau pAkakRti caitrasvatvAdyabhAvasya naJarthasya caitradhanAdAvanvayabodhopapattaye ghaDo na paTa ityAdau naJarthaghaTAdibhedasyAnvayabodhopapattaye ca tadAvazyakam / na coktasthaleSu naJo'bhASavallAkSaNikatayA'bhAvavatA samamanuyogino'bhedAnvayabodha virodhitAyAH sarvAnubhavasiddhAyA anupapatteriti / idaM ca samAnaprakArakajJAnasyaiva pratibandhakatvamityabhiprAyeNa hRdovahimAnityAdau vanhyabhAvavadbhadasyeva hadAvRttivahnervahnivyApakAbhAvavadradasya hRdaniSTAbhAvapratiyogivazva bAdhakatAyAstatratatro katayA'samAna prakArakajJAnasyApi pratibandhakatvevAha - naJpadaM vinetyAdi / athAtra sarve hi vAkyaM sAvadhAraNamasatibAdhaka ityabhyupagamAnusArAttatra dharmiNi tadabhAvaeva pratIyata iti tadanyadharmivizeSyakapratItiviSayatvAbhAvavAMstadanyAbhAvaityartho vivakSito vyutpattivaicitryAduta tadanyAbhAve tadabhAvAnyasminvA taddharmivizeSyakapratItiviSayatvAbhAvo'thavA taddharmyanuyogikatadabhAvAnyAbhAve pratItiviSayatvAbhAvaH utAho nAvadhAraNaH sarvatraiva ca tAdRzasamabhivyAhAra iti saptamyaprayojyatvasya pratItAvanvayastatra nAdyaH sAdRzyapratiyogitayA nirdezAdapikArAva, pratIyamAnena ghaTAbhAvazAbdabodhAbhyupagamena virodhAt dvitIyazca ghaTAbhAvAdeH pratIyamAnatve'pi tAdRzapratItiviSayatvAbhAvavattvenAvadhAraNaphalAbhAvAdevAvivakSaNIyaH tRtIyazca tAdRzAbhAvAprasiddhisthalA saMgraheNaitra heyaH caturthazca yatra vacana na pacatItyAdau kRtau vartamAnatvAbhAvabodhAbhyupagamAdinApyanubhavasyopapattisaMbhavena ghaTavRttitvAdyabhAvabodhAbhAvepyapalApAbhAvAnna vivakSitasAdhakaiti cenna yAdRzayAdRzasamabhivyAhAra ityasya tadabhAvopItyasya ca vivakSitatvAt tathAsati bhUtale ghaTo netyAdau satyapi tAtparye kadAcidapi ghaTavRttitvAbhAvasyApratItAvuktAnubhavasyApalApaprasaGgAt ghaTAbhAvabodhasyApyanubhavAvirodhitvAca sarvasAmaJjasyam / apinA ca sati tA tparye'nuyogivAcakapadottarasaptamIvibhaktau na samabhihArasthalIyavizeSyAtyantAbhAvo'vyavasthitaH pratIyamAnatayA bodhyata ityato nAvyavasthAprasaGgaH anayA ca vAcobhannayA vizeSaNAbhAvapratyayasya bahulIbhUtasya vinAkAraNamapalApAnaucityadyotanamukhena ghaTavRttitvAbhAvapratyayAnubhavo dRDhIkRtastena ghaTadvRttitvAbhAvapratyayasyAnubhUyamAnatvAccetyeva kuto noktamiti nirastam 1. jAtajAtirnAstItyatra jAtinirUpitasamavAyAvacchinnavRttisyAprasiddhariti utaniyamasya saMkoco vAcyaH sacAnuyogivAcakapadottarasaptamyabhAva iti sAmAnyata eva vaktumucitaiti nAnubhavasya dArzvamiti cenna jAtinirUpitavRttitvasya samavAyAvacchinnavRttitvIyasvarUpeNAbhAvasyaiva tatra bodhasaMbhavAtsaMkocasyAnAvazyakatvAt / vizeSarUpeNa nanu
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / eSa tatropeyate iti vAcyam / tathA sati sarvatrAbhAvavata eva narthatayA mukhyArthaparano durlabhasthApatteH / abhAvasya bhedAnvayabodhopagame'pi kAryakAraNabhAvakalpanAdhikyaviraheNAbhAvavati la. kSaNAnaucityAta abhAvavato'bhedAnvayabodhopagame bhUtale ghaTa ityAdivAkyajanyabodhe bhUtale na ghaTa ityAdivAkyajanyabodhasyAvirodhitApattezca, lAghavAt svarUpasaMbandhena grAhyAbhAvanizcayasyaiva vizi vuddhivirodhitvAna svabhedasaMsargakagrAhyAbhAvAzrayaprakArakanizcayasyeti / nIlo ghaTa ityAdau vizepaNavimatrabhedArthakatvamate'pi yadyapyuktarItyA lAghavaM saMbhavati tathApi tatrApi na no vidvaSa iti saMsargavAnabhyupagame saMkocasyAvazyakatvAdAha / evamiti / abhAvavato'bhedAnvayabodhopagama ityAdi / idaM cA. pAtata uktam abhAvavatastAdAtmyena prakAratve dharmipAratantrayeNa kharUpeNAbhAvasyApi prakArakhApratibandhakalasaMbhavAt / idaM rajatamityAdi zAbde dharmipAratalayeNa rajatalAdeH prakAralaM nyAyakaustubhe uktam kathamanyathA bhUtalAvRttirghaTa ityAdi vAkyajanyabodhakAle bhUtalavRttirghaTaityAdivAkyajanyavodhAnutpattiH sarvAnubhavasiddhAyupapadyate sAmAnAdhikaraNyAnurodhena bhUtalabRttimedavataeva tAdAtmyena prakAratvasya tatra sarvAnumatalAt evaM parvate vahirnAstItyAdibuddhInAM vahimAnparvata iti vAkyajanyayodhottaraM dhanyabhAvavAnparvata ityAdi vAkyajanyabodhottaraM ca parvatovahnimAnityAdibuddhInAmanutpattiH kathamupapayate uktazAbdabudhyomavarthasyaiva tAdAtmyena prakAratvasya sarvasaMmatakhAt tayoratiriktapratibandhakakhe vA darzitanaasamabhivyAhArasthalIyabodhasyAtathAle kovizeSaH pradarzanIyaH syAt yadyatiriktapratibandhakatvAkalpanalAghavAnurodhena darzitanajasamabhivyAhArasthale'bhAvasyaiva prakArabamucitamityucyate tadA matubAdisamabhivyAhArasthale'pi tata eva lAghavAtprakRtyarthasya bhedenaiva prakAratvamucitaM nipAtAtiriktalavatkiJcidvizeSaNaprakSipya vyutpattinirvAhasya samamivyAhAravizeSakAraNatayAtiprasaGgavAraNasya ca saMbhavAdityetadapyakAmemAbhyupeyasyAditi / uktarItyA lAghavaM saMbhavatIti / nIlatAdAtmyAbhAvavAn ghaTaHsundara ityAdibhinnaviSayakapratyakSapratyadhikapratibandhakalAkalpanena lAghavaM sNbhvtiityrthH|| tatrApi na no vidveSa tidigiti / atra nassammatirityabhidhAya na novidveSa ityuktyedamavagamyate annayobhedArthakayamabhiyuktaruktaM yaca pratyakSAdinA gRhItasya ghaTAdau paTAdibhedasyAbhilApalaM ghaTaHpaTonetyAdInAM svarasataH sAjanInam / yacca yanna pRthivI na tatra gandhaityAdeH pRthivIkhakhAdyagrahadazAyAmapi vyAptiparicchedakavyatirekodAharaNakhamaprasiddhasAdhyakasthale'bhiyuktAnumataM yacca dharmAtyantAbhAvena gatArthayato vAdino vimatAnAM bhedAnAM khazabdollekhipratyayairayametadavAnityAkArairayaM zazagavAnityAdInAmasAdhakatvena saMpratipannAnAM sapakSaiH sAdhayitumazakyAnAM pRthakkhavadidamiha nAsti idamidaM naiti pratItivailakSaNyaikazaraNalaM taiyavasthApyamAnA navasamamivyAhArasthale bhagavatI bhedAnubhUtiH prAguktatAdAtmyazaktigrAhakazAstrayuktyAdyabhAvenAsatpratipakSatayA prabalasya pratiyogyabhAvAnvayatulyayogakSematAniyamasya sAhAyakamAsAdayantI lAdhavasahasramapi bAdhamAnA vizeSaNa vibhakerabhedArthakalamapAkartumISTe kathamanyathA noyate ali. tAdAtmyavRttitAdAtmyavadattilaviziSTadharmAderevoktarItyA tato yatilAghavalobhena vizeSaNavibhaktyarthatA / nacaivamuktalApavamakijiskarameva yantra banabhatireva netarairekatra vyavasthApitA mAnaH / tatra tyvsthaapktyopyujyte| yathA SadhAdisamabhivyAhArasthale vRttyaniyAmakasyAbhAvapratiyogitAvacchedakatve'pi vivAdena kavalIkRte'nyairavyavasthApyamAnAnubhUtiH prakAratayA svakhArthe niruktalAghavena pratiSThApyate / naca khanirUpitAdheyatAvatkhAmitAnirUpakAdhikaraNatve'dhikapadArthaghaTitekhatvAdyarthe tato'pilAghavena kimiti na tasyAvyavasthApana miti vAcyaM yato yebhyaeva khatodRSTebhyaH pareNa darzitebhyo vAvalambitumupakAntebhyo yaktivibhISikAM kAmapyadbhAvya vAdibhyAM nivAritA vyAkulIbhavantyanAkalitA parAlambanatayopajAtatadanyatamAsaktiranubhUtirutsArya vibhISikAM yena teSvevaikaM prAhitA tameva bahumanyatetarAM nAparAlambanapradarzakam / pratiSTitA ca satI nAparamapara bahupadArthandila vAravilAsinIva mRgayate paryantavirasatvAt saMlamajagajAlatayA cAlimitumapyazaknuvAnA viphalamanorathaiva hi syAt / naca paryantavirasaparigrAhakasapakSamanucinyoktalAghavamAdAveva kuton| tatojugupsate'nubhUtirbhavati ca tAdRzalAghavopanyAso jAtyuttara vapakSavyAghAtakakhAdvAdino'taeva saMsargavalAghavamevAtathAbhUtaM svapratiSThApakatayAdriyamANAM manyante tAM prAJcovicakSaNA iti vAcyaM yat taNDulaMpacati rAjJaH puruSa ityAdivAkyato labdhajaniranubhUtiH kimAlambanetijijJAsubhirbhUsattAyAmedhavRddhAvityAdi samAnatayA vyavahArAdijanmavAkyaghaTakasakalapadasArthakalaprAthamikapratipattiyAvatsaMbhavAnugrahamUlanirarthakalakalpanAnyAyyatayA ca lAghavasahakRtayA grAhitabhAvapradhAnakarmAdipadaghaTitakhakarmakhAdyarthazaktitatparabhAvAH karmaNidvitIyAzeSeSaSThItyAdismRtaya evAnabhatirahasyavedinyassamAzriyante yAvazca tAstabamAvedayeyustAvadeva kaizcillAghavena kamodizaktiparityAgavadatilAghavena zaktisAmAnyameva parityajadbhistAsAM dvitIyAdiniSThAkAranirvAhakalajJApanaparalodbhAvanasamAzvAsanasahakAriNI tattvAkhyAnAvacamakRtikuzalA saMsargalAbhyupagamamAtranihitabubhutsitArthapratipattivacanAkhavAyupasthitigarbhalakRtazAbdasAmagrIpratibandhakala 12 vyutpa.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpttivaadH| dik / pratyayAzca vibhaktikRttaddhitAdibhedena nAnAvidhAH / vibhaktizca suptibhedena vividho| subvibhaktayaH prathamAdvitIyAdayaH sapta, tatra prathamArthaH prakRtyarthe vizeSaNavidhayAnvayinI saMkhyeva / gauravoktizca mahatI kRtyaiva bhavatyutthApitA / tatpratikRtyaivoktalAghavoktistatvajijJAsUnAmasau sA 'cAdhikArthasyAbubhutsitatvena niruddhAdhikArthaprasarAparakRtyotsAdanamAtrArthI tajjIvitabhUtaM saMsargakhalAghavamapakRtya vilIyate tatazca tAH smRtayaH prabhavanti tattvAkhyAnAya / gRhItatattvAlambanA ca tato'nubhUtirvidyotamAnopAsitAsatI parapratinivartitamapi pratikRtyAsahasramapAkartumISTetarAm / itItthamupapAditaparigrahe uktalAdhave kutazcidupagatAyAH prakAratayA tAdAtmyAnubhUtestavasavidhe pratipakSabhUtasya saMsargatAlAghavasya vyAghAtakalaM khayopanyasyamAnaM na dviSmovayaM nApi cAnubhUrti tathAvidhAM shrdddhaamiti| digityuktyaacokovivekevaatrsuucitH|| taddhitAdIti / AdipadAtsanakyacakyajhyaGAdayogrAhyAH / nAnAvidhAiti / dvividheti / prakArArthakapadasamamivyAhatasaMkhyApadArthazca uddezyatAvacchedakavyApakoddezyatAvacchedakanyUnavRttimAtravRttivastumadanyasaMkhyaiva vyApakatAghaTakazca saMbandhaH khAzrayavattvam vastumattAca khavRttivavabhinnakhasamAnAdhikaraNavRttikhobhayasaMvandhena / bhavati caivaMvidhAsaMkhyoddezyatAvacchedakasamAnAdhikaraNaparasparaviruddhAnekaprakAravRttireva tena zabdAzrayatvavibhutvAbhyAmAkAzo dvividhaiti na prAmANikaH tadbhilasya vastumavAt pRthivIlAdibhirguNatvena ca dradhyANi dazavidhAnItyapi na guNavAdisAdhAraNadazavasaMkhyAyA uddezyatAvacchedakanyUnavRttItaraguNalavRttilAt / nacAnenaivazabdAzrayala vibhukhagatadvitvasyApi vAraNAnnopAdeyaM vastumadanyattamitivAcyam tasya ghaTalasahitapRthivIlAdivRttidazatvasaMkhyAvAraNArthakatvAt dravyatvAdigataikatvamAdAya dravyamekavidhamityasyAniSTatve nyUnavRttilam svasamAnAdhikaraNatvesati svasamAnAdhikaraNabhedapratiyogitAvacchedakalamanyathAkhasamAnAdhikaraNyamAtramaniTaca vastuta AkAzamekavidhameveti vadravyamekavidhamevetyeva dravyatvasahitapRthivIkhAdigatadazavasaMkhyAvAraNantu vastumadanyalavirahAdeva / yattu ghaTalaghaTAnyapRthivIlasahitajalavAdigatadazavasaMkhyAvAraNAya vastumattvam vanyUnavRttivRttitvavAnadhikaraNavRttivRttitvobhayasaMbandhena vAcyaM pRthivItarUpavastumattvAca tadvAraNam ghaTatvAdirUpavastumattvasya pRthivItvAdigatanavatve vAraNAya svasAmAnAdhikaraNyasahitasvasamAnAdhikaraNabhedapratiyogitAvacchedakatvarUpanyUnavRttitvopAdAnam tatraiva dravyatvAdirUpavastumattvavAraNAya dvitIyasaMvandhopAdAnamevaMca dravyalasahitapRthivItvAdigatadazatvasaMkhyAvAraNAyoddezyatAvacchedakanyUna vRttitvaM bhedapratiyogitAvacchedakatvagarbha mevopAdeya miti tadanAdeyam pRthivIjalAnyataratvamAdAya pRthivItvAdigatanavavasyApi vastumattvApAtAt pRthivIjalAnyataravarasavattvarUpavattvasparzavattvabhUta. khAdisahitatejastvavAyulAkAzavakAlatyAdigatASTalasaptalaSaTlapazcatvAdisaMkhyAnAM pRthivIjalatejo'nyatamakharUpakhAdyAtmakavastumatvAdinaiva vAraNIyatayA pRthivIjalAnyatarakhAdivAraNaprayAsasyAkAryalAt tasmAtprAguktameva vastumattvaniyAmaka saMbandhadvayamupAdeyamprAguktasaMkhyAmAdAya dazavidhatvasaptavidhatvAdikamiSyata eva dravyasya ataeva padArthasya bhAvAbhAvatvAmyAM dvidhA vibhAgaH kvacikka citsaptadhA kvacicaSoDazadhA kacicetanAcetanalAbhyAMdvidheti SaDeva bhAvA navaiva dravyANItyAdau na saMkhyAntaravyavacchede kintudravyakhAdirahitebhAvatvasyapRthivIvAdirahite dravyalasya vyavacchede tAtparyam / etadvicArazca nyAyalIlAvatyAM drssttvyH| evazca suptihoyobhedaHpara. sarabailakSaNyaM suptiDtvAtmakaM tadabhitroyovibhaktikhavyApakavibhaktitvanyUnavRttimAtravRttivastumadanyadvitvavatprakArastadvatIvibhaktiriti vibhaktizca suptiGdena dvidheyasyArthaH / itthameva suvibhaktayaH prathamAdayassaptetyasyApyoM vidheyH| tatra teSu madhye prathamAyA arthaH prakRtyarthaeva vizeSaNavidhayaivAnvayinI saMkhyaivetyavadhAraNatraye tAtparyam tena khAzrayakartRkakhasaMbandhena saMkhyAyA api sarvataH pradhAnIbhUtAyAM kriyAyAmevAnvaya iti bhramonirAkRtaH ekapadopAttasya jhaTityupasthiteH saMbandhalAghavAcca prakRtyarthaevAnvayau cityAt etanmUlakaeva pratyayAnAM prakRtyAnvitakhArthabodhakatlaniyamaH eva mitarasuvarthavatsaMkhyApi prakRtyarthavizeSyatayaiva bhAsate vyutpattilAghavAditi viparyAso'pi parAkRtaH taNDulamityAdau saMkhyAkarmavayoH prakRtyarthavizeSyatve vAkyabhedApatteH karmavasya prakRtyarthe tasya saMkhyAyAmityabhyupagama itarasubarthavaditi dRSTAntAsaMgateH kriyAyAmanvaye saMbandhagauravaprasaMgAt caitraH pacatItyatra prathamAntArthasya caitrIyaikatvasya kriyAyAM kriyAyA vA tatrAnvaye'pi saMvandhagauravaprasakAcca saMkhyAyAH prakRtyarthavizeSaNatayAnvaye siddha tadanupAtinovyutpattigauravasya phalamukhalenAdoSAt evaM prAtipadikArthaliGgaparimANavacanamAtre prathameti sUpradarzanAt yathAzrutArthanAhiNAM liGgaparimANasaMkhyAnAM prathamArthalabhrAntirnirastA veditavyA / taTaH taTItyAdau liGgasya bA. dhAdevApratyayAt prayogasaMskArArtha puMsvAdinA paribhASitatvamAtrasyaiva svIkArAt yasya kasyacitpadArthasya liGgasya tatra bhAnAbhyupagame'pi taTAntaTIntaTAni pazyetyatrApyanubhavAnurodhena limabhAnasya svIkaraNIyatayA prathamAbhAvenAnyathaiva tadupapAdanasya karttavyatayA prathamAsthale'pi tathaiva nirvAhe tatra zaktikalpanAnaucityAt brAhmaNaityAdI puMsvasya prAtipadikArthatAyAH brAhmaNItyAdau strItvastha strIpratyayArthatAyA evAgre vyavasthApanIyatvAt droNobIhirityatra droNasya parimANaparicchedakasyAbhedena bAdhAt khaparicchedyaparimANavatvasaMbandhena nAmArthakhAccAnvayAsaMbhavena prathamArthaparimANadvArAnvaya ityasya vaktumazakyakhAt droNovrIhirityAdisAmAnAdhikaraNyAnAmiva droNaM zrI himAnayetyAdisAmAnAdhikaraNyAnAmapi prAmANikatvasyAnubhavAnatikrameNAvazyavaktavyale prathamAyAstatrAbhAvena droNaparicchinaparimANavati lakSaNayA tatreva prathamAsthale'pi bodhanirvAhasaMbhavena tatra
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ guuddhaarthttyaalokvyaakhyaashitH| 91 ataeva yatra vizeSyavAcakasamAnavibhaktikapadaM nipAtapadaM vA nAsti tatra prathamAntArthasya vize. zaktaranaGgIkaraNIyakhAt saMkhyAyAzca prathamArthatvamabhyupeyate evasiddhAntibhirapi tasyAzca yathA na prAtipadikArthakha tathAdhanupadameva vakSyati / sUtrArthastu prAtipadikArthetareSu karmavAdiSvavivakSiteSu prathamA bhavatIti prAtipadikArthetarasya yasya kasyApyavivakSitatvaM na prayojakamiti sUcayituM liGgaparimANasaMkhyAnAM vivakSitalopanyAsaH vacanapadaM tadarthasaMkhyopalakSakam ananyalabhyanyAyena saMkhyAyAH prathamArthatvavyavasthitiriti evaMca saMkhyAyA apyavivakSitatve niyatavacanasthale kacidbAdhitatvepi ca prathamAbhavatyeva tatprayojikAyAH karmatvAdyavivakSAyAH satvAt arthAbhAve'pi prathamAmanuzAsatA sUtreNa na kevalaM prakRtiH prayoktavyetivyutpattyaMzaH sUcitaH ato na sUtravaiyayaM tadabhAvenirvibhaktikaprayogasyApyApatteH nApica pratyayaityaMzazca tatprakR. tibhyaeva pratyayAnAM vidhAnAllabhyata ityalamanuprasaktavicArabAhulyena / . ataeveti / prakRtyarthe vizeSaNavidhayA'nvayayogyAyAssaMkhyAyA eva prathamArthatvaityarthaH / etena caitrAdInAmekalamAtrabodhanAya tattAtparyeNa caitra itivAkyAtprathamAntArtha caitramukhyavizeSyakabodhasya kutatvena caitraH pacatItyAdAvapi sati saMbhave prathamAntArthasyaiva mukhyavizeSyatvamiti sUcitam / anyathA saMkhyAyAM prathamArthakhAbhAve tattve'pi vA vizeSyale anyasya vA tattve prathamAntArthasya mukhyavizeSyatAyA akuptatvenoktArthalAbho na syAt evaMca caitraHpacatItyAdau nipAtapadasya samAnavi. bhaktikapadAntarasyAbhAve'pi ca prathamAntArthasya kriyAvizeSaNatayA bhAnAbhyupagamena yatra vizeSyavAcaketyAdipranthAsaGgatizaGkApi nirastA satisaMbhavaitikathanAnaiyAyikaiH prathamAntArthamukhyavizeSyakaeva bodhaH sarvatrAGgIkriyataiti bhramonirAkRtoveditavyaH tena pacatItyatra pAkakRtimAtrasya caitreNa supyata ityatra caitrakartRkazayanamAtrasya pratItAvapi kSatyabhAvAcaitraityasyeti vaMjAnIhIlyAderadhyAhArasyAkalpanAnnakumRSTikalpanAprasaGgaH evaM yatra na prathamAntArthasyAnvayaboghe pravezastAdRzasthalasya pacatibhavati pakSyatibhavatyapAkSIdbhavatItyAderanveSaNaklezaH pareSAM lezato'pi na klezAtiriktaphalakaH vartamAnAdikAlInapAkakRtivRttibhavanayukakhAdyAzrayatvamiti bodhasya kSatyabhAvenAbhyupagamAt ataeva pacantibhavantItyAdayo na prayogAH saMkhyAnvayayogyasyAbhAvAdutsargataekavacanasyaiva prasaktaH yeSAmapi kartRlakSaNA teSAmapi karturbhAvanAyAmevAnvayena tasyAeva ca bhavanakartRtvAt saMkhyAnvayayogyatvAca bhavatItyeva sarvatra prayogaH kaiva kathA kartRlakSaNAnagIkartRmate tasya etena na yatra kazcidabhimukhIkRtya tAdRzaprayogastatra khaMjAnIhItyAderayogyatayA'dhyAhArAbhAve'pi na kSatiH evaM pacatikalpamityAditaddhitakalpapratyayasthale prathamAntapadasattve'pi na tasya mukhyavizeSyatvam pAkakRtipratISadasamAptatvasyaikapadopAttatvena mukhyavizeSyatvasaMbhavAt saMbhave'pi vA saMkhyAyAapi tatra prAtipadikArthatvenAnvayayogyatayA bahutvavivakSAyAM pacati kalpAnItyAdyapisyAditi prathamAntamukhyavizeSyatvaniyamahAnirityapi parAstam satisaMbhava ityasyoktalAt tadarthasya pAke'nvayAdISadasamAptapAkalakSaNAtAtparyaprAhakatatpadasamabhivyAhAravazAdvA tatreSadasamAptapAkakRtestadvatobrAhmaNAdevI bodhasyAbhyupagamassyAdISadasamAptapAkAdezca saMkhyAnvayAyogyatvAdvacanAntaraprasakterapyabhAvAt evaM pazyamRgodhAvatItyatra mRgavizeSyakabodhakhIkAre dhAvantaM mRgaM pazyetyeva syAt mRganiSTadarzanakarmatvasyAnuktatvenoktA. dhikArIyaprathamAyA asaMbhavAt kriyAmukhyavizeSyakabodhasyAbhyupagame tu tasyAeva darzanakarmatvena tadbodhakadhAtupadAdvitIyAyA asaMbhavAdityetadapyudbhAvanaM pareSAM na dUSaNAyAlam uktadoSeNa prathamAntArthasya tasya mukhya vizeSyalAsaMbhavena tatra tyAge kSatyabhAvAt nahi prathamAntArthamAtrasya mukhya vizeSyatvaM kaizcidapi naiyAyikadeziyairapi pratijJAtam nasamabhivyAhArasthale vizeSaNa vibhaktisthale ca tadanabhyupagamAt tadbhaGgamAtraphalakasyoktasthalAnveSaNaklezasya viphalataiva ghevaM pazyamRgodhAvatItyatrAdhyAhRtatvamiti prathamAntArthasya ca bhavatyeva vizeSyatvam yadvA itipadAdhyAhAraHkAryastathAsati tenaiva nipAtenAbhidhAnAtprathamopapattiH prathamAntavizeSyatvAnubhavAvirodhazca / kecittu vAkyArthasya ca karmatayA na dvitIyA ataeva"jAnAmisItAjanakaprasUtA" ityAdi "zrutvAmamaitanmAhAtmyaM tathAcotpa. tayaH zubhAH," ityAdayaH prayogAH naca zuklastaNDulaHpacatItyevasthAnasyAcca zukraMtaNDalaM pacatIti vAcyaM prathamasyeSTatvAt dvitIyasya tu viziSTasya na karmatvamapitu zuddhataNDulasyaiva tasya ca vizeSaNamAnaM zuklamiti vizeSye vizeSaNamitirItyA vodhAbhyupagamena taNDulapadasyaiva zuklataNDule lakSaNA zuklamiti tAtparyagrAhakamityabhyupagamena vA samAdheyatvAditi vadanti / yattu meghogajati zRzvityatra meghasya garjanakartuAkyArthatve tacchravaNasya bAdhitavAdaprAmANyaM syAdatogarjanakriyAyA eva vAkyArthamajIkAryamiti tanmRgaH palAyate atti zasya mArayetyanena tulyaM kriyAyA mAraNAsaMbhavAt gatirapi tutyaivobhayoH syAt / nanu bhAvapradhAnamAkhyAtamitismRtyanusArAdbhAvapadasya dhAtvarthaparatAmabhyupetya dhAtvarthasyaivaprAdhAnyaMmukhyavizeSyatvaM vaiyAkaraNairbhAvazabdasya bhAvanAparaparyAyakRtyAdirUpAkhyAtArthaparatAmabhyupetya tasya prAdhAnyaM bhATTairabhyupeyate taizcAkhyAtArthasya prAdhAnyopagame pacena pace traH caitrastaNDulaM zukra kASThena sthAlyAM pacati na pacati ghaTosti nIloghaTostItyAdI sarvatraiva khajJAnajanyeSTasAdhanatvAdyanumitijanyatvarUpaprayojyatvasaMsargeNa liDarthapravarttanAyAH svakartRkatvasaMbandhenAdheyatvaparyavasitena prathamAntArthasya pacyarthavyApArasya ca viSayatvasahitAnukUlatvaparyavasitena vasAdhyatRptyAdiphaloddezyakatvaparyavasitena vA karaNatvena saMsargeNAkhyAtArthakRtAveva nasamabhinyAhArasthale nivartanAyAH svajJAnaprayojyAniSTasAdhanakhAdyanumitiprayojyAbhAvapratiyogitvasaMsargeNa tasyAmeva
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 vyutptivaadH| dhyabhAsakalAmaNyabhAvAdasau mukhyavizeSyatayaiSa bhAsate / saMkhyAvAcakAnAM ca ekavacana dvivacana prathamAntArthasya caitrasya khakarsakalasaMbandhena dvitIyAntArthasya taNDulakarmatvasya zukrakarmatvasya tRtIyAntArthasya kASThakaraNatvasya saptamyantArthasya sthAlyadhikaraNatvasya ca svanirUpakapAkaviSayakatvasaMsargeNa tasyAmeva nasamabhivyAhArasthale caitrasyAdheyatayAbhAvetasya pratiyogitayA tasyAM taNDulakarmalAdInAM pratiyogitayA bhAve tasya khAzrayapAkaviSayakatvena tasyAm athavA khavRttyabhAvapratiyogikhasvAbhAvavatpAkAdiviSayakalAdisaMsargeNa caitrataNDalakarmavAderapi tasyAmeva nIlapadArthasya ghaTapadArthasya ca sattAzrayatvarUpAyAM dhAtvAnvitAkhyAtArthabhUtAyAM bhAvanAyAmevAnvayaH evaM pacatyeva caitraH pacatyapi caitrazcaitra eva pacatItyAdAvapi khavRtyabhAyapratiyogikriyAkartRtvaniSThabhedapratiyogilAdisaMsargeNa caitrAderbhAvanAyAmevAnvayaH evaM karmAkhyAtasthale'pi kIkhyAtasthale kartRlakSaNAvatkarmalakSaNAyAmapi bhAvanApratIyata eva tasyAmeva taNDulAdeH khakarmatAnirUpakapAkaviSayatvasaMsargeNa caitrakartRkatvasya cAnvaya iti sarvatraivAkhyAtArthasya vizeSyatayaiva bhAnena bhAvanAvizeSyakazAbdabodhaM pratyAkhyAtajanyopasthititve. naikameva kAraNatvaM vyutpatterapi nAnekakhaM nyAyamatavaditi mahallAghavamityucyate abhidhAnAnabhidhAnanirvacanasya nyAyamate'nupapattizcaprapaJcitA tatkathaM prathamAntArthasya kutrApi mukhya vizeSyalamurIkriyata iti ceducyate--saMbandhabhedena zAbdabodhasya vijAtIyatve tatra tatra zAbdabodhe tattadAkAhAjJAnAnAM pRthakpRthageva kAraNalaM vAcyamanyathA saMbandhamAnaniyamo na syAt / naca zAbdabodhe saMbandhatvenaiva sAmAnyatassaMbandhamAnam pazcAnca yogyavatAtparya viSayakhAdyAkalanena saMbandhasyavizeSarUpeNAvagAhI bodho mAnasa eva tenaiva bAdhabuddhivirodhapravRttinivRtyAdinirvAhaH ataeva vahnimAnparvataityataH zAbdabodhe'pi saMbandhavizeSasaMzayaH saMbandhavi. zeSeNa bAdhAhe'pi zAbdabodhaH evaM rAjJaHpuruSaityAdAvapi svakhAmibhAvajanyajanakabhAvasvAmibhRtyabhAvAdI saMbandhavizeSe saMzayaH evaMca na saMbandhabhedanibandhano vyutpattibhedaitivAcyaM keSucitsaMbandhavizeSeSu niyatAbhyovRttibhya AkAsAbhyazca saMbandhavizeSabhAnasya durvArakhAt yogyatAyAstAtparyasyApi prAgeva prAhyalAt tajjJAnakAraNatAyA vyavasthApitatvAt matupaH sAmAnyataH saMvandhizatatvena tatra tadvizeSasaMzayasyocitatvAt rAjJaHpuruSa ityatra putrabhRtyAdau puruSavizeSe tAtparyagrahe janyajanakabhAvakhAmibhRtyabhAvAdI saMbandhesaMzayasyAbhAvAt anubhavaviruddhapratibadhyabudhyanutpAdavilambapravRttyAdivilambakalpanAyAzcAprAmANikatvAt tadanurodhena sarvatra tAdRzamAnasakalpanAyA apyanucitalAt sArvatrikeNa tenaiva zAbdasakalaphalasampAdane kartavye'tiriktazabdapramANavila. yApattezca / athaca saMbandhasya sAmAnyabhAne'pi prakAravizeSyanyUnAdhikavaiparItyAdiprayuktakAryavailakSaNyasya padanyUnAdhikabhAvapaurvA paryavailakSaNyaprayuktAkAlAvalakSaNyasya ca durvAratayA kAryakAraNabhAvanAnAsvasya duritaiva ekazabdopabandhAdinA keSAJcidanugamasaMbha ve'pi zabdaikyasyAkizcitkaratAyAstatra tatra vyavasthApanena tasyApyakiJcitkaravameva / yacca dhAvAkhyAtArthakAlAdikaM prati bhAvanAyA vizeSyatve siddhe'nyasya vizeSyatva vimarza jhaTityupasthita vizeSyabhAvAyA bhAvanAyA eva tathAlamucitamiti tadapi na ramaNIyam vivakSitArthapratipatteH putraste jAtaH kanyA te garbhiNItyAdau prayuktazabdamAtrAdeva niSpattau kriyApadAdhyAhArasya niSpramANikatayA prathamAntArthasyApi mukhya vizeSyatAyAH kuptavAdvizeSyatayA tadupasthiterapi jhaTiti saMbhavAt / nacAstirbhavantI paraH prathamapuruSe'prayujyamAnogyastItismRtiprAmANyAttatrApyastItikriyApadAdhyAhAra iti vAcyam etasya vidhAyakavAbhAvAta astitvasya caitrAdau vivakSitatve vivakSitabodhAnyathAnupapattyaivAstItyasyAdhyAhArasya siddhatvAdetasyAnuvAdamAtrakhAt / naca tathAtce vaiyarthya zayaM vede kriyAntarasya yogyatvenyastyadhyAhAraniyAmakatvena sArthakyasyopapAdayituM zakyatvAt vidhAyakatve'pi khasya parasya zauryamAnaM yatra pratipipAdayiSitamatItasya khapitrAdervA tatra vaMzUro'haMca matpitAcesatrAstItyasyAyogyatayA tadadhyAhArasyAsaMbhavAt / nacAstiritidhAtusAmAnyasya prathameti madhyamottamayorbhavantIti lakAramAtrasyopalakSakamiti vAcyaM vidhI na paraHzabdArtha iti tavaiva siddhAntAt / naca prAtipadikArthaprakArakazAbdabodhaM prati pratyayajanyAyAH subajanyAyA vopasthitorvezeSya tayA kAraNavAna zUra prakArakasya yuSmadarthAdivizeSyakasya bodhasya saMbhavaH caitraityatra prathamArthe svarUpe caitrAderanvayaH caitrapadaM tAtparyagrAhakaM prathamArtha evavA caitraH prathamAyAH prAtipadikArthe'nuziSTatvAditi vAcyaM vibhaktyarthasaMsargatopapAdanaprakaraNa uktkaarykaarnnbhaavsyniraakRtsaadniikRtsycaaprtikuulkhaat| kiJca sundarazcaitraH zukrataNDulaMpacatItyatra caitrataNDulagatasaundaryazauklathayoH pratipipAdayiSitayoH pratipattyarthe sarvatramAnasasAmagrIkalpanasya viSayAntarasaMncArAnubhavApalApasya zrutatvAnubhavakadarthanasya bhAvanAmAtravizeSyalAgrahaprasaMjitAyAH saMbhavatsAkSAtsaMbandhollaGghanAvarjitAnaucityAyAH saMsargaghaTakatayopasthitapadArthasyApyanekadhAbhAnena saMjAtagauravakaluSitAyAH saMbhavAtsvArthabodhatAtparyamAtragrAhakalavyAjanirarthakalakalpanadUSitAyAHparamparAsaMbandhaviSayatAyAH kalpanasya ca zabdavyutpattimasaNIkRtahRdayAruntudasya tavamate prasaGgaeva hi saMbhavatprathamAntArthavizeSyakhavyavasthApanAyAlam / prakRtipratyayau sahAthai brUta ityAdismRtiparyAlocanayA bhAvapradhAnamAkhyAtamiti smRterapi dhAbartha pratyeva kAlAdikaM pratyeva vA bhAvanayA vizeSyatvajJApakavaM natu sarvathaivetyasyApi muvacatvAnna tato'pi sarvatra na bhAvanAyA mukhyavizeSyatvasiddhiH tathAtve bhAvaprAdhAna vAkyamityeva brUyAt nahi dhAtutisaMghAtAtmakarakhyAte kriyAyA bhAvanAyA vA prAdhAnye'pi vAkyArthe prAdhAnyaM labhyate tasyAH anyathA sattvapradhAnAni nAmAnItyato'pi vAkyArthe sattvasya prAdhAnyabhavagataM syAditi smRtyaMzI sundopasundAviva nihatI sthAtAra
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / bhAvazabdazca kriyAyAM kRtau ca bhAvanAtmikAyAM vartate yathAprayogaM ca vyavasthA ataeva bhAvazabdasya yatnArthakatve bhAvavihitAkhyAtasya yatnArthakatvena tRtIyAdyanupapattiprabhRtidoSamudbhAvya bhAvazabdasya kriyArthakatvaM vyavasthApyoktasmRteH kriyApradhAnakhArthakalavyavasthApanaM vaiyAkaraNAnAM klezaikaphalasvamApAditam tAvatA vAkyArthe prAdhAnyAlAbhAt nAmArtha prati kriyAyA iva kriyAM prati nAmArthasyApyanvayayogyatvenArthato'pi vAkyArthe prAdhAnyAlAbhAca bhAvazabdasya kriyArthakatve'pi laH karmaNIlyAdeH bhAvAkhyAtasya bhAvArthaparatve kriyAyA dvidhAbhAnaM doSa iti bhAvapadasya kAlAtiriktakartRkarmAdyarthakalavyavacchedaparatAyA eva vAcyatvena ca kriyApradhAnamAkhyAtamiti nyAyavArtikasyApyuktArthaeva tAtparyam / kRterapyAkhyAtArthabhUtAyAliGgasaMkhyAnvayAyogyatvarUpasAdhyAvasthAtvena kriyApadArthakhAt / kiMca paratra svabodhasaMkAntaye zabdaprayoga iti sthitam yatra hi khasya khavizeSyaka taNDulakarmakapAkakRtiprakArakaM jJAnaM taNDalavizeSyakaM svakartRkapAkakarmakhaprakArakaM jJAnaM svakRti vizeSyakaM taNDulapAkaprakArakaM vA jJAnaM parasya tAdRzatAdRzajJAnagocarecchayA tattadvAkyaM prayukte ca tatra vAkyamAtrasyaiva khanmate tAdRzajJAnAjanakatayA tadanupapattiH manmatekhahapacAmi mayA taNDulaH pacyate taNDulapAkakRtirmameti vAkyAnAM taadRshbodhaanukuullaattduppttiH| naca vyaJjanavyApAramanabhyupagacchatA bhavatA'pi mAnasabodhecchayA vAkyaprayogobhyupeya eva mAnasasyApi kathaMcicchAbdatvAditivAcyaM sambhavantyAmapigatau sarvatra tathAkalpanasyAnucitatvenAprAmANikakhAt zAndabhinna viSayakanakSatrAdibahirarthapratyakSasAmagrIvaidhAdidRDhavyAvRtaM pratyapi kAryavazena jJAvApi niruktecchayA vAkyaprayogasya darzanAt tasyacopapAdanAsaMbhavAt bhinna viSaye pratyakSe zAbdasAmayAbalavattvAcchAbdaboghasya saMbhave'pi mAnase bAhirarthalaukikapratyakSasAmagyA balavattvAnmAnasasyotpattamazakyatvAt etAdRzabalAbalajJAnasya vedhAdirUpadRDhataratAdRzasAmagrIjJAnasya ca prayokturvidyamAnatvAt vizeSadarzinastAdRzaprayokturbalabatpramANaM vinA bhrAntikalpanAyA nitarAmanucitalAt kiMca vivaraNavAkyavidriyamANavAkyayossatisaMbhave samAnArthakalaM tatrApi yAvatsaMbhava vizeSyavizeSaNabhAvayoranatikramazca yujyate dRzyate ca pacatItipAcakaitipacyataitipakkaitivivaraNaM vyavasthitamubhayatrApi kriyAmukhyavizeSyakabodhasyaivAbhyupagame vaiparItyenApi tarika na syAt kiMcAdhIte veda vA yaityetadvAkyArthe'dhyayana kriyAkarmavAcakapadAdaNpratyayovihitasta trAsmanmate vyAkaraNAbhyayanakasureva vAkyArthatvena vaiyAkaraNapadAttasya bodhoyujyate bhavanmate ca vyAkaraNAdhyayanasya sakartRkasya tadbhAvanAyA eva vA vAkyArthatvena vaiyAkaraNapadAttadbodhasyaivaucityaM syAt evaM tadvahatItyAdisUtreNa tadvahati ya iti vAkyAthai vahanakriyAkarmapadAdyatpratyayovihita iti rathyo'zvaityAdau rathakarmakavahanakarturazvasya bodho na syAd vaiyAkaraNanaye / yattvatra vaiyAkaraNaiH kvacidguNapradhAnalamarthAnAmavivakSitamityupakramyaAkhyAtaM taddhitakRtoryatrArthasyopadarzakam guNapradhAnAbhAghasya tatra dRSToviparyaya iti harikArikAM tadbahatItisUtrabhASyasthAM yaevArthoM rathaM vahati sa evArtho rathasya boDhetyukticAkalayya taddhitAdivivaraNasthale AkhyAtasthalAdvizeSyavizeSaNabhAve vaiparIlamurIkRtya vaiyAkaraNAdipadAnAM vya.karaNAdhyayanakAdyarthakakhamupapAditam / tatteSAM khapakSapratikUlatAmevAvahati tathAhi vyAkaraNamadhIte rathaM vahatItyasya yo yadAvivaraNalaM pratisandhe taM prati prathamAntArthamukhyavizeSyakabodhajanakalamitaraMpratyanyadAcAtathAlamiticedabhyupeyaM kAryatAvacchedake tattatpuruSatattatkAlanabe. zasyAvazyakalAnmahAgauravaM syAt / yadi tAdRzasthale sarvatraiva prathamAntArthamukhya vizeSyakaeva bodhobhyupeyaH tadA taNDulaM pacatItyatra kasmAnAbhyupeyaH saH, kriyApradhAnamAkhyAtaM bhAvapradhAnamAkhyAtamityAdismRteH vAkyArthe kriyApradhAnakhArthakatAyAssArvatrikalasya tvayaivoktasthalAnurodhena tyAmAta dvayoH sthalayorvizeSasya cAnAkalanAt vivaraNakhaM vivaraNajAtIyalaM vA vizeSa iti cet na pacatIsyasyApi pAcakrapadavivaraNavasya sattvena vizeSalAsaMbhavAt / naca vyAkaraNasUtrabhASyAdipratIyamAna vivaraNalaM tatheti vAcyaM prAmANike'nyatra dRSTe vivaraNe tathAlatyAgasyAnunvitatvAt uktasmRtau saMkocasya tvanmate doSasya prasaMgAt asmanmate ca tadabhAvAt saMkoce cAvazyaM kartavye bhAvAkhyAtasthalaviSayatvenaiva so'jIkaraNIyaH tatra ca bhAvapadasya dhAlaparatvepi na kSatiH navA sarUpavAkyayorarthato'pi bairUpyam / evaMca taNDulaM pacatI caitrazcaitreNa pacyate taNDulaityatra prathamAntArthasyaiva mukhya vizeSyatvamanubhavavirodhasmRtivirodhagauravAderabhAvAt / anubhUyamAnavAkyadvayArthavailakSaNyasyAnyathA nirvAhAca caitreNa supyata ityAdau kriyAyA evamukhyavizeSyakhamadhyAhAre gauravAdadhyAhRtapadArthasyAnAkAzittatvAceti yatra yAdRzabodhAbhyupagamena kAcidanupapattistatra tAdRzaevAbhyupeyate na kutrApi aagrhiti| yattuyuSmadasmadarthayorekatve'pi vaikalpika bahuvacanaM bidhAya savizeSaNayostayoH tatpratiSiddhaM tatpratiSedhazca prayogAnusArAt kriyAyogasthala evAbhyupeyate dhAvasyaiva mukhyavizeSyatve paTurahabravImIyatreva vayamapi kubjAH kimaudAsyamityAdAvapi kriyAdhyAhArasyAvazyakatvenaikavacanameva syAt prathamAntArthaprAdhAnyapakSe kriyAdhyAhArAbhAvena kriyAyogAbhAvAna tthaalm| kiMca tadAdervAkyArthapradhAnaparAmarzakatvena kriyAtiriktasya tasya pAdayorabhivAdayetyAdau prAtipaditArthasya parAmarzo na syAt pUrvavAkye kriyAyA eva prAdhAnyAditi tanna yuktam vizeSaNatvasya vidheyavAtiriktasya pratiSedhApekSitakhAt tatra hi kunjAvaM vidheyamiti na pratiSedhaprasaktiH tadAdInAM pradhAnaparAmarzakale prAdhAnyaM vRttigrahamukhyavizeSyakhameva vivakSitamataeva nyAyamate'pi "dazaite rAjamAtazAstasyaivAmIturaGgamA" ityatra tadA rAjaparAmarzaH nahi bhavati prajAvatIyaM me khaM tasmai dehi kambalamityatra ca tadA bhrAtrAdiparAmarzaH / naca prathamAntArthavizeSyakabodhAbhyupagame kIdRzazcaitra iti praznasya caitraH pacatItyuttarApaMttiH
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 - vyutpttivaadH| bahuvacanAnAmekatvatvaddhitvatvabahutvatvAvacchinneSu zaktiH / zaktatA ca sutvautvajaztvAdinA na tu svAditibAdisAdhAraNaikavacanatvAdinA / ekavacanatvAde1catvAt / na caikatvAdivAcakatvaM tat / vAcakatAyAH zaktatAvacchedakatve AtmAzrayAt / bodhakatArUpatve zaktibhrameNa dvivacanAdInAmapi ekatvabodhakatayA atiprasaktatvAt / na caikavacanatvAdikaM jAtivizeSaH supUtvAdinA sAMkaryAt / maca zaktisaMbandhana ekavacanAdipadavatvaM sat / tAdRzAjJAnadazAyAM ca suravAdinA zaktibhramAdevaM zAbdabodhaH / ekavacanAdizabdasya padadvayAtmakatayA tAdRzasamudAyazaktarevAprasiddhiriti tu nAzakunIyam / eka vaktItyAdivyutpattyA ekavacanAdizabdasya svAdiyodhakatve pakAdizabde'pi tADazavyavahArApatteH / ekavacanAdizabdasya vAdI rUDhisvIkArasyAvazyakatvAditi vAcyam / pranthakArIyasaMketenaivopapattI ekavacanAdipade zakteraprAmANikatvAt / tAnyekavacana dvivacanetyAdipANinisUtrasya tadIyasaMketagrahaparatayApyupapatteH / na hi yU vyAkhyau nadItyanuzAsanAt syAkhyedUdantAdizabda nadyAdipadasya zaktiH siddhyati / kintu sadIyasaMketa eva / ataeva nadyAdisaMjJA AdhunikasaMketazAlivAspAribhASikyeva na tvaupAdhikI / athaivamapi pANinisaMketasaMbandhena tAzapadavatvameva ekatvAdizaktatAvacchedakamastviti cenna / tAdRzasaMketasya kena rUpeNa sNbndhtaa| saMketatveneti cettahi kasyacitpuMsa ekavacanapadAt suaujasAdirboddhavya ityAphArakasaMketasyApi saMbhavAdatiprasaktirdurvAraiva / pANinisaMketatvena tatheti cettarhi vyAkaraNapraNetuH puruSAntarasyApi -...---.-..................... - ....---.manmatetu caitre pAkakRtyAdirUpadharmAvabodhakatvAnnottaralamiti vAcyaM praznavAkye hi kIdRzaiti padAjijJAsitadharmavAnitibudhyate tasya cAbhedena caitrapadArthe'nvayo bhavatyevaM satyuttaravAkye caitre'bhedenAnvayino dharmavizeSavato bodhakapadadhaTitatvamapekSita. mato na pacatItyuttaramapi tu pAkakartetyeva anyathA kIdRzI kRtirityasya caitraH pacatItyuttaraM tavApi mate syAt / yattu kIdRzI kRtirityatoliGgasaMkhyAnvitAkRtiH pratItA tAdRzakRtipratyAyakasyaivottaratvamucitamiti pacatIti nottaramiti tanna saMkhyAyAH praznavAkye'vivakSitatve tadabodhakasyApyuttaravAkyale bAdhakAbhAvAt tasmAcchabdamaryAdaiva hi zaraNIkaraNIyA / yacca tadbhUtAnAM kriyArthena samAnAyaiti jaiminIyAnubhavaH kriyAmukhyavizeSyakabodhe'smAkamastipramANaM naivaM naiyAyikAnAM gautamAdyanubhavo'sti prathamAntArthamukhya vizeSyatvepramANamiti tadapi nopAdeyaM vacaH utkArthasyAlaukikalAbhAvena pArama(nubhavaikazaraNavAbhAvAt yena tadabhAve tannirNayo na sthAt kiJca tatsUtramapi siddhArthakriyayoH kriyAprAdhAnyaparameva na mukhya vizeSyakhaparaM tasya tattvAniyatatvAt parvato vahnimAnparvate vahirityubhayatraivavidheyakhanibandhanaprAdhAnyasya vahAvedAnubhUyamAnabAdityalam / ekatvatvesyAdi / ekakhalaM jAtireva zakyatAvacchedakaM lAghavAvyavAcakapadAdyuttaraikavacanAditaH saMkhyApratItirlakSaNayeva yeSAmekatvatvAdikaM vyApAralakramavAdivadakhaNDopAdhirapekSAbuddhyanupasthitikAlepyanyagatasaMkhyAnubhavazAlinAM teSAM mate saevo. pAdhistathAgauravAbhAvAditi zaktyaiva sarvatra bodha ityanyadetaditibhAvaH / zaktatAcasusvautvetyAdi / AdezAnAM nAnAtvena tattadasAdhAraNadharmANAM pratyeka tathAtve gauravAt zaktimahasya hi sarvatrAdezismRtyAsaMbhavAt kvacica zrUyamANadharmAvacchinne bhramasyApi tasyAbhyupeyalAna kApyanupapattiritibhAvaH / durcacatvAditi / zaktatAvacchedakatkhayogyasyetyAdiH / AtmAzrayAditi / naca pratiyogilakAraNakhAdInAM svarUpavizeSAtmakatvapakSe'vacchedakarUpatAyA evasiddhAntavaM tatra yathAtmAzrayo doSo'vacchedyAvacchedakatvayorUpabhedAbhyupagamena parihiyate tathaiva prakRte'pi tavyaktitvenAvacchedakatvamekallavAcakatAvAdinAvacchedyasamityabhyupagame ko doSa iti vAcyaM ghaTatvadaNDakhAdInAmakhaNDakharUpANAmavacchadakanirapekSANAM tadvayaktivAdinA kharUpatovAvacchedakalaM bhavati hi saMbhavaduktikaM prakRtatvekalacAcakatAyA avacchedakasApekSAyAstavyaktitvenAvacchedakalasyApyavacchedakagrahasApekSatayA rUpAntarasyAlandhakhAt / vAcakatAravena tasyAstadavacchedakatve'nyonyAzrayAttavyaktitvena tattvecAtmAzrayAditibhAvaH / bodhakatArUpatva iti / ekavacanatvasyaikalabodhakatArUpalaityarthaH / etadghaTitapaJcamyantavAkyasyadurbacatlAdityatraivAnvayaH / yadvA vAcakatAyA ityAdi pUrvavAkye zaktatArUpatva iti zeSaH tathAca na saMdarbhavirodhaH paJcamyantasya nacetyatraivAnvaya iti / atiprasaktatvAditi / ekalazaktatAyA ityAdistadavacchedakalAsaMbhavAditizeSaH / jAtivizeSa iti / lAghavasahakRtenaikakhazaktatAyA avacchinnalagrAhakeNa pramANenasiddhobhyupeyaitizeSaH tenAprAmANikavAdityanupanyasya bAdhakopanyAsasya sAMkaryAdityasya na saMdarbhaviruddhatA / suvAdineti / naca jAtisAMkaryasyaivajAtibAdhakakhamabhyupeyamanyathA ghaTajalasaMyogAdisAMkaryAskeSAMcidapipRthivIvAdInAM jAtivaM na syAt / nahi kaizcidapiplAdInAM jAtikhamabhyupagatamityasaMgatiriti vAcyam ekalavAcakatAyA avacchinnalagrAhakapramANenaikavacanakhasyeva suppadavAcyatAdesta
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / 95 tArazasaMketasya saMbhavAt / tadIyasaMketasaMbandhena tatpadavaravasya DisthAdipadAt svaujasAdi. bokhavya ityAkArakapuruSasaMketasaMbandhena DisthAdipavasvasya vA vinigamanAviraheNa zaktatAvaccheda. katAprasaGgaH tathA cAgatyA AnupUrvIvizeSa eva zaktatAvacchedaka iti / yasu saMkhyApi prakRterarthaH / ekavacanAdikaM ca ekatvAdyarthe tAtparyagrAhakameva na caivamekaprakRtyupasthApyayorarthayoH parasparamanvaye AkAGgAvirahAd ghaTAdAvekavAdyanvayAnupapattiranyathA haryAdipadAdupasthitayorazvasUryayorAdhArAdheyabhAvenAnvayApattirghaTAdipadastha ekatvAdiviziSTasya ghaTAdau sa na zaktisaMbhavaH ghaTarUpaM pazyetyAdau saMkhyAnavacchinnaghaTAderevAnvayabodhAditi vAcyam / AkAsAvaicitryAdekaprakRtyupasthApyayorapi ghaTaikatvayoH parasparamanvayasaMbhavAt / ataeva khaNDazasyaivakArAdyupasthApyayoranyayo. gavyavacchedAdyoH parasparamanvayabodhaH / nacaivaM karmatvAdikamapi prakRtyartha evAstu, kiM tatra dvitIyAdizaktyeti vAcyam / nAmArthadhAtvarthayoH sAkSAbhedAnvayabodhasyAvyutpannatayA karmatvAdenAMmArthatve tena samaM dhAtvarthAnvayAsaMbhavAt / na ca saMkhyAyAH prAtipadikArthatve sati tAtparyazAne vinaiva zaktibhramaM lakSaNAgrahaM vA dvivacanAdyantapadAdekatvAdibodhasaMbhavAdekatvA --- - brAhakapramANena lAghavasahakRtena supvAderapijAtirUpatvaM syAdvizeSAbhAvAt iSTApattI bhUtalamUrttavavatparasparasAMkAryAdubhayorapihijAtirUpatvaM na syAditibhAvaH / yadvA AdipadAdalamatvAdiparigrahaH alAbhAvavati svAdAvekavacanakhasyaikavacanakhAbhAvavatighaTAdipadaghaTakAkAre'tvasyAmo'kArecobhayossattvena sAMkaryAt akArAvyavahitottaramakArasyeva makArAvyavahitapUrvabAMkAre'pi tasya vinigamakAbhAvena sattvasyAbhyupeyatvAdanyathA vyAsajyavRttijAtyabhyupagamaprasaMgAt antyavarNamAtravRttikhadurAgrahe'pi makhamAdAyasAMkaryasya durvAratvAditibhAvaH / DityAdipadAtsvaujasAdirboddhavyaitIti / atrasvamAdiboMddhavyaiti vaktamuncitamanyathoktasaMketasaMbandhena DisthAdipadavattvasyauprabhRtau sattvenAtiprasaktatayA tasyAvacchedakavAsaMbhavAdasaMgatiH syAta yadA Adipadasya khAdibhiH pratyeka saMbandhaH supadottarAdipadAdamAdiraupadottarAdipadAdoTAdijaisUpadottarAdipadAcchasAdiprAyaH DisthAdirityatrAdipadAivitthAdiyaH tathAca saMketanaye tAtparya paryavasitamiti nAsaMgatiH / ekaprakRtyupasthApyayoriti / ekapratyayArthayoH kAlakRtyAyoranvayasya sarvasaMmatatvAtprakRtyupasthApyetyuktam / AkAhAvirahAditi / naca ghaTapadasupadasamabhinyAhArAsmikaivAstvAkAbAdhaTaikakhayoranvayabodhAnukUletikathamAkAhAvirahaitivAcyaMyayorarthayoH parasparamanvayabodhastadbodhakapadayorevasamabhivyAhArasyatAdRzAnvayavodhAnukUlAkAsAbasyopeyakhAdanyathAtiprasaGgAt prakRteca ghaTaikaikalobhayopasthApakapadayorabhAvAdAkAGkAyAasaMbhavAt / naca padadvayArthayoranvayabodhaevAkAlAvazyakIprakRtecaikapadArthayorevAnvayaityAkADAvirahe'pi kAkSatiriti vAcyaM tayossaMvandhasyAkAlAyAabhAve bhAnasyaivAsaMbhavAtpadavRttyAkAlayoreva saMbandhabhAsakatayAkaptalAditi bhAvaH / saMkhyAnavacchinnaghaTAdereyAnvayabodhAditi / naca nIlo ghaTaityAdI kRptazaktikena nIlapadena lakSaNayA nIlaviziSTasyaivazaktidvayApekSayA lAghavena kuptaviziSTaikazaktinA ghaTAdipadena lakSaNayaivAstu zuddhaghaTAdibodha iti vAcyaM samaskhaghaTapadaprayogasyAnAditayA zuddhapaTatAtparyasyAnAditvasyAvazyaMvAcyakhAt ghaTaH ghaTI ghaTAityAdau sarvatraiva ghaTabodhasthAvyabhicArAlAdhavAcAnAderekasyAIzvarecchAyA eva kalpayitumucitalAt pazcAdekalAdibodhAnurodhenaikalAdizakeH kalpanIyAyAH zaktimattayAkupteSu ghaTAdipadeSvevakalpayitumucitatvAduktazaktidvayakalpanAyAH phalamukhatvenAdoSAt / naca saMkhyAbodhAnarodhena kalpyAyAH zaktaH viziSTa evAstu kalpanamevaMhi samAsasthale zuddhazaktyA vibhaktyantasthale ca viziSTazaktyaivavivakSitArthapratItirbhavatyupapAditetivAcyaM viziSTazaktikalpanAyAM gauravAlAghavena saMkhyAmAtrezaktikalpanAyA evocitatvAt viziSTapratipatterAkAhAkalpanayApyupapAdayituM zakyalAt viziSTazaktikalpanAkAlAkalpanAmohikalpanAlAghavenAkAhAkalpanasyaiva nyaayytvaat| zAktikalpane hi bhagavadicchAyAmekakhAviSayatAnirUpitaghaTaviSayakhasya viSayavatadavacchedakakhAdikamupasthitikAraNatAvacchedakatvAdika tAdRzaviSayatve padArthAntarasaMbandhAdikazca kalpitaMbhavatIti gauravAdAkAhAkalpaneca zaktikalpanapakSe'pi kAraNatayA kuptasya ghaTaityAnupUrvIjJAnasyAkADAjJAnavidhayA cAsaMsRSTatayaikapadopasthApitArthayossaMsRSTatayAbhAne kAraNalamArca kalpyataiti kAraNavakAryakhatadavacchedakatvAdInAMdharmiNazca zaktipakSApekSayA adhikasyAkalpanenagaurava virahAt / etadabhipretyaivAnupadamevavakSyatyAkAhAvaicitryAditi vaicitryaM yayorarthayoH parasparamanvayastadupasthApakapadayoH samabhivyAhArAdanyatrAkAhArUpAdanavailakSyaM yayoH parasparamanvayastadupasthApakasyaikasyaiva padastha yAnupUrvItasyAevAkADArUpatvamiti bodhyam / nAmArthadhAtvarthayoriti / yadyapinAmArthayorapibhedasaMbandhenAnvayasyAvyutpatralaM tatraikanAmArthayoranvayasya bhedena savivAdatayA lAghavena nAmArthayormedena sAkSAnAnvayaityeva vyutpattizarIraM vAcyaM nipAtAtiriktatvasya vizeSaNalAdevaivakArArthayoranvayasanAvyutpatratvaM / nacaivaM ghaTatvaghaTayoH kathamanvayaitivAcyaM tasyaikapadArthakhAtpadArthayorityatra dvivacanArtha dvikhasyapadArthavaghaTakavRttAveva
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpttivaadH| ditAtparyeNa ekavacanAntasyeva dvivacanAntasyApi padasya khArasikaprayogApattiriti vAcyam / anAditAtparyasyaiva svArasikaprayogamUlatvAdekavacanAdyantapadasyaiva ekatvAdAvanAditAtparyopagamenAtiprasaGgavirahAt / vyaMkayordvivacanaikavacane ityAdyanuzAsanaM ca tAdRzatAtparyagrAhakameveti vaiyAkaraNamatam / tadasat / anantAnAM prakRtyAdyAnupUrvINAM zaktatAvacchedakatvApekSayA alpa. taravibhaktyAdyAnupUrvINAmekatvAdizaktatAvacchedakatvasyaivocitatvAt / na ca prAtipadikatvameva chedaka na tu ghaTapadatvAdikAMmati na zatyAnantyamiti vAcyam / prAtipadikatvasya dunirvacatvAt / tadajhAne'pi ekatvAdijJAnasyAnubhavikatvAt / padatvena varNatvena vA zakatve vibhaktarapi tahAcakatAsiddhe / ekatvAdizAbdabodhAtpUrva vrnntvaadyupsthiterpynaavshyktvaashc| phalato'nvayATaghaTatvayorekayaivavRttyA padArthakhAt evaM ca saMkhyAyA api na prAtipadikArthalasaMbhavaH kiMca saMsargatAmataprastAva uktavyutpatteraprAmANikalasyeSTAniSTaprayogagatezcoktavAdidamasaMgatam / nacaivaM sati karmatvenAnvayApattyAprAtipadikArthatvamapi karmalAdInAM na syAditi vAcyaM prakAralapakSavyavasthApakaprativadhyapratibandhakabhAvalAghavagauravasya jAgarUkatvAt tathApi paramatasya yathAparAbhyupagamamiyamamuktiritiveditavyam / svArasikaprayogApattiriti / khatorasaH svarasaH rasaicchA sA ca prayogamUlIbhUtA tAtparyAparaparyAyA bubodhayiSA svatastvaM ca tasyAMzaktitramAdyanadhInatve sati prayojanAnusandhAnAjanyatvamevaJca yaH syAcchaktibhramamUlako yazca zaityapAvanakhAdipratipattiprayojanAbhisandhijanmA gaGgAyAMghoSaityAdyAdhunikalakSaNAmUlakaH saeva na bhavati svArasika ekatkhatAtparyeNa ghaTAviti tu vArasika eva syAditi bhAvaH / lAghavAdanAditAtparyamUlakalameva khataralaM vAcyaM zaktibhramasthala evAdhunikalakSaNAsthale ca tattadarthenAstyanAdistAtparyaH kvacica tadbhama eveti ghaTAdityasyAnAditAtparyamUlakabubodhayiSAjanyavAbhAvAnna khArasikatva mityabhipretyAha-anAditAtparyasyeti / nacaivamapi tAtparyagrahe ghaTAvityataH zaktibhramaM lakSaNAgrahaca vinA zAbdabodhApattiAraiveti vAcyamiSTalAt ekavacanAntarghaTAdipadatAtparyasyAnAditve sUtrebodhita ghaTAdivizepyaikalaprakArakazAbdabodhe khAdyantadhaTapadadharmikatAtparyajJAnasya ghaTaityAnupUrvIjJAnasya vA hetutayA tana tadramasyAvazyakabAdabhrAntatAdRzazAbdabodhasyaivAniSTalAditibhAvaH / avacchedakatvasyaivocitatvAditi / prAguktopasthitilAghavApekSayA prakRtyAnupUrvyAnantyanibandhananirUpyanirUpakabhAvabhedakRtAnantyavadIzvarecchIya viSayatAkalpanagauravasya jaghanyalAditi bhAvaH / dhAlAdibhinArthavacchandakhasvArthaniSThamukhya vizeSyatAprayojakaprathamAniSThavizeSyatAnirUpitAvyavahitottaravasaMbandhAvacchinnaprakAratAvacchedakatAparyApsyadhikaraNadharmavatvAdeH prAtipadikatvasya suvacatvepi tadajJAnadazAyAmapyabhrAntasya zAbdabodhAnna tasya zaktatAvacchedakatvam yena rUpeNa yatojJAyamAnAniyamena yaddhodhaH tadrUpAvacchinnasyaiva tatra zaktatAyAucitalAdavyabhicarati sthAnupUrvyavacchinnasyaiva zAnannatu prAtipadikatvAvacchinnasyetyabhipretyAha / tadajJAnapIti / nanvekalAMzazAbdabodhaH sarvatraiva ghaTaH paTa ityAdau paridRzyamAnonugataM zataM svakAraNamAkSipan kusazaktikapadarUpAzrayopasthitilAdhavasahakAreNa prAtipadikatvarUpAnugata. dharmopagRhItameva vyabhicAraparihArAya zaktaM svakAraNaM kalpayatItiprAtipadikatvena siddhe zaktatve tadajJAnadazAyAM jAyamAnazAbdabodhakAraNIbhUtajJAnasya zaktatAvacchedakalAMze bhramalameva kalpyate laghudharmasya pratiyogitAvacchedakatve vyavasthite pratiyogitAvacchedakalAMze kambugrIvAdimAnAstItyAdisArvajanInapratItemavavat ghaTapadalAdinA ghaTAdizaktatve siddhe'pabhraMzasthalIya. bodhakAraNajJAnasya bahulIbhUtasyApi bhramatlavadvA api bAlatvena kartRtvAdizaktatve siddhe sarvatraiva prayogeSvadhUyamANasyApi tasya tattvena jJAna kalpanavatprAtipadikatvena tajjJAnaM kalpyata ityataAha / padatveneti vyabhicAraparihArakSamalAtprAtipadikalApekSayA laghukhAcoktakrameNa padalasyaiva tatsiddhiH syAditibhAvaH / tatopi lAghavAdAha varNatveneti / naca varNavAdikaM zaktatAvya. bhicArItivAcya zaktatAyAviSayatArUpatvena vyabhicArasyAnavacchedakale'kiJcitkaratvAd yadvAnugatadharmamAtrasyasarvatraiva phalopadhAyakatArUpakAraNatAvyabhicAritvAtsvarUpayogyatAyAzca prakRtepi varNalAderavyabhicAritvAtsahakAryantaravirahAddhi na yataH kutazcidvarNAcchakyapratipattiH tasyaivahi rUpasya na tavaM yasya kadAcidapyajanakeniye sAdhAraNya mitibhaavH| tena rUpeNa vibhaktarapi zaktatve pareSAmiSTApattimAzaGkaya prAtipadikoktapakSoktadoSa eva smArayati ekalAdizAbdabodhAdityAdinA / anAvazyakatvAJcati / nanu yena rUpeNa zaktatA tadrUpeNa jJAnasya zAndAtprAganapekSitakhe tadabhAvena zaktatAvacchedakalanirAkaraNamasaGgatam apekSitatvecApekSitamanAvazyakazceti vyAhataM vacaH upasthiterabhAvAdityeva hi vaktumucitamiticetsatyaM tadeva vaktamucitamanyathAtu pramAdAditi gRhANa / yadvA yadyAnupUrvImantareNa kevalavarNatvena jJAnasyai kalazAbdasahacAraH kAryakAraNabhAvakalpanAmUlaM kApicesparidRSTovarNavamantareNAnupUrvIjJAnasya cAdRSTastadA lAghavADhuSTasahacArasthalekuptakAraNabhAvasya vyabhicAravAraNAyAnyanApikalpanaM bhavedAvazyakantadabhAvAzcAnupUrtyAeva niyatasahacArAvacchedikAyA jJAnenopapattisaMbhavAdvarNaravenopasthiteranAvazyakalantatvAdeva va na zaktatAvacchedakalaM tenarUpeNa bodhajanakatvasyezvarecchayA grahaNetasyAvisaMvAdikhApatteH anAdAvapidi
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / kAlAnurodhena taskalpane kha kalpanAgauravAt / evamAnupU:bhinnadharmasya vAcakatApacchedakatve ghaTaparda supadaM ca na saMkhyAvAcakamiti viparItanizcayakAle'pi tAdRzadharmAvacchinnasya vAcakatAgrahasaMbhavAd ghaTaityAdau saMkhyAthA bodhApattiH / atha vibhaktInAM saMkhyArthakatAmate prakRtivimasyorekavAkya. tAvirahanizcayadazAyAM vibhakyupasthApyaikatvAdeH prakRtyarthe'nvayabodhavAraNAya tayoH samabhivyAhArahAnasya ghaTAdivizeSyakaikatvAnvayabodhaM prati kAraNatvamadhikaM kalpanIyam / ekapadopasthApitayo ghaTaika. tvAdhorandhayabodhopagame ca na samabhivyAhArazAnasya tatra hetutA kalpyate iti lAghavAt, prakRtyAdyAnuH pUrvINAM saMkhyAvAcakatAvacchedakatvamupeyataiti cenna / AkAGkSAvicAre samabhivyAhArAkAsAjhAnasya hetutAyA nirAkRtatvAt / athaivamapi vibhakteH saMkhyArthakatve vinigamanAviraheNa prakRtidharmikasya zaktimahavyavahAraparamparAyAM vyavahAreNaiva saH vyavahArazca pratyakSasiddhaiti vyavahArAtikrameNa varNatvenApi janakalAvagAhinI na bhavati visaMvAdinIti vaktumazakyamevAnyathA sarvApizaktivyavasthAvyAkulIbhAvamApadyeta varNakhamAtreNaiva sarvArthazaktatAsyAtsyAca sarvesarvArthavAcakA na syAca mukhyagauNavyavasthA nacAnupUrvyavacchinnAnAMbhUyogRhItakhasamAnopakArakavidhurasthalakAryasahacArANAM pazcAtparidRzyamAnopi vyabhicArastRNAraNyAdivatkAryajananazaktimapAkartumISTe lakArasthalepi ca tivAdinaiva zaktateti gUDhAbhisandhiH / phalAnurodhenatatkalpaneceti / nanuvarNakhasyApi yogyatayA kalAdigrAhakasAmanyaiva grahaNasaMbhavAtkimitiphalAnurodhena tatkalpa kArya miticenna nahiyogyasyApihi sarvatra grahaNaM saMzayAyanupapatteH tatazca yathAnubhavaM pratibadhyapratibandhakabhAvAdikalpanena kAcitkalaM samAdheyaM dRzyate ca bAhulyena pravRttyAyupayogigrahANAM madhyavidhadharmANAM prahaNaM na sAmAnyasya nApyanyasya vizeSasyeti tattaddharmabubhutsApaneyadoSabhAvAnAM kharasavAhimadhyavidharmabubhutsAnAM saMskAravizeSANAM vA doSalaM tattaddharmAprahe kalpyamAvazyakaJcobhayamataeva katyAdivarNalavyApyadharmagrahaNamiti sarvatra varNatvagrahAya phalAnurodhena tadbhutsAdikalpanApattana kAcidanupapattirityaparitoSAdAha / evmaanupuurviityaadi|ekvaakytaavirhnishcyeti / ekavAkyakha saMbhUyaikArthapratItIcchayocaritatvam nirUpyanirUpakabhAvApannatattatpadArthadvayaviSayatAkabodhajananayogyavaM tadutthApyAkAlAnivartakalatanivartanIyAkAmlotthApakatvAnyatarayogyalaM vetyanyadetatteSvekasyApi yayoH padayorabhAvanizcayastattadarthayoranvayabodhastu na bhavatyevAnubhavika itibhAvaH / tayoH samabhivyAhArajJAnasyeti / atra samabhivyAhAro na paurvAparyamAtramuktaikavAkyatAvirabahAnakAlepi tajjJAnasaMbhavenoktApatteH samabhivyAhArajJAnakAraNatvakalpanayApi vAraNasyAsaMbhavAt kintvidaM padamanena padena sahAnvayabodhaM janayatvitIcchArUpaM yatpadatAtparyantadviSayatvantenocaritatvaM vA tajjJAnantu bhavatyevoktavAkyatAvirahanizrayavirodhiprathamaikavAkyatvasya virahaH khataeva samabhitryAhArasya virodhI dvitIyatRtIyayostu kathaMcit sannabhavati tathApratipAdanayogyaM sAkAI vA paraspara kathaMkAra tadyutpatrAnAM tatheSTaM bhavedityanubhavasiddham samabhivyAhAropi vA tadanusAreNaiva nirvAcya iti / na samabhivyAhArajJAnasya tatra hetuteti / prathamAyAstAtparyagrAhakatvAtprayogasAdhutvArthatvAca tadarthamevozcaritatvemArthapratItIcchayocaritatvAbhAvAttagrahepi zAbdabodhasyeSTatvAtsamabhivyAhArAbhAvAca na tahasya hetutvamityarthaH / hetutAyA nirAkRtatvAditi / ayameti putro rAjJaH puruSopasAryatAmityAdau rAjJaH puruSa iti naikaM vAkyamiti grahepi rAjasaMbandhavatpuruSAdibodhApattiH yogyatvAsalyA kAhAdeH saMbhavAdataH samabhivyAhArajJAnasya khAtantryeNa hetutvamAkADAzarIra eva vA pravezyaH samabhivyAhAra iti tajjJAnahetukhaM vyavasthApya nAnArthakazAbdasthalAnurodhena tAtparyajJAnasya hetutAyA Avazyakatve vAkya. midametadarthAnvitaitadarthaviSayatAkabodhaM janayatvitIcchayodharitatvarUpasya tAdRzecchAviSayakharUpasya vA vAkyatAtparyasya buddhereva hetukha kalpanIyaM natsida padametadarthabodhecchayocaritamitipadatAtparyajJAnasya nAnArthakAnekapadaghaTitavAkyasthale'nekakAraNalApateH padatAtparyasyAnekakhAt vAkyaprayojakabuvodhayiSAtiriktAyAstattatpade tattadarthabodhajanakalaprakArakecchAyA aprA. mANikatvAca etena vAkyasyAkhaNDasyAbhAvena vinigamakAbhAvena tattatpadavizeSyakatAtparyajJAnasyAnekahetutvepi na kSatiH / tathA satyayametItyAdau niruktakavAkyatavirahanizcaye rAjasaMbandhAnvitapuruSabodhecchayoccaritavarUpatAtparyagraharUpakAraNavirahAdeva zAbdabuddharasaMbhavaH sati ca kathaMcittAtparyagraha ekavAkyalasya samamivyAhArasya vA sandehe vyatirekanizcayepi zAbdabodhaiSTa eveti na samabhinyAhArajJAnaM kAraNaM tAtparyaghaTakavAkyavaM ca pUrvAparIbhUtapadasaMghakhamevetyevaM khaNDitam evaJca ghaTapadasaivaikalaM ghaTazcArthobhavatu prathamAyA ekasaM ghaTapadasya ghaTaiti vA sarvathaiva ghaTaiti vAkyamekatvaviSayatAnirUpitaghaTaviSayatAkabodhecchayocaritamiti tAtparyajJAnamAvazyakantasya kAraNavAt taccaikavAkyatAvirahagrahakAle na syAdeva ekavAkyalasyArthavizeSApaTitatvena sAmAnyasyAbhAvanizcaye tAtparyasyArthavizeSaghaTitatvena vizeSasyApi grahasyAsaMbhavAt sati ca kathaMcittabahezAbdabodhopIdhyata eveti na samabhivyAhArajJAnasya kAraNavaM vibhaktivAcakatvapakSepItyAzayaH // 13 vyu
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpttivaadH| vibhaktidharmikasya ca saMkhyAprakArakAnvayabodhaparatvajJAnasya hetutA kalpanIyA / vibhaktotakatvamate tu vibhaktitAtparyaviraheNa prakRtidharmikameva tAtparyajJAnaM tAdRzAndhayadhIheturiti lAghavamiti cenna / vibhakteH saMkhyAvAcakatAvirahe'pi prakRtivibhattayorAnupUrvIzAnasya tAdRzAnvayabodhahetutAyA nirvibha . vastutastu taNDulaH pacati caitraNetyAdAvayaM padasaMghAto na taNDulakarmakapAkakRtimacaitrabodhe samartha iti naikaM vAkyamiti grahepi niruktecchocaritalagrahasaMbhavAnna tasyaikavAkyalarUpalamavisaMvAditathAvidhecchoccaritavaM yathAkathaMcidbhavati tadAtmakamuktAsAmarthyanizcaya icchAyAM visaMvAditvagraheNa tadrahAsaMbhavopapateH parantu vivakSitatathAvidhaikavAkyalasattvAsattvagrahAgrahaprayojakaviveke viva. kSitArthapratipattijananayogyapadasamUhatvameva tathAvyavatiSThataiti tasyaivaikavAkyatvarUpalamucitam tabrahazca kAraNasya kAraNalagraharUpaH saca kAryajananenApekSitastavyatirekaprahopicAnutpAdena hikAraNatvena jJAnameva kArya janayatyakAraNatvena jJAtannetyanubhavavirodhAta kintu kAryakAraNasaMpAdane pravartamAnasya kacitpravRttI kvacinivRttau ca tathetivakturevaikavAkyakhatadvirahaprahau syAtA kiMcitkarI na zroturiti nAstyeva samabhivyAhArajJAnakAraNakhakalpanasyAvakAzaH anubhUyatepica yena kadAcittaNDulaMpacatItiprAthamikavAkyAttadojJAtaH kAlAntareca gRhItAvyutpannabhAvAducaritaM tathaiva vAkyaM zRNvan kathaMcidanenoktanna prakRtArthatAtparyeNeti khataH nacedamekavAkyamiti paravAkyAcAnekavAkyatayA paricchindannapi vAkyArthamanubhavatyeva saH prAgvatUsaMpannasAmagrIkalAt naca prAgekavAkyatvanizcayo vizeSaH mAnAbhAvAt tadvAkyAtkAryajanmottaraM pratyakSapravRttestena prAgeva kAryakAraNabhAvaghaTitaikavAkyatvasya prahAsaMbhavAt prAthamikalAdevaca janitakAryajAtIyakhasyApyagraheNAnumAnAsaMbhavAt gurutarAnumitisAmabhyA asulabhatvAcca tasmAdvAkyakharUpaM yadarthabodhasvarUpayogya vastutastadrahaNamavyavadhAnena padArthAnAmupasthitiritidvayamevAvipratipannaM zAbdasAmagrItivyavasthitam vipratipannaMca yogyatAzAnaM tAtparyajJAnaM cetyataeva tAtparyajJAnasyAhetulapakSe tAtparyajJAnenaikavAkyatAvirahanizcayakAle niruktazAbdApattervAraNAsaMbhavAdAvazyakameva samabhivyAhArajJAnasya kaarnnlmitypinirstm| nanu nacetsamabhivyAhAraghaTitAkAlAjJAnaM kAraNamabhimataM pAka atraca taduktirbhUyaH kathaM saMgacchateiticedekapade'parapadavaiziSTyamAtrasya samabhivyAhArapadArthalAbhiprAyeNa vastutastajjJAnasyApi nAstyeva kAraNatvaM kinvAnupUrvIjJAnasyaiva tathAhi nIlaparyAyacatuSTayaM ghaTaparyAyacatuSTayaM cAzrityAkAhAjJAnakAryakAraNabhAvavicAre kriyamANe nIloghaTaityAdivAkyajJAnAnAM dvAtriMzatkAraNatAparyavasAnam AnupUrvIjJAnAnAM ca nIlaityAdInAmaSTAveva kAryatAvacchedakaM cAvyavahitottaratvamAtramanyavahitottaralavizeSitanIlakhAvacchinnaviSayakazAbdalamavyavahitottarakha vizeSitanIlalAvacchinnaprakAratAnirUpitaghaTakhAvacchinnavizeSyatAkazAbdalaM vA kAraNatAvacchedakazca saMbandhaH samavAyamAnaM nIlapadavRttijJAnasyajanyopasthitiH sahakAriNI svaviSayanIlapadavRttijJAnajanyopasthitimattvasamavAyobhayasaMbandho vA khIyanIlapadavRttiviSayatAnirUpitanIlaviSayatAprayojyaviSayatAkavakhasAmAnAdhikaraNyobhayasaMbandhena khaviziSTopasthitimattvamAtraM vA vRttitvasyAnanugatatve tadbhedena yAvAnparamatekAryakAraNabhAvasAvAneva mamApi kintu vRttivizeSaghaTitopasthitighaTitAvyava. hitotsaralavizeSasaMbandhena tattadAnupUrvI jJAnaviziSTatvasyaiva kAryatAvacchedakatvaM bodhyam / naca nIla:ghaTamityAnupUrvIdvayajJAnavatAM kutonanIlAbhedAnvayabodhaH pratyeka dvayorapikAraNatvAdviziSTajJAnakAraNatAmatetu tAdRzaviziSTajJAnasyAkAraNalAtkAraNatvena kuptayonIloghaTonIlaM ghaTamityAkArakajJAnayorabhAvAditivAcyam tanmatepi vyabhicAravAraNAya khakhAvyavahitottaratvAvacchinnaM pratyeva viziSTajJAnAnAM kAraNatAyAvAcyatvenApAdyamAnazAbdabodhasya tadanuttaratayA tatra tAdRzakAraNavirahasyAkiMcitkaratvepi tattadviziSTajJAnAvyavahitottarAbhedAnvayabodhasyaiva prasiddhatvena tattajjJAnaghaTitaiva sAmagrI phalavyAptatvenakuptA natu nIloghaTamitijJAnaghaTitApi kAcitsAmagrIti vastutaH sAmagyabhAvAnnatatrApattiritivAcoyuktiH pareSAmivAsmAkamapi nIlaitijJAnAvyavahitottarazcAnvayayodho ghaTaHkalazaityAdijJAnAvyavahitottaratvenaiva ghaTamitijJAnAvyavahitottarazca nIlaMkRSNamityAdijJAnAvyavahitottaratvenaiva kustaitinIlaitighaTaitijJAnadvayAdighaTitA nIlamitighaTamitijJAnadvayAdighaTitaiva ca sAmagrIphalavyAptatvena kupteti nIlaHghaTamityatrakuptaphalopadhAyakasAmadhyabhAvAnnApattirityastivAcoyuktiH yujyatecaitat yatkAryasyayAvatkAraNakAryatAvacchedakAkrAntatvaM tAvatkAraNasadbhAvAdeva tadutpattiyuktetinIlaitijJAnAvyavahitottarazAbdamAtrasya ca ghaTaitikalazaityAdijJAnAnAMyasyakasyacitkAryatAvacchedakena tattadavyavahitottaratvenAkAntatayA teSAmanyatamAbhAve tasyotpatserayuktalAtkAryatAvacchedakeyUkteSUttarasyaiva tattvaM yuktimatpUrvakalpayoH padArthadvayasaMsargabhAnasyAniyamyatvaprasaMgAt zobhanastaNDulaMpacati caitraitivAkyottarazAbdabuddheH zobhanaitijJAnAvyavahitottaratvAtaNDulamitijJAnAvyavahitottaratvAcca tadubhayajJAnaghaTitasAmavyuttarazAbdabodhasya caitrazobhanatAdAtmyAvagAhitvavacchobhanataNDulatAdAtmyAvagAhitvasyApi prasaMgAca tadubhayasaMsargabhAnasya tadubhayopasthitau yogyatAjJAne'yogyatvanizcayavirahe vA tattadupasthApakatattadAnupUrvIhAnasahakRta eva vaktavyatvAtprakRtepi tatsampattervidyamAnakhAt uttarakalpe ca zobhanAbhinnataNDulazAbdabuddherniyamena taNDulamitizobhana milyAdijJAnadvayasya zobhanaititaNDulaityAdijJAnadvayasyaiva ca kAryavAvacchedakAkrAntatvAttadubhayai. katarapaTitAyA api sAmathyA abhAvena prayojakAbhAvAcchobhanataNDulatAdAtmyAvagAhitkhaprasaMgAsaMbhavAt zobhanacaitratAdAtmyAvagAhitvaprayojikAyAH zobhanaiticaitraitijJAnadvayaghaTitasAmagyAH sattvena tatsaMpattisaMbhavAzca / vastutastu nIlaityAnupUrvI.
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / faeifdapadajJAnAdanvayabodhavAraNAyAvazyakalpanIyatayA saMkhyAvAcakaprakRteriva tadavAcakavibhakterapi saMkhyAnvayabodhakatvaprakArakecchAviSayatvarUpatAdRzabodhaparatvasaMbhavena vibhaktidharmikatajjJAnahe tutAyA vinigamanAviraheNAvazyakatvAt / atha svAdInAM saMkhyAvAcakatvakalpanApekSayA prakRtestatra viSayakatve satighaTaityAnupUrvIjJAnatvenaikaM kAraNatvaM kalpanIyaM tatra yadyapi SoDazakAryakAraNabhAvAH prasajyante tathApi zAbdasAmagrIpratibandhakatAsthale jJAnadvayasya sAmayyAM praveze vizeSyavizeSaNabhAvavinigamanAvirahaprayuktapratibandhakatAbAhulyasya na prasaMgaH bhacavyAsajyavRttyavacchedakalA svIkArapakSa ekavizeSitAparasyaivAvacchedakatvasya vAcyatayA vizeSyavizeSaNabhAvanyatyAsAttavapakSe dvAtriMzatastasya prasaMga iti vAcyam khantanIlapada viziSTaghaTapadajJAnasyAvyavahitottaratvAnyavahitapUrvatvarUpa saMbandhadvayabhedAdvaividhyaM tathaiva svantaghaTapadaviziSTakhantanIlapadajJAnasyadvai vighyamiti viSayatvavizeSyavizeSaNabhAvavaiparItyaprayuktaM yatrahi tavASTau tatra mamatu dvaividhyameva / naca saMbandhasyAnyataratvenaiva pravezaiti vAcyamavyavahitottaratvalAdinAtadavagAhijJAnAsaMgrahApatteH anyataraniSTatvena tatpravezasyakAlikatvAdinA tadavagAhijJAnasaMgrAhakatvena vaktumazakyatvAt anyataratvena saMsargAvagAhijJAnasyApi kAraNatvasyAtrAnubhavikatvena tadghaTitasyApi kAraNatvacatuSTayasya syAdapyadhikasya pravezaiti / atha sAMsargikaviSayatAyA madhyapAtitayA khantanIlaviSayatAnirUpitAvyavahitottaratvatvAvacchinna sAMsargika viSayatAnirUpitavantaghaTapadaviSayatAkajJAnatvAdirUpeNa tritayameva kAraNatvamiti cetsatyam tathApi tava gurudharmAvacchinnaSaTkAraNatvAni mamatu laghudharmAvacchitraM dvayamevamUlabhUtaM vRddhicintAyAM tu kiyadAdhikyamiti khayamevavicAraNIyamevameva ca taNDulaM pacati caitraityAdisthalepi ca kAraNatvaM nirvAcyamatra cavyavadhAna kRtodoSa AsattyaivapariharaNIyaH tattatpadajanyapadArthopasthitInAM hyekatrasamAje saMpanne padAni vyavadhAnenAvyavadhAnenatadubhayaudAsInyena vA jJAyantAmna tataH kiMcidapi hIyate kAraNAnAM vyApArasaMmilana mevahi saMmilanam kAraNatAvacchedakasaMbandhapakSepi tRtIyaevAbhyarhitaH zAbdasAmagrIpratibandhakatAlAghavasya saMbhavAt upasthiteH svAtantryeNakAraNatvetadAdhikyAt pratibandhakatAyAH sAmabhyAmadhikapadArthapraveze vizeSya vizeSaNabhAvavyatyAsaprayuktAdhikyasya durvArakhAt yadi tasyAH kAraNatAgrAhakaHsvAtantryeNAnvayavyatirekapra hassyAdAnubhavikastadAbhyupagamya tAMkAraNatvaM na nostividveSaH saMbandhaviSayatvenApi hi tasya labdhapadatvevizeSaNajJAnakAraNatA paricchedakatvenaiva vAkRtArthatve mAstvevavAkAraNatvaM vyApArakAraNatAlopavibhISikA tu lAghabAnubhavadRDhIkRtasAhasAnpratina kiMcitkarItyalamanaprasaMgAgata vicArabAhulyena / AvazyakatvAditi / nanu tAtparyajJAnasya kAraNavaevedasaMbhavati tatraiva na mAnamiti cedatraprAzcaH saindhavamAnayetyAdinAnArtha sthalelavaNAzvayorupasthitAvapyekasyaiva kasyacidarthasya zAbdabodhaviSayatvamityatra niyAmakaM kiMcitkalpanIyaM tadevaca tAtparya tajjJAnasyAkAraNatve tasya niyAmakalAsaMbhavAt tatra tAtparyajJAnakAraNam nacaniyamaevamAnAbhAvaH zabdazravaNAnantaraMniyatArthagocarapravRtterevamAnatvAt zabdasyaca tadarthatvAt yatrArthepravRttistasyaivahizabdavyApAragocaratvamucitam zabdasyacanabodhAdanyostivyApAraH / nacasmRtirbhavatyasAdhAriNI saMskArodbodhakasattvaniyatotpattestasyAasAdhAraNavAsaMbhavAt saMyogaviprayogAdijJAnAnAMniyAmakatvasyAdRSTacarakalpanAprasaMgenAsaMbhavAtrahisaMskArodbodhakasamabadhAnesmRtervilambaH kvApidRSTaH tasmAtsaMyogAdigrAhitatAtparyeNaniyantritobodhaevatathAvAcyo yenapravRttiniyamopapattiH kiMcAnyArthaparatvajJAne tadarthabodhAnudayasya sarvAnubhavasiddhatvAttadarthabodhe'nyArthaparatkhajJAnasya pratibandhakatvetadabhAvasya kAraNatveca gauravAttadarthatAtparyajJAnasyaiva hetutvaMvAcyam nacatatkAraNaprakaraNajJAnasyaiva kAraNatvamitivAcyam prakaraNAdInAmanekatvenAnekakAraNatvApAtAt nacaitramapinAnArthaMsthalaevAstutatkAraNamiti vAcyam / yadvizeSayoritinyAyena sarvatratatsiddherityAhuH navyAstveke tAtparyajJAnasyakAraNatvepisaindhavamAnayetivAkyatvAvacchinnadharmikalavaNAdyarthaparakhajJAnatvena na karaNatvamavacchedakAvacchedena ta brahasyaniyamena bhramakhAt vizeSadarzinAmasaMbhavAtsAmAnAdhikaraNyenagrahasyedaM vAkyaM nalavaNaparimitivigrahe pisaMbhavenatadAnImapitacchAbdabodhApatteH kiMtvidaM vAkyametatparamitijJAnatvenaivakAraNatvaMvAcyaM taca tattadvAkyavyaktibhedenabhinnamititatkAraNI bhUtaprakaraNAdivya terevatatvamucitamAvazyakatvAdvaiauravAbhAvAt pratyuta tAtparyajJAnakAraNatva evaniyamenatatkalpanenakSaNavilamba kalpanenacagauravaprasaMgAdititAtparyajJAnatra kAraNamanyArthaparatvagrahasthaletadarthaM nistAtparya katvagrahasthalecAniSTanivArakatayorI kriyamANatAtparya hRkAraNaprakaraNAdigrahavyaktivilambAbhAvAbhyAmevAsmAkamapizAbdavilambAnutpattyorupapattisaMbhavaitivadanti / nacAtrapakSeprakRtagranthAsaMgatiriti vAcyam prakRtapranthasyavibhaktisaMkhyAvAcakatvamate'dhikakAraNatvAbhAva evamukhyatAtparyAttasyacAtra pakSe sarvathaivanirvAddAt / pare punastAtparyajJAnasma kAraNatve mUrkhakA caritavAkyasthalezAbdAnupapattiH nanvazikSakatAtparyajJAnAnnirvAhaH pratyudAraNaMvAkya bhedAt nacAnupUryaikyAdadoSaH tathAsati caitragRhIta lavaNatAtparyakazikSaka puruSIyasaindhavamAnayetivAkyamUlakagamanAvasaraprayuktamaitrIya saindhavamAnayetivAkye lavaNatAtparyAbhAvanizcayepi smRtalavaNatAtparyasya caitrasya lavaNazAbdabodhApattestaduruddharatvAtkiJcAprAkaraNikArthasya sarvathaivAnavagame surabhimAMsabhakSayetivAkyazravaNAnantaramupahAsAdyanupapattiH vyutpanna-caitra nirNartikArthazaktigrahaviraha puruSoca ritaghuNAkSara nyAyasampaprazliSTavAkyAjjAtatadarthatAtparyavirahagrahasyApi caitrasya tadardhagrahajanitAnandaprazaMsA vismayAdInAmanyathAnopapattiH viSTArthAntaravaninirvAhAya tAdRzakAvye sahRdayakavisaMrambhAnupapattizca / nacatatramAnasAdvyaktijAdvAbodhAnnirvAhaitivAcyaM niyamenatAha 99
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 vyutpattivAdaH / lakSaNaivocitA / zakyalakSyayoH parasparamanvayopagame kSativirahAt / prathamAvibhakteH kutrApi zakteralaptatayA tasyAH zakyasambandharUpA lakSaNA na saMbhavati / dvitIyAdeH karmatyAdI zaktatve'pi tArazavibhaktestatsamabhivyAhataprakRtervA saMkhyAyAM lakSaNA ityatra vinigamakaM durlabham na caikatvAdyanvayabodhe ghaTapadAdizAnajanyopasthititvenAnantahetutAkalpanamapekSya svAdipadazAnajanyatadupasthititvena kati. payahetutAkalpanAyAM lAghavAtkatipayazaktikalpane gauravamakiMcitkaram sAmAnyataH padavRttijhAnajanyatadupasthititvanaikakAraNatAkalpanantu na samyaka nirvibhaktikakumbhapadAditaH saMkhyopasthitI sadagRhItavRttikaghaTAdipade tattaddhibhattyantatvajJAnavataH puMso ghaTAdau saMkhyAnvayabodhaprasaGgAta ghaTapaTAdizAmajanyaikatvAdhupasthititvenaikatvAdiviSayakazAbdayodhahetutAM kalpayitvA vibhaktighaTAdipadAnupUrvIkSAnatAdazopasthityoH parasparasahakAreNa phalajanakatAyA avazyAbhyupeyatvAditi vA zArthapratipattisvIkAregauravamAtraphalakasya tAtparyajJAnakAraNavasya zapathamAtranirNayakSaNavilambasya mAnasAvisAmayyAzcakalpanavAco. yuktirucitAvabhAsetatadantevAsinamRte kasyavicArakuzalasya tasmAtprAkaraNikasyAprAkaraNikasyaca sarvasyArthasyabhavatyevazAbdabodha iti na tatra tAtparyajJAnaMkAraNaM kintu prAmANikatvAprAmANikala nirNaye tadupayogi yasyahi vAkyasya tAtparya viSayI. bhUtortho na bAdhitastatpramANamanyadapramANamataevaca prAmANikatvamahAtapravartakAbhiprAyapahAyattapravRttiniyamasyApinirvAhaH / evaM zAbdasAmagrIpratibandhakatAyAmapi bhavattilAghavamevametasmAdvAkyAcchatoyamarthotrApyasti te tAtparyannavetyAdivAcoyuktiramyaklezena bhavatyupapAditeti prAhuH / lakSaNevociteti / kaptazatyAvAkyArthabodhanirvAhe sati ca tAtparyAnavadhAraNe lakSaNAyA anaucityam / lakSaNayAvAzaktikalpanayA vA vAkyArthabodhe upapAdanIye zaktiHkalpanIyA tasyAupasthitidvArAzAbdAnukUlajJAnaviSayatvaMceti tadapekSayA kuptazakyArthasaMbandharUpAyAlakSaNAyAupasthitidvArAzAbdAnukUlajJAnaviSayatvakalpane lAghavamititasyAnAnaucityamiti bhAvaH / kSativirahAditi / navRttidvayopasthApitArthayorekazabdasya zAbdamatau bhAne atra ghaTapaTaustaiti vAkyaviSaye ghaTaustaitivApaTaustaitivAvAkyaM kadAcitprayuktaM nAyuktaMbhaveditivAcyamekazrutyopasthApitAdhayorapyanvayakhIkAreharirityasyAzvAdhiSThitasaptAzvaparasyayuktalaprasaMgesatyapyAkAlAvaicitryeNaivayathAkacittatsvIkriyate tathaivAkADAvaicitryeNevaprakRte'pitatvIkArekSativirahAt / svIkRtavicitrAkAhAyA anyatrAbhAvenAniSTaprasaJjakAbhAvAditi bhAvaH / nanu lakSaNApiprathamAyA evAstu na tatra yugapahRttidvayaprasaMgo navAtyantapArArthyaprasaMgo'pi kasyacitpadasthatyataAh / prathamAvibhaktariti / aklaptatayeti / idaMca vizeSaNavibhakterabhedArthakatvAbhAvapakSe abhedArthakatAmate tu vizeSaNavibhaktivAdyagrahe sulAdimAtragrahe'pi zAbdabodhopapattaye mukhAdinaiva zaktatvasya vAcyatnAdvizeSyavibhaktarapizaktirduraiva / tAdAtmyApratItizca tataH pratiyogyupasthApaka padAbhAvAgniSpratiyogikasya tasyAMbyAvartakatvenAbubhutsitalAditibodhyam / karmatvAdIzaktatvepIti / yatheyamuktiH kathaMcitsaMgacchate tathoktamadhastAt / lakSaNetyatracinigamakaMdurlabhamiti / naca lakSaNAzakyasaMbandhArimakA sAca yugapadevAstidvayo. rapItikathaM tatravikalpAvakAza itivAcyaM gRhyataitizeSAt tathAca ghaTamityAdau ekataralakSaNAgrahotpattipratibandhakavizeSakalpanasyAprAmANikalAt vinigamakAbhAvAdubhayalakSaNAprahadhrauvye tatraikatvopasthiteH kuptayA ghaTapadalakSaNAgrahajanyaikalopasthititvena hetutayaiva nivAhe'mAdilakSaNAgrahajanyopasthititvena hetutvaM na kalpanIyaM yadyamAdilakSaNAgrahamAtrasyotpattI syAdvinigamakaM tadA tatraikatvazAbdabodhanirvAhAyAmAdipadalakSaNAjanyopasthititvena hetulaM durvAraM syAtsyAca vibhaktena saMkhyAbodhakatvamapi tu taatprypraahktvmevetybhyupgtpksssyhaanistnaastiitibhaavH| yatulakSaNeti / zakyasaMbandhAtmikAvRttirityarthaH / vRttitvaM ca zAbdabodhAnukUlasaMbandhalamAtathAca prathamAsthale yathAprAtipadikalakSaNAyAevavRttitve vizeSadarzinAM prathamAlakSaNAmahAsambhavovinigamakam tatsthalevibhaktilakSaNAgraha virahasyobhayamata siddhatvena prAtipadikalakSaNAgrahasya hetutAyA avarjanIyalAt prAtipadikalakSaNAgrahavirahasthalasyacobhayavAdisiddhalAbhAvAta prathamAlakSaNAbhramasthalepi praatipdiklkssnnaagrhsNbhvaat| naivaM dvitIyAdisthale tatra prAtipadikalakSaNAgrahasyevAmAdilakSaNAgrahasyApivizeSadarzinAMsaMbhavAt pratibandhakavazAccobhayorapi paraspara viviktasthalasya hetutvasAdhakassa saMbhavAt evaMca dvitIyAdisthalecobhayasya bodhakatvepi prathamAsthale prAtipadikamAtrabodhaka vibhaktistu tAtparyagrAhikaibetibhAva itivyAkhyAnaM tanAtimanoramam aprAmANikapratibandhakakalpanAsadbhAvAt amAdilakSaNAyAH sAmAnAdhikaraNyAtmakagurusaMbandhaghaTitatvena sAkSAtsaMbandhAtmakaprAtipadikalakSaNAyA lAghavasya vinigamakasya sadbhAvAca / naca saMbandhatvenaivaviSayatAyAH karaNatAvacchedakalAgauravamakiMcitkaramitivAcyam adhikapadArthaghaTitasambandhasyalakSaNAtvetacchAbdabodhaprayojakatAyAadhikapadArthe kalpanIyatayAgauravAt tAtparyanirNayasthalaevatagauravasyAkiMcitkarakhAt / kiJcavibhaktimAtrasaMkhyAdyotakavopakrame prathamAmAtrasya tajhyavasthApane hi sandarbhavirodhaH zaktatvepItyapisvArasyasyApihina sAmanjasyam evaM ghaTaHprameyaityAdisthalopadarzitAvazyakatAkahetubhAvAyAH prakRtijanyaikatvopasthitervilambana zAndavilambo yujyate natyatathAbhUtAyAH pratyayajanyopasthiteriti pratyayajanyaikalI.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / 101 vyam / ghaTAdipadasyaikatvAdau lakSaNAgrahaNasatve ghaTaH prameya ityAdivAkyAdekatvaM prameyamityAdyamyayabodhasya sarvasaMmatatayA tadanurodhenaikatvAdiviSayakazAbdabodhe ghaTAdipadajanyaikatvAdyupasthititvena hetutAyAH sarvasaMmatatvAt / maivam yAdRzayAdRzapadAnAM lakSaNayA ekatvAdizAbdadhIjanakatvaM nobhayavAdisiddhaM tAdRzAnantapadajJAnajanyaikatvAdyupasthitInAM tacchAndahetutvakalpanaM prakRteH saMkhyAvAcakatAvAdinAmadhikamiti tatkalpanApekSayA cAlpatarasvAdipadajanyaikatvAdyupasthitihetutAkalpanameva lAghavam / etena saMkhyAvizeSAvacchinaghaTAdirlakSaNayA prakRterarthaH na tu saMkhyAvibhatyarthaH zAbdabodhe vibhaktijanyasaMkhyopasthitihetutAkalpanAdhikyena gauravAt / ghaTAdipadasyaikatvAdiki ziSTaghaTAda lakSaNAgrahadazAyAM sarvamataeva tajjanyaviziSTaviSayakopasthityA viziSTaviSayakazAbdazrIjananAttathAvidhopasthitihetutAyAH sarvAnumatatvAt / padAntarAsamabhivyAhRtAdUghaTa ityAdipadAdekatvAdiviziSTaghaTAdizAbdabodhastvalIka eva / tadviSayakasmaraNasya tatropagamAt / tathAcokaM, sarva hi vAkyaM kriyAyAM parisamApyate ityapi nirastam / yAdRzapadAnAM lakSaNayA ekatvAdiviziSTasvArthabodhahetutvaM nobhayavAdisiddhaM tAdRzAnantapadajanyaviziSTopasthitInAM zAbdadhIhetutA kalpanamapekSya vibhaktijanya saMkhyopasthitInAmalpAnAM tatkalpane lAghavAt / idaM punarihAvadheyam vibhakteH saMkhyA pasthitimAtrasattva saMbhAvanAsthalezAbdavilambAnutpattyA derva kuMzakyatvAnnasaMbhavatyevAmA dijanyai kakhopasthitihetutvamiti // yAcazayAdRzapadAnAmityAdi / atha yAdRzyAdRzetyAdinA saMkhyopasthApakalakSaNAmaha vidhuratayA saMbhAvitamAtraM padakadambaM masu kiMcitpradarzitaM tathAbhUtamataH sAca saMbhAvanAghadraH prameyaitisthalavatpuruSakAlayorAnantyAnnikhilAnupUrvyavacchinna saMkhyAlakSakatvasaMbhAvanayA viparItayA niruddha prasaraivasyAtsyAdvopakrAntakalpanAsAhAyakAcaraNapracyAvitA na yAvatsaMbhAvitapadAnAmuktaghaTAdipadatovailakSaNyaM pradarzyate naca taddarzayituM zakyamityuktAbhidhAnasyAsaGgatiriticetpuruSa kAlavacchabdasyApyAnantyAt kecana zabdAH zaktimAtreNa vyavahAratAM keSAMcideva vastRzrotRRNAM zrutipathagatA netareSAmiti saMbhAvanAyAH pratipakSasaMbhAvanAnabhibhUtAyAH saMbhavAtsaMgatiruktAbhidhAnasyeti gRhANa / yadvA AdhunikasaMketitAH prakRtipratyaya vibhAga rahitAH kecanazabdA gRhItatAhazasaMketadvitrAdipuruSamAtragocarAstAdRzAssaMbhAvyante / naca tatra lakSaNAsaMbhavaH tanmUlasya puruSAbhiprAyasya tatpratikUlasyaiva grahaNAditi saMgatirityatra santoSTavyam 1 yeSAmekazabdasya yugapadvRttidvaye vimateH zAbdabodhapUrva - ttidvayajanyopasthitisadbhAva saMpAdanaklezavaiphalyamatezva viziSTe lakSaNA saMpratipattiH tanmatamupanyasya dUSayati-- etenetyA dinA | nanu ghaTaityatraSaTapadasyaikatvaviziSTalakSakatve saMpratipannazAbdabodhAnupapattiH tasyapadArthadvayasaMsargAvagAhitvaniyamAdatoghaTapadAddhaTopasthitirekavacanAcca saMkhyopasthitiH svIkaraNIyeti vibhaktijanyopasthitikAraNatAkRptaiveti tavaivagauravamataAha / padAntarAsamabhivyAhRtetyAdi / tathAca tatra saMkhyAviziSTapratipattizcetsaMpratipannA kasyacillakSaNAsaMbandhamaharUpodbodhakAsmRtireva zAbdatvena tadanubhavaca zabdasamanantarajanmarUpadoSajatvAcchAbdatvAMze bhramaeveti bhAvaH / etenetyanenAtidiSTaM doSaM vivRNoti / yAdRzapadAnAmiti / idaM punarihAvadheyamiti / pradarzitalAghavasyAnupadAbhidhIyamAnagauraveNA kiMcitkaratve vibhakteH saMkhyAyAM zaktirnasiddhyati gauravAdvivakSitapratipatterlakSaNayApi saMbhavAditi bhAvaH / idantucintyate zaktimAhakapramANAni zaktatAvacchedakazakyatAvacchedakaM lAghavagauravapratisaMdhAnAbhyAmupasthitihetulatadavacchedakatvalAghavagauravaprahAbhyAJca sahakRtAnyarthavizeSe zabdavizeSasya zaktiparicchindanti netarANi parikarIkurvanti zaktatAvacchedakazakyatAvacchedakayoH zarIraghaTakatvAdvRttikalpanasyopasthityarthatvenopasthitezcaphalatvAcchaktikalpanAntaraM gatvAtteSAmevopasthitatvabhauyeNa tallAghavagauravagrahasyApekSaNIyatvAdanyasya tadAnImanupasthitatvena talAghavagauravasyApekSaNIyasAtha ghaTavApekSayA kAryAnvitaghaTatvasyazakyatAvacchedakasyaiva gurutvAdAvApodvApAbhyAM prAggRhItApi zakyatAvacchedakatArthavAdasthale kAryatvavyabhicAradarzanAdAyApodvApayoH kSINabalatvena zakyatAvacchedakagauravagraheNaiva tyAjyate nAnyena vyavasthitAyAM ca zaktaupazcAjjAyamAnApi yataH kutazcigauravabuddhiH phalamukhagaurava viSayakatvAda kiMcitkarItAdRzalAghava buddhizca paripoSikAsiddhasyAnyathAbhAvakaraNe tarkazatasyApyasAmarthyAt yathA zabdasyAnityatve sAdhakapramANaiH siddhe pazcAjjAyamAnApitasatatprAgabhAvAnantya kalpanAgauravamatirakiMcitkarI kathamanyathA zabdatvAvacchinnaM prati vAyuvizeSAdInAM kAraNatvApekSayA zabdapratyakSatvAvacchinnaMpratikAraNatve gauraveNasattakoNIti balavantyanityatvasAdhaka mAnAni natu tAvadAnantyakalpanAgauraveNa mahattareNApi nityatvasAdhakAni pramANAnIti evaMca ghaTaAnIyatAM paTaAnIyatAM ghaTAvaniya paTAvAnaya taNDulAn paca yavAn paca taNDulairbrAhmaNA~stoSaya yastoSayetyAdibhirAvApodvApibhivyavahArai kayordvivacanaikavacane bahuSu bahuvacanaM karmaNidvitIyA kartRkaraNayostRtIyetyA
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 vyutpattivAdaH / bodhakatve samAnaviSayakAnumityAdikaM prati zAbdasAmagrIpratibandhakatAyAM yA prAtipadikajanyA ghaTApasthitiryA ca vibhaktijanyA saMkhyopasthitiH pravezyA tayozcamithovizeSyavizeSaNabhAve vinigamanAvirahAtpratibandhakatAbAhulyam / prakRterviziSTalAkSaNikatve tu tadubhayasthalIyaviziSTaviSayakopasthitirekaiva sAmathryAmantarbhavati iti lAghavam / na ca viziSTaviSayako pasthiterapi ekatvAdiprakAratAnirUpitaghaTAdivizeSyatAzAlitvena ghaTAdivizeSyatAnirUpitaikatyAdiviSayatAzAlitvena vA praveza iti vinigamanAvirahAtsAmyamiti vAcyam / bhavanmate yogyatAjJAnaghaTopasthityekatvopasthitInAM tisRNAM vizeSyavizeSaNabhAve vinigamanAviraheNa pratibadhya pratibandhakabhAvaSaGkaM manmate tatra yogyatAzAne viziSTaviSayakopasthiteH pratyekaM darzitobhayarUpeNa vaiziSTyaM nivezya tadubhayaM pratyekaM sArarUpadrayAvacchinnAyAmupasthitau yogyatAjJAnasya vaiziSyaM nivezya ca dvayamiti tacatuSTayamAtramitirItyAsmAkamalpataratatkalpane mahAlAghavam / tAdazarotyaiva ca praNamatItyAdau prakarSaviziSTanatirddhAtUnAmevArthaH prAdayo dyotakA eva na tu prakarSAdivAcakA iti sarvAnumataH panthAH pariSkartu zakyate anyathAnantadhAtujanyaprakarSAdiviziSTatattatsvArthopasthitInAM zAbdadhIjanakatAmapekSya katipayopasargadhInaprakarSAdhupasthitInAM tajanakatAkalpane lAghavAs / svAdInAmiva prAdInAmapi vAcakatA nirAbAdhA siddhyeteti saMkhyAyAzca prakRtyarthe paryAptisaMbandhenaiva vizeSaNatvaM na tu samavAyAdinA / tathAsati ekavyaktibodhaparAdAkAzazabdAdapi dvivacana bahuvacanAdyApatteH / tattadarthayo dvibahusvayoH samavAyAdinA AkAzAdyanvayayogyatvAt / na ca paryApteH saMsargatve'pi taddoSatAdabasthyam ghaTAkAzAdau dvitvAdeH paryAptisatve pratyekamAkAzAdau tatparyAptirnAstIti vakumazakyatvAt pratyekasyobhayAnatiriktatvAditi vAcyam / uddezyatAvacchedakanyAnyatvaviziSTaparyAptereva saMsarga topagamAt / AkAzatvAdivyApyatAyA dvitvAdiparyAptAvasatvenAtiprasaGgavirahAt / vaiziSTyaM dismRtibhirvA koSaizca zakyatAvacchedakAdilAghavopadarzitopasthitikAryakAraNabhAvalAghavaprahasahakRtairghaTAdiprAtipadikAnAM vaTAdau svAdyekavacanAdInAmekatvAdAvamAdidvitIyAdeH karmavAdI zaktiSu paricchinnAsu pazcAdupanipatitaM pratibandhakatvagauravaM phalamukhagauravatvAtpratisandhIyamAnamapyakiJcitkaraM prakAratAmatavyavasthApanAvasaroktamapi lAghavagauravaM na svataH zaktivyavasthApakamapituvyavasthitAyAevAnugrAhakaM prapacitaM caitattadvyAkhyAnAvasara eva / athoktavyavasthAmatikramya pazcAdupanipAtibhiruktalAghavagaurava prahairyadizaktivyavasthAsvIkriyeta tadA svAdisamabhivyAhRta ghaTapadAdInAmekatva viziSTaghaTaivAmAdisamabhivyAhatAnAM teSAM ghaTakarmatvAdau lakSaNAM svIkRtya vibhaktimAtrasya nirarthakataivocitAGgIkartum viziSTopa sthitiprayuktapratibadhyapratibandhakabhAvalAghavagraheNa karmatyAdizaktigrAhakasya durbalIkaraNAt nAmArthadhAtvarthayorityAdiniyamAdapi na bhetavyam tatprasaJjitAniSTavArake saMsargatAvAdidarzitAkAGkSAvaicitryAbhyupagame jAprati nAmArthadhAtvarthayorna bhavati sAkSAdanvayovibhaktigrA hitAtparya kaviziSTAMzakarmatvAdyarthamantarIkaraNaM vinetyarthakatayA'pi tasya gateH saMbhavAt vibheSicettatotpAnAM vibhaktInAmeva prakRtyarthatvena parAbhimatavizeSitakarmatvAdAvaGgIkurulakSaNAm / tatra pratibandhakakhalAghavamivAnantAnAM prakRtInAM zakyakalpanAlAghavamapyadhikaM bhaviSyati / naca vibhaktInAmaklRptazaktikalA naivamiti vAcyaM prakRti vinA kRtasya pratyayasya pratyayaM vinA kRtAyAH prakRterapi prayogaviraha dubhayavAdisaMpratipannatadubhayaviviktasthalAbhAvAt lAghavena lakSaNa nirvAhAya saMkhyAmAtre katipaya vibhaktInAM zaktikalpanAyA eva nyAyyatvAt vibhattyarthaghaTitArthe prakRtilakSaNA nirvAhAya prakRtizaktau kalpanIyAyAmanantazaktikalpanAprasaMgena gauravAt / naca prakRtestatralakSaNAgraha ubhayavAdisaMpratipannazAbdanirvAhAya tasya kuptatvamiti vAcyaM vibhaktenaM tatralakSaNAgraha ityatravinigamakasya durlabhatvAt / naca samAsasthale lAghavenAnupalabdhavibhaktikatadekadezasya svArthabodhAnurodhena zaktirAvariya kIti vAcyaM samAsottaravibhakterviziSTalakSaNayaiva tadarthasyApi pratipattisaMbhavAt naca pratyayAnAM prakRtyarthAnvita svArthabodhakatvaniyamabhaMgAt tatrApyasti bhIH saMsargatAvAdinA vibhakterarthasyaivAnabhyupagamena tasya mUlataevasamucchedanAt prakRtyarthatvena prAkpratIyamAnAnvitArthaparatayA tasya samAzvAsanIyatvAcca vibhaktyarthAnuzAsanAnAmiva prAtipAdikArthAnuzAsanAnAmapi tAtparyagrAhakakhoktaH saMbhavAnnatadvaiyarthyAprAmANyaprasaMgAdapi karaNIyA bhItiH / astuvA dhAtUnAmeva taNDulakarmakapAkAdyarthe lakSaNA vibhaktimAtrArthabodha iva na tatra tacApyasti vimatiH prAtipadikAnupUrvyapekSayA dhAlAnupUrvINA malpatvena tantrazaktikalpane lAghavAt pacatItyAdisthalAnurodhena tacchakteH kRptatvAt bahutaralAghavaprayojakalakSaNAnurodhenaiva vA kalpyatvAt etena taNDulamiyAdisthalAnurodhena karma
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ guuddhaarthttvaalokvyaakhyaashitH| ca vaijJAnikaM na tu vAstavam / tena yatra yogyatAnamajanya atrAkAzAvityAdivAkyajanyadvitvAdi. prakArakAkAzabodhastatra viziSTasaMsargAprasiddhAvapi na kSatiH / dvitvAdiparyAptAvanyatra prasiddhasyAkAzatvAdivyApyatvasya bhrAntestatropagamAt / saMbandhatAvacchedAMze prakAratAyAM bhramasya sarvAnubhavasiddhatvepi vyApyatvAze pramatvasyAnyatropapAditatvAt / naca prakRtyarthatAvacchedaka eva vyApakatAsaMbandhena dvitvAnvayadhIH kiM nopeyate iti vAcyam / ghaTApityAdI ghaTatvAdInAM svarUpata pavopasthitatayA tatroktAnvayabodhasyAsaMbhavAt / svavyApakIbhUtoddezyatAvacchedakavaravarUpaparaMparAyA eva vAdAveva zaktisiddhirityapAstam kriyAkArakapadayonityasAkAGkalAtkathamanyathA kevalAt ghaTaityAdivAkyAcchAbdAnurodhenaikale ghaTe ca prakRtipratyayayoH sA na siddhyes uktaMcAnupadameva tatra zAbdAnabhyupagamanamastu vA dhAlapekSayApitiDAnupUrvINAmarUpatvena tikAmeva viziSTakRtyAdI lakSaNAastuvA prathamAntapadasya mukhyavizeSyasamapaikatvAtpradhAnatayA tavApyanumatasya ghaTakIbhUtAyAH prathamAyA eva sarvatra taNDulakarmakapAkakartRcaitrAdaulakSaNA tadarthaJca prathamAmAtrasya saMkhyAyAM zaktiH yatrApi kvacinna prathamAntantatrApi tatkalpanaM cAkAryam atraca viziSTopasthitimUlakapratibandhakalalAghavasyazaktilAghavasya ca parA vishraantiH| nacaivamupasthitimAtreNaiva kRtakRtyatAstu kRtaM zAbdabodhenetivAcyam mAnasena zAbdAnumityAdegatArthatvasaMbhavepyAkADAvyAptijJAnAdyanvayavyatirekAnuvidhAnAnurodhAdvilakSaNAnuvyavasAyAnurodhAtsarvatra jJAnAdimAnasaprasaMgavAraNAya mAnasatvAvacchinnaM prati kalpanIye pratibandhakatve zAbdanumityanyatvAdeH pratibadhyatAvacchedakatve gauravAcca mAnasavyatiriktasyevatAbhireva yuktibhiH smRtyanyasya zAbdasya svIkaraNIyatvAt anvitAbhidhAnapakSavadrahItagrahaNepi na kSatiH tathAvidhaviziSTasmRtisAmanyAkAhAjJAnAdisahakRtayopasthitikSaNa eva zAbdasya svIkAre vA na kAcidanupapattiH / uktalAghavasAmrAjyAdviziSTavaiziSTyabodhakAryakAraNabhAvasaMkocagauravaM nitarAmbhaviSyati hi tiraskRtam nacApUrvavAkyArthasthale viziSTalakSaNAgrahasyaiva na saMbhava iti vAcyaM sajAtIyadvitIyarAhityarUpamekarsa ghaTAdau yena ghaTaiti vAkyAtprAgeva gRhItaM tasyApi tataH zAbdabodhasyAnubhavasiddhatayA viziSTe lakSaNAgrahasyAsaMbhavAcana karmavAdI ghaTIyatvaM na pratipannaM ghaTamityAdipadaghaTitavAkyAtprAk tasyApi tacchAbdabodhasyAnubhavasiddhakhAca viziSTa lakSaNAgrahasyAsaMbhavApratyekopasthitikAraNatAyAM dhauvye prAgupadarzitalAghavena vibhakteH saMkhyAdau zaktaH svIkaraNIyalApatteratomahIyaH pratibandhakalalAghavAnurodhena prakRtereva lakSaNAtoniyamena vizlatadubhaya viSayaNImekAmevasmRti kalpayitvA vyAsajyavRttyavacchedakatAMca khIkRtyopasthiterekakAraNatvakalpanayA pUrvasthalIyazAbdabodhanirvAheNAnabhimatazatyanabhyupagamanirvAhasya bayopapAdanIyatayA mayA'pi tathaiva svIkaraNIyatvAt aneka padArthopasthitInAM pRthaktayA zAbdAtprAgeva sthAnAsaMbhavAtsamUhAlambanatAyA AvazyakalAniyamamAtrasyaivAdhikasya kalpanAt tatrahi gRhItagrAhilaprayuktakusRSTikalpanAyA api nAvakAzaH kimbahunA tavopadarzitalAghavamadhumatto vibheditaniyamanigaDoyathArucikalpanAprasarasindhuraHsarvatantranayanagarImevamAkulIkuryAdityalam / vaijJAnikamitiAparyApyaMze na'ne bhAsamAnamarthAjJAnIyaparyAptiniSThasaMsargatoddezyatAvacchedakavyApyalAvacchinnAbhavatItiyAvat / natu dhAstavam / vastubhUtaparyAptidharma ityrthH| anyatropapAditatvAditi / saMsargakoTau prakAravizeSyabhAvAbhAvena prakArakhaghaTitabhramavasyAsaMbhave'pi vizeSyavizeSaNabhAvasyatatrApyabhyupagamena vizeSaNalagarbhasya vizeSaNatAviziSTavizeSyatAkalarUpasya bhramalasyopapAditalAdityarthaH / vaiziSTyaJca khanirUpitatva khaviziSTanirUpakatAdhikaraNalAbhAvavavRttilobhayasaMbandhena khavaiziSTyaMca vAvacchedakasaMbandhAvacchinnalakhAnavacchedakadharmAnavacchinnatvobhayasaMbandheneti / yadvA'nyadharmasyopasthitasyAsati vishessaadrshne'nytraavbhaaso'nythaakhyaatiritibhrmlkssnnaanusaaraadvishessaadrshnvishessnnopsthitidossaadighttitaabhrmsaammyvdhaaryte| naca saMsargavizeSaNasyApyupasthitiritikathaM tatra bhramasaMbhava iti zaGkAyAM pramAyAmapyupasthitasyaiva taddharmasya tadaMze bhAnena saMsargAze bhAnasya pramAlamapi na syAt naceSTApattinirvikalpakAtiriktajhAnasya skhaviSayepramAlApramAkhAnyataraniyamAt tadaMzevizeSaNIbhUyabhAsate tadabAdhitazca tatrAhi jJAnaM na prameti vipratiSiddhametat , syAdevaM hi saMsargasyAkhaNDasyaiva bhAnaM na viziSTasya tathAsati pratiyogitvAdInAmakhaNDasyaiva saMsargatvena tatra dharmavizeSAvacchinnatvAdInAmaprAmANikatvApattyA vizeSasya vaktumazakyatayA ghaTonAstItyatra vizepAbhAvo'pi viSayaH syAt evaM sAmAnAdhikaraNyenAvacchedakAvacchedanAnumityorapi bhedonasyAt tathAca saMsargAze bhAtasyavizeSaNasyAbAdhe yathApramAtvaM tathA tasya bAdhe bhramalamapi yathAca viziSTasaMsargabhAnaprayojikAsAmagrI guNasahitA tardaze pramAmutpAdayantI tasya prakAratvAbhAvena tasyAstadviziSTabuddhitvAbhAvAdvizeSaNajJAnAtmakatadupasthiti nApekSate tathA viziSTasaMsargabhAnaprayojikAsAmagrI doSasahitA tadaMze bhrAntimapyutpAdayantI tasyAstadviziSTabuddhivAbhAvena na tadupasthitimapekSata iti tadbhamasAmAnyasAmagrItadbhAnaprayojakavizeSavizeSAdarzanadoSaghaTitaiva nopasthitighaTitApyanubhavasya durapalavalAt vizeSaNasya prakAratve hi tadramasya tadviziSTabuddhitvena vizeSaNajJAna vidhayAtadupasthitirapekSyata ityevaM saMsargatAvacchedakAMze bhramatvasyopapAditalAdityarthaH / asaMbhavAditi / anvayitAvacchedakarUpeNAnvapyupasthiteH kAraNasthAbhAvAdityarthaH / athavaTAvityAdau yatrAnekavRttidharmasyo.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpttivaadH| prakRtyarthe dvitvAdeH saMbandhatAsvIkAre ca vyApakatArUpasaMvandhatAvacchedakAMza bhramatvasyAvazyakatayA uddezyatAvacchedakavyApyatvaviziSTaparyApteH saMbandhatopekSAyA. nirbIjatvAt / athAzravyAptiApakasAmAnAdhikaraNyarUpaiva vAcyA, na tu tadanyAvRttitvarUpA, kevalAnvayidharmasya prakRtyarthatAvacchedakatA yatra ttraaprsiddhH| evaM khoddezyatAvacchedakavyAptiviziSTaparyApyapekSayA laghoH svavyApakatAdRzadharmavattvasyaiva saMbandhatvamucitamiti cettaIi AkAzo na dvAvityAdivAkyajanyazAbdabodhadazAyAmapi AkAzAvityAdivAkyAdU dvitvbodhaapttiH| tathA hi / AkAzo na dvAvityAdito dvitvAcacchinnabhedaH pratIyate / sa ca na svavyApakAkAzatvavatvAdisaMbandhAvacchinnapratiyogi cchedakatAkA tAzasaMbandhena dvitvavato'prasiddhaH / api tu paryAptisaMbandhAvacchimapratiyogitAvacchedakatAka eva tatkAle ca paryAptisaMbandhena dvitvaviziSTabuddhireva pratibadhyate na tUktaparaMparAsaM. bandhena tadviziSTabuddhirapIti / athAkAzo na dvAvityAdau kevalaparyAptisaMbandhAvacchinnapratiyogi. tAvacchedakatAkabhedo yatra bodhayituM na zakyate / AkAze'pyuktayukyA dvitvaparyApteH sattvena tatra tena saMbandhena tadvandasya vakumazakyatvAt / AkAzatvavyApyaparyAptisaMbandhAvacchinnapratiyogitAvacchedakatAkadvitvAdimajhedazcAprasiddha paveti cenna / dvitvAdiparyApterubhayAdivRttidharmeNaivAvacche dAt / tadnavacchedakaikamAtravRttidharmAvacchedena tadvadbhedasya tenasaMbandhena dvitvAdimajhedasya ca tadvazivattau bAdhakAbhAvAt / na caivaM ghaTapaTau na dvAviti prayoga Apadyeta / ghaTapaTayorapi pratyeka dvitvAvacchinnabhedasattvAditi vAcyam / dvivacanAdhupasthApitadvitvAvacchedenaiSa dvitvAvacchinnabhedasya bAdhena taadRshpryogaabhaavopptteH| natrA vyAsajyavRttidharmAvacchinnapratiyogitAkabhedazca uddezyatAvacchedakAvacchedenaiva bodhyata iti vyutpatterddhitvasAmAnAdhikaraNyena tabAdhasyAkiMcitkaratvAt / na ca ghaTatvAderatiprasaktatayA dvisvAdiparyApteranavacchedakatvAttadavacchedena dvitvavadbhedasya re mapyanamatattvAta prakratyarthagataikatvAvivakSAyAM ghaTona dvAvityAdiprayogApattiriti dhAcyama tArazaprayogAbhAve ghaTatvAderddhitvaparyApteriva dvitvAdimadbhedasyApyanuyogitAvacchedakatAyA aprAmANikatvAt pratiyogitAvacchedakAnavacchedakatAyA bhedAvacchedakatAniyatatvAsiddheH / astu. bAtiprasako'pi ghaTatvAdiddhitvaparyApteravacchedakA ghaTAvityAdipratItibalAt / vastutastu ghaTatvAdeH pratyeka dvitvaparyAdhyanavacchedakatve'pi dvitvaparyAptitvAvacchinnAnatiprasaktatayA tadavacchinnAvacchedakatva. mavyAhatameva / atha paryAyAkhyavilakSaNasaMbandha evAprAmANikaH tatkathaM tatsaMbandhatA AkAzo na dvAviti pratItistu samavAyasaMbandhAvacchinnapratiyogitAvacchedakatAkadvitvAvacchinnabhedaviSayakaivAstAma AkAzAdau dvitvasamavAyasattvepi dvitvAderevobhayAdivRttidharmAnuyogitAvacchedakatvopaga mAttadanavacchedakAkAzatvAdyavacchedena samavAyasaMbandhena taddhato bhedasya vRttau bAdhakAbhAvAditi cenna / AkAzAvityAdivAkyajanyazAbdabodhasyApramAtvAnupapatyaiva tAdRzasaMbandhasiddheH / tAdRza ddezyatAvacchedakalaM tatra zuddhaparyAptarevAstu saMsargatAlAghavAt yatraikamAtravRttidharmasyAnuyogitAvacchedakalaM tatraivoktavyApakatvasya bhAnamupeyaM tathAca ghaTAvityAderasaGgati riticenna padArthayoH saMsargabhAnaprayojikAhyAkAGkSA sAcedubhayatra tulyA kutaH syAtU saMsargabhAne vaiSamyaM kathamanyathA ghaTAvityatra ghaTakhAderanvayitAvacchedakarUpeNAnupasthityA tatra dvilabhAnAsaMbhavena satyapi lAve kizcidrUpeNopasthitaAkAzatvAdAvapi na dvitvabhAnaM syAt AkAGkSAyAM hi samAnAyA padArthasaMsargabhAnavaiSamye prAmANyaprAmANyayorevamevadhAraNamapi na syAt AkAzatvenekavRttitvagrahe zuddhaparyAptisaMbandhena tadavacchinne dvitvabhAnasyaucityApattyAkAzAniyasya hi prAmANyaprasaGgaH ekamAtraghaTasatvepyatra ghaTA vityasya hi prAmANyaprasaGgati ghaTAvityAdAvapi vyApakalabhAnasyAvazyakatayA naasmtiH| viziSTaparyApteriti / saakssaatsNbndhsyetishessH| vyaapksaamaanaadhikrnnyruupeti| bhAsamAnaprakArapratiyogikalaviziSTaparyAptivyApakatvasya tatrAsaMbhavepi na kSatiH / laghoriti / saMbandhaviziSTaparyAptarapravezena laghorityarthaH / /
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / dheH samavAyaviSayakatve pramAtvanirAkaraNasya kartumazakyatvAt / uddezyatAvacchedakavyAptivizisamavAyasya saMsargatopagame ghaTAvityAdivAkyasyApyapramANatApattiH / samavAyasyaikyena ghaTAditistha dvitvAdisamavAyasya paTAdAvapi sattvena ghaTatvAdyavyApyatvAt / na coddezyatAvacchedakavyAyadvitvAdisamavAyatvenaiva saMbandhatAstu dvitvAdisamavAyasya ghaTatvAdyavyApyatvepi dvitvAde. stasyApyatayA na ghaTAvityAderapramANateti vAcyam evaM sati tathAvidhadvitvAdereva lAghavena dvitvAdisaMbamdhataucityAt / athAstvevameva tAvatApi paryAptisaMbandhasya vilayAditi cena dvitthAdikharUpasyaiva dvitvAdiparyAptitayAbhimatasiddheH / uktaM ca dIdhitikRtA, paryAptizcAyameko ghaTa imau dvAmityAdipratItisAkSikaH svarUpasaMbandhavizeSa iti| samavAyasya nAnAtvamate ca dvitvAdisamavAya eva tatparyAptinaM tu svarUpamatiriktapadArthoM vetyanyadetat / yattu AkAzaM na dve ityAdipratItivadAkAzaM na dvitvavaditi pratIteH pramAtvasya vAraNAya samavAyena dvitvAdimadbheda AkAzatvAvacchedena krtvyH| tathA ca paryApteravilakSaNatve AkAzo na dve ityAdipratIterapyapramAtvApattiriti / tanna / AkAzaM na dvitvavaditi pratItau dvitvasamavAyAvacchinnabheda eva viSayaH matupA saMbandhyullekhAt na tu dvitvAdyavacchinnabhedaH / evaM cAkAzatvAdhavacchedena dvitvAdhavacchinnabheda eva svIka vyaH na tu tatsaMbandhAvacchinnabheda ityAkAzaM na ve iti pratItarapramAvasyAkAzaM na dvitvavaditi pratItervA pramAtvasyana prasaGga iti / athoddezyatAvacchedakavyApyaparyAptaddhitvasaMbandhatve dhavakhadirau chinatItyAdI uddezyatAvacchedakIbhUtadhavatvakhadiratvavyApyaM dvitvAdidvayameva pratyetavyam na tu dhavakhadirAdiparyAptadvitvAdikaM tathA caikaikadhavakhadirAditAtparyeNa tathA prayogAnupapattiriti dvi svAnvayitAvacchedakamapekSAbuddhivizeSaviSayatvAdirUpamubhayAdiniSTha sAhitya dvandvasamAsArthoM vAcyaH tathA ca mImAMsakamatapraveza iti cenna / yatra ekadharmasya dvitvAdhuddezyatAvacchedakatA tatrai. voddezyatAvacchedakavyAptiviziSTaparyApta saMsargatAniyamaH / yatra dharmadvayAdestathAtvaM tatra kevalA paryAptiH samavAya pava vA saMsarga ityabhyupagamAda, vinaiva sAhityasyAnvayitAvacchedakatA ekaikatAtpa. ryeNa dhvkhdiraavityaadipryogopptteH| yatradharmadvayAdestathAtvaM tatra kevalaparyAptiriti viruddhadharmAdvayAderityarthastena vibhukhanityatvAkAzakhAnAmuddezyatAvacchedakatAsthale kevalaparyAyabhAnepi na kSatiH athaivaM kAlAkAzA ityapi syAt kAlAkAzAtmAdigatabahukhasya zuddhaparyAcyA kAlAkAzayoH sattvAddharmadyasyoddezyatAvacchedakatvena viziSTaparyApterbhAnAsaMbhavAditi cena yatra hi dharmadvayasthoddezyatAvacchedakatvaM tatra dvivacanameva dvilasaMkhyAbodha eva sAkAI yatra dharmatrayAdikamuddezyatAvacchedakaM tatra bahuvacanameva bahutvabodha eva sAkAGkamityAkAlAvirahAdevana zAbdabodhastatra ataeva kAlAkAzA dvaukAlAkAzau trayaH kAlAkAzAstraya ityAdayo nirAkAhvalAdeva na zAbdabodhe samarthAH nacaivaM bahughaTapaTabodhatAtparyakaM ghaTapaTAityapi na syAnnirAkAtvAditi vAcyamiSTApatteH yadihi ghaTasya paTasya ca bahukhaM vivakSitaM tadA ghaTAH paTA ityeva prayoktumucitaM tata evAsaMdigdhavivakSitapratipatteH ghaTapaTAityato jAyamAnAyAHpratipattecaTapaTayorekasyaikatve'nyasya dvitve dUyorvA dvitvepi viSayAvAdhAdAtmalAbhena ghaTapaTayoIyobahutvasthAsaMdigdhapratyayAjanakatvAt yadi ghaTapaTayomilitiyorbahulaM pratipAdanIyaM tadApi jAtyekalavivakSAvajjAtyoddhivaM vivakSiyA ghaTapaTAvirayeSaprayoktumundhitam zrotuvaiktatAtparyagrahe paTapaTayorevAtrasatve jAtau dvilavivakSA nirathikA syAdevaM ghaTasya paTasya ca bahutve ghaTAH paTA ityeva prayuJjIta tasmAnmili. tasya bahukhamAkalayyAnena jAlodvilaM vivakSitamityevaM kathaMcinmilitabahutvapratipattisaMbhavAddhaTapaTAbityato'saMdigdhamilitabahukhasya pratipatterasaMbhave ghaTapaTAityetadvAkyatopi pratipatterasaMdigdhAyA asaMbhavAt ghaTasya paDhasya vA bahutvepi pratipatterAtmalAbhAt. ghaTapaTAvityasyaiva yuktatA asaMdigdhapratipattaye vAtra ghaTostaH paTazcAstyato ghaTapaTayohuvanaikaikasyetyeva prayoktavyam sAmAnyatomilitabahulapratipattaH prayojanantu nAkalayAmo yena tAdRzaprayogamapyupagacchAmaH athaitadapi vicAraNIyam ghaTasAhatyatra kIdRzaM vigrahavAkyaM vyutpannaH prayoktA pratisaMdhatte yadi ghaTazca paTazceti tadaikasya ghaTasya paTasya ca militatayApi dvila. vocitam malA dvivacanameva prayuJjIta yadica harIca harayazceti vigrahe haraya ityekazeSadarzanAdekazeSasya ca dvaMdvaprasaktiviSayakhAt industhalepi tAdRzavigrahamurIkRtya ghaTazca paTAzceti ghaTau ca paTAzceti ghaTAca paTAzceti vigrahavAkyameSitavyatadapinaita-, kam tAdRzasthale vigrahavAkyaghaTakavibhaktyarthasaGkhyA viziSTasvArthe samAsaghaTakapadasya lakSaNAyA evoktatvena samAsottaravibha-, 14 vyutpa.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH / na caivamekaikadhavaskhadirAditAtparyeNa dhavau khadirAvityAdiprayogApatti: tAzavAkyadvayaviSayakasamUhAlambanajanyasamUhAlambanazAbdabodhasya nAnAdharmAvacchinnoddezyatAkatayA zuddhaparyApterapi saM. sargatayA 'vagAhanasaMbhavAditi cAcyam yatra nAnAdharmAvacchinnavizeSyatAnirUpitA ekadvitvAdiprakAratA tatraiva zuddhAyAH paryApteH samavAyasya cA saMsargatayA bhAnAda, dhavau khadirAvityAdinAnAvAkyajanyasamUhAlambanazAbdabodhe vizeSyatAbhedena prakAratAbhedena coddezyatAvacchedakadhadhavAdivyAptiviziSTaparyApteH saMsargatAniyamena ekaikavakhadirAditAtparyeNa tathA prayogAsaMbhavAt / dhavanadirAvityAdisamAsottaradvivacanena dhavatvasvaditvAdyavacchinnanAnAvizeSyatAnirUpitaikadvitvAdipra. tAzAlizAnameva jayate tAzavAkyajanyabodhasya samUhAlambanAnAtmakatayA vizeSyatAbhedena prkaartaamedaabhaavaat| yathAhisamuhAlambanAnAtmakekhanI caitraH kuNDalItyAkArakanAnAvizeSaNakaikavizeSyakazAne nAnAprakAratAnirUpitA ekA vizaSyatA tathA tathAvidhe dhavakhadirAvityAdyAkArake nAnAvizeSyakaikavizeSaNakazAne vizeSyatAbhede'pyabhineva dvitvAdiprakAratA anyathA samUhAlambanatastadvailakSaNyAnupapatteH samAsaghaTakadhavakhadirAdiyadAnAmekavAkyatAnupapattezca / tatprayojyaviSayatayA sAkSAtparamparayA vA nirUpitA yA viSayatA tatprayojakatvasyaiva tadekavAkyatApadArthatvAt na caitAdRzaikavAkyatAvirahepi kSativirahaH tathAsati samAsasyaivAnupapatteH ayameti putro rAjJaH puruSo'pasAryatAmityAdau rAjapuruSapadAdInAM samAsavAraNAya samarthapadAnAmeva samAsAnuzAsanAt sAmarthyasya ca nirukkaikavAkyatArUpatvAt jalapRthivyoH mehagandhAvityAdito'pi na jale snehaH, pRthivyAM gandha ityAkArakasamUhAlambanabodhaH kintu tadvilakSaNo dvitvAdiniSThaikaprakAratAnirUpitajalatvaprathivItvAdyavacchinnavizeSyatAtmakaprakAratAdvayanirUpitAdheyatvaprakAratAnirUpitaM yaddharmitAvacchedakadvitvAdiniSThaikaprakAratAnirUpakaM mahatvagandhatvAdyavacchinnavizeSyatAdvayaM tadvAniti ato na kutrApyekavAkyatAbhaGgaH caitro maitrazca gacchata ityAdAvAkhyAtArthadvitvAviprakAreNa bhAsamAne caitramaitrobhayAdau gamanAzrayatvAdyandhayena niruktaMkavAkyatAsaMbhavepi samAsavidhervibhASAdhikArIyatvAvasamAsaH tatra vizeSyatAbhedabhinnadvitvaniSThaprakAratAdvayapratiyogIsamahAlambanAtmakabodha iti tana samyak / tathA satyuktayuktyA ekaikacaitramaitrAditAtparyeNa tathAprayogAnupapatteH / AkhyAto. tyarthasaGkhyAyAanekoddezyatAvacchedakatyavirahAdviziSTaparyApteH padArthabhUtasaGkhyAsaMsargatvAdvokaprasaGge tadudbhAvanasyAyuktakhAt evameva kAlAkAzA ityatrApyanekasyoddezyatAvacchedakalAbhAvaprasaktau vibhaktibovyabahutvasya viziSTaparyAptibhAnAtpadArthabhUtasaGkhyAsaMsagaisya viziSTaparyAptebhInAdvA'prAmANyasaMbhavAt ghaTapaTA ityasya sAkAhatve yadyAgrahaH kasyacitsyAttadAsoddezyatAvacchedakadharmAbhAvalAvacchinnAnuyogitAkaparyAptipratiyogisaGkhyAvacchinnAdhikaraNAvRttitvaviziSTaparyAptereva saMsargatvena bhAnamurIkaraNIyam khapa. daJca saMsargapratiyogiparam tathAca kAlAkAzavRttitrilamAnasyaiva svoddezyatAvacchedakakAlatvAkAzatvAbhAvadvayAdhikaraNaghaTAdi. vRttitvena tatparyApterapi tathAtvena tAdRzAvRttitvasya bAdhAt kAlAkAzAityasya na prAmANyam uddezyatAvacchedakaghaTatvapaTalyAbhAkyavaddhRttitvasya dhaTapaTamAtravRttitritvaparyAptAvabAdhitatvena ghaTapaTAityasyaprAmANyam yatra ghaTatvAIkaeva dharmauddezyatAvacchedakastatraikatvasaGthaiva tAdRzAbhAvakhAvacchinnAnuyogitAkaparyAptipratiyoginIti ghaTI ghaTA ityAdeHprAmANyopapattiH / naca kevalAncayidharmasyoddezyatAvacchedakasthale kA gatiritivAcyaM yanaikadharmasyoddezyatAvacchedakatvaM tatra tadgataikalasya yatra dharmadvayasya tatra tadanyataravasya yatra dharmatrayAdestatra tadgatAnyatamatvasya vyApakatAvacchedakatayA saMbandhakoTau bhAnAbhyupagamAt yasya yadpAvacchinnasya yAdazarUpAvacchinnasyetyAdinanthena vizeSavyAptI vyAptyananugamasya dIdhitikRtoktatvena zAbdAnugamasyAtyantikasyAbhAvepi kSatyabhAvAt / naca parimANavadAkAzAvityatra karmadhArayasthale dharmadvayasyAvacchedakatvena tadanyataratvasya ghaTAkAzagatadvivavyApakatAbacchedakatvena prAmANyApattiriti vAcyam viruddhadharmadvayAderavacchedakatAsthalaevAnyataratvAdervyApakatAvacchedakatayA bhAnAbhyupagamAt sAmAnAdhikaraNyadharmadvayAzuddezyatAvacchedakasthalauddezyatAvacchedakatAtvAvacchinnaparyApyanuyogitAvacchedakarUpaeva vyApakatAvacche dakakhabhAnAbhyupagamAt / nacaivamapikevalaparyAptireveti granthAsaGgatiriti vAcyam tabranthasya viruddhadharmadvayasya yatra vibhaktyarthadvitvoddezyatAvacchedakalaM tatsthalIyatvAditi dik //
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 107 gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / pakhApitadvisvAdikaM cobhayAdirUpAnvayitAvacchedakAvacchinnaevAnvetIti vyutpttiH| tenoktaprayogadarzanAt kriyApadasya vizeSyavAcakapadasamAnavacanakatvAniyame'pi ghaTadvayAditAtparyeNa ghaTastichata ityAdayo na prayogA: ekavacanAntakriyApade ca tAdRzavizeSyavAcakapadaprayogapava sAdhuH ato ghaTAstiSThatItyAdayo na prayogAH / athaikaghaTAdivyakteretaddezavRttitAdazAyAmatra ghaTau stA ghaTAH santIti kathaM na prayogAH ghaTAdau ghaTatvAdivyAptiviziSTaparyAptisaMbandhena dvitvAdeH svarUpAdisaMbandhena taddezavRttitvAzrayatvAdezvasattvAt / na ca dvitvenopasthitayorddhayoreva vyatyorevaM bahutvanopasthitAsu bahuSu vyaktiSu vidheyAnvayAt vyattyantareSvetaddezavRttitvAdibAdhAna tAdRzaprayoga iti vAcyam vyattyantare'yogyatayA tAdRzavidheyAnavagAhina ekaghaTe tadavagAhino bodhasyotpattau bAdhakAbhAvAt / tathA tAtparyeNa tathA prayogasya durvAratvAt / na cavyAsajyavRttidharmo yatrAnvayitAvacchedakastatra yAvatsu anvayitAvacchedakasya paryAptistAyatAmeva padArthAntareNAnvaya iti vyutpattistanirvAhAya ca tAdRzadharmAvacchinnaitarAnvayabodhajanakasAmagryA ubhayAdiviSayakapadArthAntarAnvayabuddhitvameva janyatAvacchedakaM vaktavyamiti dvitvAdinaikaghaTAdimAtraviSayakaitaddezavRttitvAdyanvayabodho na saMbhavatIti na tAzabodhatAtparyeNa tAdRzaprayogApattiriti vAcyam yogyatAbhrameNAkAzAvana sta ityAdivAkyAd dvitvAdinA ekavyaktimAtraviSayakapadArthAntarAnvayaghodhAttAdRzabyutpattestannirvAhakakAryakAraNabhAvasya ca kalpanAsaMbhavAt / yatu dvitvAyava. cchinnoddezyatAkabuddhAvuddezyatAvacchedakavyApakatA niyamato vidheyasaMsarga bhAsate iti vyutpattiH yatra coddezyatAvacchedakaviziSTAdhikaraNAprasiddhyA tadvyApakatvamaprasiddhat tatrApi khaNDazaH prasiddhAnAM tattaddhaTakapadArthAnAM vizeSyavizeSaNabhAvApannAnAM bhAnasaMbhavAna pItazAvatretyAdo tAdRzavyutpattibhaGgaH / evaM caikaghaTAdivyaktimAtrAdhikaraNaparasyAtra ghaTau sta ityAdivAkyasyAprAmANyaM sughaTameva uddezyatAvacchedakIbhUtaghaTamAtravRttidvitvavyApakatAyAstAhazavAkyapratipAdyAyA vidheyasaMsarge bAdhAditi tadapi tuccham atra ghaTau sta ityAdI dvitvasamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvasya dvitvavaddhaTaniSThAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvasya ca tadadhikaraNAvRttidhaTAdiniSThAbhAvapratiyogitAvacchedakIbhUte tattadvidheyasaMsagetAvacchedakai bAdhATatayAdhikaraNaparatAdRzavAkyasyAprAmANyApattetattadvitvasamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvasya tattadvidheyasaMsagA~ze bhAnopagamastu na saMbhavati tattadbhitvatvenAnupasthiteH / naca tadavacchinnasya saMsargatayA bhAne tena rUpeNopasthiti pekSyeti vAcyam tatsaMsargAvacchinnatatprakAratAnirUpitatattadvizeSyatAzAlizAbdabodhaparamityAkArakatAtparyazAne saMsargastha vizeSaNatayA tadbhAnanihAya saMsargaghaTakopasthite ubhayAdirUpeti / asamAnavacanavizeSyavAcakapadasthala ityAdistena ghaTau sta ityAderubhayasyAnvayitAvacchedakatvavirahepi nAnupapattiH vizeSyavAcakapadasya samAnavacanalAt AdipadopAdAnAtadvitvAnbayodharmadvayamanvayitAvacchedakIkRtyaiva trikhAnvayazca dharmatrayaM vaikatvAnyakhanyUnavRttisaMkhyAdharmAntaraca vAnvayitAvacchedakIkRtya jAyata ityartholabhyate tena caitromaitrazca gacchantItyasya nApattiH yathA caitromaitrodevadattazca gacchantIti prayogo jAyate tathA ghaTau paTazca santIti prayogasyAnubhavikatve ekatvAnyetyAApAttam tatra ghaTalavyApyaparyAptisaMbandhena dvitvasya dharmAntarasya paTavasya cAnvayitAvacchedakalAt / naca kathaMdvitvasya trikhAnvayitAvacchedakatvamiti vAcyam svarUpasaMbandhavizeSarUpAvacchedakatvarUpasyaiva tasya ghaTau trayaH paTau santItyAdiprayogAbhAvena dvitve trilAderanabhyupagamAt dharmAntarasyAnvayitAvacchedakatvasthale tadbhAnasyAyogyatvAtsAmAnAdhikaraNyamAtrarUpasyaiva tasya bhAnopagamAt ataeva dharmAntarazcetyetalAbhAyopAttam ghaTAH paTazca santItyatrApighaTagatatrilasya ghaTatrayapaTagatabahulanyUnavRttitvasaMbhavAtadupapattiH / naca dviskhaghaTalapaTatvAnAM trayANAmanvayitAcacchedakatvAtpUrvakalpanaiva nirvAha iti vAcyam vibhunityAkAzaH santI. tyasya vAraNAya viruddhatvena dharmasya vizeSaNIyatvAt ubhayatvAdirUpAnvayitAvacchedakelyAdirapapATha eva cakArasya sAhityabodhakasya kathaMcittadvodhakakhasaMbhavepi dvidhAtadAnasyAyuktatvena heyakhAt AkhyAtadvivacanAderdvivAdArthakatyavyavasthApakasyAnimagranthasya virodhAca cakAreNeva dvivAdipratyayasaMbhava AkhyAtasya tadarthakalakalpanAnaucityAta cakAraM vinApi tAdRzaprayoge kSatyabhAvAt cakArasya saGkha cAbodhakalAsaMbhavAceti / tAtparyeNeti / ekala vivakSAyAM jaatyektvvivkssaayaaNvtishessH| tiSThatItyAdaya iti|
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 vyutpttivaadH| rapi zAbdabodhAtprAgAvazyakatvAt prakRtasaMsargeNa ekapadArthaviziSTAparapadArthabodhaparatvajJAnasya prakRtavAkyArthaviSayakatayA prAgasaMbhavenopadarzitatAtparyajJAnasyaiva zAbdadhIhetutvopagamAt / evaM vAkyArtha. ghaTakasaMsargasyAnanugame ghaTau sta ityAdau vAkyabhedaprasaGgAzca / anocyate / vyAsajyavRttidharmAvacchinoddezyatAkazAbdabuddhau svavyApyatAhazadharmavatvamapi vidheyasaMsargatayA bhAsate iti vyutpattiH / vyApyatvaM ca tadvadanyAvRttitvam vyatirekividheyasthale tAdRzadharmavattvaM coddezyatAvacchedakatAghaTakasaMbandhena bodhyam / atra ghaTau sta ityAdau etaddezavartamAnasvAdirUpavidheyasya tadanyAvRttitvarUpavyAptimacaitaddezasyaikaghaTAdivyaktimAtrAdhikaraNatve ghaTapaTAdiniSThadvitvameva ghaTatvavyAptaparyAtirUpoddezyatAvacchedakatAghaTakasaMbandhAvacchinnam tadvattvaM ca ghaTAdI bAdhitamiti na tAdRzavAkyasya prAmA Nyam / adhikaraNasya ghaTadvayAdimatve ca ghaTatvAdivyApyaM dvitvameva tatheti ghaTatvAdibyApyaparyAptisaMvandhena tadvattvaM ghaTAdAvabAdhitamiti tAhazavAkyasya prAmANyaM nirvahati kevalAnvayividheyakasthale ca dvitvatvAdyavacchinnavyApakatvameva saMsargaghaTakam kevalAnvayini tAdRzavyApakatAyA akSatatvAt / na tu tattadvitvatvAvacchinnavyApakatvamiti na pUrvoktadoSAvakAzaH / ghaTAvAnayati caitra ityAdI caitrakartRkAnayanakarmatvAdivyApyadvitvAdimaniSThanirUpakatAkAdheyatvAdisaMbandhena karmatvAdo ghaTAdera nvayo vyutpannaH tena caitrAdau ekaghaTAdivyaktimAtrAnayanakartRtve na taadRshpryogH| prakAratAvacchedakIbhUtaghaTatvAdivyApyaparyAptisaMbandhena bodhyam tena caitrasya paTAdisahitaikaghaTAdivyakyAnayanakartRtve'pi na taadRshpryogH| evamanyatrApyahanIyam / yatrAnekavRttidharmoM dvitvAnvayitAvacchedakatayAbhAsate tatrobhayAdinaiva samaM pdaarthaantrsyaanvyH| yatraikamAtravRttidharmastathA tatraikenApi vyutpattibhedAvalambanAtkAryakAraNabhAvavaicitryAzca sarva samaJjasamityapi vadanti / atha ghaTAdivyaktibhedenAnayanakarmatA bhinnati pratisaMvadhAnasya puMso ghaTAvAnayatIti vAkyAcchAbdabodhAnupapattiH tasya karmatAtvAvacchedenAdheyatAsaMsargAvacchinnapratiyogitAkasya dvitvAdyavacchinnaghaTAdyabhAvasya nizca. yasaMbhavAt tasya dvitvAdinA tAdRzasaMsargakaghaTAdiviziSTadhIvirodhitvAditi cenna ubhayatvAdyavacchinnAbhAvavattAjJAnamubhayatvAvacchinnanirUpitAdheyatAsaMsargAvagAhijJAnameva pratibadhnAti na tu ke. valaM vizeSye vizeSaNamiti rItyA jAyamAnamubhayatvAdiviziSTajJAnam , ato vizeSadarzinAM tAza. vAkyAhoSAyattamAdheyatvAMze ubhayatvAdhavacchinnanirUpitatvAvagAhibhramAtmakazAnaM na bhavatyeva / api tu tadaMze tadanavagAhipramAtmakaM jJAnamiti ubhayatvAvacchinnanirUpitAdheyatvaM cobhayAdivRttAvekasmindhameM eva na tu pratyekamAtravRttAviti karmatvAMze tAdRzAdheyatvAvagAhijJAnasya bhramatvamityavadheyam / __ saMkhyAzca prakRtyarthatAvacchedakagatAH kvacitpratIyante yathA saMpanno grIhiyavAvityAdau / etattatvaM prAgevAbhihitam / viruddhasaMkhyAvacchinnavAcakazatAdipadottaravibhaktyupasthApyA saMkhyA prakRtyarthatAvacchedakasaMkhyAyAmevAnveti yathA zatamekaM dve zate trINi zatAnItyatra zatatvAdau ekatvadvitvabaha tvAnAmanvayaH ataeva ca ekazatadvizatatAtparyeNa na zatAnIti prayogaH tatra prakRtyarthasya zatasya yahutvAdyanvayayogyatve'pi prakRtyarthatAvacchedakazatatvAMze bahutvAdyanvayaeva bahuvacanasya sAkAratvAt ekalAvivakSAyAmapItizeSaH / ytraikmaatrvRttidhrmsttheti| idazca yogyatAmrameNAkAzAvatrasta ityatra zAbdasyAnubhavikatvAt tatrAnekavRttidharmasyoddezyatAvacchedakakhavirahAttadasaGkahaprasaGgAttassaGgrahAyopAttam / nanca ghaTAvatrasta ityatra yogyatAbhrameNakapaTaviSayakazAladasthale kA gatiruddezyatAvacchedakasyAnekavRttitvAt viSayasyaikallAditi bAdhyam yogyatAzramohi dvedhAsaMbhavati dvayoretaddezavRttitvabhrama ekasya dvila bhramaJca tatra prathamabhramasthale dvayoreva viSayalamanekavRttidharmazcoddezyatAvacchedakaiti na kApi kSatiH dvitIyabhramasthale cAkAzavasyeva tattvedanvAderevadvikhoddezyatAvacchedakatAyAH samucitatvena ghaTapadasya tatra lakSaNAyAevopeyatathaikamAtravRtteruddezyatAvacchedakalpamekasyaiva viSayatvamiti nAnupapattiH yadi ghaTatvenaivaikasya viSayalaM ghaTatvasa dvikhoddezyatAvacchedakatvazcAnubhavikamuktaca prAk anthaeva dvAvatrastaityAdivAkyAkhilAdinAnekavyaktimAtraviSayakapadArthAntarAnvaya. bodhAditi tadedamanucintanIyamanekavRttidharmaNAnekAvagAhanameva dvitvAdibodhAnAmautsarmikaM tadekavyaktyavagAhanagna kammAcciddoSA
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / 109 tatra ca yogyatAvirahAt / na caikazate'pi nAnApuruSIyApekSA buddhijanyanAnAzatatva saMbhavAdekazataniSThazatatve'pi bahutvAnvayayogyatA'kSataiveti vAcyam parasparasamAnAdhikaraNadvayAvRtti bahutvasyaiva zatAdipadottarabahuvacanArthatvAt tAdRzabahutvasya caikazatAdivRttinAnAzatatvAdau bAdhAt / atha vA tatrApi bahutvameva bahuvacanArthaH / parasparasamAnAdhikaraNadrayAvRttiparyAptirevAkAGkSAnirUpakaH saMbandhaH / yattu dve zate trINi zatAnItyAdau saMkhyaiva zatAdizabdArthaH, na tu saMkhyeyaM saMkhyayasya tadarthatve "viMzatyAdyAH sadaikatve sarvAH saMkhyeya saMkhthayo" rityanuzAsanavirodhAt dvivacanAdisAdhutAnupapatteH gavAM zatAnItyAdau SaSThyarthAnvayAnupapattezca / na cAbhedaH SaSThyarthaH tathA sati brAhmaNA daza ityatra brAhmaNAnAM dazetyapi syAt / asmAkaM cAdazataH saMkhyAH saMkhyeye varttante, ataH paraM saMkhyAne saMkhyeye cetyanuzAsanAzAdizabdAnAM zatAdizabdavatsaMkhyAnArthakatvAbhAvAddazatvAdisaMkhyAyAH padArthatAvacchedakatvena tatra SaSThayarthasaMbandhAnvayAsaMbhavena na tathA prayoga iti / tadasat / gavAM zatAnItyAdau saMkhyAyAH prAdhAnyena zatAdizabdavAcyatve gavAM zataM dadyAdityAdau zatAdipadArthasya saMkhyAyA dAnAdikarmatvAnvayAyogyatayA prAmANyAnupapattiH gavAM zataM zukkumityAdau saMkhyAyAM zuklAdhabhedAnvayayogyatAvirahAttadanupapattizca / tasmAddazAdizabdA dravazatAdizabdA api saMkhyAvacchinnavAcakA eva natu dharmivizeSaNatAnApanna saMkhyAvAcakAH svArthaikadeze'pi saMkhyAyAM svaprakRtikavibhaktyarthasaMkhyAnvaya sAkAGkSata yAnyaprakRtikaSaSThayartha saMbandhAnvayasAkAGkSatathA teSAM saMkhyAnArthakattApravAdaH, na tu dazAdizabdAnAM tathAtvaM dazAdibrAhmaNatAtparyeNa brAhmaNAnAM dazetyAdiprayogavirahAditi teSAM saMkhyeyamAtravAcitApravAda iti "viMzatyAdyAH sadaikatve sarvAH saMkhyeyasaMkhyayoH saMkhyAyAM dvibahutve sta" ityanuzAsanamapyuktArthe tAtparya prAkam | ekadvibahuzabdottaraikavacanadvivacanabahuvacanAni ca na saMkhyAbodhakAni uddezyatAvacchedakavidheyayoraikyenaikatvAnvaye AkAGkSAvirahAditi, taduttaraprathamAvibhaktiH sAdhutAmAtrAya nityabahuvacanAntAyAdizabdaparaM prathamAvahuvacanamapi kvacinnirarthakameva, yatraikavyaktimAtratAtparyeNa tAdRzazabdaH prayujyate tatra bahutvAnvaye yogyatAvirahAt / yattu tadgatagu NAdisAdhAraNabahutvasya tantrAnvaya iti tanna zobhanam prakRtyarthatAvacchedakavyApyaparyAptisaMbandhenaivAnekavRttisaMkhyAnvayasya vyutpannatayA tAdRzasaMbandhena tathAvidhabahutvAnvaye yogyatAvirahAt anyathodAsInaghaTapaTAdisAdhAraNa bahutvasyApyanvayasaMbhavena tadgataguNAdisAdhAraNabahutvAnudhAvanasyAkiMcitkaratvAt / athAjahatsvArthalakSaNayA guNAdisAdhAraNadharmAvacchinna eva prakRtyartha iti cettarhi bahutvena bhAsamAneSu guNAdiSvapi padArthAntarAnvayaH syAt tathA cApo dravyANi vArA atra gRhe santItyAdivAkyAnAmapramANatApattiH / guNAdiSu dravyAbhede gRhavRttitAdervAdhAt mukhyArthamAtraparatAdRzazabdAnAM bahuvacanAntatAnupapattezceti na kiMcidetat / avAdipadArtha ekatyadvitvAnvayayogyatAsatve'pyasAdhutvAdeva taduttaramekavacanaM na prayujyate iti dhyeyam / AkhyAtaikavacanasya saMkhyArthakatve vivadante niSkarSAnusAriNaH / ghaTo'stItyAdau subekavacanAdeva saMkhyAbodhasaMbhavAt caitreNa dRSTo ghaDha ityAdisthalAnurodhena tasya tadbodhakatAyA AvazyakatvAt / tAkAdRte tacaikasyaivAnekatayA grahAdilAvidharmitAvacchedakasyAnekattitvena jJAnam tathAca yatraikamAtravRttItyAderayamarthaH yatra dvikhAdyuddezyatAvacchedakIbhUto dharmaH yathAkathaMcit prakRtazAbdaprayojakasya svaviSayavRttinirUpakaikavyattyanyanirUpitavRttilAnavagAhyanekanUttitvAvagAhijJAnasya viSayastatraikenApyantraya iti ghaTatvAdInAmanekavRttitvAvagAhyapi jJAnamekanirUpitasyaiva na tadanyanirUpitasya RttitvasyAvagAhIti tatraikasya zAbdaviSayatAyujyata eva athAkAzatvAderekamAtravRttitvagrahe dvivAnvayitAvacchedakatayA kAzabhAnamanubhavaviruddhamiti tAdRzamahAbhAvamAnamapekSaNIyantra tantrAne kavRttitvagrahApekSeti cenna AkAzasyaikatayAkAzatvasyAnekatrRttitvAgrahegyekamAtravRttitvagrahavirahamAtrAdAkAzatvenaikamAtrasyAkAzasya hi dvilabodhaviSayatA yujyate ghaTAdInAtvanekatvAduktagrahaviraha mAtrAdvadatvenaikasya dvilazAbdabodhaviSayatAkasya sacetasonubhavapathArohiNIsyAdAkAzAvityatra tAdRzagrahasthAna - pekSala uktajJAnaviSayatvaikamAtravRttilAnyataravattayAdharmovivakSaNIya iti / AkhyAtaikavacanasya saMkhyArthakatvaiti /
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 vyutpttivaadH| na caikavacanatvenAnugatenaikatvazakyatvAttiGekavacanasyApyekatvavAcakatvamakSatamiti vAcyam ekavacanatvasyaikatvazaktatAvacchedakatAyAH prAgeva nirAkRtatvAt astu vA tena rUpeNa tiDekavacanasyApyekatve zaktistathApi tajanyaikatvopasthiteH zAbdabodhopayogitve mAnAbhAvaH nihi sAmAnyata ekavacanajJAnajanyopasthititvena tacchAbdabodhahetutAsaMbhavaH / tathA satyekatve'gRhItasupadavRttikasya puMsaH supadaprakRtighaTAdipadopasthApyaghaTAdau padAdipadottarAmAdipadopasthApyaikatvAdyanvayabodhaprasaGgaH kintu supadazvAdiprakArakazAnajanyatadupasthititvAdinaiva tathA sati ghaTAdipadottarasupadatvAdirUpAnupUrvIvizeSarUpAkAGkSAzAnaghaTitAyAM ghaTAdAvekatvAnvayabodhasya sAmagyAM supadatvAdiprakArakadhIjanyopasthiterantarbhAvAttArazApatteranavakAzAt / evaM tivAdipadatvaprakArakazAnajanyopasthititvena tacchAbdabodhahetutve mAnAbhAva iti / yattu tibAdeH saMkhyAnabhidhAyakatve caitraH pacati taNDulaM caitreNa pacyate taNDula ityAdau kartRkarmavAcakapadAttRtIyAdvitIyayorApattiH kartRkarmagatasaMkhyAyAanabhidhAne kartRkaraNayostRtIye"ti "karmaNidvitIye" ti sUtrAbhyAM tayoranuzAsanAt / naiyAyikamate lakArasya kartRkarmAvAcakatayA tadanabhidhAnasya dvitIyAtRtIyAniyAmakatvAsaMbhavAt / na ca kIdigatasaMkhyAnabhidhAnameva kathaM kAdivAcakapadottaratRtIyAdiniyAmaka, caitreNa pacyate taNDula ityAdisthale'pi lakArasya caitrAdigatasaMkhyAbhidhAyakatvAdekatvatvAdinA ekatvAdisAmAnyasyaivaikavacanAdyabhidheyatvAditi vAcyam yatastagatasaMkhyAnabhidhAyakatvaM prakRte na tadbhatasaMkhyAniSThavRttyanirUpakatvamapi tu tadvizeSyakasaMkhyAprakArakazAbdabodhAnanukUlatvameva tathA ca kAdivizeSyakasaMkhyAnvayabodhAjanakalakArAdilamabhivyAhatakatrAdivAcakapadAt tRtIyAdayo bhavantItyatra tadanuzAsanatAsparyam / caitreNa pacyate taNDula ityAdI caitrAdivizeSyakaM saMkhyAnvayabodhakatvaM nAkhyAtasya, AkhyAtArthabhAvanAyA yatrAnvayastavizeSyakasaMkhyAnvayabodhasyaivAkhyAtena jananAttAdRzabhAvanAnvayabodhe vizeSyazca prathamAntapadopasthApya eva / caitra pacati taNDulamityAdau caitrAdiH sAkSAdeva bhAvanAvizeSyaH caitreNa pacyate taNDula ityAdau tu paramparayA caitrAdiniSThabhAvanAjanyaphalazAlI taNDula ityAkArakabodhasyaiva tatrodayAt / tasmAttibAderapi saMkhyAbodhakatvamAvazyakamiti tanna vicaarshm| tathA hi kAdiniSThasaMkhyAnvayabodhAnanukUlatvaM yadi tAzabodhopadhAyakajJAnaviSayatvAbhAvavattvaM tadA yAdazatibAdizAnena sahakAryantaravirahAttAzabodho na janitastadyoge tRtiiyaadyaaptteH| yadi ca tAhazabodhasvarUpayogyajJAnaviSayatvAbhAvastadA yagAdisamabhivyAhRtAtmanepadAdijJAnasyApi tAdRzabodhasvarUpayogyatvAttatsvarupayogyajJAnAviSayatibAkhyAtasyaivAprasiddheH atha karnAdivizeSyakasaMkhyAnvayabuddhitvAvacchinnajanyatAnirUpitajanakatAvacchedakaviSayitvAnirUpakatvameva tAzabodhAnanukUlatvam caitraH pacatItyAdivAkyaghaTakatibAdiviSayitA caitrAdivizeSyakasaMkhyAnvayabuddhitvAvacchinnajanakatA. vacchedikAtAdRzAnvayabuddhitvAvacchinnaM prati caitrAdipadasamabhivyAhRtatiyAdipadajJAnasya hetusvAt / caitreNa pacyate taNDula ityAdivAkyaghaTakatayAdipadaviSayitA cana tAzI caitrAdipadasamabhivyAhRtatAzapadajJAnatvena tArazavuddhitvAvacchinnaM pratyahetutvAt / na ca caitraH pacate ityAdau caitravizeSyakAkhyAtAthesaMkhyAnvayabodhotpattyA caitrAdipasamabhivyAhRtatayAdipadazAnatvena tAdRzAnvayabuddhitvA vacchinnahetutA'kSataiveti caitreNa pacyate ityAdivAkyaghaTakIbhUtatayAdipadaviSayitApi tAdRzyeveti vAcyam caitreNa pacate caitraH pacyate ityAdi vAkyAzcaitrAdivizeSyakasya bhAvanAyAH saMkhyAyAzcAnvayabodhasyAnudayAt / tadvizeSyakatadubhayAnvayabodhe prathamAntacaitrAdipadasamamivyAhRtazabAdivikaraNottaratattadAkhyAtapadajJAnatvena hetutvAccaitreNa pacyate taNDula ityAdivAkyaghaTakatayAdInAM tAdRza -....-....-.-.-..-.".- - -. ....-. - - .- - - yadyapIdaM suvarthavicAre na vamucitamaprakRtatvApAtAttathApi AkhyAtaikavacanasya saGkhathArthakatve prathamaikavacanasya tatsamabhivyAhRtasya naikavacanArthakatvasyAntasya tathAtve syAdityetadarthamevoktagranthasya pravRttatvena saMbhavatiprakRtatvamitibodhyam // ataH parannakimapivyAkhyeyamastyAkhyAtavicArasyAgranthakRtAkartavyatayA tatraiva tasya kartavyatvAditi //
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / 111 samabhivyAhArAdizunyatayA tadviSayitAyA atAdRzatvAt / caitraH pazyate ityAditastaNDulaH pazyataH ityAditazcaitrataNDulAdivizeSyaka saMkhyAnvaya bodhotpattyA caitraH pakSyate taNDula ityatra ubhayavizeSyakasaMkhyAnvayabodhaupayikalamabhivyAhArajJAnaviSayitAyAH taityAdau sattvena kartRkarmaNostRtIyAdvitIyayoraprasaktAvapi na tAdazavAkyaM vyutpannAH prayuJjate / karttari sAkSAtkarmaNi ca darzitaparaMpararyA yugapadbhAvanAvizeSaNakAnvayabodhajanakatAyA AkhyAtasyAnyutpannatayA tAdRzavAkyAdubhayavizeSaNakAnvayabodhAsaMbhavAt / na cAkAGkSAyogyatAdisattvAtkathana tAdRzAnvayabodha iti vAcyam agatyA ekavidhAnyabodhe'nyavidhAnvayabodhasAmagryAstaddhaTakatAtparyajJAnasya vA pratibandhakatvopagamAt / na ca caitreNa taNDulaH pakSyate caitrastaNDulaM pazyate ityAdivAkyadvayaviSayaka samUhAlambanadazAyAmapi ubhayavidhAnvayabodhAnupapattiriti vAcyam tAdRzaikavidhAnvayabodhe tAdRzAnyavidhAnvayabodha paratvenAgRhyamANa tathAvidhAkhyAtadharmika prakRtAnvayabodha paratvajJAnasya hetutayA caitraH pazyate taNDula ityAdivAkyAtAdazadvividhAnvayabodhavAraNasya darzitavAkyAttadupapAdanasya zakyatvAt / na ca nirukta saMkhyAnabhidhAnasya tRtIyAdvitIyAniyAmakatve caitreNa svaM dRzyate, caitraH svaM pazyatItyAdau tRtIyAdvitIyayoranupapattiH / kartrAdivizeSyaka saMkhyA prakArakAnvayabodhaupayikAkAGkSAjJAnIyaviSayatva nirUpakatvasya tatrAkhyAte sattvAditi vAcyam kartrAdiparayatpadAkhyAtapadayoH samabhivyAhAraH saMkhyAnvayabuddhitvAvachinnaprayojakaviSayitvA'nirUpakastatpadottaraM tRtIyAvibhaktirityevaM niyamopagamena prathamasthale caitraparakhapadAkhyAtapadayordvitIye ca tatpara caitrAkhyAtapadayoH samabhivyAhArasyaiva tadvizeSya kasaM khyAnvayabodhaprayojakatayA krameNa caitrapadakhapadAbhyAM tRtIyAdvitIyayoranupapattyanavakAzAditi cenna / anabhihita ityadhikAre kartRkaraNayostRtIyetyAdyanuzAsanasya kiM prayojanamiti vaktavyam caitraH pacati taNDulaH pacyate, ityAdau caitrataNDulapadAbhyAM dvitIyA tRtIyayoraprayoga iti cet tartika maNimantrAdinyAyena tAdRzAnuzAsanasya tathAvidhaprayogavirodhitA yena tadbhAvastatprayuktaH syAt / na caivaM saMbhavati pacati pacyate ityAdikriyAyoge kartRkarmavAcakapadAnantaratRtIyA dvitIyayorasAdhutvasya tatkartRtva tatkarmatvAvibodhaupayikAkAGkSAdirahitatvAdirUpasya pratipattiH prayojanaM tasyeti cettarhi ukta niyamaparatayApi na tatastallAbhaH prathamAnta caitra taNDula padtattadAkhyAtapadayoH samabhivyAhArasyaiva caitrataNDulAdivizevyakatattadAkhyAtArthasaMkhyAnvayabodhaprayojakatayA caitreNa pacati taNDulaM pacyate ityAdivAkya ghaTakacaivrataNDulAdipadattivAdipadayoH samabhivyAhArasthAtathAtvena taddhakatRtIyAdvitIyayoH sAdhutvasyoktaniyamAcyavacchedyatvAt / tasmAnmukhyabhAktasAdhAraNakartRtva karmatvayoH kartRkarmavAcakapadasamabhivyAhRtalakRttaddhitasamAsairanabhidhAnameva tRtIyAdvitIyAviniyAmakaM ziromaNibhiratraiva nirbharo vihitaH / lAdInAM tadanabhidhAyakatvaM ca na tavAcakatvaM taniSThavRttya nirUpakatvaM vA / AkhyAtasAmAnyasyApyAkhyAtatvena tetyAdinA vA kartRtvAdiniSThazaktilakSaNAnirUpakatvAt | kartRtvAnabhidhAyakA khyAtasyaivAprasiddheH tacchAbdabodhaupayikAkAGkSA zUnya tvameva tat / caitreNa pacyate taNDulaityAdAvAkhyAtasya kartRtvAdivAcakatve'pi tacchAndabodhaupayikAkAGgArAhityaM tatrAkSatameva caitrAdipadottara tRtIyayaiva kartRtvabodhanasaMbhavAt tatra tAdRzAkAGkSAyA akalpanAt ityapi na / caitreNa pazyate ityAdau tRtIyAnupapatteH pakSyate caitra ityAditazcaitrAdau pAkakRteH kevalAtpazyataityAditazca mukhyavizeSyatayA tasya bodhAtAdRzAkhyAtadhAtvorAnupUrvIvizeSAkAGgAyAH kRtibodhaupayikatvAt / na ca samabhivyAhArarUpAkAcaiva vivakSaNIyA prakRte prakRtipratyayayorAnupUrvIrupAkAGkSA na tu samabhivyAhAra iti nokAnupapattiriti vAcyam tathA sati caitreNa pacatItyAdAvapi tRtIyAyAH sAdhutApatteH / tAdRzacaitrapadAkhyAtapadayoH samabhivyAhArasya kRtibodhAnIpayikatvAt caitreNa vijeSyate maitra ityAdau tRtIyAnupapattezca vijedhyate maitra ityAditaH maitrakRtibodhAttAdRzAkhyAta maitrapadayoH samabhivyAhArasya kRtibodhaupayikatvAt / kiM tu tatAtparyazUnyatvameva / tathA ca caitreNa pazyataityAdAvAkhyAtasya kartRtvAditAtparyakatve tRtIyA asAdhureva / tathAca caitreNa pacatItyAdAvAkhyAtasyArthAvivakSAyAM tRtIyAyAH sAdhutve'pi parasmaipadasyAsAdhutvAnna prayogaH / parasmaipadasyAsAdhutvaM ca dhAtvarthavizeSyasya pratyayenAvivakSaNe bhAvakarmazoriti sUtreNAtmanepada niyamAt / AkhyAtArthavivakSAyAM na caitreNa pacate ityAdiprayogaH, zabAdivikaraNasyAsAdhutvAt / kartRtvatAtparyakasArvadhAtukayogaeva tatsAdhutvAt / kartRtvakarmatvobhaya tAtparyeNa
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 vyutpattivAdaH / maitraHpakSyate taNDula ityAdayastu na pryogaaH| tadekatarabodhe'nyaparatvenAgRhyamANAkhyAtadharmikaprakRtAndhayabodhaparatvajJAnasyahetutvAt caitreNa pakSyate taNDula-ityAdau kartRtvAdAkhyAtasya tAtparyagrahe karmatvAdyanvayabodho'pi na bhavatyeva / atha pakAni bhute caitra, odanaH paktvA bhujyate ityAdI kRtAM krameNa kartR. karmatvAnabhidhAnAccaitrapadIdanapadAdyattaraM tRtIyAdvitIye kathana syAtAm |nc kRtAnabhidhAne'pi AkhyAtena tadabhidhAnAnAnabhihitatvaM samabhivyAhatapadAbhihitatvasAmAnyAbhAvasyaivAnabhihitapadena viva. kSaNAta samabhivyAhRtetikaraNAzca caitreNa gamyate grAmastaM maitro gacchatItyAdau na tRtIyAdvitIyayoranapapattiA gacchati gamyataityAkhyAtasya tattatpadAsamabhivyAhatatvAditi vAcyam tathA sati bhUkSAnena caitraNa pacyate bhoktavyamodanaM pacatItyAdau tRtIyAdvitIyayoranupapattiH kRtA-kartRtvakarmatvayorabhidhAnAt / kRtA tatra bhojanakartRtvatatkarmatvayoramidhAne'pi pAkakartRtvaM tatkarmatvaM vAnabhihitamiti cetahi prakRte'pi tadanabhihitameva / na ca pradhAnakriyAnirUpitakartRtvAdhanabhidhAne tRtIyAdeH sAdhuteti taduktam pradhAnazaktayabhidhAneguNazaktirabhihitavatprakAzate iti zaktiH kartRtvAdikamiti vAcyam tathApi caitreNa dRzyamAnaM ghaTaM maitraH pazyatItyAdau zAnabhedena viSayatAbhedAbhAvAt / caitradarzanamaitradarzanobhayanirUpitaviSayatvarUpakarmatAyAH kRtAbhidhAnAdU dvitIyAnupapattiriti cenna / tattatprAtipadikArthavizeSaNatvamAtreNa kartRkarmatvAdyadhivakSAyA eva tadanabhidhAnapadArthatvAt / tattaprAtipadikArthavizeSyatayA karmatvakartRtvAdivivakSayA dvitIyAvibhakteH sAdhatvamityarthe tAtparyasya paryavasitatvAt / zeSamAkhyAtArthavicAre vivecayiSyataityalamatrAdhikyena / AkhyAtadvivacanabahuvacanayostu saMkhyAbodhakatvamAvazyakaM caitro maitrazca gacchataH caitro maitrI devadattazca gacchantItyAdau "candra kalaGkaH sujane daridratA vikAzalakSmIH kamaleSu cnyclaa| mukhAprasAdaH sadhaneSu sarvadA yazo vidhAtuH kathayanti khaNDitam" ityAdau ca dvitvbhutvvodhksupo'bhaavaat| na ca tatra subekavacanasyaiva dvitvathahutvAdI lakSaNAstviti vAcyam AnuzAsanikAtiriktArtha subvibhaktalakSaNAyA anabhyupagamAt / anyathA caitro maitrazca gacchata ityAdAvivacchandasi lakSaNayaiva svAdinA dvitvAdibodhanasaMbhavAt / aujasAdirUpAdezasmRtidvArA dvitvAdiyodhanirvAhAya chandasi supI sulugityAdisUtreNa aujalAdisthAne khAdyAdezasya dhaiyarthyAt / caitrAdipadottaraikavacanasya dvitvAdilAkSaNikatve tadaprakRtyarthamaitrAdisAdhAraNadvitvAdibodhasyoktavyutpattivirodhenAnupapazca / AkhyAtArthasaMkhyAnvayabodhe ca samAnavizeSyakatadarthabhAvanAnvayabuddhisAmagrI apekSitA bhAvanAyA bAdhAdigrahakAle tAtparyazUnyakAle vA uktasthale dvitvAnvayAbodhAt / bhAvanAyA avizeSye dhAtvarthAdausaMkhyAnvayabodhAzca tAdRzasAmacyAH saMkhyAnvayabuddhitvAvacchinnaM prati svAtantryeNa hetatA tadakalpane'pi AkhyAtajanyasaMkhyopasthitiyogyatAzAnavizeSAdighaTitasAmagryA bhAvanAnava-. gAhisaMkhyAnvayabodhasya kadApyajananAt / saMkhyAnvayabodhasAdhAraNabhAvanAnvayabodhatvAvacchinnaheta. nAmapi tArazasAmagrIghaTakatvenApattyabhAvAt / na ca tAzakAraNAnAM bhAvanAnvayabuddhisvaM saMkhyAnvayabuddhitvaM vA janyatAvacchedakamupeyate ityatra vinigmnaavirhH| saMkhyAmaviSayIkRtyApi bhAvanAnvayabodhasyAnubhavasiddhatvAt / dvitIyasya janyatAvacchedakatvAsaMbhavAditi dikU / atha guNAvivAcakapadottaradvivacanabaddavacanayoH kathaM dvitvAdibodhakatA saMkhyAguNatvena guNAdI bAdhAta / na ca tatra svAzrayasamavetatvAdisaMbandhena dravyagataM dvitvAdikameva bhAsate iti vAcyam / ekavyaktAvapi tAdRzasaMbandhena dvitvAdeH parisamAptatayA ekamAtratAtparyeNApi dvivacanAdyApattiriti ceta / apazAbaddhiviSayatvameva taduttaradvivacanAdinA bodhyate / taJcaikamAvRttidharmasya prakRtyarthatAvacchedakasthale prakRtyarthatAvacchedakavyApyatvaviziSTaparyAptisaMbandhena prakRtyarthe'nveti anyatra zuddha paryAptisaMbandheneti / na dvandvAdisthaloktadoSa iti viduSAM praamrshH|| iti prathamA / iti vyutpattivAdagUDhArthatatvAlokemaithilabhUsurazrIdharmadattaviracite prathamAlokaH /
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / karmaNi dvitIyetyanuzAsanAtkarmatvaM dvitiiyaarthH| tatra karmapadasya dharmamAtraparatvAt saptamyA vAcaka. tArthakatvAt / karmaNazca na tathAtvaM karmaNi nAmArthasya grAmAderabhedAndhayasaMbhavepi dhAta nAtadanvayAsaMbhavAt gauravAca / karmatvaM ca kriyAjanyaphalazAlitvam / tatra ca kriyA dhAtuta eva ___ karmalaM dvitIyArthaiti dvitIyAmukhyazakyaityarthaH / athAmAdizakyasaMkhyAsaMbandharUpalakSaNAtaH karmalapratipattisaMbhavAttatra zaktisvIkAro nocito'nanyalabhyasya zabdArthakhAditicenna zaktigrAhakasya vyAkaraNasyobhayatra tulyatayaikatra zaktirekatra lakSaNetyatra vinigamakasya durlabhavAt anyathA koSasya zaktiprAhakasyAnekArthe sattvepi haryAdipadAnAmekatrArthe kvacicchaktiranyatra lakSaNaiva syAt kiMca yasyArthasya yato niyamena pratItistasyatatra zaktirevocitA na lakSaNAbhyupeyate hi viparItam yato'mAditaH kacitsaMkhyAyA apratItau prAtipadikamAtrArthe prathamaiva syAditi niyamena karmatvapratIterupeyakhAt bahughaTAdidarzanasthala ekalAvivakSayA prayuktATaM pazyatIlyAditasaMkhyAmaviSayIkRtyApi ghaTakarmalabodhajananAnazaktiH karmatve'pi tu lakSaNeti / dharmamAtraparatvAditi / bhAvapradhAnanirdezena karmavaparatvAt mAtrapadena tadAzrayasya zakyatvavyavacchedaH / athaivaM vAyatte zabdaprayoge karmatve dvitIyetyabhiyuktatamo bhagavAn pANiniH kimiti nAsUtrayaditi cenna karmaNi dvitIyelyasyaiva dharmajanakakhAt varNapadalAghavapakSapAtilAdvA sUtrakartustathApraNayanAt ekatra hi NakArekArAvanyatra takAravakArAkArAH evaM karmapadAllakSaNayA karmalabodho nyUnaviSayakaH karmavapadAcca karmavaviziSTAsAdhAraNadharmatvena tadviSayakatayA'dhikaviSayakaH karmatvasya karmatvena bhAnamubhayatra samAnamityato'pi karmaNItyeva vaktavyam kiJca karmaNidvitIyetyuktau karmatvabodhikA dvitIyA karmabodhakaprakRtyuttara sAdhvItibodhyate naca vAkyabhedaH karmabodhakaprakRtipadamuddizyakarmalabodhakakhasAthukhobhayaviziSTadvitIyAvidhAnAt sAdhukhAvidhAne karmabodhakaprakRtyuttaraM lakSaNayA karmalaM bodhayantI prathamApi sAdhutAmApati karmavabodhakalAvidhAne dvitIyAyAH karmatvabodhakatvamaprApta syAt ghaTAdipadAnAM ghaTalaviziSTabodhakatvasyeva vyavahArataeva prAptasya karmatvabodhakalasyAstvanuvAdaeva tathAcoddezyatAvacchedakaghaTakataiva tasyoktabodhasya ca karmaNIti padAvRttyAdinA kathaJcitsaMpAdyatvamavaseyam / athakarmapadazakyArthasya kutona dvitIyAzakyatvamityata Aha ! karmaNazcanatathAtvamiti / svaniSTakarmatAnirUpakatvasaMbandhenAnvayasaMbhavAdAha / gauravAcceti / athairdakarmedaMkarmeti vyavahArAtpratiyogitvaviSayitvavadakhaNDa yatkarmatvamupAdhiH kharUpatasta dviziSTe zaktau karmatAlaviziSTa zaktyapekSayA nAsti gauravam / naca yadidaM karmatvamanugatavyavahArAnurodhAdupagataM tasyaikatayA sarvakriyAM prati sarvasya karmatvApAtaaindriyakatve cakSurAdisaMbandhAnantaramevAyaM ghaTa itivadidaM karme tivyavahArApattira tIndriyatve kriyAtatphaladarzanAdAvapi sa na syAditi vAcyaM tattakriyAnirUpitasya niyatanirUpakanirUpyasyAnekasyaivopagamena doSAbhAvAditi cena pAkakriyAnirUpitakarmatva ekasmin mama zaktirekasmin tAdRzakarmatAtve zakyatAvacchedakatvaM tava tvanekasmin taNDuladvidalAdau zaktiH zakyatAvacchedakataica parameka sminniti gauravasya vyaktatvAt / nacaivaMvithena gauraveNa goghaTAdipadAnAmapi gotvaghaTatvAdiSveva zaktiH syAnatu gotvAdiviziSTaiti vAcyaM svarUpatogotvAdau zaktyasaMbhavAdrotvatvasya zakyatAvacchedakatve'tIvagauravAt gotvAderekatvena khataevAnugatatayAnugamakazakyatAvacchedakaM binA'pi zakyatvepi gAmAnaya gaurnazyati gaurgacchatItyAdInAM gotvasyAnayanakarmatvanAzAdipratiyogitvAdeH svarUpataH zAbdamukhyavizeSyatvasya cAsaMbhavenAgatyA gotvAdiviziSTe zaktyupagamAt prakRte ca tAdRzAnupapattarabhAvena dvitIyAyAH karmatvaeva zaktyabhyupagamAt vastutastu kuptapadArthapvantarbhAvAsaMbhavAdakhaNDopAdheH kasyacidabhyupagamo nAnyathA'vatu prakRtadhAtvarthakriyAjanyasya prakRtadhAtvarthatAvacchedakasya vA phalasyAzrayatvena kuptenaivakarmatvavyavahAropapatterakhaNDopAdhau tatra mAnAbhAvaH / naca yatra mate dhAtUnAM vyApAramAnne zaktistatra noktakarmatvasya saMbhava iti vAcyaM prakRtadhAtuprayojyaviSayatAviziSTatAtpIyaviSayatAnirUpitaviSayatAzrayaphalAzrayatvasya prakRtadhAtukarmalarUpatAyA vaktuM zakyatvAt idaM dvitIyAdikaM gamyAdidhAkharthavyApAraniSThaviSayatAnirUpitasaMyogAdiniSThaviSayatAkabodhaM janayatu gamyAdidhAturvA saMyogAdiviSayatAnirUpitavyApAraniSTaviSayatAkabodhaM janayatvitIcchAyAstAtparyAtmikAyAssattvAt etena kriyAjanyaphalAzrayatvasya karmatve vibhAgarUpaphalamAdAya pUrvadezasya tathAtvApattiriti nirastam / tAtparyasyAhetutve prakRtadhAtuprayojya vizeSyatAnirUpitadvitIyAprayojyaprakAratAzrayaphalavattvaM tadvAcyaM tathAca tadAdivatprakRtadhAtvarthatAvacchedakatAvacchedakakhopalakSitadharmAvacchinna ekaiva zaktiH varUpataH saMyogatvAdiviziSThe zaktigrahAttAdRzasyopasthitiH svarUpataH saMyogatvAdiviziSTe nAnaiva vA zaktirmama / tava tu tAdRzadharmAvacchinnaviziSTa ekA saMyogAdiviziSTe nAnAveti karmatvazaktyapekSayA karmazaktau gauravaM hi sphuTam / mamatvAdheyatvaM janakalacca saMsargastava tAdAtmyaM svavRttisaMyogajanakatvaJca saMsarga ityapi gauravamavaseyam Adheyatve dvitIyAyAH zaktipakSe lAghavatyadhikaM sphuTameveti bhaavH| kriyAjanyaphalazAlitvamiti / nanukAzIMgacchan pathimRta ityAdI kAzyAHkarmatvaM na syAdgamanajanyasaMyogAnAzrayatvAditi cena yathAhi rathAdeH kriyAjanakakRtyabhAvena rathogacchatIlyAdAvamukhyameSa kartRtvaM tathA kAzyAderapikriyAjanyaphalAnAzrayatvenA 15 vyutpa.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 nyutpttivaadH| labhyate janyajanakabhAvasya ca vinaiva padArthatvaM saMsargamaryAdayA bhAmaM saMbhavatIti phalamAtraM krmprtyyaarthH| naca saMyogavibhAgarUpaphalamapi dhAtulabhyameva gamityajiprabhRtInAM tavacchinnaspandAdi. rUpavyApAravAcakatvAditi vAcyam vyApAramAtrasya dhAtvarthatvAt / phalavizeSAnvayabodhe ca dhAtuvizeSajanyavyApAropasthitetutayA grAmaM tyajatItyAdau dhAtvarthaspande grAmaniSThavibhAgajanakatvameSa grAmaM gacchatItyAdau ca dhAtvarthaspande grAmaniSThasaMyogajanakatvameva pratIyate natu viparItama grAma gacchatItyAdivaJca grAma spandataityAdayo na prayogAH dvitIyAdergamyAgrupasthApitaspandAdAveva phalAnvayabodhakatvAt / natu spandiprabhRtyupasthApite tasmin dvitIyAdinA phalAnvayabodhajananAsaMbhavAt / na hi yena kena cidupasthApitayorevArthayoH parasparamandhayaH pratIyate tathA sati ghaTakarmatvAdipadopasthApitayorapi ghaTakarmatvAdyoH parasparamanvayabodhaprasaMgAt kRtrAdisamAnArthakadhAtUpasthApyayale viSayitArthakadvitIyArthAndhayasaMbhavena ghaTaM karotItivad ghaTaM yatate ityAdiprayogaprasaGgAza api tu yayoryAdezAnvayabodhe AkAGkSA tadupasthApitayoreva tAdRzAnvayabodhaH AkAGkSA ca dvitIyAdergamyAdinA kRyAdinA ca kalpate na tu tatsamAnArthakenApi spandiyatiprabhRtineti / na cAkAGkSAtra samabhivyAhAra, sa ca gamyAdineSa spandAdinApi samAna paveti vAcyam yato dvitIyAdergamyAdi samabhivyAhArasyaiva phalabalAdanvayabodhaupayikatvamupagamyate natu spandiprabhRtisamabhivyAhArasyeti na tasthAkAkSAtvamanvayabodhIpayikasamabhivyAhArasthaya tathAtvAt / ataeva samAnAthekatve'pi ga. syAderiva na spandyAdeH sakarmakatvavyavahAraH phalAnvitavyApArabodhakadhAtutvasyaiva tanniyAmakatvAt / mukhyameva karmatvaM taca prakRtakriyAkartRsamavetecchIyakriyAjanyaphalAzrayatvaprakAratAnirUpitamukhya vizeSyatAzrayatvaM kAzyAM ca tadasti ubhayasAdhAraNaca svAzrayatvakhaniSThatAdRzecchIyaprakAratAnirUpitavizeSyatAzrayatvAnyatarasaMbandhena kriyAjanyaphalavazvaM tat annaca yatra na phale prakRtyarthatvavRttitvasya bAdhagrahastatrAdheyatvameva saMsargatayA bhAsate yatra bAdhana. hastana svaniSThavizeSyatAnirUpitatAdRzecchIyaprakAratvamitibodhyam / nAmArthadhAtvarthayoH sAkSAdbhedasaMbandhenAnanvayaniyamaH pratibadhyapratibandhakabhAvalAghavena prathamAyAM vyavasthApita iti karmavasya vibhaktyarthavamAvazyaka natu tasya saMsargalasaMbhavastatra taddhaTakasya samabhivyAhRtapadenAnyena yasya lAbhastasya tadarthatvannocitamiti phalamAtrasya tathAtvamAha / tatraca kriyetyAdinA / etena janyajanakabhAvavat phalasyApi khavRttiphalajanakatvarUpaparamparAsambandhaghaTakatayA bhAnasaMbhavAttasyApi padArthavaM nocitamiti nirastam phalamAtrasya tathAtvepyananyalabhyohi zabdArthaiti niyamabhaGga nirAkaroti / nacetyAdinA / etena yayukta granthasya phalasyApyananyalabhyatayA niruktakarmatvasya samastasyaivAnanyalabhyatvAdvitIyAyAH kopi nArtha ityetatparatA tadA'saGgatiH nAmArthadhAtvarthayodenAnvayAbhAvapakSAvalambanenaiva vicArasyopakrAntatvAdanyathAphalasya dhAkhalabhyatvepi taddhaTitasambandhenAnvayAdeva nirvAheNa gauraveNa phale zakterasaMbhavAttadabhidhAnAnupapatterataH kasyApi tadarthatAyA avazyaM vAcyatvAditi nirastam uktaniyamabhaGgaprasaGganirAkaraNamAnaparatvAduktagranthasyeti / vyApAramAtrasyadhAtvarthatvAditi / mAtrapadena phalasya dhAtvarthatAvyavacchedaH natu vyApAravarUpasAmAnyadharmAvacchinnasyetyarthastasya jJAnatvaprayatnatvAdhavacchinne jJAnAdeH zattayabhyupagamAt sAmAnyasya zAbdabodhaviSayIbhUtasya vyApAravakharUpasya nirvasusazakyakhAcca / vyApArapadArthastvatra na kriyAsvarUpatRtIyapadArthavibhAjakadharmAzrayo jJAnAderapi dhAtvarthatvAt yadi dhAtupadena prakRtatvAttyajigamyAdereva grahaNaM tadA syAdapi kathaJcinnAnyathA nApi dhAkharthaH dhAtvarthasya dhAtvarthavAdityasya nirAkAsatvAt / nApi phalAnukUlaH saH sukhaM sAkSAtkarotItyAdau caramaphalasya sukhasAkSAtkArasya dhAtvarthatvAnApatteH nApi sAdhyAvasthApanaH phalasthApi tAdRzatvAt nApi tiGantArthajanyabodhe bhAvanAyAM prakArIbhUto'rthaH phalAvacchinavyApArasyApi tAdRzavAdapitUktabodhIyabhAvanAniSThavizeSyatAnirUpitaprakAralAvacchinnavizeSyatAzrayaH tAdRzazca vyApAramAtra na phalAvacchinna iti uktavAkyasya dhAtuzakyatAnukUlabasaMbandhAvacchinnakiJcinniSThAvacchedakalAnirUpiteti tAtparyArtha iti / phalavizeSeti / dvitIyayetyAdiH / hetutayeti / atha nirAkAGkSaH prakRtidvitIyAdhAtubhistattadarthopasthitAvapi zAbdabodhAnudayAvAmavRttisaMyogajanakanyApArAnukUlakRtiviziSTacaitrAdibodhe grAmaM gacchati caitra ityAdisamabhivyAhArajJAnatvena kAraNatAyA AvazyakatayA tataeva gamyAdyarthe vibhAgAderanvayabodhavAraNasaMbhavAt upasthiteruktahetutAkalpanamanarthamiticenna uktasamabhivyAhArajJAnasattve tyajadhAtutovyApAropasthitau ca niruktazAbdabodhApatteriNAya niruktahetutvasyApyAvazyakatvAt / bodhaprasaGgaiti / dvitIyAderabhAvena tadupasthApitaphalavizeSaviSayakavalakSaNavailakSaNyAsaMbhavAditi bhAvaH / avilakSaNabodhaprasaMgaityato vilakSaNa
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / 115 atha dhAtoApAramAtraghAcitve tyajati gacchati tyAgo gamanamisyAdiSAkyAdavilakSaNayodhaprasaGgaH nahi zaktibhramAdyajanmanostAdazavAkyajanyabodhayoravailakSaNyaM kazcidabhyupaiti tathAsati tyAgAditAtpa. yeNa gamanAdipadaM vyutpannAapi prayujIran / naca tatra phalavizeSAvacchinnavyApAre lakSaNA vIkriyate iti vilakSaNabodhopapattiritivAcyam lakSaNayA vilakSaNabodhajanane'pi zaktayAvilakSaNabodhajananasaMbhavena darzitAtiprasaGgasya duritvAt / naca gamyAdizaktizAnajanyAopasthityA phalAviSayabodhasya kutrApyajananAt tArazopasthitighaTitasAmagrIzarIre phalavizeSabodhakasAmagrInivezyate tathAca tyAgagamanAdipadayoH zatyAnAvilakSaNabodhajanakateti vAcyam tyajigamyorekArthavAcakatArUpapayIyatA viparyasthatogamanAvipadAt tyAgAdipadjanyabodhasamAnAkArakabodhasya sarvAnubhavasiddhatayA gamyAdizaktijJAnAtphalAviSayakabodhasthApi prasiddhaH phalavizeSayodhakasAmanyA gamyAdi janyabodhaniyAmakatAyA vaktamazakyatvAt / tathAcAbhrAntasyApi bhavanmate tato'vilakSaNabodhasaMbhavena ekavidhabodhatAtAtparyeNa vyutpannAnAM tAzaprayogaprasaGgo duri iti cet maivam karmapratyayAsamabhivyAhatatyAgagamanAdipadasya tattatphalAvacchinnavyApAre'nAditAtparya kalpyate na tu kevalavyApAre / anAditAtparyameva ca vArasikaprayoganiyAmakamiti ekArthatAtparyeNa prAmANikAnAM vArasiko ma bodhAbhAvaprasaGgamavagataktaH zAtatra phlvishesseti| zaktibhramaMlakSaNAgrahazca vinApi vilakSaNo bodha iSTastatra zaktipramayA jAtayorbodhayolakSaNyaprayojakAbhAvena tayoravailakSaNyApattirevAbhimatetyabhiprAyeNa nirAkaraNa / naca vaacymiti| nanu yathAviziSTazaktivAdinastava zaktijJAnAniyamena gamyAditaH phalavizeSaviSayakaeva bodhastathAzuddhazaktivAdino mamApi vyApArabodhasyAkizcitkaratayA phalaviziSTavyApAraviSayakaeva mamyAdizaktijJAnato bodhaH iyAMstu vizeSo yadasmanmate tatpUrva grAma grAmasthetyAdiphalavizeSabodhakadvitIyAntAdisamabhivyAhArajJAnadvitIyAdijanyaphalAdyupasthityAdikalpanaM tavatu neti tathAca gamyAdizaktizAnajanyavyApAraviSayakazAbdabodhasya saMyogAdiviSayakazAbdalAzrayatAniyamena tadavacchinnaprayojakadvitIyAdizaktijJAnajanyaphalavizeSopasthityAdighaTitasAmagryAstadutpattI niyamenApekSaNIyatayA gamyAdizaktijJAnajanyazAbdasAmamyAH phalavizeSaviSayakazAbdasAmagrI viziSTatayaiva kAryavyApyatAyAH khIkaraNIyalAt kathaM zaktizAnajanyayostyajigamidhAtujabodhayoravailakSaNyaprasaMga ityabhipretyAzaGkategasyAdizaktijhAneti tyajigamyorekArtha vAcakateti atha tyajigamyorekArthavAcakalamabhyupagamyaiva zaktimahAdhInatajanitabodhasya niyamena phalavizeSabodhalamabhyugamyaM tathAcaikArthavAcakatvarUpaparyAyatAyA viziSTazaktivAdimate vAcyatAvacchedakabhedena tyajigamyostadabhAvena viparyAsepi vyApAramAtrazaktivAdimate zakyatAvacchedakasyApi bhedAbhAvAttyajigamyostatsattvena tadviparyAsAsaMbhavaH tAdRzaparyAyakhasya tatra sattvepi kevalavyApAramAtrazaktyaGgIkartRkhIkaraNIyasya padAntarasamabhivyAhArasAmye yena saha yasya niyamenAnyUnAmatiriktaviSayakabodhajanakala sAmyaM tasvarUpasya paryAyatvasya yadyapi na tyajigamyossaMbhavaH prAmaMgacchati prAmasya gamanaM prAmaM tyajati grAmasya tyAgaiti samabhivyAhArasAmye'pi bodhasyAnyUnAnatiriktaviSayakalavirahAt tathApi tadviparyAsasaMbhavepi tadvataH puMsaH tyajigamijanyazAbdabodhasyAnyUnAnatiriktaviSayakasya saMyogavibhAgAnyataraikaviSayakala niyamAtphalAviSayakazAbdabodhaprasiddharityasyAsaGgatiriti cenna phalAviSayaketyatra phalapadasya tattaddhAtuzaktizAnajanyazAbdabodhaniyataviSayatvenAbhimataphalaparalAt tadaviSayakalasyaikadhAtujanyazAbdabodhe saMbhavAt gamessaMyogavizeSitabyApArabodhakalagrahavatastatparyAyalasya tyajigrahe yajdhAtujanyabodhe vibhAgaviSayakalasya tyajevibhAgaviziSTavyApArabodhakatvagrahe tatparyAyatvasya gamigrahe gamadhAtujanyabodhasya saMyogAviSayakakhasya ca sattvAt / evaJca gamadhAtuzaktijJAnajanyazAbdasAmamyAM dvitIyAjanyasaMyogopasthitestyajadhAtuzaktijJAnajanyazAbdasAmanyAM dvitIyAjanyavibhAgopasthitervyabhicAreNa nivezayitumazakyatayA tyajati gacchatItyAbhyAM tyAgogamanamityAbhyAJca zaktyAhyavizeSabodhaprasaGgaH payAryalaprasaMgazca durvAraH yadvA sarvAnubhavasiddhatayeti tRtIyA yathAkathaJcitprayojakalArthikA tathAca viziSTazaktivAdimate vyApAralarUpaikadharmAvacchinnazaktatvena tyajigamyoryadAparyAyalanamastadA sandata ityata iva gacchatityajatItyato'pi kevalavyApArabodhassarvAnubhavasiddho yathA tathA dvitIyAditaH phalAnupasthitau kevalavyApArazaktivAdimate tyajigamyoH spadisamAnArthalamahe tAbhyAmapi phalAviSayakabodho'nubhavasiddhaH kuto na bhavet paryAyalagrahasya hi bhramalapramAkhAbhyAM vailakSaNyamakizcitkaramiti kazciduktasya prayojakatvena paryAyatAbhramatvokteH phalAviSayakalottezca nAsaGgatirevaM sarvatra dvitIyAntasamabhivyAhArasya niyamenAnusandhAnakalpane'pi na mAnaM tatkalpane ca saMyogAdiphalasya mAmAdiprakRtyartha vizeSitasyaiva bhAnasyopagantavyatayA gamanamityataH zAbdabodhe jAte kasyetyAkADAyAssarvAnubhavasiddhAyA apalApaprasako prAmAdetatra bhAnAditi phalAviSayakabodhaprasiddha
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH / syAgagamanAdiprayogaH / evaM syajigamiprabhRtisamabhivyAhRtakarmapratyayasya phalavizeSaeva niyataM tAdRzaM tAtparyamiti na vibhAgAditAtparyeNa grAmaM gacchatItyAdiprayogaH / tadarthabodhakatvamAtra tu na tadarthatAtparyeNa khArasikaprayoganiyAmakaM tathA sati zaktibhramAdinA ghaTapadasyApi paTA. dibodhakatayA paTe'pi ghaTAdipadaprayogApattiH / nApi zatyA bodhakatvaM tathA nirUDhalakSaNayApi svArasikapadaprayogAt / zaktibhramaM lakSaNAzAnaM cAntareNa gamyAdevibhAgAdirUpaphalavizepitaspandAdibodhakatvAbhAvaniyamo'siddha eveti tAtparyabhramasahakRtazaktipramayA tAdRzabodhajanane'pi na ksstiH| vinA lakSaNAgrahaM bhramAnadhInatAzabodho gamiprabhRtito na saMbhavatItyeva niyamaH sa ca tAtparyabhrameNaiva nirvahati vibhAgAdyarthe pUrvapUrveSAmanAditAtparyabhramavato vaktuH svakIyatAtparyaNa prAmaM gacchatItyAdiprayogo yatra tatrazrotustAtparyabhramAsaMbhave'pi vakRtAtparyAnAditvabhrama eva prayo. gasaMpAdanadvArA tadarthazAbdabodhaprayojaka iti na tAdRzaniyamakSatiriti prAcInapathapariSkAraprakAra: navyAstu saMyogAdirUpaphalavizeSAvacchinnaspando gamyAdyarthaH taddhAtvarthatAvacchedakaphalazAlitva. meva taddhAtukarmatvaM nAto gamyAdikarmatvasya pUrvadezAdau prasaGgaH / na vA spandeH sakarmakasvaM tatra phalasya dhAtvarthatAnavacchedakatvAt / evaM ca dhAtoreva phalavizeSalAbhAta, phalAnyayinI vRttireva dvitIyArthaH / na ca karmaNi dvitIyetyanuzAsanavirodhaH tasya karmaNi phalaniSThAdheyatvAnvayini prakRtitAtparye taduttaraM dvitIyetyarthakatvAt / na caivaM tasya zaktigrAhakatvAnupapattiH anAditAtparyagrahasaM. pAdakatvena paraMparayA zaktigrAhakatvasaMbhavAt / na ca phalasya padArthakadezatayA tatra dvitIyArthavRtteranvayAsaMbhavaH vyutpattivaicitryeNa prakRte ekdeshaanvysviikaaraat| atha gamanaM na spanda ityAdito dhAtvarthatAvacchedake bhedAnvayabodhasaMbhavena etAdRzaprayogasya vAraNAya phalavi vyakAnvayabodhe tadvizeyakavRttijJAnajanyaphalopasthitisvena hetutvakalpanasyAvazyakatvAt tAzakAraNabAdhena dhAvatAya. cchedakaphale dvitiiyaarthaanvyaasNbhvH| na ca yAdRzapadasamabhivyAhArajJAnAtU phalavizeSyakaspandabhedAnvayabodhaH prasiddhaH tAzapadasamabhivyAhArajJAnatAzapavajJAnajanyaphalAdhupasthitighaTitasAmagryAstA. dRzAnvayabodhotpAdaprayojikAyA asatyenoktasthale tadApattyasaMbhava iti vAcyam yatra gamanAdipadA. deva lakSaNayA zaktibhrameNa vA khAtavyeNa phalopasthitistatra phalavizeSyakaspandabhedAnvayabodhaprasiddhyA gamanapadasamabhivyAhAratajanyaphalopasthitighaTitasAmanyA phalavizeSyakaspandatvAdyavacchinnabhedAnvaya. bodhaprayojakatAyA AvazyakatvAt tadalena zaktipramAdhInabodhe'pi phalAMze rupndbhedaadibhaanprsnH| evaM ca phalavyApArayoH pRthakzaktisvIkArapakSe'pi na nistaarH| tathAtve'pi hi gamanaM na spanda ityAdau phale zaktipramayA spandabhedAnvayabodhasaMbhavena tAdRzaprayogApatte1ritvAditi cenna / tadvizeyakavRttimAnajanyatadupasthitijanyatAvacchedakakoTau tAdRzopasthityavyavahitottaratvanivezanamAvazyakama / viziSya tattatpadamantarbhAvyaiva padArthopasthiterekaikavidhabodhe nAnAhetutAyA vyavasthApi tatvAt ekapadAdhInatadviSayakazAbdabodhe padAntaravRttijJAnajanyatadupasthiteyabhicArasya prakArAntareNa vAraNAsaMbhavAt / evaM ca dhAtvarthatAvacchedakaphale dvitIyArthAnvayabodhe'pi kSativirahAt tatra tAhazakAraNasya vyabhicArAprasaktariti vadanti / rityasya nAsaGgatirityapi bodhyamiti / paramparayA zaktigrAhakatvasaMbhavAditi / dvitIyAgheyatvazaktA'sati bAdhake khaghaTitavAkyaghaTakapadAntarAbodhyAdheyavAnvitakhArthatAtparyaviSayaprakRtikavAdityanumAnasya zaktigrAhakasya tAtparyaghaTitoktahe. tograhopayogitAtparyagrahasampAdakatvenetyarthaH / yArazapadasamabhivyAhArajJAnAditi / saMyogona spandaityAdisamabhivyAhArajJAnAdityarthaH / vyavasthApitatvAditi / kAraNatAvacchedakakoTau padavizeSasyApraveze padAntarAttadarthopasthitau tadarthAgRhItazaktikapadasamabhivyAhArajJAnAttadarthavizeSyakazAbdApattervAraNAya padavizeSavRttijJAnaghaTitadharmeNa kAraNatAyA vyavasthApitakhAdityarthaH / tAdRzahetutve ca padavizeSaghaTitayossamabhivyAhArajJAnopasthisyoreva sahakArikhakalpanena noktApattiriti bhAvaH vyabhicArAprasaktariti / viziSTazaktipakSe phalavizeSyakAdheyatvaprakArakabodhasya phalavizeSyakavRttijJAnajanyopasthityavyavahi
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / atredaM cintyate / vyApAramAtrasya dhAtvarthatAyAmapi sarvAnupapattInAmuvRtatvAt phalAvacchinnavyApArasya gurutayA tathAtvamanucitam / atha phale dvitIyAdeH zaktyantarakalpanAmapekSya dhAtorviziSTazaktikalpanamevocitam / naca bhavanmate'pyAdheyatve dvitIyAdeH zattayantarasya kalpanIyatvAttadaMze sAmyamiti vAcyam grAmamadhyAste grAmamadhizete grAmamadhitiSThatItyAdau dvitIyAyAH sarvamataevAdheyatvabodhakatayA dvitIyAdeH phalavAcakatvamate'pi AdheyatvavAcakatAyA AvazyakatvAt / na ca dvitIyAyAH saMyogAdivAcakatvamate Adheyatve tasyA lakSaNaiva na tu zaktiriti vAcyam AdheyatAvasyAkhaNDatayA saMyogatvAdisamazarIratvAt saMyogatvAdyavacchinne tavacchinne vA zaktiH kalpyate ityatra vinigamakAsaMbhavAt / astu vA mamApyAdheyatve lakSaNaiva zaktistu saMkhyAyAmeSa / yadi ca dvitIyAdaH phalabodhakatAmate phalepi tasyA lakSaNaiva na tu zaktiH zaktistu saMkhyAyAmeva saMyogavibhAgAdikapratyekaphalApekSayA saMkhyAyAM tatprayogaprAcuryasya vinigamakatvAdityucyate tathApi tanmate dhAtujanyazuddhavyApAropasthiteH zAbdabodhahetutAkalpanama. dhikaM dvitIyAdyasamabhivyAhArasthalAnurodhena phalavizeSAvacchinnavyApAre dhAtorlakSaNayA bhavatAma. pyAvazyakatvAddhAtujanyatAdRzavyApAropasthitihetutAyA ubhayasiddhatvAt / yadi ca spandataityAdita iva zaktibhramAdgacchatItyAdito'pi zuddhavyApArabodha Anubhavika iti manyate tathApi tanmate zAndabuddhau dvitIyAdijanyaphalopasthiteH kAraNatAyAH kalpanAdhikyaM tajanyAdheyatvopasthitihetutvakalpa nasya coktasthalAnurodhena ubhayamatapavAvazyakatvAditi cet astu tanmate tAzakAraNatAyA A. dhikyaM navyamate tu grAmaM gacchatItyAdivAkyajJAnaghaTitazAbdasAmagyAH samAnaviSayakAnumityAdipratibandhakatAyAM phalaprakAratAnirUpitavyApAravizeSyatAzAlitvena dhAtujanyopasthiternivezanIyatayA tasyAstAdRzavizeSyatAzAlitvena vyApAravizeSyatAnirUpitaphalaprakAratAzAlitvena yA niveza ityatra vinigamanAvirahAt sAmagrIpratibandhakatAdhikyamavacchedakagauravaM ca / prAcInamate dvitIyajanyaphalopasthiteH sAmathyantarnivezastu navyamatasiddhatajanyAdheyatvopasthitinivezasthalIya iti / navyamate tAdRzasthale zAbdabodhasyAdhikaviSayatayA tAtparyajJAnAdikamapyadhikaviSayakameva zAbdadhIheturbhaviSyati, pratibandhakasAmagyAmapyantarbhaviSyatItigauravam / atha phalasya dvitIyArthatve bhUmi tottaratvarUpakAryatAvacchedakAnAkrAntalAt pRthak zaktipakSe kAryatAvacchedakAkAntatve'pi kAraNasyApi sattvAyabhicArAprasakterityarthaH / athaviziSTazaktipakSe gamadhAtossaMyogelakSaNAyAM gamanaM na sanda ityatra saMyogavizeSyakabodhasyeSTatayA phalavyApArayoH zaktipakSe saMyogavizeSyakazaktipramayaiva saMyogopasthitau gamanaM na spanda iti zAbdabodhApattiH svarasastArazaprayogApattizceticenna vibhaktyarthAnyaniSThaprakAratAnirUpitadhAtuprayojyaphalaniSThavizeSyatAkazAbdabodhe dhAtujanyavyApAropasthitatvena pratibandhakalasya kalpanAt vyApAravizeSyakaphalavizeSaNakabodhatAtparyajJAnapratibandhakalasya vakSyamANatvAcca / vyApArazaktimahAbhAvakAle ceSTApatteH khArasikaprayogepi vyApArAzaktadhAtudharmikaphalazaktijJAnasya hetutvAkhArasikaprayogAnApattezceti / nanu dvitIyAyA Adheyatvezaktau dhAtoH phalAvacchinnavyApAravarUpagurudharmAvacchinne zaktiH phalezaktau ca vyApAralarUpaladhudharmAvacchitre zaktiriti lAdhavagauravameva vinigamakamityata Aha / astuveti / phale'pi tsyaalkssnnaiveti| etenAdheyatAkharUpaikAkhaNDadharmAvacchinne dvitI. yAyA mamaikaivazaktistavatu saMyogavavibhAgatvAdyanekadharmAvacchinne'nekAzaktiriti gauravamiti nirastam / antarbhaviSyatIti gauravamiti / nanu bhinnaviSayakapratyakSaM prati zAbdasAmamyAHpratibandhakatvamastIti prAcInamata eva gauravam tathAhi AdheyatvasaMbandhAvacchinnagrAmAbhAvavatsaMyogaH prameyo vAcya ityAdyanekabhinna viSayakapratyakSapratibandhakatvasya navyamatakalpanIyasya nirUpitatvasaMbandhAvacchinnagrAmAbhAvavadAdheyatvaM prameyaM vAcyamityAdibhinnaviSayakapratyakSapratibandhakatayA prAcInamatakalpyayA samAnatve'pi prAcInamate prAmaviziSTAdheyakhAbhAvavAn saMyogaH prameyovAcya ityAdyanekabhitraviSayakapratyakSaM prati pratibandhakatvamadhikaM kalpanIyamiti tanmata eva gauravam / naca prAcInamate prAmamityAdyAnupUrvIjJAnaghaTitazAbdasAmacyA grAmAbhAvavadAdheyatvaM prameyanityAdi pratyakSaM pratyeva pratibandhakavaM navInamate ca prAmAbhAvavAn saMyogaH prameyo grAmAbhAvavAn vibhAgaH prameyaityAdyanekaphalaviSayakapratyakSeSvaneka pratibandhakasamiti vAcyam / nabInamate AdheyatvatAtparyajJAnagrAmamityAnupUrvIjJAnaghaTitA kaivasAmagrI tasyA prAmAbhAvavatsaMyogAdiphaladazakaviSayakapratyakSadazakaM prati pratibandhakaladazakaM prAcInamate dvitIyAyA nAnArthakalAsaMyogAdiphala
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpttivaadH| gacchati na mahIruhamityAdau mahIruhavRttisaMyogAderjanakatAsaMbandhAvacchinnAbhAva evaM naartho vAcyaH, saca vRttyaniyAmakasaMbandhasyAbhAvapratiyogitAnavacchedakatayA aprsiddhH|nvymte tu dvitIyArthasyAdheyatvasya phalaniSThAbhAva eva tatheti nAnupapattiH / na ca bhUmikarmakagamanaka daumahIrahakarmakagamanakartRsvAdhabhAvaH pratIyate iti vAcyam kartRvAcakapadAsamabhivyAhArasthale tadasaMbhavAt / na ca tatrA pyAkhyAtArthAnvayabodhAnurodhena kartRvAcakapadAdhyAhArasyAvazyakatayA adhyAhRtapadopasthApyakartayeva tAdRzAbhAvo nA bodhayiSyate iti vAcyam AkhyAtArthavizeSyakasyApyanvayabodhasya saMbhavenAbhyAhArasthAnAvazyakatvAdbhUmergamanaM na mahIruhasyetyAdau dvitIyAsamAnArthakaSaSThyarthAbhAvabodhakatAyA AvazyakatvAca / na hi tatrApyAzrayatAsaMbandhAvacchinnapratiyogitAkagamanAbhAvaH pratIyate iti sa myaka / anuyogyanupasthiteno'nuyogivinirmokeMnAbhAvabodhakatAyA avyatpannatvAditi cenna / vRttyA niyAmakasaMbandhasyAbhAvapratiyogitAvacchedakatve doSaH kH| atha janakatAdisaMbandhAvacchinnapratiyogitAkasayogAdyabhAvasyAtiriktasya kalpane gauravamiti cenna / tAzAbhAvasya saMyogajanakatvAdyamA. vasamamiyatatvena tatsvarUpatvAttasyacobhayavAdisiddhatvAdatiriktapratiyogitAkalpane gaurava miti ceda stvetad gauravam / upadarzitabahuvidhalAghavena IdRzagauravasthAkiMcitkaratvAt / atha phalasya dvitI. yArthatve vRttyaniyAmakasaMbandhasyAbhAvapratiyogitAvacchedakatve'pi dravyaM gacchati na guNamityAdI guNAdiniSThasya saMyogAdirUpaphalasthAprasiddhyA naarthAnvayabodhAnupapattiriti cenna / tatrAdheyatAsaM. bandhAvacchimmapratiyogitAkaprakRtyarthAbhAvasyaiva dvitIyAthai phale natrA bodhanopagamAta / guNona guNaM gacchatItyAdivAkyasya ubhayamata pavApramANatvAt / astu vA tatrAbhAvasya dvidhAbhAnopagamena guNAbhAvavatphalAnukUlaspandAzrayatvAbhAvavAn guNa ityAkAraka pvaanvybodhH| paretu vRsyaniyAmakasaMbandhasyAbhAcapratiyogitAnavacchedakatve navyamate'pi dravyaM gacchati nAbhAva. mityAdI gativirahastathA hi / samavAyasaMbandhAvacchinnAdheyataiva dvitIyAoM vAcyaH / anyathA kAlikAdisaMbandhAvacchinnamAmAdivRttisaMyogAdikamAdAyAtiprasaGgAt / tathAcAbhAvAdinirUpitata ---...----- dazakatAtparyajJAnaprAmamityAnupUrvIjJAnaghaTitasAmagrIdazakasya prAmAbhAvabadAdheyatyaviSayakapratyakSa prati pratyekamekaikamprativandhakalaM tAtparyaviSayaphalAnyaphalanavakaviSayakapratyakSanavakaM prati pratyeka pratibandhakalanavakamiti saGkalane zataM pratibandhakalAnIti vipa. rItamauravAt grAma gacchatItyAdisamabhivyAhArajJAnaghaTitasAmagropratibandhakavacintAyAM gauravAtizayasya prAcInamate hi sphuTatarataiveticetra pratibadhyatAvacchedakakoTAvicchAvadanyatlanivezena bhinnaviSayakapratyakSapratibandhakalaikyopapAdane gauravAnavakAzAt tannivezaprakArasya prathamAvyAkhyAne darzitatvAt tatra pradarzitatatkhaDanarIlyanusaraNe gauravastha durvAralAbhiprAyeNa vA cinyata ityasyoktatvAditi ata evAgre vastutastu zAbdabuddharadhikaviSayala ityAdinA prAcInamate gauravaM darzayiSyati guNo na guNaM gcchtiiti| TravyaMgacchati nAbhAvAmiti / nanu guNAbhAvapadottaraM kathaM dvitIyA guNasyAbhAvasya ca gamanakarmalavirahAkarmabodhakapadottaradvitIyAyA eva sAdhukhasya karmaNi dvitIyeti sUtreNa bodhitavAditi cenna karmavAnvayitayA tAtparyaviSayArthakapadAdvitIyAyAH sAdhutve sUtratAtparyAt karmalAnvayilaM ca sAkSAnnArthadvArA vA bodhyam vIjaMvatra pratiyogyabhAvAnvayayostulya. yogakSemalam yatra prakRtadhAtvarthakarmavaMyasya kadAcidapi prasiddhaM tatra tatkarmatvasyAbhAvaprakRtadhAvarthebodhyataiti tatra karmalasAkSA. danvayitvAdeva dvitIyA yatra yasya prakRtadhAkharthakarmakhaM bAdhitameva tatra tasyAbhAvasya karmalaevAnvayopagamema naarthadvArA karmakhA. nvayAdvitIyA sAdhvIti / yattu yatra prakRtakriyAkarmavaM prasiddhaM tatra nasamabhivyAhArasthale tasyaivAbhAvo yatra khaprasiddhaM tatra prakRtyarthe prasiddhaM yAdRzaM karmakhaM tasyaivAbhAvo dhAkhathe bodhyate tathAca grAmaM gacchati na mahIruha mityAdau pakSyA digamanakarmalasya mahIrahAdau prasiddhasyAbhAvabodhanAdbhavatyeva dvitIyAsAdhuH abhAvAdI ca gamanakarmalamaprasiddhamiti prasiddhasya jJAnAdikarmavasyAbhAvabodhanAttAdRzakarmala eva dvitIyAsAdhurata eva grAmaM gacchati nAbhAvamapitu taMjAnAtyevetyAdikaM prayujate'bhiyuktAH prakRtadhAvarthakriyAkarmalAnyakarmakhAbhAvabodhane prakRtyarthe prakRtadhAkharthakriyAkarmavAbhAvanizcayasya hetukhopagamAt prAmaniSThajJAnAdikarma. vAbhAvatAtparyeNa grAmaM gacchatyapi caitre grAmaM na gacchatIti na prayogastAdRzabhrame ceSyata evaM bhramaM vinA tAdRzaprayogasyaivAniSTalAditi tanna karmatAvasyAkhaNDasyAnabhyupagamAdabhAvaniSTaviSayatvAnirUpakagamakarteti bodhsyaanubhvviruddhlaaditi| atiprasA diti / prAmamagacchatyapi caitre grAmaM gacchatIti prayogaprasaMgAdityarthaH /
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / 119 thAvidhAdheyatAprasiddhyA tdbhaavbodhaasNbhvH| nirUpitatva saMbandhasya ca vRttyaniyAmakatayA samavAyasaMbandhAvachinnAdheyatAyAM tatsaMbandhAvacchinnapratiyogitAka prakRtyarthAbhAvabodho na saMbhavatyevetyAhuriti / atrocyate / vRtyaniyAmaka saMbandhasyAbhAvapratiyogitAvacchedakatve AdheyatvaM saMsargaH vibhakteH saMkhyAmAtramarthaH phalAvacchinno vyApAro dhAtvartha ityevocitam / astu ca vyutpattivaiciyeNa nAmArthadhAtvarthayorapi sAkSAdanyayabodhastathA satyatiprasaGgasya prAgupadarzitaprakAreNa vAraNasaMbhavAt / na caitatkalpe lAghavAnavakAzaH phale svatantrazaktya kalpanena sAmagrIpratibandhakatAyAM dvitIyAdijanyaphalopasthitidhAtujanyavyApAropasthityubhayanivezApekSayA dhAtujanyaviziSTaviSayako pasthiterekasyA nivezena ca lAghavAt / vastutastu, zAbdabuddheradhikaviSayatve rAjJaH puruSa ityAdI svaravAdeH saMsargatAnirAkaraNAvasare sAmagrIpratibandhakatAyAM lAghavasya darzitatvAd dvitIyAderAdheyatvamarthaH phalAvacchinnavyApArazca dhAtorityeva yuktam / karmAkhyAtasya phalamarthaH / anyathA grAmo gamyate ityAdI zrAmAdeH vyApArajanyaphalAzrayatvarUpakarmatvapratItyanupapatteH / yAdRzavizeSyavizeSaNabhAvApanayoH paMdazakyatA, tAdRzavizeSaNavizeSyabhAvApanayoreva zAbdabodhe bhAnasaMbhavAt / na tu viparItavizeSaNavizeSyabhAvApannayoH / yattu phale dhAtoH pRthak zatayupagamAt vyutpattivaicitryeNa kartrAkhyAtasamabhivyAhArasthale vyApAravizeSaNatayA bhAsamAnasya phalasya karmAkhyAtasthale tadvizeSyatayA bhAnamiti / tanna / pRthaka zaktisvIkAre zAbdasAmagryAH pratibandhakatAyAM viziSTaviSayako pasthitisthale upasthitidvayakalpane gauravAt / gamyAdeH sampUrvayu jiprabhRtisamAnArthakattAbhramavatAmiva vizeSadarzi nAmapi gamanaM na rupanda ityAdivAkyAtsaMyogAdau spandabhedAnvayabodhApaterdarzitAyA durvAratvAzva / saMyogAdivizeSyakavRptijJAnajanyatadupasthitighaTitAyAstathAvidhAnvayabodhasAmagryA akSatatvAt / ta tAtpasyApyavyApArAMze tattadvizeSaNakabodhatAtparyajJAnasya tAdRzAnvayabodhe pratibandhakatA kalpane gauravAditi / phalasya dvizrA bhAnaM cedanubhavaviruddhaM tadA punaranAyatyA phalavyApArayoH khaNDazaHzaktidvayameva dhAtoH svIkaraNIyam / AkhyAtasyAzrayatvameva tatrArthaH adhikama vakSyate / atha dvitIyAyA AdheyatArthakatve vyApAre tadanvayatAtparyeNa saptamyA iva dvitIyAyA api pryogaaptiH| na hi gRhe pacatItyAdivagRhaM pacatIti kazcitprayuGkte / maivaM dhAtvarthatAvacchedakaphalAMze A. dheyatvAncayaeva tAdazadvitIyAyAH sAkAGkSatvakalpanAdvyApAre tadupasthApitAdheyatvAnvayAsaMbhavAt / saptamyadhInAdheyatvopasthiti saptamIsamabhivyAhArajJAnaghaTitAyA eva sAmagryAstAdRzAnvayabodhaniyAmakatvAt / dvitIyAsaptamyoH samAnArthakatve'pi vyutpattibhevajJApanAyaiva pRthak pRthak sUtreNa tayorvidhAnAt / athAdhaH saMyogAvacchinnaspandasya patadhAtvarthatvAt dhAtvarthatAvacchedakIbhUtaphale AdheyatvAnvayatAtparyeNa bhUmiM patatIti prayogApattiH / na ca dvitIyopasthitAdheyatvaprakArakaphalavi vyutpattivaicitrayeNeti / AdheyatvasaMbandhAvacchinnagrAmAdiniSTha prakAratAnirUpitadhAtvarthaphalaniSThavizeSyatAkazAbdabodhe dvitIyAntagrAmAdipadagamyAdidhAtusamabhivyAhArajJAnatvAdinA kAryakAraNabhAvopagamenetyarthaH / atiprasaMgasyeti / grAmo gacchatItyAdau grAmAdiprakAra kasaMyogAdivizeSyakabodhaprasaMgasyetyarthaH / svatantrazasya kalpaneneti / viziSTazaktipakSe phale na khatantrazaktirapitu phalAvacchinnavyApAraviSayaka bodhajanakatvaprakArattAnirUpittagamyAdidhAtuniSThavizeSyatAnirUpakecchaiva viSayatAvi zeSasaMbandhena phale'pi svatantrazaktipakSe ca phalaviSayatAkabodhajanakatvaprakAratAnirUpitagamyAdivizeSyatAkatvasyezvarecchAyAmadhikasya kalpanena tAdRzavilakSaNaviSayatAsaMbandhena sA phalezaktiH vyApAraviSayakabodhajanakatvaprakAratAnirUpitagamyAdiniSThavizeSya tAkatvakalpanena tAdRzaviSayatAvizeSasaMbandhena vyApAre seti tAdRzAne kaviSayatvA kalpanenetyarthaH / ubhayanivezApekSayeti / sAmagrIpratibandhakatAyAM viziSTopasthitervizeSyavizeSaNabhAvavaiparItyena dvidhApraveze'pi yogyatAjJAnenaikena saha vizeSyavizeSaNabhAve vinigamanAviraheNa cakhAripratibandhakatvAnyubhayopasthitipraveze SaTpratibandhakatvAnItyevamadhikakAraNaissahoktarItyA vizeSyavizeSaNabhAvacintAyAmAdhikyasya prasphuTAvagamAttadapekSayAlAghavenetyarthaH / vyutpattivaicitryeNeti / phalaviziSTavyApAra * viSayakazAbdabodhe dvitIyAntakartrA khyAta samabhivyAhArajJAnasya vyApAraviziSTaphalaviya kazAbdabodhe karmAkhyAtaprathamAntasamabhi
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH / zevratraratghe gamyAdijanyaphalopasthititatsamabhivyAhArajJAnaghaTitasAmathryeva prayojikA na tu patadhAtujamyatadupasthitighaTitA sAmagrIti nAtiprasaGga iti vAcyam patadhAtunaiva yatra saMyogAvacchinnagamanaM lakSaNAdinopasthApitaM tatra saMyoge dvitIyArthAdheyatvAnvayAt / atrAhuH / dhAtujanyazuddhasaMyogAvacchinna spandopasthiteH zAbdabodhakAraNatAyA avacchedakaghaTakasaMyogaviSayatAyAM adhikaraNAnavacchinnatvaM vizeSaNaM deyam / tathA ca tAdRzaviSayatAzAlisaMyogAdyupasthityAdighaTitasAmathryA va saMyogavizeSyakadvitIyopasthApyAdheyatvAnvayabodhaprayojakatvopagamAnnAtiprasaGgaH / na caivamapi phalAvacchinnavyApArabodhakatayA pateH sakarmakatvavyavahArApatti durvAreti vAcyam / AzrayAnavacchi naphalAvacchinnavyApArabodhakatvasyaiSa tArAvyavahAraniyAmakatvAt / uttaradezAnavacchinnasaMyogaH phalaM gabhyarthatAvacchedakamiti nAnupapattiH / ata evAgnisaMyogAvacchinna kriyAnukUlavyApArasya juho: tyarthatayA dhAtvarthatAvacchedakasaMyogAzrayasyApyagnerna tatkarmatA / AzrayAnavacchinnAvacchedakatAyaphalavattvavirahAt / saMyoganiSThAyA avacchedakatAyA AzrayeNAgninA'vacchinnatvAt / na cAnivizeSita saMyogasya dhAtvarthatAvacchedakatve'gnau ghRtaM juhotItyatrAnanvayaprasaGgaH, uddezyatAvacchedakavidheyayoraikyAditi vAcyam tatra saMyoganiSThAyAmuddezyatAyAM vanherAdheyatAsaMsargeNAvacchedakatayA saptamyarthasyAgnivRttitvasya ca vidheyatayA uddezyatAvacchedakavi dheyayoraikyAnavakAzAt / vastutastu tatra varananvaye'pi na kSatiH vyutpannAnAM tAdRzaprayogasyAprAmANikatvAt / saMskRte vahnau juhu 120 vyAhArajJAnasya ca kAraNatvAbhyupagamenetyarthaH / agnisaMyogAvacichannakriyAnukUlavyApArasyeti / nayatijuhotyossamAnArthatAvAraNAyAbhisaMyogAvacchinneti tathA cAmi ghRtaM nayatItivadAnaM ghRtaM juhotItiprayogasya nApattiH agnisaMyogAvacchinakriyA va patanarUpA ghRtAdiniSThA tadanukUlo vyApAro mantrakaraNakaprakSeparUpaH puruSasya bodhyaH / na ca pade juhoti jale'nAhutidvayaM juhuyAdityAdau kA gatistatra saMyogasyAbhyanavacchinnatvAt saMyogAvacchinnakriyAmAtraparatve padaM juhotItyasyApatteriti vAcyam AdhArAvacchinnasaMyogAnukUla kriyAnukUlavyApAre lakSaNopagamAt / prANAn prANeSu juhvatItyAdau suta lakSaNeti anirRttitvaM dhAtvarthatAvacchedakaghaTakaM saptamyantArthasyAnivRttitvasya tadviziSTenvayamAdheyatAsaMbandhenAgnerdhAtvarthatAvacchedakaghaTakalaM saptamyantArthAdheyatvasyApi vahisaMsargatayaiva bhAnaM vAbhipretyAzaGkate / nacAgnivizeSiteti / sAkSAdAdheyatvadvArA vAbhiSizeSitetyarthaH / lAghavAdAdheyatvasaMsargeNA prerdhAtvarthatAvacchedakaghaTakatvaM vibhaktyarthaM syAdheyatvasya prAguktalAghavena prakAratvamevetyabhiprAyeNa samAdhatte / tatrasaMyoga niSThAyAmiti / athasaptamyarthAdheyatvasya vyApAra evAnvayasya prAguktatvAdidama saMgatamiticenna dvitIyAdheyatvasya phalenvayabodhaM prati hi svaprakRtyartharUpAdhikaraNA nava cchitraphalaniSTaviSayatAko sthititvena kAraNatvamuktaM naca saMyogatvAdyatiriktadharmAnavacchinnatvena sAmAnyatodhikaraNAnavacchinnatvena vA phalaviSayatAyAH kuto na praveza iti vAcyam AdheyatayordhvAdidezAvacchinnasaMyogAnukUlakiyAghaTake loSTamutkSipatItyAdAvUrdhvadezAdirUpAdhikaraNAvacchinnatayopasthite saMyoge loSTAdidvRttitvasyAnanvayApatteH / evaM ca saptamyarthAdheyatvasya phalenvayaM prati svaprakRtyartharUpAdhikaraNAvacchinnaphalaviSayatAkopasthititvena kAraNatvAntaramapyupakSiptaM bhavati sAkSAtsaMbandhenAnvaye sambhavatyapi sarvatra vyApAre'nvayasya paramparAsaMbandhenApyanvayasya paramparAsaMbandhAvacchinnAdheyatvasya vizeSaNatA vizeSa saMbandhasya vA'prAmANikasya kalpanayA saMpAdanasyAnucitatvAt / maivaM dhAtvarthatAvacchedaka phalAMzaityAdipUrvagranthAduktakAraNatvavyavacchedApratIteH prathamaivakAreNa vyApAre dvitIyArthAdheyatvAnvayavyavacchedasya dvitIyaivakAreNa vyApAre vibhaktyarthAdheyatvAnvaye dvitIyAsamabhivyAhArAdighaTitakAraNakalApasya sAmagrItvavyavacchedasya pratIteH na cAnvayopapattAvapi paunaruktyamarthatodurvAramiti vAcyaM vyApAre'nvayapakSe'pi tasya samAnatvAt / naca saptamyadhikaraNa itisUtre vAkyabhedApattiriti vAcyam vyApAraniSTAdheyatvAdhikaraNAvacchinnaphalaniSThA gheyatvAnyatarAnvayitvena tAtparyaviSaye prakRtyarthe saptamIbhavatItyarthe tadasambhavAt / naca phale'dhikaraNAvacchinnatvapravezo vyarthaiti vAcyaM grAmavRttitvasya saMyogenvayatAtparye dvitIyAsaptamIprayogayorvinigamakAbhAvAttatrAnadhyavasAyApatteH sarvatravyApAraeva saptamyarthAnvayo vyutpattibhedazva nAbhyupeya ityabhiprAyeNeti vAcyamityuttaraM saptamyarthAdheyatvasya dhAtvarthatAvacchedakaphale'nvayasyAnyutpannatvAdamaiau juhotItyAdau hudhAtuzaktivizeSye saMyogAnukUlakriyAjanakapuruSavyApAraevAnvayena tatrAnvayAnavakAzAt tAdRzavyApAre'bhivRttitvaM ca karmaghaTitaparamparAsaMbandhena gRhe pacatItyAdau taNDulAdiniSTadhAtvarthAmisaMyogavyApAre gRhadvRttitvavaditi kacitpustake pAThaH arthataH paunaruktyasya doSatAmAkalayyAha / vastutastviti / ananvayepItyapinA'nupadoktAnvayopapAdanaM sUcitam / aprAmANikatvAditi / aprAmANikatvopagamAdityarthaH / vastutastvityAdinAstyevAnupapattirityetatsthAne ataeva vivecakA vahau juhotIti
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / 121 yAdityAdisthale ca vidheyAMze'dhikAvagAhanAnAstyevAnupapattiH ghRtAdezcAzrayAnavacchinnadhAtvarthatAya. cchedakakriyArUpaphalAzrayatvAt karmatvopapattiH / yattu dhAtvarthatAvacchedakatvaM dhAtuvRttigrahavizezyAMze sAkSAtkAratvaM taza kriyAyAmeva na saMyogAMze'pIti nAgnerjuhotikarmatApattiriti / tadasat / ajAM prAmaM nayatItyAdau saMyogAvacchinnakriyAnukUlavyApArAdirUpe dhAtvarthe saMyogAdeH sAkSAdaprakAra. tayA tadAzrayIbhUtagrAmAdeH karmatvAnupapattyA nIvahAderddhikarmakatvavyAghAtAt / athAtra grAmAdeH pradhAnakarmatvaM nAstyevApi tu gauNakarmatvameva / ataeva tAdRzakarmatvamAkhyAtena nAbhidhIyate "pradhAnakarmaNyAkhyeye lAdInAhuhikarmaNAmi" tyanuzAsanAditi / ajAgrAmonIyate ityAdiko na prayoga iti cettarhi tatra prAmAderivAtrApi dhAtvarthatAvacchedakatAvacchedakaphalazAlitvena gauNakarmatvApattyA hiM ghRtaM juhotIti prayogApattiAraiveti / asmanmate cAzrayAnavacchinnasaMyogaviSayatAzA lidhAtujanyopasthitighaTitasAmagryA eva saMyoge dvitIyArthAndhayabodhaprayojakatayA naitAhazaprayo. gApattiH / yasu adhaHsaMyogAvacchinnaspandona patatyarthaH, api tu gurutvajanyatAvacchedakajAtivizeSAvacchinna eva / ataeva phalAvacchinnavyApArAbodhakatvAnna sakarmakatvamiti tanna phalasya dhAtvarthAghaTakatve spanda eva saptamyarthAnvayasyopagantavyatayA parNAdiniSThasya tasya bhUtalAvRttitayA bhUtale patatIti pryogaanuppttiH| parNAdigataspandasya paramparayA bhUtalAdivRttitvamiti cettarhi vRkSAtpatatItivat vRkSe patatItyapi syAt / asmanmate cAnyatra vyApAre saptamyarthAnvaye'pi atravyatpattivaicitryAdhaHsaMyogarUpadhAtvarthatAvacchedakaeSa tadanvayabodha ityadoSaH / anyetu bhUmyAdeH karmatvavivakSAyAM bhUmi patatIti prayoga iSTa eva / ataeva dvitIyAzritetyAdisutreNa narakaM patita ityAdisthale dvitIyAsamAsavidhAnamupapadyate / dhAtvarthatAvacchedakatAvacchedakaphale dvitIyArthAnvaya. evAzrayAnavacchinnaphalopasthiterapekSA agni juhotIti vAraNAya svImiyata iti vadanti / tadapi na zobhanama / tathA sati bhUmyAdipadottaraMkadAcitsaptamI kadAcidvitIyetyatra niyaamkaabhaavprskaat| vyApArAze AdheyatvavivakSAyAM saptamI phalAMze tadvivakSAyAM dvitIyetyasyoktayukyA phalAMzapava saptasyAnvayasyAvazyaM svIkaraNIyatayA vaktumazakyavAditi / brAhmaNAya dhanaM dadAtItyAdI na prayalate prayAte ca saMskRte yahI juhotItyAdikameva tatra valAvityanukte'sau saMskRtatvAlAbhAt taduktirAvazyakI nahi dhAtvarthatAvacchedakavahau saMskRtAdipadArthAnvayasaMbhavaiti kacitpAThaH saca saMdarbhazuddhatayopAdeyaH prathamato'nvayamupapAdyAnvaye'pi na kSatirityaktessandarbhAzuddhaya'ktakhAt AdheyatAsaMbandhena tadviziSTe tadAdheyakhasyApyAdheyatAsaMbandhena tadanvayavadevAnubhavaviruddhatayA'nanvayepIti cAnanvayapakSaH kathaJcidupapAdanIyaH ata evetyasya dhAtutaeva vaDivRttikhasya lAbhAdAvityukeranAvazyakatvAdevetyarthaH / nahIti / dhAtvarthe'bhedasaMbandhena prAtipadikArthAnvaye dvitIyAntatvagrahasyApekSitatve'pi phale vyApArevA tadanvaya eba na tadatiriktadhAtvarthAnvaye tena yathA tAdRzAnvaye vahnimiti dvitIyAntasya nirAkAGkatA tathA saptamyantasyApyabhedAnvaye samAnavacana vizeSyavAcakapadavirahAnirAkADhateti nahi vahI dhAtvarthatAvacchedake saMskRtAnvayasaMbhavaityarthaH / dhAtuvattigrahavizeSyAMza iti / spandiprabhRtessaMyogAvacchinnavyApAre lakSaNAprahe prAmAdestatkarmalopapattaye laghubhUtamapi dhAtusaGketamukhyavizeSyatvaM parityajya vRttigrahamukhyavizeSyalamupAttam / atra yadA gamadhAtussaMyogAvacchinnavyApAratAtparyeNa prayujyate tadAna pUrvadeze yadAvibhAgAvacchinnavyApAratAtparyeNa na tadottaradeze tatkarmatvavyavahAra iti tadupapattaye tattaddhAtuprayojakatAtparyajJagnasahakAritattaddhAtuvRttijJAnamukhya vizeSyAMze sAkSAtprakArIbhUtaphalAzrayalaM tAzavRttihAnasahakAritAtparyaprayuktadhAtukarmakhaM bodhyam sAmAnyatastattaddhAtukarmalaM zaktilakSaNArUpavRttigrahamukhyavizeSyaprakArIbhUtasaMyogavibhAgAdiphalamAdAya pUrvottaradezayorapISyataeveti / vyAghAtAditi / idamupalakSaNaM bhUmyAdeH patadhAtukarmalasyAvAraNAdityapi draSTavyam / nacAdhikaraNAnavacchinnatvamapi vizeSaNamiti vAcyaM valayAdeH karmalasya tAvataiva vAraNAtsAkSAdityasyavaiyApatteH gauNakarmatvameveti / tathA ca mukhyakarmatvasyaivokarUpasyAbhihitatvena prAme tadabhAvepi na kSatiritibhAvaH / vaktumazakyatvAditi / athAdhikaraNAnavacchinnadhAtvarthatAvacchedakaphalAzrayatvasya karmatvarUpatApakSasyaiva nirduSTatAparyavasAnAnarakaM patita ityasyAnanupapattiriti cenna adha. saMyogAvacchinnakriyArthakapatadhAtusamabhivyAhRtAdekAntaduHkhabhogAvacchedakapradeza vizeSArthakanarakapadAddhi dvitIyA neSyata evaM saptabhyA eva tatreSTatvAt bhogAnukUlapAtityArthakapatadhAtusamabhivyAhatAtsukhAsaMbhinnaduHkhArthakanarakapadAdeva ca bhogAnvitavi 16 vyutpa.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 vyutpttivaadH| svakhasvadhvaMsaviziSTaparakhatvAnukUlA icchA dhAtvarthaH tAdRzasvatvarUpadhAtvarthatAvacchedakaphalapaSa dvitIyArthAnvayaH upekSAyAmatiprasanavAraNAya prsvtvniveshH| dAmaM ca na saMpradAnasvatvajanakamapi tu tatsvIkAra paveti matetu khasvatvadhvaMsAnukUlAparasvatvaprakArikA icchaiva dadAtyarthaHtatra svasvatvavasa. SayavarUpakarmavArthikA bhavati hi dvitIyA bhogazca sAkSAtkArastatraiva ca narakaM patita iti vidmahe dvitIyAtritetyAdisUtreNa samAsavidhAnAdanupapattyabhAvAditi / / svasvatvadhvaMsaviziSTeti / etadanupAdAne yatra svadhanasya parasAdhAraNIkaraNaM tatrApi parasvatve'nukUlencchAsalAddAnavyavahArassyAditi tadupAdAnam / naca parakhakhotpattI tana prAgvat yatheSTaviniyogAbhAvAttatprayojakapUrvakhavasya vinAzo'vazyaM vAcyo'nyathA tadApatteriti vAcyaM pUrvasvatvavinAzakhakhAntarotpattyubhayakalpanApekSayA pUrvakhakhasya yatheSTaviniyoga prati khasamAnAdhikaraNaparastratvAspadIbhUtadhanaviSayaparAnanumatirUpapratibandhakAbhAvasahitasya kAraNatAyA eva batumucitatvAt anekabhrAtrAdisAdhAraNadhanasthala uktapratibandhakatvasya kuptavAdananumatirapi bhAvarUpaiva tenAnutpanakaniSThAnumatyabhAvakAle jyeSThasya piturAjJayA paitAmahadhanasya na yatheSTaviniyogAnupapattiH vaiziSTyaM cAnukUlakharUpamicchAyAmeva tadbodhyam / yadica phaladrayasya tulyavaddhArthatAvacchedakatve tatrobhayatra karmaNaekapadopasthApyasyAnvayaprasaMgodUSaNatvenAbhimatasyAdgatisaMbhave sakRducaritaityAdinyAyavirodhAt / na ca tAtparyasyaiva vinigamakalAdekatraivAnvaya iti vAcyaM parakIyapazukAmanayA yAgasthale yAgasya pradeyadravyagatakhalanivRttyanukUlecchArUpasya pazugataparakhalasyApyanukUlatayA pazuM dadAtItyApattarvAraNAya khaladhvaMse'pi karmAnvayasya vAcyatvAt yAgAnukUlaparakIyapazukAmanaiva yatra kasyacitkhadravyasyopekSAtmikA tatra khakhavaMsamAtre'nvayepyupekSaNIyaM dadAtItyasyApattaH svatveSyanvayasya karmaNovAyalAttadA skhala eva sAmAnAdhikaraNyaM tadvaiziSTyaM bodhyam / taccavavikrItadhanasya punaH puruSAntarasAdhAraNyena krayasthale dAnavyavahAravAraNAyakakSaNAvacchinnatvena vizeSitaM vasvantaravikrayakAlInAparavastupuruSAntarasAdhAraNakrayasthale krayagocaravastudAnavyavahAravAraNAyaskhAzrayaviSayavRttivarUpam / upekSAyAmiti / sA ca mamedaM mAbhUdilyAdikhakhalanivRttyanukUlecchaiveti tatra dAnalaprasaMgomAbhUditi parasvatvAnukUleti yadisAdhAraNadhana ekasyAsAdhAraNyaprayuktodvegAdupekSAyAM pratigrahIturupekSAyAmiva satyAmapipuruSAntarasya sarvathaiva tasyedamastu na mametIcchAtaH puruSAntarAnumatyapekSAM vinaiva yatheSTaviniyogaprayojakasya svaskhalAntarasyotpattiH pUrvakhakhala vinAzazca prAmANikaH syAt tadA dAnavyavahAravAraNAyaparetivizeSaNam / atha yadikadAcidapitasyapuruSAstarIyatAdRzecchAyA na jJAnantadAyatheSTaviniyogarUpakAryAbhAvAta svakhAnutpattireva tasya jJAnepi vA paurvikatvasyaiva pratibandhakAbhAvarUpasahakArisampAdane tAdRzecchAyA upayogo na pUrvakhakhanAze lAghavAttAdRzecchAjJAnapUrvavAbhAvaviziSTAyA evopekSAyA nA. zakatvopagamAditi cedabhyupagamo na tarhi paratvaM vyAvartakatayA vizeSaNamapitu khakhasya sanirUpakatvena tadvodhasya niyatanirUpakagocarakhAtparasyaiva ca nirUpakatvena niyatabodhaviSayatayA nacAnanyalabhyasyaiva zabdArthatyA parasya saMpradAnasya caturthIprakRtyaiva lAbhAnna tasya dadAtyarthavamucitamitivAcyaM dhanaM dadAtItyatra tatastatpratItyabhAvAddhAlarthakhasya vAcyatvAt vastutaH parasyanAstyeva dhAtvarthaghaTakatAta eva brAhmaNAya dhanaM dadAtItyatra na paunarutyam / dhanaM dadAtItyatra lakSaNathaiva tadbodhaH / naca tatra tadbodha evaM nAstIti vAcyam parasya sAmAnyato'pratItau kasmAiti tadvizeSAkADyA anupapatteH khalAnukUlatvenecchAyA dhAlarthatApakSe svIkAramantareNApi dAtricchAta eva pradattadhane saMpradAnavalamutpadyata eva naca dAnasamakAlaM saMpradAnatvenAbhimatasya yatra mamedaM mAbhavalitIcchArUpopekSA tatra vinAzakatvAtkathaM khalotpattiriti vAcyam khalakAlInatAdRzecchAyA eva khalanAzakalAt naca dAnasya skhalanAzakataiva khavajanakatA tu pratigrahasyaiva "saptavittAgamAdhA " iti vAkyedAnasyAparigaNanAditi vAcyam "pradAna svAmyakAraNamiti" vacanAt caitramuddizya tyakta dhane caitrasyedaM dhananna mametyabAdhitasArvajanInapratyayAt svIkAramantareNApi pituH pitruddezena tyaktadhanasya putraivibhAgakaraNAca "labdhvAcATaguNaM phalamiti" smRlyA pratigrahasya dAtRphalavizeSa prati hetukhAnna vaiyayama naca "yAjanAdhyApanapratigrahaireva brAhmaNodhanamarjeyediti" bacanAt pratigrahasyApi dhanahetutvamiti vAcyaM yathAhi yAjanAdhyApanayojyiAdhyetRpuruSecchotthApakatayA kathaJcitkhakhAnukUlalaM tathAphalavizeSahetupratigrahajJAnotthApitadAnadvArApratigrahasthApi kathaMcidevAnukUlalam athavA pratigrahaprayojyodhanasatakhalavizeSastadAnayajJAdiprayojyadharmavizeSaprayojakovazyamupeyo. nyathApradeyasya kharUpatovizeSAbhAvAddAnasya pradeyata eva vizeSAt pratigrahasthA vidyamAnatvAdupalakSaNatayA vizeSakatve janmAntarapratigRhItatajanmakrItadravyapradAnayajJAdisthala etajjanmapratigRhItavikrItapunaHkrItavyapradAnAdisthalepipratigrahasya vizeSakalApatterddharmAdau vizeSo na syAt tathAca svatvavizeSa evaM pratigrahasya kAraNatvena taM vinApi dAnAtsalotpattau na kSatiriti dAnAtsvasvadhvaMsa eva jAyate na khalotpattiriti pakSe ca pradAnaM khAmyakAraNamityasya svatvavati khalAntarAnutpatteH svAmyanirvAha kasvakhahetukhatvadhvaMsahetutayA khAmyaprayojakamityarthaH / pradAnAnantaraM na mametyevAnubhavaH prAmANikazcaitrasyeti tu caitrakhakhApAdakakhIkArasthalasAdhAraNacaitroddezyatvagrahadoSajanito vyAmoha eva prAguktaputrAdikRtavibhAgazca pitRkhalabhramAdevAkhAmikatayA na steyAdidoSaiti bodhyam / svasvatvadhvaMsAnukUlAparasvaravaprakArikeccheti / upekSAvAraNAya parakhatvetyAdi caitrasya dhanaM bhava
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ guuddhaarthttvaalokvyaakhyaashitH| 123 rUpaphalAzrayatvAcanasya krmtaa|dhnN pratigRhAtItyAdI svasvatvajanakecchArUpasvIkAravizeSo dhAtorarthaH khasyatvarUpaphale ca dvitIyArthAdheyatvAnvayaH taNDulaMpacatItyAdau rUpAdiparAvRsijanakatejaHsaMyogo dhAtorarthaH / rUpAdiparAvRttiphale ca tnnddulaadivRttitvaanvyH| odanaM pacatItyAdI odanAdipadasya taniSpAdakataNDulAdI lakSaNA / avayavini pAkAnabhyupagame ca taNDulaM pacatItyAdau taNDulAdipadasya tadArambhakaparamANuSu lakSaNA / odanaM bhuGkte ityAdau galAdhonayanaM dhAtvarthaH / taca galAghaH saMyogAvacchinnakriyAnukulavyApAraH / tAhazakriyArUpaphalaeva odanavRttitvAnvayaH / uktayuktyA malAdhodezasya na karmatvam / evamanyasakarmakadhAtUnAmapyarthAH khayamUhyAH / vitIcchAmAtrasthale ca caitrAya dhanaM dadAtIti prayogavAraNAya vakhatvetyAdinivezaH / atha gaurmama mAstu hiraNyaM caitrasya bhavatvitIcchAyAupekSArUpAyA gavi khakhavadhvaMsAnukUlatvAt caitrasaMbandhibhAvivarNaniSThacaitranirUpitakhatvaprakArakatvAca caitrAya gAM dadAtItiprayogApattiriti naca vyutpattivaicitryAt karmaNaHsvatvadhvaMse khatvecAnvayopagamAtroktadoSa iti vAcyamiyornamamAstu sA caitrasya bhavavitIcchAsthale sAmAnyato gAM dadAti caitrAyeti prayogApatteH gopadArthasya godvayasyobhayatrAnvayayogyatvAt sAmAnAdhikaraNyena svaskhatvadhvaMsasya prakArIbhUtakhatve vizeSaNatvasya viziSTarUpeNa sarvatrecchAyA khatvasyAviSayIkaraNena batuna zakyalAditi cenna svatvaprakArakasaviziSTecchAyAM svakhaladhvaMsasyAnukUlatvena zAbdamatau bhAne sAmAnAdhikaraNyena tatra tasya khatvepi bhAnAbhyupagamAt evaM ca svatvadhvaMse phala eva karmaNonvaye tasya khatve sAmAnAdhikaraNyabhAne satyuktadoSasyAsaMbhavAditi paraca saMpradAnIbhUto na kartRbhinnamAtram tena saMpradAmabodhakapadasthale tadarthasya saMpradAnatAvacchedakAvacchinnanirUpitatvasaMbandhAva. cchinnaviSayatAnirUpitatvena khalaprakAratAyAmanvayalAbhAt brAhmaNasyedana mametIcchAyA caitrAya dadAtItyasya nApattiH tatra brAhmaNAya dadAtItyeva prayogaH yadi caitrasyedana mametIcchAyAM brAhmaNAya na dadAtItyasyAprAmANyamAnubhavikaM tadA nasamabhi. vyAhAre khanirUpitaravena khatve khaniSThaviSayatAnirUpitatvena prakAratAyAmeva vAnvayaH saMpradAnapadArthasyopeyaH yadi vA brAhmaNasya bhavatu na mametIcchAyAM vaintreNakhIkAre kRte caitrAya dadAtItyasya caitrasya bhavatu na mametIcchAyA~ brAhmaNAya dadAtItyasya ca prAmANikarave namo'samabhivyAhArepi sthala eva tadAnirUpitatvena saMpradAnAnvayaH svaniSThaviSayatAnirUpitatvena khalaprakAratAyAM vAbhyupeyaH atha parazabdaH kartRbhinnaparaH tathAca parakhalAnukUlecchAyA apidhAlarthatve saMpradAnenAkhIkAre kRtepi "sarvasyabrAhmaNaH prabhuriti"vacanAt kartRbhinnabrAhmaNanirUpitalasya salAdAnaprasiddheH kutastatparityAgaH / naca saMpradAnenAkhIkAre kRte tannirUpitakhakhAnutpatteAhmaNAntarasvatvepi caitrAya dadAtItyasyAnupapattiriti vAcyaM tasyApi brAhmaNatvena tanirUpitasyApi sAmAnyastralasya tyaktadhanautpattisvIkArAt tAdRzasya ca svalasya kadAcittaddhanaparigrahepi steyAdyaprasaJjakalAtvIkArAbhAvasya tatra yatheviniyogArhatvAbhAvabuddhau prayojakatvAditi cenna caitrasya bhavatu na mamatIcchAyAM caitreNAsvIkAre kRte sAdhAraNaskhakhasya maitrasyApyutpattemaitrAya dadAtIti prayogApatteH zUdrasyAnaM bhavatu na mametIcchAyAM zudreNAsvIkAre kRte sarvasya brAhmaNaH prabhuriti vacanavacchUdra: sAdhAraNakhatve pramANAbhAvAcchUdAya dadAtItyasyAnupapattezca / naca paraskhalaprakArakecchAyA dhAtvarthe'pyuphtadoSatAdavasthyam svatvaniSThaprakAratAyA maitraniSThaviSayatAnirUpitalAbhAvAt khalaprakAratAyAHzuganiSThaviSayatAnirUpitakhAceti / svIkAravizeSaiti / vizeSapadopAdAnAdAnaprayojyaskhalajanakecchAlAbhAdalakrayAditodhanasvIkArasthale pratigrahAdivyavahArasya nApattiH / rUpAdiparA. vRttijanakatejassaMyogodhAtorartha iti / pAke sati rUparasagandhasparzAdicaturNA parAvRttevinigamakAbhAvAtsarveSA dhAlathaMghaTakatA tatra tAdRzasamudAyAvacchinnatejaHsaMyoga ekA zaktizcedvizeSyavizeSaNabhAve vinigamanAvirahAt gurudharmAvacchiprazakticatuSTayApatteH mukhyavizeSyAMze mukhyaprakArasya kvacidekana dUyamiti rItyA bhAnepyanyatra tathA bhAnasyAnupagamAttejaHsaMyogasya zaktAvatathAlAt pratyekameva rUpAdiparAvRtyavacchinne tejassaMyoge zaktayaiSyata evaM nAnArthatAtAtparyAdbodhaniyamaH ata eva yatra rUpaparAvRtteH sphuTamupalabdhistatra taddhaTitArthasya yatra rasAdiparAvRttaH sphuTamupalabdhistana taddhaTitArthasya pratItiH pacatItyAditonubhavasiddhopapadyate atrAneApArAntarAsattvepi pAcakalavyavahAropapattaye vyApAramanantarbhAvyarUpaparAvRttiphalakatejaHsaMyogamAtrasya dhAbarthatoktA lAghavAca agniH pacatItyAdau taNDulAdivyAvRttaM saMyogasyAzrayatvamAkhyAtenocyate tena taNDulaH pacatIti na prayogaH caitraH pacatItyAdau ca mukhyameva kartRtvaM caitrAdau pAkAnukUlakRteH satvAt yadyapi caitrAdikRtirna sAkSAdrupaparAvRttiphaloddezyakatejassaMyogopAdAnagocarA phUtkArAdhizrayaNAdidvAraiva puruSeNa tejaHsaMyogasya sampAdanIyalAt tathApi tAdRzakRtau khAnukUle nirutAvyApAraniSThaviSayatAvizeSasaMbandhenAnbayAnakSatiH tAdRzavyApArasya zAndamatAvavazyaviSayatA tAdRzavyApArajJAnenaiva pacatItyAdiprayogacAkalavya tAdRzasaMyogAnukUlavyApArasya dhAkharthatAM kecidAhuH kASThapATanAdinyApArasya katheci. sAdRzAnukUlatvepi kASThapATakakRte rUpaparAvRttiphalakatejaHsaMyogAnukUlatvena tAdRzavyApArAviSayakasyAnna kASThapATakAdau pacatIti vyavahArahati bhAvaH / uktayutayeti / adhikaraNAnavacchinnasaMyogAzrayatvasyaiva kamalarUpatAvyavasthApanenetyarthaH /
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 vyutpttivaadH| gAM dogdhi paya ityAdau dvikarmakadhAtusamabhivyAhatagavAdipadosaradvitIyA kriyAjanyaphalazAlivAdanyadeva karmatvaM bodhayati / kArakAdhikArIyeNAkathitaMceti sUtreNApAdAnatvAdibhinnadhAtuprati pAdyAnvayidharmAntarAvacchinnasyApi krmsNjnyaabhidhaanaat| gavAM payo dogdhIsyAdau dhAtumatipAdyAnvayigavAdisaMbandho na vivakSitaH, apitu kSIrAdyanvayI sa iti karmavAvivakSayA dvitIyAnavakAzA, kintu zaiSikI SaSThyeveti / atra dhAtupratipAdyaMtvatadarthatAvacchedakakoTipraviSTasAdhAraNam / gAM dogdhItyAdI dhArvathatAvacchedakakoTipraviSTapava dvitIyArthAnvayAt / tathAhi / kSaraNAnukUlavyApAro duherarthaH / dvitIyArthazva janakatvasaMbandhena kSaraNAnvayI vibhAgaH / vibhAge cAdheyatayA prakRtyarthagavAderanvayaH / evaM ca dhAtvarthatAvacchedakakSaraNarUpaphale pradhAnakarmakSIrAdyanvitaddhitIyArthavRttyanvaya iti goniSThavibhAgAnukUlapayoniSThakSaraNAnukUlavyApArakartA maitra iti gAM payo dogdhi maitra iti vAkyAdhIno bodhaH na ca vibhAgopAdAnatvameveti tadvivakSAyAM dvitIyAnadhakAzeti vAcyam / dhAtuvRttimahAvizepyAnvayino vibhAgasyaivApAdAnatvarUpatvAta / vRkSAtparNa patatItyAdau spandarUpavizeSyAMze para paJcabhyarthavibhAgAnvayAt / vastuto vibhAgAvacchinnakSaraNAnukUlo vyApAro duhmarthaH / gopadottaradvitIyArthazca vibhAgAnvayinI vRttireSa / na caidhaMdhAtvarthatAvacchedakaphalazAlitvarUpaM karmatvamevAtrApi pratIyate iti nAkathita cetyasya viSaya iti vAcyam / dhAtvatAvacchedakatvasya dhAtuvRttigrahavizeSyAMze saakssaadvishessnntvruuptvaat| yatracakSaraNAnukalavyApAramAtraM dhAtvarthatayA vivakSitaM bhAgazca vibhakyarthatayA tatrApAdAnatvabodhikA paJcamI / etena kadAcidgAM dogdhi payaH, kadAcizca gobhyo dogdhi paya ityatra nAniyamaH / atha dhAgobhyo dogdhi paya ityatrApi vibhAgo dhAtvarthatAvacchedakakoTipraviSTa eva vRkSAdvibhajate ityatrevAvadhitvarUpApAdAnasvavivakSAyAM paJcamI, Azrayatva. vivakSAyAM ca dvitIyA, avadhitvaM cAzrayatvAdanyadeva saMbandhavizeSaH / atra kSaraNAnvayinaH parasamavetatvasya dvitIyArthatvAta payoniSThakSaraNasya payoniSThavibhAgajanakasve'pi na payaH payo dogdhIti praye paratvaM vibhAgAnvayitAvacchedakAvacchinnApekSayA bodhyam / duhyate gauH kSIramityAdau kSaraNajanyavi. bhAgAzrayatvaM gavAdiniSThamapradhAnakarmatvamAkhyAtArthaH / apradhAne duhAdInAmityanuzAsanAt / kSIravRttisvasya dhAtvarthakSaraNa pavAnvayaH AkhyAtArthakSaraNe ca dhAtvarthavyApArAnvayaH / tathA ca vibhAgAvacchinna. kSIraniSThakSaraNAnukUlavyApArajatyakSaraNajanyavibhAgAzrayo gaurityAkArako bodhH| atha vA vibhAgakSa. kSaraNAnukUlavyApAra iti / yadyapikSaraNamantaHpradeza vibhAgAnukUlo dravadravyaniSTho vyApAra vizeSastathApi tasya tattvena na dhAtvarthaghaTakatA'pitu syandalavyApyena payaHkSaratItipratIti siddhena jAtivizeSeNa lAghavAditi bodhyam / atra pakSe goH kathaMcidapi na dhAlatAvacchedakaphalAzrayatvena karmatvamapitu tadanvitavibhAgAnvayitvarUpaM yaddhAtumukhyArthAnanvayitvenApAdAnatvAcanAtmaka gauNakarmatvamakathitaMceti sUtrapratipAdyaM tadevAstIti / yattu mocanAnukUlavyApAro duherarthaH mocanaJca dugdhAdeyatkSaraNaM tadanukUlo vyApAraH gavAdiniSThaH yadabhAvAddogdhRvyApArepi na kSaraNaM tathAca gavAdermukhyakarmalameveti matantana lAghavena kSaraNAnukUla. vyApAratvena dhAvalaucityAt / nacaivaM gauH payodogdhIti prayogApattiH payoniSThaM yatkSaraNaM tadanukUlasya mocanAkhyavyApAravizeSasya gavi satvAditivAcyam yohi goApAraH svatantrameva kSaraNAnukUlo gopacyApAra vinApi bahukSIrAyA vatsAvaloke kSIrakSaraNadarzanAt tasya tena kSaraNAnukUlatvena na dhAtvarthatA'pi tu govyApAradvArA dogdhRvyApArasya yadvilakSaNaM kSaraNAnukUlatvaM tenaivetyuktadoSavirahAt pANinerapyakathitatheti sUtrayato'syaiva dhAtvarthatve tAtparyam / atha kSaratItyataH kevalAdapyantaHpradezAvacchinna vibhAgAnukUlavyApAratvena kSaraNasya pratItegAMdogdhi paya ityatra kSaraNasya duhyarthaghaTakatoktavyApAratvenaiva vAcyA tathAca vibhAgasyApAdAnasvepi tasya dhAtuta eva lAbhAtra vibhaktyarthatA vibhaktyarthasyAdheyatvasya phalAnvayinaH karmavarUpataiva karmaniSThatA ca nirUpakatvena nAzrayatayeti tasya gauNakarmavarUpatA tAdRzasya tasyAkathitazceti sUtraviSayatetyabhiprAyeNAha / vastuto vibhAgetyAdi / yatraca kSaraNAnukU. lvyaapaarmaatrmiti|maatrpden vibhAgAvacchinnalavyavacchedaH atra kSaraNavasya yadi jAtirUpatA tadA lAghavAttena rUpeNa kSaraNAnukUlavyApAre duheH zaktiH vibhAgAvacchinnavyApArAvacchinne lakSaNaiva yadi na sA jAtistadAvibhAgaghaTitArthe zaktiH syandatvena kSaraNaghaTitelakSaNaiva tatra vibhAgabodhAya paJcamyapekSA pazcabhyarthavibhAgAnvaye ca nAtra pakSe mukhya vizeSyatayA dhAtujanyopasthite. rapekSA payodogdhIlyataH kharasataH payovRttisyandAnukUlavyApAramAtrasyApratItergurubhUtepyuktavibhAgaghaTitArtha eva zaktyabhyupagama iti
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyA sahitaH / 125 raNavyApAreSu vizakaliteSu dhAtoH zaktitrayaM viziSTalAbho'nvaya balAt / karmAlyAtale cAkAGkSAyaicitryeNa teSAM vizeSyavizeSaNabhAvavaiparItyAt / vyApArajanyakSaraNajanyavibhAgaparyantasya dhAtuta eva lAbhaH AzrayatvamevAkhyAtArthaH / evaM ca kSaraNavibhAgayorna dvidhA bhAnam / gauNakarmAsamabhivyAhRte duhyante kSIrANItyAdau Atmanepadena kevalena dhAtusahitena vA vibhAgAvacchinna kSaraNAzrayatvarUpapradhAnakarmatvasya bodhane'pi ekadA ubhayavidhakarmazva bodhanasyApyutpannatayA duhyante kSIrANi gaurityAdayo na prayogAH / pauravaM gAM yAcate vipra ityAdI svoddezyakadAnecchA yAcatyarthaH / pradhAnakarmagavAdyanvitadvitIyArthaH viSayatvaM dhAtvarthatAvacchedakadAne'nveti / saviSayakajJAnAdirUpaviSayopahitaicchAbodhakadhAtusyale icchAviSayaviSayatvameva pradhAnakarmatvam ataeva ghaTo jijJAsyate ityAdI ghaTAdeH sannantakarmatA / athaivaM yadvastuviSayakaM dAnamaprasiddhaM tadvasturUpakarmasamabhivyAhRtadhAtughaTitavacasaH kA gatiriti vedU yA gatirgaganaM dikSate ityAdikasya bhrAntapuruSIyagaganAdiprakArakadarzanecchAbodhakavAkyasya, gaganaviSayakatvaprakAraka darzanecchAbodhastatreti cedihApi goviSayitAprakAratAnirUpita svatvecchAniSThaviSayatAzAlI bodhastadvAkyasya / vizeSAdarziviSayatA casamA / vivecanIyaM cedamaye / pauravapadottaradvitIyAyAstu vRttirevArthaH / tasyA dAne'nvayaH / pauravasya tAdRzadAnAzrayatvamevApradhAnakarmatvam / na caivamicchAvizeSarUpadAnasyAzrayatvaM kartRtvamevetivAcyam / dhAtujanyapratipattivizeSyI bhUta dAnAzrayatvasyaiva tatkartRtvarUpatvAt / atra ca dAnasya tAdRzapratipattAvicchArUpadhAtvarthe vizeSaNatvAt / vaitreNa pauravo gAM yAcyata vodhyam / svoddezya kadAneccheti / svanirUpitakhatvaprakArakatvaviziSTaparakhatvanivRttyanukUlecchA viSayiNIcchetyarthaH svapadArthoyAcakaH paraca tadanyodAtRtvena tadiSTaH yatra sAdhAraNasvatvasya krayaNa saMpattaye caitrasyAsyApIdaM bhavatvitIcchA maitrasya jAyatAmitIcchA tatra caitro maitraM yAcata itimAbhUdataH parasvatvetyAdivizeSaNam yatra caitrasya svaniSThadAnasyecchA maitrasyedaM na mametIcchA me jAyatAmityAkarikA tatra caitra AtmAnaM yAcata iti mAbhUditi svoddezyaketi khaniSTadAnasya stroddezyakatvAbhAvAttadvAraNamatra / nacaivaM paragatadAnetyaiva vAcyamitivAcyam paroddezyakadAnasya paragatasyecchAyAM caitrodAtA bhavatvitIcchAyAM maitrasya maitrazcaitraM yAcata iti prayogavAraNAya khoddezyaketyasyaiva vaktavyatvAt / yadinva na svArthamayaM yAcate'pitu parArthamiti vyavahAraH prAmANikastadA paroddezya kadAnecchAyA yAcanA nirvAhAya svaviSayakatvakhAsAmAnAdhikaraNyobhayasaMbandhena dAnaviziSTacchAyA dhArthatAlAbhAya stroddezya katvamupAttamiti mantavyam / ataeva dAnAya preraNandhAtvartha iti sAmAnyata eva dAnAyetyuktam zabdazaktiprakAzikAryA / atha tatra preraNA dIyatAmityAdyabhilAparUpatyuktam yujyate ca tatdIyatAM mahAbhityabhilApe satyeva hi yAcate dhanamayamiti vyava - hAro nAnyatheti cetra vyavahAramprati vyavahartavyajJAnasya hetutayecchAbodhakAbhilApAbhAve paragatecchAyAH parasya jJAnAbhAvAttAdRzavyavahArAsaMbhavaiti tAdRzecchAjJApana evAbhilApasya vyApAro na sa eva yAcaneti vaktumucitaM gauravAdanyathA caitrAyAhaM dada ityabhilASAbhAce caitrAya dadAtIti vyavahArAbhAvAddAnamapyabhilApa eva syAt yathAkathaMciddAtuH svasvatvanivRttyanukUla parakhatvaprakArakecchAyA yasya jJAnaM tasyAyaM dadAtIti vyavahArasyoktAbhilApaM vinApi darzanAnirukteccaiva dadAtyarthaiticettatra matistadA yAcakasthenitAdinA dAnecchAM jJAtavato vinApi tAdRzAbhilApaM yAcate dhanamayamiti vyavahArAttAdRzeccheva yAcaterarthaiti matiH kuto nAdriyate vyavahAraM prati jJApakatvenAbhilApasyAnyathAsiddhiramyubhayacaiva samAnA yAcanAsthalIyaprAyastAdRzAbhilApadarzanadoSanibandhanaiva jagadIzoktiriti mantavyam / yadvastuviSayakamiti / idamupalakSaNam yatra yAcyamAnasya dAnamaprasiddhaM tatrApi kA gatirityapibodhyam / bodhaiti / vRttitvaprakAratAnirUpitAyAH khasvatvaprakAratAnirUpita vizeSyatAkatvAvacchibhecchA niSThavizeSyatA tannirUpakecchAyA yAcaterarthatvAt taddhaTakavRttitve pauravAdipadottara dvitIyArthanirUpitatvasya khatvaprakAratAnirUpitAvezeSyatvegavAdipadottara dvitIyArthApeyatvasya cAnvayopagamAt yatrApi dAne yAcyamAnavizeSavyaktirvRttitvAbhAvarUpasya vizeSasya vastuvizeSakarmakatvAbhAvarUpasya vizeSasya yayordarzanaM tayorapi tAdRzavAkyaprayogatajjanyazAbdabodhayornAnupapattiH paurava gavAdipadottaradvitIyayorAdheyatva viSayatvArthakatvakathanaM yathAzrutAbhiprAyeNa gaganaM didRkSata ityasyAvizeSadarziprayogarUpatvaM tAdRzasyaiva zAbdabodhajanakatvaM ca vizeSadarzinAM na tAdRzaprayogo nApi tatobodho dhAtvarthastu yathAzrutaevAprAmANyamevaca tasyeSTamityabhyupagamo yadi prAmANikAnAM saca tadotasthale yAcataityacApi samAna ityAha--- tadvAkyasyetyAdinA / apradhAnakarmatvamiti / 'saviSayakasya dhAlasya viSayatvasyaiva pradhAnakarmatvarUpatvAditizeSaH tena dAnasya sAkSAddhAvarthatAvacchedakatvepi na kSatiH /
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 vyutpattivAdaH / ityAdAvapyuktakrameNa caitravRttIcchAviSayagokarmakadAnAzraya ityanvayabodho bodhyaH / yadyapi niruktayAmbAbhikSaiveti duhiyAvirudhipracchibhikSicitrAmityatrArthapara bhisyupAdAnenaiva caritArthatayA yA cerupAdAnamanarthakaM tathApi yAcamAnaH zivaM surAnityAdau yAcaterna niruktabhikSArthakateti tadupAdAnam / tatra hi vyApArajanyatvaprakArakecchA dhAtvarthaH / icchAya pradhAnakarma kalyANAnvitadvitIyArthaviSayitAyA anvayaH vyApAre ca surAnvitavRttitvasya dvitIyArthasthAnvayaH tathA ca suravRttivyApArajanyatvaprakAraka kalyAchAzraya ityancayabodhaH / gAM vrajaM ruNaddhItyAdI dezAntarasaMcAravirodhivyApAro dhAtvarthaH saMcAravirodhitvaM saMcArAnutpAdaprayojakatvam / anutpAde pradhAnakarmagovRttitvAndhayaH / dezavizeSaNabhede vrajamiti dvitIyAntArthavrajapratiyogitvAnvayaH rudhyate gAM vrajaityAdAvanvayabodhaH svayamUhanIyaH / guruM dharma pRcchatItyAdau jizAsAbodhakavyApAro dhAtvarthaH / bodhe guruvRttitvasya jijJAsAyAM dharmaviSayakatvasyAnvathaH / ziSyaM dharme brUte ityatra jJAnAnukUlazabdaprayogo dhAtvarthaH / jJAne dharmaviSa yatvasya ziSyavRttitvasyApyanvaya iti tana cArutaram / tathA sati yatra jijJAsAviSayaka caitrazAnecchayA praznastAdRzazabdAzca sAmagrIbalena maitrasyApi pRcchaka jijJAsAjJAnaM tatra maitraM pRcchatIti prayogasya, evaM yatra caitrajJAnecchayA bUte daivavazAcca maitrasyApi jJAnaM tatra maitraM brUte iti prayogasya cApatteH / sAkSAddhAtvarthavizeSaNajJAna rUpaphalAzrayatayA tatra gurvAdInAM pradhAnakarmatayA apradhAne duhAdInAmityanuzAsanavirodhena pRcchate gurudharma " sa pRSTastena kastvaM bho / ziSya ucyatedharmami* tyAdisthale ca lakArAdinA tatkarmatvAbhidhAnAnupapattezca / paraM tu jijJAsAjJAnoddezyakapravRtyadhInazabdaH pRcchaterarthaH / jJAne guruvRttitvasyAnvayaH / zabde ca dharmaviSayakatvasyAnvayaH / zabdasya viSayatA vyApArAnubandhinI jJAnasya paramparayA zabdarUpadhAtvarthavizeSaNatvAt / tadAzrayIbhUtaguroga NakarmatA / dharmasya ca dhAtvarthaviSayatayA pradhAnakarmatA brUJazca jJAnoddezya kapravRtyadhInazabdArthaH jJAne ziSyavRttitvasya zabde ca dharmaviSayakatvasyAnvayaH ajAM grAmaM nayatItyAdau grAmaM bhAraM vahatItyAdau ca uttaradezasaMyogAvacchinakriyAnukUlavyApArarUpaM prApaNaM dhAtorarthaH tatra kriyArUpe phale ajAbhArAdivRttitvAnyayaH / saMyogarUpaphale ca grAmAdivRttitvasyAnvayaH / tathA ca grAmavRttisaMyogajanakAAdivRttikriyAnukUlavyApArAnukUlakRtimAnityanvayabodhaH / ajA grAmaM nIyate, udyate bhAro grAmaM caitreNa ityAdASuttarasaMyogAvacchinnakriyArUpaM phalaM karmAkhyAtArthastatra ca dhAtvarthasya tAdRzavyApArasya janyatAsaMbandhena tasya cAzrayatAsaMbandhena ajAbhArAdirUpapradhAnakarmaNyanvayaH grAmAdivRttitvAtvathastu saMyoga eva evaM ca caitrakRtijanyo yaH saMyogAvacchinnakriyAnukUlavyApArastajanyagrAmavRttisaMyogAnukUla karmavAnajAdirityanvayabodhaH / naca kArakavibhaktayarthasya dhAtvarthaevAnvayaniyamAtmatyayopasthApya saMyoge kathaM grAmAdivRttitvAnvaya iti vAcyam / bhUtale ghara ityAdI ghaTAdipadArthegyadhikaraNasaptamyarthAnvayAntAdRzaniyamAsiddheH / astu vA dhAtvarthatAvacchedakatAvacchedakatayA bhAsamAne saMyogapava tadanvayaH / phalavyApArayoH pRthakzaktimate cAzrayatvamevAtmanepadArthaH / saMyogAvacchinakriyArUpadhAtvartha eva vyApArarUpadhAtvarthavizeSyatayA AzrayatvavizeSaNatayA cAnveti / tadeka yAcerupAdAnamanarthakamiti / atha yAcerarthaparasyopAdAnamavazyAryamanyathA nRpamarthe prArthayate iti na syAttathAca bhikSerupAdAnamanarthakamityeva vaktamucitam prathamopAttasya yAcehakAle bhikSeranupasthitestena tatraiyadhyebuddherasaMbhavAdbhikSegrahakAle cArthaparasya yAverupasthitestena bhikSerAnarthakyasya zaMkitumarhatvAditi cena sakalakarmaprakaraNaparyAlocanaM vinA na yAcanArtha kasakaladhAtUnAM bhavatyanupAdAnaprahastadagrahe va nArthaparatvamahastadagrahenca na vaiyarthyazaGkApIti tasyAM sakalaprakaraNaparyAlocanasyApekSitatve yAcerapi vaiyarthyasya zaGkituM zakyatvAtprathamopAttasya prathamaM sArthakatve prAyazojijJAsodayAttatsArthakyAya yAcerupAdAnamanarthakamityAzaGkAyA apyucitatvAditi / pradhAnakarmatayeti / idamApAtatauktam / saviSayakasya dhAtvarthasya viSayatAyA eva pradhAnakarmarUpatvAt ataeva sAkSAddhAtvarthatAvacchedakadAnAzrayasya pauravasyAnupadameva gauNakarmatokA / uttaradeza saMyogAvacchinnakriyeti / eSAca kacidramanarUpA kaciyAdazAvasthityAdikaM vinottarasaMyogo nopapadyate tAdRzAvasthityAdirnispandepi
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / deza saMyogaeva praamaadivRttitvaandhyH| caitrIyakRtijanyavyApArajanyaprAmavRttisaMyogAnukUlakriyAzrayavAnajAdirityAkArako bodhaH jJAnAnukUlazabdazca dravyaM nirUpayatIsyAdau dhAtorarthaH / tAdRzaviziSTaikArthasya ekadeze jJAne AdheyatvAnvayabodhe ca na dvitIyAyAH sAkAGgatA svIkriyate, api tu viSayatayA anvayabodhaeveti ziSyaM dravyaM nirUpayatItyAdirna prayogaH / yattu dhAtvartho zAnameva tadanukUlavyApArazca Nijartha iti tdst| dhAtozcarAdyantargatatayA svArthaeva nnicovidhaanaat| anyathA nirUpayatItyasya zApayatItyAdisamazIlatayA ziSyaM jJApayatItyAdivacchiSyaM nirUpayatIti prayogasya duratvAt / ajAM prAmaM yApayati ziSyaM zArakhaM jhApayati brAhmaNamannaM bhojayati yajamAnamA pAThayati ghaTa janayati nAzayatItyAdau NicpratyayaprakRtibhUtadhAsvarthakartRvAcakAjAdipadotsaradvitI yAyAH mukhyabhAkasAdhAraNaM kartRtvamevArthaH / gatibuddhItyAdisUtreNa kartuH karmasaMjJAvidhAnAt / gatijJAnotpattyAdinirUpitaM kartutvaM cAzrayatvameva galAdhAsaMyogAnukUlakriyAnukUlavyApArarUpabhojanakaNThatAlvAdyabhighAtarUpapAThanirupitaM ca tadanukUlakRtimatthaM nAzanirUpitaM ca pratiyogitvam tasya ca nirUpakatAsaMbandhena dhAtvarthe'nvayaH ! navyamate ca yatrAzrayatvaM kartRtvaM tatrAdheyatvaM dvitIyArthaH / yatrAnukUlakRtimaravaM tatra kRtijanyatvaM yatra pratiyogitvaM tatrAnuyogitvaM teSAM cAzrayatAsaMbandhenaiva dhAtvarthembayaH gatyarthAdibhyo'nyatra ca NicpratyayaprakRtidhAtvarthakartRvAcakapadAda na dvitIyA, tAzakaH karmatAtidezAviSayatvAt / tena pAcayatyodanaM sahAyenesyAdaya eca prayogA, na tu pAcayatyodanaM sahAyamityAdayaH / kecittu pAkAdika H pAkAdikarmasvavirahe'pi NyantasamudAyasyApi dhAtutvena tatkarmatayA sahAyAde pAcayatyodanaM sahAyamityAdayaH prayogA api sAdhavaH / ataevAjimahattaM janako dhanustadityAdayo bhttttipryogaaH| gatibuddhItyAdisUtraM ca niyama. paratayA gatyarthadhAtuyoge kartRpratyayAsAdhutvakSApakam / tena pAcayatyodanaM sahAyenesyAdiyad ajayA prAmaM yApayatItyAdayo na prayogA isyAhuH / eSAmayamAzayaH / hetumati cetyanuzAsanAt NijoM hetukartRtvam taca svatantrakartRpreraNA anyaniSThakartRtvanirvAhakavyApArarUpA, kartRtvaM kacitprayataH kacidAzrayatvAdikaM, yArazadhAtUttarAkhyAtena yAdRzakartRvaM bodhyate taduttaraNicpratyayena tAza. kartavanirvAhakavyApAro bodhyate / ataeva pAcayatItyAdau pAkAdikRtinirvAhakA, jJApayatItyAdau jJAnAzrayatvanirvAhakaH, nAzayatItyAdI nAzapratiyogitvanirvAhako vyApAra pratIyate / nirvAhakatvaM ca svarUpasaMbandhavizeSaH / natu janakatvam / ato na naashytiisyaadaavnuppttiH| evaM va jyantadhAtapratipAdyatAvacchedakaM phalaM kartRtvameva nirvAhyasyaiva phalatvAt / tadAzrayatayA svatantrasya kartuH karmatA, tArazaphalavizeSaNatayA svatantrakartRvRttitvavivakSAyAM pAcayatyodanaM sahAyamityAdayaH prayogA: yadA tu pAkAdivizeSaNatayA sahAyAdikartRtvaM vivakSitaM tadA pAcayatyodanaM sahAyenetyAdayaH / atha yatra caitramaicobhayakatarkaeka eva pAkastatra caitramAtraM prayojayati yajJadatto maitreNAnaM pAcayatIti prayogApattiriti, tatrApi NyarthakatAveva tRtiiyaantaardhmaitraadivRttitvsyaanssyovaacyH| evaM ca maitraM pAcayatItyAdivAkyajanyabodhAvailakSaNyAd dvitIyAtRtIyayostAtparyabhedena vyavasthAyA na saMgatiriti cenna / agatyA tatra pAkAdivizeSaNakRteH pAratamyeNa vyApAravizeSaNIbhUtaNijathekRtAvabhedAnvayamupagamyoktAtiprasaGgasya cAraNIyatvAt / padArthakadeze kRtau pAkAderiva kRterapyanvayo vyutpattivaicitryAt / vastutaH kartRtvaM vyApArazca pRthageva NijarthaH viziSTalAbho'nva yabalAt / kecittu, anukUlavyApAra eva NiarthaH, tadanvayinI gamanabhojanakriyaiva dhAtvarthatAbacchedakaM phalaM, ttsNbndhinstaarshkriyaakrtuyentkrmtaa / tAdRzakriyAsaMbandhazcAzrayatvakRtimasvAnyataro grAhyaH / ato gamanAdisaMbandhikAlAdo nAtiprasaGga ityAhuH / atra ca tAzakarmatAvAcakapadAt kadAcidvitIyA kadAcittRtIyA ityatra niyAmakAbhAvaH / tAzapadottarayostayo
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 vyutpattivAdaH / stulyArthakatayA viSakSAbhedarUpaniyAmakAbhAvAditi tu cintanIyam / ajA prAmaM yApyate caitra NetyAdau caitrakartRkavyApAranirvAhyaM yadmAmavRttisaMyogAnukUlakriyAkartRtvaM tadAzrayo'jA iti brodhaH / tatra saMyogAvacchinnakriyA dhAtulabhyA, saMyoge grAmamityAdidvitIyAntArthaprAmAdivRtti tvAnvayabalAt prAmAdivRttisaMyogAvacchinnakriyA labhyate tAdRzyA nnijrthkrtRtve'nvyH| karmAkhyAtAdisamabhivyAhAraniyantritavyutpattibalAca tAdRzakriyAnvitakartRtvaM tRtIyAntArthacaitrAdikartRtvavizeSitavyApArarUpAparaNijathai nirvAhAravasaMbandhena vizeSitam ajAdirUpakarmIbhUtakartRvizeSaNIbhavadAkhyAtAzrayatve vizeSaNatayA bhaaste| ye tu gatibuddhItyAdisUtrasya saMzAvidhAyakatvaM varNayanti teSAmayamAzayaH / vyApAra eva NijarthaH tatra dhAtvarthakriyAyAH svakartRtvanirvAhakavaM saMsargaH / ato na kartuH karmatvaM sUtrAntaraprAptam / yApyate prAmamajA ityAdau svanirvAhyakartRtAnirUpakatvasaMbandhena vyApAravizeSitadhAtvarthaH kartRtve'nveti tacAzrayatvasaMbandhena ajAdau vizeSaNatayA bhAsate / tAdRzavyApAre tRtIyAntArthasya caitrAdikartRtvasya dhAtvarthakadeze saMyogAdiphale ca dvitIyAntArthasya grAmavRttitvasya vizeSaNatayA bhAnaM NyantottarAkhyAtasyApi kartRtvamevArthaH / tatraca tasya vRttiH kRptava / taca uktasya dhAtvarthasya vizeSyatayA pratha mAntapadArthasya ca vizeSaNatayA bhAsate / na ca yaksamabhivyAhRtAkhyAtopasthApyakartRtvasyAnvayabodhopagame gamyate caitra ityato'pi gamanakartA caitra ityanvayabodhaH syAditi vAcyam / Nyanto. sarayaksamabhivyAhRtAkhyAtasyaiva kartRtvAnvayabodhaniyAmakatvAt / athaivamajA yApyate ityAdau kartatvasyAkhyAtabodhyatve kartarizabityapavAdaviSayatayA yko'saadhutaapttiH| na ca yArazadhAtUttaraM yarasArvadhAtukaM vihitaM tAdRzadhAtvarthanirUpitakartRtvasya tena vivakSAyAmeva kartari zabityAdeH zabA. dividhAyakatvAta, prakRte pyantasamudAyasya uttarameghAkhyAtaM tena tadarthanirUpitakartRtvaM ca na bodhyate api tu gyarthavizeSitadhAtvarthIndhitakartRtvameveti natAzApavAdaviSayateti vaacym| karmAkhyAtasthale vizeSya vizeSaNabhAvavaiparItyena vyApAravizeSitakriyAyA api NyantadhAtvarthatvAt / maivam / lakAra. sAmAnyavRttyA yatra kartRtvaM pratIyate tatraiva karizabityasya zabUvidhAyakatA, atra karmatvasamazIle kartRtve Atmanepadatvena zaktiH / vastutaH phalavyApArayoH pRthak dhAsvarthatAmate gacchatItyAdAdhiva gamyate ityAdAvapi lakAreNAzrayatvarUpakartRtvAbhidhAne yaganupapanna iti, parasmaipadasamabhivyAhRtadhAtunA yAdRzaviziSTo'rthaH pratyAyyate, tAhazaviziSTArthAnvitakartRtvAbhidhAnameva shvissyH| evaM ca prakRte'pi nAnupapattiriti dhyeyam / grAmo yApyate, arthoM bodhyate, ityAdau bhAvanAvizeSyatayA prA. mAderbhAne'pi gamanAdika H karmatvavivakSAyAM tasyaivAkhyAtArthavizeSyatayA bodho'vyutpannaH / gyante kartuzca karmaNa ityanuzAsanAdato'jAM prAmo yApyate ziSyamoM bodhyate ityAdayo na prayogAH / grAmo yApyate, artho bodhyate, ityAdau phalaviSayatvAdirUpaM mukhyabhAtasAdhAraNaM karmatvamevAkhyAtArthaH / phalavyApArayoH pRthadhAtvarthatAmate zrAzrayatvamevAkhyAtArthaH / dhAtvarthavyApAravizeSyatayA tAzAnayatvavizeSaNatayA ca dhAtvarthaphalasya bhAne'pi, NyarthavyApArasya janyatAsaMbandhenaiva dhAtvarthakriyA. zAnAdivizeSaNatvaM pUrvavadeva / ajAM grAmo yApyate ityAdikastu na prayogaH dvitIyayA karmatvabodhane dhAtvarthavyApAravizeSyatayA payarthabodhasAmanyAH prayojakatvAt / yagAdisamabhivyAhRtasthale ca dhAtvarthavizeSaNatayaiva Nyarthasya bodhAt, NyantadhAtoH sakarmakatye taduttarabhAvAkhyAtasya bhAve cAkarbha. kebhya ispanuzAsanenAsAdhutvAcana tAzaprayogaH / grAmaM yApyate iti bhAvAkhyAte prayogastviSTa eva nnyntkrmaasmbhivyaahaaraat| ekadA kartRtvakarmatvabodhakatAyA AkhyAtasyAvyutpannatayA ajA netRpuruSaskandhAdyavasthitavastunivartataiti bodhyam / NyantadhAtoH sakarmakatvaiti / tatkarmaNo vivakSitatvaityarthaH / NyantakarmAsamabhivyAhArAditi / tatkarmA vivakSAnibandhanasya tasyAkarmakalasya sasvAdityarthaH avivakSAtaH karmaNo'ka
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / 129 prAmo yApyate ityAdayo na pryogaaH| evaM taNDulaH sahAyena pAcyate, caitreNetyAdau dhAtvarthe sahAyAdikartRtvasya tavizeSaNaNyarthavyApAre ca caitrAdikartRtvasya tRtIyAntArthasya bodhaH / zeSaM pUrvavaditi dik| _grAmaM gacchatItivatsvaM gacchatIti prayogavAraNAya parasamavetatvamapi dvitIyArtha iSyate / tasya ca dhaatvrthe'nvyH| paratve caikadeze'pi AkAGkSAvaicitryAt prakRsyarthasya pratiyogitayAnvayaH / evaM ca grAmaM gacchati caitra ityAdI grAmabhinnasamavetA grAmaniSThasaMyogajanikA yA kriyA tadAzrayatAvAMzcaitra isyanvayabodhaH / khaniSThasaMyogajanakakriyAyAM svabhimasamadhetatvatya bAdhAtvaM gacchatIti na pryogH| yatra cobhayakarmabhyAM mallayoH saMyogastatra malAntarasamavetakriyAyAH svaniSThasaMyogajanikAyA: svabhinnasamavetatve'pi tAdRzakriyAzrayatAyAH svasmin bAdhAdU maluH khaM gacchatIti na prayogaH / naca svaniSThasaMyogajanakasvasamavetakriyAyAM skhabhinnasamavetatvasyAyogyatayA tadabhAnepyabAdhitaM svaniSThasaMyogajanakatvaM viSayIkRtya zAbdabodhasaMbhavAt tadarthamAtratAtparyeNa skhaM gacchatIti prayogo durvAra paveti vAcyam / parasamavetatvAviSayakasya dvitIyAdhInaphalajanakatvabodhasya kutrApyanabhyupagamena tadbodhe tadbhAsakasAmadhyA apyapekSaNIyatvAt / atha svasyApi dvitvAvacchinnakhabhedavatvAt khaM ga. chatIti prayogasya duritayA dvitIyAprakRtyarthasya prakRtyarthatAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkatvasaMbandhenaiva bhede'nvayovAcyaH tathA ca caitro dravyaM gacchati, mallo malaM gacchatItyAdivAkyasyApramANatApattiH caitramallAdiniSThakriyAyAM prkRtyrthtaavcchedkiibhuutdrvytvmlltvaadyvcchinnbhinnaasmvettvaat| tattavyaktitvAnupasthitAvapi zAbdabodhodayena tattayaktitvAvacchinnapratiyogitAsaMbandhenAnvayopagamAsaMbhavAt / uktayuktyA saMbandhaghaTakopasthiterapi zAbdabodhe'pekSitatvAt / ekadharmAvacchinnapratiyogitAyA anyadharmAvacchinnasaMsargatve mAnAbhAvAt pratiyogivizeSitAbhAvabuddharviziSTavaiziSTayAva. mikaakriyetyukteH| tadoghetadbhAsakasAmagryAiti / dvitIyayA phalasya tadanvitAdheyatvasya vA bodhe parasamavetalabhAsakasAmamyAstadupasthitibhramapramAsAdhAraNatadviSayakayogyatAjJAnAderityarthaH / / apekSaNIyatvAditi / tathAca tadayogyalAhe dvitIyAdhInaphalaviSayakabodhotpAdikAyAH parasamavetalayogyatAjJAnAdighaTitasAmathyA abhAvAna tAdRzabodhasaMbhava iti bhAvaH / / nanu saMbandhasyAvizeSaNatvena pUrvakAle tasya taddhaTakasya copasthiti pakSaNIyeti takSyaktikhAnupasthitikAlepi tadavacchinnapratiyogilasya saMsargalaM saMbhavatyevetyata Aha / uktayukyeti tAtparyajJAnasyApUrvavAkyArthasthale zAbdabodhaprAkAle viziSTavAkyArthajJAnAsaMbhavena vAkyArthaviSayakatvaviziSTabodhaviSayakatvena hetutvAsaMbhavAttattaddharmAvacchinatattatsaMbandhAvacchinnaprakAratAnirUpitatattaddharmAvacchinna vizeSyatAkavaviziSTabodhaviSayakatvenaiva hetutyasya vAcyatayA tAtparyajJAne saMbandhasyApi vizeSaNatvena tadarthasaMbandhasya taTakasya copasthiterapekSaNIyalAdityarthaH athApUrvavAkyArthasthale yadyapi zAbdabodhAtprAkvAkyArthaviSayakajJAnasya kadAcidapyajanane nirUpyanirUpakabhAvApanaviSayalagrAhakAnuvyavasAyasyApyasaMbhavAdviSayavAntaraviziSTaviSayakhopasthiterasaMbhavena viziSTavaiziSTyAvagAhitAtparyajJAnasya na saMbhavastathApi taddhaTakapratyekapadArthajJAnajanyAnuvyavasAyagRhItatattadviSayakhopasthitimUlakasya vizeSye vizeSaNamiti rIlyA tAtparyajJAnasya saMbhavepi yaddharmAvacchinnaniSedhabuddhiH puruSasya kadApi na jAtA tatra taddharbhAvacchinapratiyogilasyAgraheNAnuvRttyavasAyena tatsaMsargalasyApyagrahaNAdrizeSye vizeSaNamiti rItyApitaddhaTitatAtparyajJAnAsaMbhavAt tAdRzavAkyasthalAnurodhena vilakSaNaviSayatAsaMbandhena tattatpadArthaviziSTabodhaviSayakajJAnatvena tAtparyajJAnasya hetutAyA Avazyakatvena tadrItyA tAtparyahAnasya tasyaktikhAvacchinna pratiyogikhasaMsargakhAnupasthitAvapi saMbhavAttAtparyajJAnasya sarvatra zAbdabodhe cAhenulapakSe tAdRzasaMsargajJAnApekSAyA abhAvAnna tadvyaktilAnupasthitikAle tAdRzazAbdAsaMbhavaityataAha / ekadharmAvacchinnapratiyogitAyAiti |maanaabhaavaaditi / pratiyogiviziSTAbhAvabuddhereva tatra mAnatvena tasyAghaTavati ghaTonAstItyAdibuddhessavAnumatAprAmANyanirvAhAya vizeSaNatAvacchedakAvacchinnapratiyogitasaMsargAvagAhinyA eva svakAraNenotpatterupeyatnAtUvizeSaNatAcacchedakAvacchinnapratiyogilasaMsargasa eva mAnakhAdanyasyApramANakhAnmAnAbhAvAdityarthaH / nanUpalakSitavaizighyAvagAhisthale upalakSaNIbhUtadharmAvacchinnapratiyogivasya guNDo guNakarmAnyavavasattAvAnityatra samavAye'bhAnAt dravyatvAApalakSitasyaivAstu tatra bhede bhAna tathAca tavyaktilAyacchinnapratiyogivasthApi saMsargatAsaMbhava ityata Aha / pratiyogivizeSitAbhAvabuddhariti / avazyameva dvitIyAntasamabhivyAhRtagacchatItyAdivAkyajanyabuddheH prakRtyarthatAvacchedakaviziSTapratiyogino dvitIyArthaghaTakabhede vaiziSTyAvagAhitvamevopagantavyamanyathA khaMgacchatIyAdeHprAmANyasya durvAralAvyAsajyavRttidharmAvacchinnapratiyogitvasambandhena khabizeSitabhedasya 17 vyu
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH / gAhityaniyamAta ampayitAnavacchedakAvacchinnapratiyogitAyA saMbandhatvAsaMbhavAceti vettAha kriyAnvayibhedapratiyogitAvacchedakatvameva dvitIyArtho'stu / bhede prakRtyarthasthAdheyatAsaMvandhenAnvaya iti na kaacidnuppttiH| na caivamapi vihago bhUmi prayAtItivadvihago vihagaM gacchatIti prayogo durSAra vihaganiSThabhUmisaMyogajanakatakriyAyA vihagAntaraniSThabhedapratiyogitAvacchedakatayA vihaganiSThabhedapratiyogitAvacchedakavihagavRttisaMyogajanakakriyAzrayatvasyAbAdhitatvAditivAcyam / vi. igo vihagaM gacchatItyAdau vihagAdiprakRtyarthavRttitvaviziSTasaMyogasya kriyAyo janakatvasvAzrayaniSThabhedapratiyogitAvacchedakatvobhayasaMbandhenAnvayopagamAt, vihaganiSThakriyAyAstadvihaganiSThasaMyogajanakatvena tajanakatAsaMyandhena tatsaMyogavarave'pi vihagavRttitvaviziSTatatsaMyogAzrayatadviganiSThabhedapra. tiyogitAvacchedakatvAbhAvAtroktobhayasaMbandhena viziSTasaMyogavasvamityanatiprasaGgAt / evaM sati parasamavetatvaM saMbandhaghaTakameva na tu dvitIyArtha iti cet kA kSatiH / vihago vihagena gamyate ityA. chAvapi janyatvakhAvacchinnabhedasAmAnAdhikaraNyobhayasaMbandhena kriyAyAH saMyoge'nvaya iSyate tattakriyAvacchinnabhedavati bhUmyAdAveva tAdRzabhedasAmAnAdhikaraNyasaMbandhena tattakriyAviziSTasaMyogAdimattvopagamAt,tatra tarikrayAzrayavihage tadvAdhena nAtiprasaGga iti dhyeym| jhAnAdirUpasaviSayakastvabhidhAyakadhAtusamabhivyAhRtadvitIyAyAHprAcInamate nirUpakatAsaMbandhena dhAtvarthAnvayi vissytvmrthH| tatra prkRtyrthsyaadheytaasNbndhenaanvyH| vRtyaniyAmakasaMbandhasyAbhAvapratiyogitAnavacchedakatayA ghaTaM jAnAti, parTa netyAdAvanupapattestatra viSayitvArthakatvameva navInA upavarNayanti / tatra ca prakRtyarthasya nirUpitatvasaMbandhena tasya ca dhAtvartha aashrytaasNbndhenaanvyH| ghaTAdiniSTa jJAnAdikarmatvaM ca jJAnAdiviSayatvameva / viSayitvAdau ca dvitIyAyA lakSaNaiva na tu zakti riti saaNprdaayikaaH| vastutastu viSayitAtvasya saMyogatvAdyapekSayA AdheyatAtvAdyapekSayA cAgurutayA kiMdharmAvacchinne zaktiH kalpyate ityatra vinigamakaM durlabham / ekasmin prayoge bhUyastvamapyazakyanirNeyamiti tatrApi zaktiH sijhyatIsyavadheyam / caitreNa jJAyate ghaTa ityAdau karmAkhyAtasthale AkhyAtena ghaTAdau dhAtvarthanirUpitaviSayatva bodhyate / cAkSuSatvAdyavacchinnavAcakahazyAdisamabhivyAhRtaddhi khasminsattvAdviziSTavaiziSTyAvagAhinyAM ca vizeSaNatAnavacchedakAvacchinnapratiyogilasya saMsargalAnupagama eva ghaTavati ghaTo nAstItyapratIteritibhAvaH / etena naabhilapyamAnAbhAvabuddherviziSTavaiziSTyAvagAhityaniyamepyanyatra tathAvaM nopagantavyamiti nirastam / ubhayasabaMndheneti / atha prakRtyarthasya khapratiyogikaravasaMbandhena saMyogenvayastasya ca janakalasAmAnAdhikaraNyAbhyAMvyApAre'nvayaH khIkaraNIyo lAghavAtkhapratiyogikatvena viziSTasya saMyogasya khasminnasatvAt khaMgacchatItyasya vAraNasaMbhavAditi cenna pratiyogilAnuyogilAbhyAM kharUpasaMbandhavizeSAbhyAmAdheyAdhAraniyatAbhyAmanyasya saMbandhanirUpakatvasya svarUpasambandhAtmakasyAtiriktasya vAbhAvAt grAmapuruSayossaMyogasyobhayatra sattvepi saMyogena grAme puruSassaMyogo grAme puruSasya saMbandha iti vat puruSe grAmassaMyogo grAmasya puruSe sambandhaiti pratyayAbhAvAt grAmaevAnuyogilaM puruSaeva ca pratiyogitvaM sambandhatve makhyatastaduparAgeNa saMbandhenApi nirUpitamupeyamiti grAmaniSThapratiyogitAkatvena saMyoge prAmasyAnvayAsaMbhavAt naca grAmasya khaniSTAnuyogitAkatvenaivAsvanbaya iti vAcyaM tathAsati sAmAnAdhikaraNyopAdAnasya vaidyarthyAt khaniSThAnuyogitAnirUpakasaMyogajanakakriyAyA Azrayalasya khasmitrasaMbhavAt naceSTApattiryatrobhayossaMyoge tena parasparaviziSTadhiyaH pramAlaM tatraikasyaiva saMyogasyobhayAnuyogikatvobhayapratiyogikakhasyopagamena khaniSThAnuyogitAnirUpakasaMyogajanakakriyAzrayatvasya svasmin sattvena saMgacchatIti prayogasya durvAralAt yadi tayoranyonyasaMsRSTatvamAtrabuddhi dhArAdheyabhAvapratyaya iti nAnuyogilopagamastadA saMbandhamAtrasyaikAnuyogikatvAparapratiyogikavaniyamabhAprasaGgastayorekamanyogacchatItyasyApyanupapattizca / nanu vahau parvatasya parvate vA vahvarastisaMyogo na parvate parvatasya na bahI baDheriti pratyayAnnirUpakAparaparyAyaM pratiyogitvaM saMbandhakhanirUpita-vilakSaNapratiyogilAnuyogitvAzrayadyasAdhAraNavilakSaNaM vilakSaNaM ca khanichatannirUpitatvaviziSTasaMyogAdhAratvaM khAnyavRttisvIkaraNIya tathAsati na kopi doSa iti cenna saMbandhatvanirUpitapratiyogikhAnuyogikhAtiriktasya tasya kalpanApekSayA tayobhinaniSThayoreva nirUpyanirUpakabhAvasyopagantumucitatvAt / bahauM parcatasyetyatra saMbandhasAmAnyabodhikAyAH SaSThayAH anuyogitvaparatvasya saptamyAzAnyogilanirUpitavAnyataraparakhasyopagamAyutpattivaicitryeNa pratyayArthayoH pratiyogitvAnuyogilayornirUpitatvena sAkSArmibhU
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / 131 tIyAyA laukikaviSayitvaM, tAzakarmAkhyAtasya laukikaviSayatvamarthaH / upanItasaurabhAdiviSayakasurabhicandanamityAdyAkArakacAkSuSAdidazAyAM sauramaM pazyatIti, saurabhaM dRzyate ityAdyaprayogAt / athaivaM puSpaM jighratItyAdiprayogAnupapattiH ghrANajapratyakSasya puSpAcaze laukikatvavirahAt / tAzadhAtayoge viSayitvAdisAmAnyasya karmapratyayArthatve gandhasAkSAtkAre upanayamaryAdayAkAzAdibhAne AkAzaM jighratItiprayogaprasaMgena tatrApi laukikaviSayitAyA eva karmapratyayArthatayopagantavyatvAditi cenna / ghrAdhAtohi gandhalaukikapratyakSatvaM zakyatAvacchedaka, nA gandhopAdAne ityanuzAsanAt / tatsamabhiSyAhatadvitIyAyAzcAgheyatvamevArthastasya ca vyutpattivaicitryeNa gandhAdirUpadhAtvarthaikadezenAnvayaH / evaM ca puSpaM jighratItyAditaH puSpavRttigandhalaukikapratyakSAzrayatAvAni. tyAkAraka eva zAbdabodho na tu puSpanirUpitalaukikaviSayitAzAlipratyakSAzraya ityAkAraka iti naanuppttiH| na caivaM saviSayArthabodhakadhAtusamabhivyAhRtakarmapratyayasya viSayitArthakatvaniyamabhaGgaprasaGga iti vAcyam / viSayAnavacchinnatAhazavastvabhidhAyakadhAtusamabhivyAhRtakarmapratyayasyaiva tadarthakatvaniyamAt / asya ca gandhAtmakaviSayAvacchinnapratyakSavAcakatayA tAhazaniyamasyAbAdhitatvAt / na ca ghrAdhAtusamabhivyAkRtadvitIyAyA gandhAnvitAdheyatvArthakatve AmodamupajighratItyAderanupapattiH gandhavizeSarUpAmodapadArthAdheyatvastha gandhe bAdhAditi vAcyam / viSayAvacchinnapratyakSArthakaghrAdhAtusamabhivyAhRtadvitIyAyA pava AdheyatArthakatvaniyamAt / tatra viSayAnavacchinnasyaiva pratyakSavizeSasya lakSaNayA dhAtvarthatopagamena viSayitAyA eva tadarthatvAt / vastutastu puSpaM jighratItyAdI samavAyAvacchinAdheyatvasaMsargAvacchinnaprakAritava dvitIyArthastasyAzca gandhanirUpitalaukikaviSayatAzAlipratyakSAtmakadhAravathaikadeze viSayatAyAM nirUpitatvasaMbandhenAnvayaH / tena idAnI puSpe gandha ityAdipratyayasyAgheyatAsaMsargeNa kAlAdiprakArakatve'pi tAdRzapratyakSadazAyAM na kAlaM jighratItyAdiprayogaH / tArazakSAnIyagandhAdiviSayitAyAM tAzakAlAdiprakAratAnirUpitatvavirahAt / ata eva "tadAnanaM mRtsurabhi kSitIzvaro rahaH samAghrAya na tRptimAyayo" | "AghrAtavAn gandhavahaM sugadhami" tyAdau ca upAdhiniSThagandhagrahatAtparyeNaiva jinateH prayogAt / tAdRzagandhe ca AnanagandhavahAdivRttitvasya bAdhe'pi na kSatiH tAdRzagandhasyAnanAdyavRttitve'pi Anane gandha ityAkArakabAdhIyagandhaviSayatAyA AnanAdiprakAratAnirUpitatvena vAkyArthIbAdhAt / vAyvAnItacampakagandhasya yatra vAyvAdivRttitvenaiva prahaH, tatra campakaM jighratItyAdiprayogo neSyataeva / yattu AdheyatAmAtra tasaMyogapAratantrayeNa vA'nvayopagamAcoktapratItinirvAhasaMbhavAduktanirUpakatvasyoktAdhikaraNalasya ca mAnAbhAvAt kizcoktapratIlyA pratiyogitvaviziSTe saMyoge vRttitvameva pratIyate natu viziSTanirUpitAdhAratvAmadheyalaM ca viziSTe tAdRzAdhAratvazUnyanirUpitamapyupeyata eva guNe guNakarmAnyakhaviziSTasattvamitipratyayAt guNo guNakarmAnyatvaviziSTasattAvAniti pratyayasyaivAbhAvAduktarItyA vahnau na bahessaMyogaityasyopapAdanAsaMbhavaH saMyoge bahnipratiyogikalavaiziSTyasya vahibRttikhasya ca sattvAt vahipratiyogikasaMyogavAn vahiriti pratyayasyaiva prAmANikatvena vahau tAdRzAdhikaraNavasyaivopagamAca sambandhasya saMbandhidvayaniSThakhaniyamasyAnyathA vyAghAtAt viziSTavaiziSTyAvagAhibuddhirhi viziSTAdhikaraNatvamavagAhamAnA tatraivApramAvizeSyavati bhavati yatra vizeSye bhAsamAnavizeSasaMbandhasya niyatatayA pratIyamAnavizeSaNasaMbandhasyAbhAvaH yathA dravyavRttila viziSTasattvabuddhissattvavati dravye pramAguNe cApramAvizeSye bhAsamAnadravyavRttitvasaMbandhaniyatapratIyamAnasattvaniSThavRttitAyA nirUpakatvasaMsargasya dravye sattvAdguNecAsattvAt / evaM raktadaNDavAn puruSaiti viziSTavaiziSTyabuddhirdaNDasaMbandhinipuruSe tatraiva tadaiva pramA yatra vizeSaNasya raktalasya daNDadvArA saMbandhaH saca daNDe tadA raktatvasya vidyamAnatAyAmeva bhavati nahyevaM prakRte bahiniSTapratiyogitAnirUpakalaviziSTasaMyogabuddhau bhAsamAnaviziSTAdhikaraNatvasya vahAvabhAvasaMbhavaH vizeSyasya saMyogasya tadvizeSaNoktanirUpakatvasya ca svanirUpitapratiyogitvAzrayatvarUpaniyatabhAsamAnasaMbandhena yahI sattvAt pratyuta parvata eva tadbuddherapramAtvaM pramAtvaJca tatropalakSitavaiziSTyAvagAhinyA eva vAcyam / vizeSye bhAsamAnasaMbandhenAbhAvasya yena kenacitsaMbandhena bhAvasya ca vizeSyavati sarvatraiva vizeSaNasya sarvaviziSTAdhikaraNalasthale samAnatvena pramAlApramAvaniyAmakatvAbhAvAt tasmAtparvate bahessaMyogo na bahAvityasya parvataniSThAnuyogitAnirUpitavahiniSTha
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 vyutpttivaadH| dvitIyArthaH, na tu samavAyAvacchinnatvavizeSitamAdheyatvam / tathA ca mukhAdisaMsRSTamRttikAdigandhe paraMparAsaMbandhena mukhAdivRttitvasya sasvAda na tAdRzasthale'nupapattiriti / tadasata tathA sati kAlaM jighratIti prayogasya durvAratvAt / puSpamAghrAyate ityAdI ca niruktaprakAratvamAkhyAtArthaH / AzrayatAsaMbandhena puSpAdyanvite tasmin dhAtvarthapratyakSasya nirU. pitatvasaMbandhena tadvizeSaNatApanagandhaviSayatAyAzca tAzasaMbandhenAnvayaH / pakarmivizeSaNatayopasthitasya svAtanyaNAnyavizeSaNatayAnvayabuddherevAvyutpannatvAt / atra ca pratyakSapAra. tagayeNaiva gandhaviSayatAyA AkhyAtArthe'nvayena vyutpattivirodhavirahAt / astu vA gandhaH lauki. kaviSayatApratyakSaM ca vizakalitameva dhAtorarthaH / karmAkhyAtAdisamabhivyAhAre gandhaviSayatAyAH pratyakSavizeSaNatayA karmAkhyAtasamabhivyAhArasthale ca pratyakSavizeSyatayAnvaya iti na kazciddoSaH / jighratyarthagandhaviSayatAnirUpitaniruktaprakAritAzrayatvameva puSpAdiniSThaM jinatikarmatvamiti dik / atha dRzyAdisamabhivyAhRtadvitIyAyA laukikaviyitArthakatve saurabhaM na pazyatItyAdau saurabhAdinirUpitalaukikraviSayitAzAlicAkSuSAdyaprasiddhyA AkAzaM na pazyatItyAdI cAkAzAdinirUpitalaukikaviyitAyA evAprasiddhyA tAzaviSayitAzAlicAkSuSAzrayatvAdyabhAvarUpavAkyArthAprasiddhiH / naca saurabhaM na pazyatItyAdau saurabhAdinirUpitalaukikaviSayitvAbhAvaH cAkSuSAdau pratIyataiti vAcyamevamapyAkAzaM na pazyatItyAdAvapratIkArAt / naca laukikaviSayitAyAM nirUpitasvasaMbandhAvacchinna pratiyogitAkAkAzAbhAvaH pratIyataiti vAcyam vRttyaniyAmakasaMbandhasya saMsa: rgAbhAvapratiyogitAnavacchedakatayA tAdRzAbhAvasyAprasiddhaH / patena nirUpakatAsaMbandhena cAkSuSAdiniSThalaukikaviSayitAyA amAvastatrAkAzAdau pratIyata ityapi nirastam / anvayabodhasya prathamAntArthamukhyavizeSyakatAyAH sarvAnubhavasiddhAyA bhaGgaprasalAca cAkSuSAdiniSThalaukikaviSayitAtvAvacchinnasyapadAdvAkyAzcAnupasthitatvAttadabhAvasyAkAzAdI bhAnAsambhavAca / bhAvAnvayabodhe ca laukikaviSayitAprakAreNa cAkSuSAderbhAnAt abhAvAnvayabodhe cAkSuSaprakAreNa tasyA bhAnamayuktam / asta vA vRttyaniyAmakopi saMbandho'bhAvapratiyogitAvacchedakastathApi nirUpitatvasaMbandhAvacchinna pratiyogitAkasya viSayitAvizeSaniSThAkAzAdyabhAvasya bhAnopagamo na saMbhavati tathA sati AkAzaM pazyati caitra ityAkArakavAkyajanyAyogyatAbhramadazAyAM AkAzaM na pazyati caitra ityAdivAkyAcchAbdabodhaprasaGgAt / AkAzaM pazyati maitra ityAdibhramadazAyAM AkAzaM na pazyati caitra ityAdivAkyAcchAbdabodhasya durapahnavatayA laukikaviSayatAtvasAmAnAdhikaraNyenaiva hi tArazAbhAvabodhakaM tadvAkyamupagantavyam / tAdRzabodhazca laukikaviSayatAtvasAmAnAdhikarapyamAtreNAkAzAdinirUpitatvAvagAhI darzitAyogyatAzAnAprativadhya eva / na ca caitrIyacAkSuSAdinirUpitalaukikaviSayatAtvAvacchedenaiva tAdRzAbhAvo darzitavAkyena pratyAyyate iti caitrIyacAkSaSAdinirUpitalaukikaviSayitAyAM AkAzIyatvAdyavagAhi caitra AkAzaM pazyatIti vAkyajanyabodhaH pratibadhnAtyeva tAzavAkyajanyadhiyamiti vAcyam tAdRzaviSayitAtvena viSayi pratiyogitAnirUpakassaMyogo na vahiniSTAnuyogitAnirUpitAsaMyogIyabahiniSTapratiyogiteti viSayakalameva vAcyamiti khaniSThapratiyogitAkalaviziSTasaMyogasya sAmAnAdhikaraNyaM khaniSTavyApArepyakSatamiti saMgacchatItyasyAvAraNAttadrItelaghubhUtAyA api parityAgasyaivocitalamiti mantavyam / __ yattu paJcamIgranthe yathAhi svapratiyogikatvaviziSTasaMyogaH svasminna vartate tathetyuktaM tatprAcInAnumatasya dRSTAntatvamAtrAbhiprAyakaM na tatra nirbharo'nyathAtra laghubhUtapakSopekSAyA nirbIjavApatteritidhyeyam prAmaM gacchatItyatroktaprakAreNaiva prAmaM tyajatIkhatrApi zAbdabodhaunneyaH / khaMtyajatItyapratIteriti / napazyatItyAdAvanatIkArAditi / idamupalakSaNam / yadA na kasyApi vastuno darzanaM tadA saurabhaM na pazyatItyasyoktarItyApi na gatisaMbhava ityapi bodhyam / ayogyatAbhrameti / naghaTitavAkyArthaviparItalAdayogyavaM bodhyam / idazceSTApattivAraNAyoktaM nahi kazcidicchatyayogyatAjJAnakAle shaabdbodhm|
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / 133 tAyA anupasthitestadavacchedenAbhAvapratyAyanAsaMbhavAt caitra AkAzaM pazyatItivAkyajanyabodhe caitrAMze darzanAzrayatvaM vizeSaNaM darzanAMze laukikaviSayitAvizeSaNamiti rItyaiva padArthAnAM jJAnAt caitrIyacAkSuSAdinirUpita viSayitAtvaM nAkAzAdidharmitAvacchedakaM, kintu zuddhalaukika viSayitAtvameveti tasya zuddhalaukikaviSayitAtvAvacchedenAkAzAdyabhAvAvagAhijJAnaM pratyeva pratibandhakatayA nirukadharmAvacchedenAkAzAdyabhAvAvagAhijJAnasya tadapratibadhyatvAcca / etena tatrAkAzAdipadasyAkAzAdinirUpitatvArthakatAM dvitIyAyAH khaNDazo nirUpitatvalaukikaviSayitAtvobhayArthakatAM vA svIkRtya laukika viSayitAyA AzrayatAsaMbandhAvacchinna pratiyogitAkA kAzanirUpitatvAbhAvabodhopagamenApi na nistAraH / ghaTa AkAzaM na pazyatItyAdau nitarAmevAgatiH / yattu naarthasya dvidhA bhAnopagamena AkAzAdinirUpitatvAbhAvavallaukikaviSayatAzAlicAkSuSAzrayatvAbhAvavAn ghaTa ityAkArakastatrAnvaya iti / tadapina / tathA sati caitro ghaDhaM na pazyati maitra AkAzaM na pazyatItyAdivAkyajanyazAbdabodhAda vilakSaNabodhasya sarvAnubhavasiddhasya tAdRzavAkyAdanupapatteH / nahi tatrApi tAdRza eMva zAbdabodhaH / tathA sati caitro yadA ghaTAdikaM na pazyatyapi tu paTAdikameva tadA ghaTAdyanirUpitatallaukika viSayitAzAlicAkSuSAzrayatvAbhAvasya tatra bAdhAt caitro ghaTaM na pazyatIti prayogAnupapatteH / yadA ca bhAvamAtraM pazyati tadA bhAvanirUpitalaukikaviSayatAzAlicAkSuSAzrayatvAbhAvasasvAt bhAvaM na pazyati caitra ityAdiprayogApateH / evamAkAzaM na pazyati ghaTa ityAdI AkAzAdhanirUpita laukika viSayatAzAlicAkSuSAzrayatvAbhAvasya vAkyArthatve yadAkAzAdyatiriktapaTAdiviSayakacAkSuSAzrayatvanizcayo ghaTAdau tadA tAdRzanizcayarUpapratibandhakasatvena tAdRzaghAkyajanyazAbdabodhAnupapattiH / yathA caitro ghaTaM pazyatItyAdinizcayadazAyAM paTaM na pazyati caitra ityAdivAkyajanyazAbodhotpAdo'nubhavasiddha:, tathaivoktabhramadazAyAmAkAzaM na pazyati ghaTa ityAdivAkyajanyabodhotpAdo'pIti na tatreSTApattiH saMbhavati / yaccAlaukika viSaya tAzUnyacAkSuSatvAdyavacchedenAkAzAviSayakatvaghaTAdivRttitvobhayAbhAvoghaTa AkAzaM na pazyatItivAkyAtpratIyate, upanItAkAzAdiviSayakacAkSuSe AkAzAdiviSayakatvacaitrAdivRttitvobhayasattvena caitra AkAzaM na pazyatItyAdiprayogAnupapattiH / ghaTAdau tAdRzacAkSuSAdyAzrayatvabhramadazAyAM ghaTa AkAzaM na pazyatItivAkyAcchAbdabodhAnupapattityalaukikakaviSayatAzUnyatvena cakSuSAdikaM vizeSitam / AkAzaviSayakacAkSuSAdyupanItabhAnasyApItarAMze laukikatvAt tAdRzAnupapattitAdavasthyam / ato laukikatvavizeSaNamupekSitam / atrAlaukikaviSayatA zUnya cAkSuSatvAdyavacchinnasya ghaTaM na pazyatItyAdau zaktyA dhAtvarthatvAsaMbhave'pi prakRte tasyaiva lakSaNayA dhAtvarthatvamupeyate, viSayatAsAmAnyameva tatra dvitIyArthaH nirUpakatvamapi lakSayAtadarthaH AzrayatvaM dvitvaM nirUpakatvaM cAkhyAtArthaH / Azrayatve vyutpattivaicitryAtprathamAntapadArthaghaTAdastasyanirUpakatve vizeSaNatayAnvayaH / tAdRzanirUpakatvadvitIyAntArthAkAzAdiviSayakatvayozca prakAratayA dvitvAnvayaH dvitvAdyavacchinnapratiyogitAkatvasaMbandhena tAdRzobhayasya naJarthAbhAve tasyAnvayitAvacchedaka niruktadharmAvacchedena dhAtvarthe'nvayaH / dhAtvarthasya prakRte mukhyavizeSyatayaiva bhA nam / atha vA svaniSThAmyonyAbhAvapratiyogitA nacacchedakatvarUpavyApakatAsaMbandhena dhAtvarthasya tArazobhayAbhAvenvayaH / tasya cAkhyatArthanirUpakarave, tasya ca prathamAntapadArthe ghaTAdau, ghaTAdeH prati* yogitAvacchedakaghaTakatayA tAdRzAbhAvanirUpakatvAt / evaM cAnvayavodhasya prathamAntapadArthamukhyaSizeSyakatvaniyamasyApi na kSatiriti / tadapi na ghaTAdiviSayakacAkSuSAdeH kAlikAdisaMbandhena niruktadharmAvacchedeneti / viziSTadharmasyAvacchedakAvacchedenApi buddheH zuddhadharma sAmAnAdhikaraNyamAnaparyavasAyilAt tAdRzabuddhau zuddhalaukika viSayatAlAvacchedenAkAzanirUpitatvAvagAhinyA evaM buddhernirodhitvamuktavAkyasya ca tAdRzadharmasAmAnAdhikaraNyena bodha eva sAkAGgalamanyathA ghaTaM pazyatItyAderapyaprAmANyApateriti tadapratibadhyatvamuktajJAnasya yuktamiti bhAvaH /
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 vyutpattivAdaH / paTAdivRttitayA paTo ghaTaM na pazyatIti prayogAnupapatteH / AkAzAdiviSayakatvAvacchinne cAkSuSe kAlikAdisaMbandhena ghaTAdivRttitvanizcayadazAyAM ghaTa AkAzaM na pazyatItivAkyAcchAbdabodhAnupapattezca / samavAyena ghaTAdivRttittvAkAzAdiviSayakatvobhayAbhAvasyaiva svIkaraNIyatayA abhAva AkAzaM na pazyatItyAdau abhAvasamavetatvAprasijhyA vAkyArthAprasiddherduritvAt / caitrAde ratItacAkSuSasya ghaTAdiviSayakatve'pi samayavizeSe caitro ghaTaM na pazyatItiprayogAdvartamAnatArazacAkSuSatvAdyavacchedena ubhayAbhAvabhAnasya pratiyogikoTau vartamAnatvamantarbhAvya tritvASa cchinnAbhAvabhAnasya vA svIkaraNIyatayA yadA kiMcidaMze'laukikameva ghaTAdicAkSuSaM tasya vartate tadA caitro ghaTaM na pazyatItyAdiprayogApatte1ratvAt / vartamAnAlaukikaviSayAzUnyacAkSuSatvAdyavacchedena caitravRttitvaghaTaviSayakatvobhayAbhAvasatvAt / samAnendriyajanyopanItabhAnAdau laukikapratyakSasAmathyA virodhitvasya niSprAmANikatayA laukikaviSayatAniyAmakopanAyakazAnAdisamavahitatallaukikasannikarSAda, ghaTAdinirUpitalaukikAlaukikobhayaviSayatAzAlicAkSuSAderutpattyA tAzacAkSuSAdivazAyAmuktaprayogApatteH / AkAzAdinirUpitAlaukikaviSayitAzA. livartamAnacAkSuSAcaMze ghaTAdivRttitvasya AkAzIyatvAdinA laukikaviSayitAyAzca bhramadazAyAM ghaTa AkAzaM na pazyatItyAdivAkyAcchAbdabodhApatterdurvAratvAca / ghaTAdinirUpitAlaukikaviSayitAzUnyacAkSuSatvAdyavacchedena ghaTAdiviSayitvaghaTitobhayAbhAvabhAnopagame'pyanistArAt etenAkhyAtArthavartamAnatvAdyavacchinasamavAyAvacchinnAzrayatvatvAdhavacchinne AkAzAdiviSayakapratiyogi. katvalaukikAnyaviSayAtazUnyacAkSuSaprattiyogikatvAbhAvAdyanuyogikatvaitatritayatvAvacchinnAbhAvo bhAsate'to'bhAva AkAzaM na pazyatItyAdau nAnupapattiH tatra viSayitAvatpratiyogikatvaM dvitIyArtha. niruktacAkSaSapratiyogikatvaM tritvaM ca dhAtorarthaH / ghaTAdhanuyogitvaM ca prathamAntArtha ityapi nirastamiti cet / agatyA ghaTa AkAzaM na pazyatItyAdivAkyAnAmaprAmANyamupagantavyamiti // iti prathamakhaNDam // __anumityarthakadhAtuyoge vidheyatvaM vidheyitvaM vA dvitIyArthaH tena vayAdipakSakAnumitiparasya vahnimanuminomItyAdivAkyasya na prAmANyam / yadi ca bahisAdhyakaparvatapakSakAnumitiparasya vahnimatvena parvatamanuminomItyAdivAkyasyApi prAmANyaM manyate tadA tAdRzadhAtuyoge uddezyatvamaddezyitvaM vA dvitIyArthaH tasya ca tRtIyAntopasthApyasAdhyavidheyakatvena viziSTeDanvayaH ato vahnimattvenetyAdyasamabhivyAhAreNa tatra parvatamanuminomItyAdayo na prayogAH / vidheyatvAdyarthe tRtIyAnuzAsanavirahAt tRtIyAntena vanhyAdividheyakatvaM kathamupasthApanIyamiti na' zakyam / vaiziSTayarUpArthe tRtIyAnuzAsanasattvAt vidheyatAderapi vaiziSTyarUpatvAt / ata eva rajatatvena zuktiM jAnAtItyAdI jhAne rajatatvAdiprakArakatvasya ghaTatvena vahiAstItyAdau sauMdaDamate abhAve ghaTatvAvacchinnapratiyogitAkatvasya tRtIyAntato bodhaH / tRtIyAntArtharajatatvA. diprakArakatva dvitIyAntArthazusyAdiviSayakatvayoH viziSTavaiziSTayabodhamaryAdayA'vacchedyAvacchedakabhAvabhAnam rajatatvena zuktiM jAnAtItyAdau niyataM kevalamekA vyamitirItyA tadubhayabodhasya tatrAvyutpannatvAt / ata ime zuktirajate ityAdipramAparasya tAzavAkyasya na prAmANyam / ghaTatvAdyavacchinnabayabhAvaniSThena cahvayAdinirUpitAnuyogitAvizeSarUpacahnayAdyabhAvatvena tadabhAvaniThaghaTatvAdyacacchinnapratiyogitAkatvasyAvacchedyAvacchedakabhAvaH sviikriyte| ghaTatvena vahirnAstItyAdau ca tagodhasyoktarItyAvazyakatvamiti ghaTatvAvacchinnavasyAdhabhAvasya vahnitvAvacchinnaghaTAdyabhAva. vRttyaniyAmakasya tAdAtmyasyAnyonyAbhAvapratiyogitAvacchedakalAdAha / saMsargAbhAveti / anistArAditi / samAnendriyetyAdigranthena pradarzitApattyoravAraNAdityarthaH / tAhazadhAtuyogaiti / vidheyatvabodhakatRtIyAntasamabhivyAhRtoktadhAtuyoga
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ guuddhaarthttvaalokvyaakhyaashitH| 135 samaniyatatvena tadabhinnatayA tatra ghaTatvAdyavacchinnapratiyogitAkatvaghaTAyabhAvatvasattve'pi tAzAbhAvaparasya ghaTatvena ghaTo nAsti, patitvena vahirnAstItyAdivAkyasya na prAmANyam / uktasthaleca tRtIyAntAdyarthasya dvitIyAntAdyarthe'vacchedyAvacchedakabhAvasaMbandhenAnvaya ityapi kecit / tatra / vibhaktyarthe vibhattyarthAnvayasyAvyutpannatvAt / na ca rajatatvenedaM jJAyate AkhyAtArthaviSayatAyAM tRtIyArthaprakAratAyA nirUpitatvasaMbandhenAnvayAnoktavyutpattikalpanamiti vAcyam / tatrApi rajatatvAdiprakA. rakatvaviziSTadhAtvarthazAnanirUpitatvasyAkhyAtArthe bhAnasvIkAreNaivAtiprasaGgabhaGgAt / na ca tasmAtpacati tasmAcaitrasyetyAdau vibhattyarthe kRtisaMbandhAdau hetuvibhaktyarthAnvayadarzanAnAstyuktavyutpattiriti vAcyam / hetuvibhatsyotiriktavibhaktyarthasyAnanvayaniyamAt na ca rajatatvenedaM jAnAtItyAdau tR. tIyAyAH kArakavibhaktitvAbhAvAnna tadarthasya kriyAyAmamvayasaMbhava ityagatyA dvitIyArthaeva tadanvaya upagantavya iti vAcyam / maNikAramate tasmAjAnAtItyAdau zAnAdirUpadhAtvarthe hetuvibhakyarthasya tasmAt sthIyate ityAdau ca sarvamataeva dhAtvarthasthityAdau tasyAnvayena paTyarthasaMbandhasyApi "guruvipratapasvidurgatAnAM pratikurvIta bhiSaka khabheSajairi" tyAdI dhAtvarthe'nvayena karmAsamabhivyAhate rajatatvena jAnAtItyAdI dhAtvarthe tRtIyArthAnSayasyAvazyakatvena kArakavibhaktibhinnavibhaktyarthasya kriyaayaa| mananvaya ityaniyamAt / evaM ghaTatvena vahirnAstItyAdau prathamArtho nAnuyogitvam prathamAyAH saMkhyAtiriktArthAbodhakatvaniyamAdato narthAbhAve saMbandhapava tat tatraca na tRtIyA. thonvayasaMbhavaH / mama tu anuyogitAsaMbandhena vahnayAdiviziSTAbhAve tRtIyAntArthaghaTatvAvacchinnapratiyogitAkatvavaiziSTayabhAnAdviziSTavaiziSTyabodhamaryAdayA vayAdyanuyogikatvasthalIyasyAnu. yogitayAsaMbaddhavaDhayAdestAhazapratiyogitAkatvenAvacchedyAvacchedakabhAvabhAnopagamena sAmaJjasyAt / anuyogitAyA naarthatAvacchedakatve tatraiva vayAdeH pratiyogino'nvayaH / atastatra tRtIyAntArthaghaTasvAvacchinnapratiyogitAyA nirUpakatvenAnvayaM svIkRtyAtiprasaGgavAraNaM samyak pratibhAti / raGge'bhedena rajatAropasthale raGgaM rajatena jAnAtItyaprayogAt tAdAtmyabhinnasabandhAvacchinna prakArataiva tRtiiyaarthH| tatra ca raGgaM rajataM jAnAtIti prayogAttAdAtmyasaMvandhAvacchinnaprakAratA krmtvaanushissttddhitiiyaaderevaarthH| tasyAzca tAzaprakAravAcipadasamAnavibhaktikapadopasthApyavizeSyatAviziSTAyAmeva jJAnarUpakriyAyAmanvayaH / tena bhedAropasthale raGge rajatatvaM jAnAtItivadabhedAropasthale raGge rajataM jAnAtIti na prayogaH / uktasthale ca raGgarajatAdyoH samAnavibhaktikapadopasthAyayorabhedAnvayasAkAGkSatve'pi nAyogyatayA taadRshaanvyH| nanu evaMsati raGgarajatAdipadayoH sAmAnAdhikaraNyAnupapattiriti cet kA ksstiH| na caivaM rajatagataikatvabahutvAvivakSAyAM raGgAni rajataM jAnAtIti prayogasya triyaM pAMmulAM jAnAtIti prayogasya ca prasaGgaH sAmAnAdhikaraNyasyaiva samAnavacanaliGgakatvaniyatatvAditi vAcyam / samAnAdhikaraNayoriva yatpadArthavizeSyakasvaviziSTe'bhedasaMbandhAvacchinnayatpadArthaprakArakatvasyAnvayastayoropa samAnaliGgavacanasvaniyamAt / yajJapatimatAnuyAyinastu raI rajataM jAnAtItyAdau sAmAnAdhikaraNyAnurodhAda rajatAdipadasya 'rajatAbhedajJAnaviSaye lakSaNA / ata eva bhrAntikSavizeSadarzinA prayuktasya lohitavAhi jAnAtItyAdivAkyasyApi prAmANyanirvAhaH na hyasamAsasthalaiva lohitavayAcorabhedAvivakSA, jJAnAMze lo. hitAdeH svAtantryeNAnvayo vA saMbhavati, karmadhArayasya sAdhutAnupapatteH lohitapadottaraM prakAratAbodhakavibhakterabhAvAt / dhAtvarthe sAkSAnnAmArthasya bhedAnvaye'vyutpatteH / dvndvsthlvkrmdhaaryottrityrthH| naprAmANyamiti / ekatra dvayaMrItyA bhAnopagame rajatalaprakArakalazuktivizeSyakalayorekA dvayaM rItyA bhAsamAnayoravacchedyAvacchedakabhAvAsaMbhavenAtAdRzayostana sattvena prAmANyaM syAdekaviziSTe parasya niyamena bhAne tu tayoravacchedyAvacchedakabhAvasyApi niyamena bhAnAttadviziSTayostayorime zuktirajate iti amAyAmabhAvAttatparasyoktavAkyasya na prAmANyamityarthaH / uktvyutpttiiti| vibhaktyarthadvayAnanvayavyutpattItyarthaH / uktAnyutpattI vA yuktaH pAThaH / yadi lohitAdipadArthaghaTakanAnasya
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 vyutpttivaadH| vibhakteH pUrvapadaprakRtikasvAbhAvAt tasyAH pUrvapadArthAnvitaprakAratAbodhakaravAyogAt / na va dugddhasamAsa evAsI, alpAco vahnipadasya pUrvanipAtaprasaGgAt / samAhArapakSe pulliAtAyA itaretarapakSe ca ekavacanasthAnupapatteH / etanmate zuklo vahirityAdipramAyAM lohitAbhedAropaviSayavasiviSayakatve'pi zuklo vahilohitA apeti samUhAlambanapramAyA lohitAbhadAyagAhikhaviSayavadviviSayakasve'pi ca tahazAyAM lohitavAhi lohitaM vahni vA jAnAtIti na pryogH| tAhazapadopasthApyaviSayatAyA dharmipAratavyeNa dvitIyArthaviSayatAyAmabhedasaMbandhena vizeSaNatAyA niyamopagamAt atha vA lohitAbhedaviSayatAnirUpitaviSayatApannasya vadhAderzAnAndhayiviSayitAnirUpakatvaM bhaaste| samhAlambanAdau ca tAdRzaviSayatAnApannasyaiva viSayitAnirUpakaravamiti nAtiprasaGgaH / viSayitApatrasya nirUpakatvamityasya ca viSayatAvacchinnaM nirUpakatvamityarthaH / pataJca vilakSaNaM viSayitAnirUpakatAvacchedakatvamaviSayasyApi viSayatvasyopeyate, raktadaNDavAnityAdau daNDAdirUpaprakArAMze'prakAreNApi raktatvAdiprakAratAnirUpitavizeSyatvena daNDAdiprakAratAyA avaccheyAvacchedakabhAvavadityAhuH / tanna zobhanam / uktarItyA lakSaNAM vinaivopapattau tasyA anyaayysvaat| adhoktasthale AropyAropaviSayabodhakapadayojhanAnvitArthakatve karmapratyayasthale lohito varjAiyate ityAdau vishessybhedaadvaakybhedaapttiH|n ca lohitAbhedazAnaviSayovahirityeSa zAgdadhIrupagamyate na tu jJAne prakAro lohito vizeSyazca vahiriti samUhAlambanaM, tathA sati zuklo vahniloMhitA japetyAdAvapi tathA prayogaprasaGgAt / darzitaviziSTavaiziSTyabodhasvIkAre lohitAdiprakArakasvaviziSTanirUpitavizeSyatAyAH zuklavajayAdau bAdhitatvena tAdRzaprayogApattivirahAditi vaacym| tatra lohitAdipadottaraprakAratArthakadvitIyAdiviraheNa lohitAdiprakArakatvena jJAnabhAnAsaMbhavAt / nAmArthadhAtvarthayoH sAkSAdanvayasyAvyutpannatayA prakAritAyAH saMsargatAyA bhAnAsaMbhavAditi cenna / yathAhi / ghaTo nIlo bhavati, vRkSo naukA bhavati, kASThaM bhasma bhavatItyAdau dhAtvarthe'sAdhAraNadha. merUpe bhAve vyutpattivaicitryeNa nIlanaukAbhasmAdeH sAkSAdevAnvayaH / prathamAyA antarAbhAsamAnA. rthakatvAbhAvAt / naukAdipadasya vArambhakAvayavArabhyAdyarthalAkSaNikatayA prakRtivikRtyorbhedamate'pi vRkSo naukA bhavatItyAdau yogyatAyA upapattiH / tathA dhAtvarthe prakRte'pi prakAritAsaMbandhena lohitAdeH sAkSAdanvayasyAgatyopagamAt / yathA prakRtivikRtibhAvasthale vRkSaH paJcanaukA bhavatItyAdI prakR. tibhUtavRkSAdervizeSyatayA bhAvanAnvayitvAt, tadvatasaMkhyAyodhakatayA prakRtivAcakapadasamAnavaca vyutpattivaicitryeNa dharmipAratantrayeNa dhAtvarthajJAne 'nvayobhyupeyate tadA zuklo vahririti jJAnaparasyoktavAkyasya na saMbhava ityata Aha / zuklovahilohitAjapeti / tanna zobhanamityanantaraM lohitavahi jAnAtItyAdisamAsaghaTitavAkyasya pramAgatAyA anabhyupagamAditi kvacitpATaH / tatroktasamAsasthalodbhAvitadoSasyApramANatvenaiva samAdhAnaM vihitamasti yadi prAmANyameva tasya syAt tadA lohitapadasya lohitaviSayake vahipadasya vaddhiviSayake lakSaNayA karmadhArayo nirvAhyaH dvitIyA ca kriyAvizeSaNaeva / nacobhayapadalakSaNApekSayaikapadalakSaNopAdhyAyamatAnusAriNyucitetivAcyaM samUhAlambanaviSayatAvyAvRttaviSayatAlAbhaprakArasyAnubhavapathAtItasyopAdhyAyapakSe svIkaraNIyatayoktarIterevocitakhAt / yadvA lohitapadaM tAtparyagrAhakaM dvitIyaiva tAdAtmyasaMbandhAvacchinnalauhityaprakAratAnirUpitaviSayatve lAkSaNikI samAsaghaTakapadArthayoH parasaramananvayepi pUrvapadatAtparyagrAhakalapakSe citragura pippalItyAdisamAsavadevAtrApi smaasH|n ca tatra vigrahavAkyArthasya prasiddhiriha tu neti vAcyaM tasyAkiMcitkaratvAt zazazazAdipadAnAmapi sAdhutvAt samAsaprayojakavyapekSAdenirUpyanirUpakabhAvApannabodhatAtparya viSayatvenApyupapatteH bodhapramA. khAdestatrAnapekSaNAt / vastuta uktavAkyasya prAmANikatve bhavatyupAdhyAyamatameva jyAyaH / lkssnnaaNvineti|lohitN vahiM jAnAtItyAdAviti zeSaH |bhaanaasNbhvaaditi / atha lohitapadArthasya dhAtvarthajJAnenbayo na khIkaraNIyo'pitu lohitapadalakSyArthasya lohitatAdAtmyaviSayatAnirUpitaviSayatAzrayasyAbhedena vahnipadArthenvayaH tatrAkhyAtAntArthajJAnaviSayatvAnvaye vyutpattivaicitryAlohitapadArthatAvacchedakaviSayatvepyabhedasya bhAnAtsarvasAmaJjasyamityupAdhyAyamatameva jyAya iti cenna vakSyamANarItyAtrApi nirvAhasaMbhavAllakSaNAnaucityadoSasya tanmate jAgarUkatvAt evameko dvau jJAyata ityAdAvupAdhyAyamatecAyaterabhedAnvayasthAna saMbhavAditi / prakRtivikRtyormedamata iti / tayorabhedapakSe naukAvRttyasAdhAraNadharmAzrayalaspa vRkSe saMbhavAduktam /
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / 137 rAzA Arogyatvena kaverutprekSitatvAt / naraSamAkhyAtasya / tathA eko dvau jJAyate ityAdyubhayArthAbhedAropasthalIyavAkye ekAdi padArthasyAropavizeSasyAkhyAtArthavizeSyatayAnvaya vizeSyatayA tatpadasamAnavacanatvamAkhyAtasya / nacaitrama mAni tattena nijAyazoyugaM dviphAlabaddhAzcikurAH ziraH sthitamityatra kathamAropyavizeSyavAcakapadaviruddhavacanatvamamAnItikriyApadasyeti vAcyam / tatrAyazodrayasya vAstavatvaM na cikura bhAgadvayasya AkhyAtArthavizeSyatAnvayavizeSyatvenA yazoyugasyaiSa vivakSitatvAt / icchArthaka dhAtusthale mukhyavizeSyatvarUpaM karmatvaM dvitIyAdyarthaH ato vRSTisAdhyaM sukhaM bhavatvityAdi icchAsthale sukhamicchatItyAdivadRSTimicchatItyAdayo na prayogAH / atha ahaM sutrI syAmityAdIcchAyAH sukhAdivizeSaNakatayA tatra sukhamicchatItyAdiprayogAnupapattiriti cena / mama sukhaM bhavatvityAdisukhavizeSyakecchAyA eva kadAcitsukhAdiviziSTAtmabodhakazabdena viSayAbhilApAt / svakRtyadhInasiddhikatvarUpa svakRtisAdhyatvaprakAraka pAka vizeSya kecchAyA eva pArka kRtyA sAdhayAmItipAka siddhyanukUla kRtyabhinnavyApAra viziSTabodhakazabdena viSayAbhilApayat / yadi coddezya sukhAdervizeSaNatayApi kacidvAnamAnubhavikaM tadoddezyAdivyavahAra niyAmakaH kacitkici dvizeSaNasAdhAraNo viSayatAvizeSo'bhyupeyaH / anumitau vizeSyatayA kAcitkabhAnaviSayasAdhyaniSTavidheyatAkhyaviSayatAvat / sa pavaca sukhamicchatItyAdau dvitIyAdyarthaH / grAmamicchatIsyAdau grAmAdipadaM grAmasvatvAdiparam / ata evaca siddhasya grAmAdermukhyavizeSyatAyA upadarzi tavilakSaNaviSayatayA virahepi na kSatiH / grAmAdeH siddhatve'pi svasvatvAdya siddhoparaktasyecchAyAM prAdhAnyena kvacidbhAnaM, viziSTasyAsiddhatvAt / tatraiva ca grAmamicchatItyAdiprayoga ityapi vadanti / pAkaM cikIrSatItyAdau dvitIyAyA vizeSyatArUpakarmatvArthakatayA kRtiprakArakapAkavizeSya kecchA pratIyate / sA ca pArka kRtyA sAdhayAmItIcchA / athavA sano dhAtvarthavizeSyakecchAvAcitvAtkRtivizeSyakecchA cikIrSApadArthaH / sA ca pAkakRtirbhavatvitIccheva / pravarttikA ca sA bhavatu mA ve tyanyadetat / pAkAdezva kRtikarmatvameva dvitIyayA pratyAyyate, na vicchAyA viSayatvarUpaM karmatvam / gRhasthitIcchAmAdAya gRhaM tiSThAsatItyAdiprayogApatteH / yuktaM caitat sano dhAtvarthaprakArakecchAvAcitve odanabhojanecchAdazAyAmodanaM bubhukSataiti prayogo na syAt / tatra bhojanasyAprakAratvAt / na ca karmatA saMbandhena bhojanaprakArikA yadA odanavizeSyikecchA tadaivaitAdazaprayogaH / sA cecchA bhojanadharmikeSTasAdhanatAjJAnAdbhojanaviziSTodnadharmikeSTasAdhanatAjJAnAdvA / odanasya siddhatAdazAyAmapi viziSTadharmikeSTasAdhanatAjJAnAdviziSTadharmikAsiddhatvajJAnasahitAdviziSTecchAsaMbhavAt / yatra bhojanasiddhatAdazAyAM bhojanottarakAlInagamanatvAdiprakArikA bhuktaudanajanyapuSTitvAdiprakArikA vecchA tatra vubhukSataiti prayogasya na prasaGgaH / mukhya vizeSyavizeSaNatApannakarmatyAMze icchAprakAratAyA eva sanprakRtyarthabhAnopagamAditi vAcyam, bhojanaM bhavatvityAdibhojanavizeSyakecchAdazAyAmapi bubhukSataitiprayogasya sarvasiddhatvAt / dhAtvarthavizeSyakecchAbodhakatAyAH sampratyayasyAvazyamupeyatvAt / na ca dvayI vyutpattirevopeyate pakavyutpattyaiva nirvAhe vyutpattidrayakalpane gauravAt, atapavaca sthityAdigocarecchAyA gRhAdivizeSyakatvasyokarItyA saMbhave'pi gRhaM tiSThAsatItyAdayo na. prayogAH / bhojanaprakArakau dana vizeSya ke cchAvizeSadazAyAM bubhukSataiti prayogasatve tu uddezyatAvyaviSayatAyA eva dhAtvarthe bhAnopagamena tasya nirvAhAt / natra dhAtvarthavizeSya kecchAyAH sanpratyayArthatve pAkaM cikIrSati odanaM bubhukSataityAdI pAkaudanAderdvitIyayA kRtibhojanAdikarmatvapratyAya vizeSaNattApannakarmatvAMza iti / odanaM bhojana karma bhavatvitIcchAbhiprAyeNedam karmazaiti yuktaH pAThaH karmapadaM dhAtvaryaparamicchAviSayaparaM vA tena karmatAsaMbandhenabhojanaprakAriketi pUrvaprandhasya nAsaMgatiH navAdhikaraNatvasaMbandhena gRhavizeSyakasthititrakArakecchAdazAyAM tiSThAsatItiprayogAnupapattiH / ataeveti / dhAtvarthaprakArakecchAyAH santayatvasya tadanvanivizeSyalasya 18 vyutpa0
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH / nasaMbhave'pi pAkazcikIrNyataodanobubhukSyata ityAdau karmAkhyAtena tatpratyAyanAsaMbhavaH tatprakRtibhUtasannantadhAtvarthakRtibhojanecchAkarmatvasyaiva tatpratyayena bodhyatvAt pratyayAnAM prakRtyAnvitasvArthabodhakatvAtU icchAviSayatvavizeSitaviziSTakRtibhojanAdezva prakRtyApratipAdanAditi vAcyam / kata. pratyayasthale sanpratyayArthecchAyA dhAtvarthavizebhyatayA bhAne'pi karmapratyayasthale tasyA dhAtvarthavizeSaNatayA bhAnopagamAt / cikIrNyatepAkaityAdau icchAvizeSitakRtyAdereva sannantena pratipAdanAt, tAdRzakRtyAdikarmatAyA AtmanepadAdinA pratyAyanasaMbhavAt / AkhyAtAyupasthitavartamAnatvAdezca kRtyAdiviSayakecchA yatra prakRtyarthaH yatravecchAviSayakRtistatrobhayatraidhecchAyAmanvayaH, prakRtyarthakade. ze'pi nIlataro ghaTaityAdisthale nIlarUpAdau tarabAdyarthAtizayAnvayAnurodhAt / na caivaM karmapratyaya sthale'pi kRtivizeSitaivecchA sanA pratyAyyatAM, vizeSaNIbhavantI kRtireva karmatvenAnvIyatAm bhaghanmate vizeSaNIbhUtecchAyAM vartamAnatvAdyaparAkhyAtArthAnvayavaditi vAcyam / ekatra vizeSaNatayopasthitasyAnyatra vizeSaNatayAnvayovyutpanna iti prathamAntArthavizeSaNakarmatve icchAyAM vizeSaNatayopasthitasya dhAtvarthasya vizeSaNatayAnvayAyogAt vizeSyatayA cAnvayasyAprasaktatvAt / dhAtvarthavizeSaNatayA icchAbhAnepi tasyA dhartamAnasvAdivizeSyatayaiva bhAnenoktavyutpattivirodhavirahAt / evaM dhAtvarthasyetaravizeSaNatayopasthitasya khAtamyaNa karmatAvizeSaNatvamayuktatamameva / prakRtyarthasyaikadeze'piprakRtyarthAntargatatayA bhAsamAnaeva pratyayArthAnvayadarzanAt, natu svAtamyeNa bhAsamAnaicchArUpavizeSyapAratanyeNa karmatvAnvayopi, icchayA karmatvAnanyayena durghaTaH / vizeSayAnvayinyeva vizeSaNasya pAratamayeNAnvayasya viziSTAnvayasthale vyutpattisiddhatvAt , athAstu viSayatArUpakarmatve vikIryate pAkarasyAdAvicchAyAstatparatantrakRtezcAnvayaH / ubhayatraiva pAkAdeviSayatvAt / sthityAdikarmatvAprasi yAca gRhaM tiSThAsyate ityAderaprasaGgAditi cet, odano bubhukSyate ityAdau kA gatiH tatrecchAkarmatAyA viSayatArUpatvAt , bhojanAdikarmatAyAzca tadanyatvAt, vizeSyIbhavadicchAnvayini karmatve bhojanAdyanvayAyogyatvena viziSTAnvayAsaMbhavAt / vastutaH pAkazcikIrNyataityatrApyagatireva / kRtivizeSaNatayA pAkaniSThecchAviSayatAyAH kRtyavizeSaNatayA taniSThakRtiviSayatAbhinnatayecchAnvAyano viSayatvarUpakarmatvasya kRtyanvayAyogyatvAt / yadica vizeSyAnvayivyaktAveva tatpAratanyeNa vizeSaNAnvaya. iti na niyamaH apitu tadanvayitAvacchedakAvacchinnaeveti / tathA ca viSayatAtvAvacchinnasyobhayA. nvayayogyatayA na prakRte'pyanvayAnupapattiH / ataevAruNayetyAdAvAruNyanirUpitasAdhyatAyA gonirUpitasAdhyatAbhinnatve'pi na tRtIyAthai viziSTAnvayAnupapattiH / tatra paramparayA vizeSyAnvayisomakrayavyakteH paramparayA vizeSaNAnvayivyatyabhedavat prakRte'pi paramparayobhayAnvayikarmavyatyabhedo'kSata evetyucyate tadA bhojanakRtirbhavatu pAkazca bhavatvitisamUhAlambanecchAmAdAya pAkazcikIyataiti prayogasya kAlAntarIyakRtiviSayatAmAdAya duritaiva / viSayitAsaMbandhenecchAvizeSaNIbhUtakRtivyaktikarmatvAnvayasyaiva tadicchAndhayini karmaNyanvayAnAyamatiprasaGga iticettathApi tadicchAkAle pAka idAnI nacikIrNyataiti prayogAnupapattiH / anvayitAvacchedakakRtiviSayatAtvakRtigocara. vartamAnecchAviSayatAtvAvacchinnAbhAvayostadA pAke'sattvAt / naca vartamAnakAlAvacchinnakRtiSiSayatvatvAvacchinnAbhAva eva tatra pratIyate sa pAke bAdhita iti vAcyam / yadyatItecchAdhInapAkakRtirapi tatra ghartate tadA tAdRzAmAvasyApi tatra bAdhAt pAkakRtIcchAyAmasatyAmuktecchAsattve'pi ca tathA prayogAt / kRtyasave'pi pAkakRtIcchAsatve tathA prayogavirahAt / kRtiviSayatvA ca dvitIyArthalAnabhyupagamAdevetyarthaH / svAtantryeNeti / sa vizeSyasya tatrAnvayamanapekSyAnvayilam ataeva kRtireva karmatvenetIcchAnvayavyAvRttyarthamevakAraupAttaH taniSTharizepyatAviziSTaprakAratAzrayatvaM tatra khAta yeNAnvayitvaM paryavasitam vaiziSTyaM ca khanirUpitalavAvacchedyavizeSyatAnirUpitaprakArakhAvacchedya vizeSyatAnirUpitaprakAratvAvacchedyatvasaMbandhAvacchitrapratiyogitAka- . khAbhAvavattvobhayasaMbandhena / pAratantryamapi svanirUpitalakhAtacyaghaTakAbhAvapratiyogitAvacchedakIbhUtanirukkaprakArakhAvacchedyatvo
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / bhAvamAtrayodhasya tatrAbhyupagamAsaMbhavAzcetikarmapratyayasthale icchAdhAtvarthavizeSaNameva / idantu tattvama / karmapratyayasthale'pi dhAtvarthavizeSitaivecchA sanpratyayena pratyAyyate tatkarmatvameva karmAkhyAtArthaH tazca dhAtvarthakarmatayA tadviSayatvam / odanakarmakabhojanaM bhavatu, pAkaviSayakakRtirbhavatvityAdI cchAyAM ca pAkabhojanAdInAM tathecchAviSayatayA tatkarmatvamakSatam / gRhasthityAdIcchAyAM gRhAdeH sthityAdhAravAdinaiva viSayatvamiti na gRhAdestiSThAsAdikarmatvam / ataeva yadodanavyaktikarmakabhojanamaprasiddhamathaca bhojanakarmatayA tadiSTaM tatrAyamodano bubhusyataityAderdarzanAdiviSayatvena gaganAdigocarecchAsthale ca gaganaM dikSataityAdezca prayogasya nAnupapattiH / navA odanAdirUpakarmamAproparAgeNa yatra bhojanAdIcchA daivavazena ca tadbhojanAdikaM viSAdikarmakamapi tatra viSaM vubhukSyata. ityAdayaH prayogAH / kartRpratyayasthale'pi ca tAdRzaviSayatArUpaM karmatvamevecchAvizeSaNatayA bhAsate na tu dhAtvarthakarmatvam / dhAtvarthavizeSaNatayA tatpadArthakarmatvaviziSTabhojanAdinirUpitaviSayitAyA niyamataicchAyAM bhAnopagamenoktasthale viSaM bubhukSate caitraityAdiprayogavAraNe'pi gaganaMdikSatecaitraispAdiprayogasya durupapAdatvAt / idantu bodhyam / sanpratipAdyecchAyAM dhAtvarthakRtibhojanAdeH kebalavizeSyatAsaMbandhena na vizeSaNatvam tathAsati parakartRkakRtibhojanAdigocarecchAvati ayaM cikIrSati bubhukSataiti prayogaprasaGgAt, kintu vizeSyitAsamAnakartRtvobhayasaMbandhenaiva, uktAtiprasanavAraNAyecchAsamAnakartRkatve'pi sanpratyayavAcyatAM svIkRtya kriyAyAM tadanvayopagamo na sAdhIyAn icchAntarasamAnakartRkatvamAdAya darzitasthale'tiprasaGgatAdavasthyAt / svasamAnakartRkatvasya vAcyatve tattadicchArUpapadArthAnAmananugamena vyutpattyanupapattiH naca samAnakartRkatvasya saMbandhatvopagame tatra zaktimAhakAnuzAsanavirodhaH yato dhAtoH karmaNaH samAnakartRkAdicchAyAM veti sanpratyayavidhAyakasUtra sana:samAnakatekatvAthekatAnaprItapAdayotatasya hIcchAkametvena tatsamAnakartRtvena ca svArthaparAdhAtoricchArUpArtha san bhavatItyevArthaH icchAdhAtvarthayoH saMsargatayA samAnakartRkatvaviSakSAyAmapisamAnakartRkatvoparaktArthaparatvaM dhAtornirvahatItIcchAmAtre zaktigrAhaka tatsUtramiti subantottarecchArthavihitakyacakAmyajantasya dhAtoricchArthakatayA sanpratyayAntAvizeSe'pi sannantadhAtuvannasakarmakatA / tadantargataprAtipadikasyaiva karmabodhakatayecchAyA: karmAkAjAvirahAt naca putrIyati putrakAmyatItyAdau kyajAdiprakRtyarthaputrAdeH kriyAtvAbhAnAkarmakatve'pi AtmanaH pAkamicchati pAkIyatItyAdau prakRtyarthapAkAdeH sakarmakatayA sannantasamudAyavat kyajantayAkAdisamudAyasya sakarmakatAyA durvAratayA taNDalaMpAkIyatItyAdiprayogApasiriti vAcyam / kRdhAtusamAnArthakayateriva sannantasamAnArthakasya kyajantAderapi karmatAbodhakasupUsAkAkSatvAnupagamena tathA prayogAprasaGgAt, kRdantakarmatvavivakSAyAM tu SaSThyA bAdhAd dvitIyAyA aprasaktezca / naca dhAtvavayavakRdhoge kartRkarmaNoH kRtItyasya dvitIyAbAdhakatve kaMsakarmakavadhamAcaSTe kaMsaM ghAtayatItyatra dvitIyA na syAt kaMsasyAkhyAnakarmasvAyogena vadhakarmatayaiva taduttaraM dvitIyAsamarthanAditi vAcyam kRdantottaraM yatrAkhyAnArthe Nic tatra prakativaJca kArakamityanena kRdantakArakasya NyantatatprakRtipratipAdyakriyAkArakatulyatvAtidezAt rAjAnaM gamayati sUryamudramayatItyAdau NyantadhAtuyoge yathA prakRtyarthakriyAkartuH karmatvaM tathA kRdantottaraNicaprayoge'pItyAkhyeyagatyunatyAdikartuH karmatayA taduttaraM dvitIyetiNyantadhAtuyoge yathA prakRteH kamaNo dvitIyAntatA tathA NicpratyayAntakRdantakarmaNo'pIti lAbhAt kRdantakarmaNaH kaMsAderddhitIyobhayasaMbandhena taniSThavizeSyatAviziSTa prakAratAzrayatvaM bodhyam / kRdantIttaraM yatrAkhyAnArtheNicU tatreti / AkhyAnAskRtastadAcaTekRlukprakRtipratyayApattiH prakRtivana kAraka mityanuzAsanairAkhyeyArthAtkRdantAdAkhyAnArthe Nic zici kRtolopaH luki tasya tannimittakAdezAderapagame kRtprakRtibhUtasya dhAtoH pratyayasya jJAnasyApattirarthAddhAtusvarUpasya pUrvavadavasthAnam dhAtoreva Nici kRte yathAkArya tathaiva sarvakArya bhavati kRdantasya yatkAraka tatkevaladhAtoH kArakavatbhavatyarthAtkevaladhAtoyadyatkArake yA yA vibhaktiH kRdantakArakepi tatra saiva vibhaktirityarthakaiH kaMsasya vadhamAcaSTe kaMsaM ghAtayatIti niSpadyate
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 vyutpattivAdaH / papattiH / tathA viSakSAyAM taNDulasya pAkIpatIti prayoga iSyataeva kArakavibhaktyarthastha ghRtyekadeze nApyanvayasya vyutpannatvAt / sambandhavivakSAyAMcana tathA prayogaH / vastutaH saMbandhavivakSayApi tathA prayoga iSyatapaya / naca tatra vRttyekadezena SaSThyanvaye pratiyogipadAdanyadyadanyatkArakAdapItivyutpattivirodhaiti vAcyam , tAhazavyutpatterabhedAnvayasthalaeva svIkArAt / vRttyekadezena bhedAnvaye bAdhakAbhAvAt ataeva Rdasya rAjamAtalA ityAdiprayogo neSyate dhyate ca pituH khargakAma ityAdiprayogaH / naca kArakapadapratiyogipadayorbhavanivezanamaphalamiti vAcyam tanivezasya dRSTAntavidhayoktatvAt yathA pratiyogipadAdyarthasya kutrApi abhedAnyayo na bhavati tathA vRttyekadezenAnyapadArthasyetyarthe tAtparyAditi dhyeyam / abhedavivakSAyAM paNDitaM putrIyati pravIraM putrakAmyatItyAdiprayogAbhAvavat paraputrAdigocarecchAvati puMsi putrIyatItyAdayo na prayogAH / supa AtmanaH kyaji. syAdinA icchAkartRsambandhi yadiJchAkarma tadbodhakasubantAt kyackAmyacorvidhAnAt / saMbandhitvaM ca sambandhitvena bhAtatvamanyathA yasyecchAkartuH putro'siddhastasyApi svIyatvena pRcchAdazAyAM putrIyatItyAdiprayogasya sarvasiddhasyAnupapatteH / uktasthaleSutrIyatItyAdivAkyasya prAmANyapAraNAya ca kyAdyarthecchAyAM puzrAderviSayitvamA na sambandhaH kintu svAMze bhAsamAnasaMba. ndhasya pratiyogitacyA yo viSayastAdazapuruSavRttitvalahitamityupeyam / svasaMvandhasya kyajAdhavAcyara'pyuktasaMbandhenaivecchAyAM subatArthasyAnSayaiti vyutpattipradarzanAyaiva sUtramAtmanAityupAsam / Atmanaiti SaSThyarthasaMbandhazca na dhAtoH karmaNa ityAdisUtrAnuvRttAyAmicchAyAmanveti, bhavyAvartakatvAduktArthalAbhAprayojanakatvAt, apitu supa ityarthe subantAdityatra, sacecchAkartuH saMvandhitayecchAviSayArthakatvamevaMcecchAkarmaNaH subantAdicchAkarturicchAyAmiti vRttAvapIcchAkartuH subantAdityeSa yojanA kAryA yathAzrute darzitAnupapatteriti dhyeyam / bhRtyaM putrIyatItyAdAvAcArArthavihitakAjantasya sakarmakatvaM yujyataeva tathAhi tamiyAcaratItyarthe upamAnavAcinaH kyaca vihitaH tamivAcaratItyasya tattulyaM jAnAtItyarthaH AcArapadasya vyavahAramUlajJAnaparatvAt / tulya. tayA jJAnaM ca kyajarthaH tazca sakarmakameva natra tulyatve pratiyogitayA putrAderanvayaH putrAdipadameSa yA goNyA putrAditulyaparam jJAnamAtraM kyajarthastatra ca svAbhedAvagAhitvasaMbandhena putrAditulyasyAnvayaH / nacaivaM putrAdipadamupameyArthakameva na tUpamAnArthakamiti kathamupamAnAdAcAraityanena tadusaraM kyaco vidhAnaM saGgacchata iti vAcyam / putrAdipadasya tulyArthakatve'pi tulyatvapratiyogitayopamAnaputrAdyarthakatvAt / ataeva tasya karmavAcakatvaM putrAditulyasyAcArakarmatvAt samyagu. papadyate / pUrvamate upamAnapadasya karmavAcakatvamAcArakarmavizeSaNatulyatApratiyogiyodhakatvarUpaM yodhyam / vastutaH puSamivAcaratItyasya putraM yathA vyavaharati tathA vyavaharatItyevArthaH, vyavahArazca pratipAlyatvAdinA jJAnaM pratipAlanAdirUpovyApAro vA evaM putrIyatItyasya putrakarmakavyavahAratulyavyavahArakartetyarthaH / mukhacandrAderyathA svajanyAhAdasya tulyatayopamAnopameyabhAvastathA putrabhR. tyayoravi svakarmakavyavahAratulyatayA sa iti putrapadasyopamAnavAcitA / AcAraniSThasArazyapratiyogyAcArakarmavAcitA ca AcArasazAcAra eva kyaco'rthaH / prathamAcAre karmatAsaMbandhema putrAderandhayaH / amAdyantAt kyanpratyayavidhAne'pi dhAtvavayavatayA luptasyAmAderniyamenAnupatathAhi handhAtorapi hanazca vadha iti sUtreNa vadhAdeze kRdantAdvadhazabdAdAkhyAnArthe Nici kRllope vadhAdeze'pagate dhAtohanakharUpeNAvasthitau Nicipare hanasto'ciNNalorityanena nakArasya takAre hohanteninevityanena hakArasya kavarge pakAre'taupadhAyA ityanenAkArasya dIrghe ghAtItiNyantadhAtoryAtayatItiniSpanne kRdantadhAtukarmaNi kRdyogalakSaNA SaSThI yadyapi prAptA tathApi prakRtivatkArakatve dvitIyaiva bhavatItyarthaH / nanu dhAtvekadezakRdantArthe karmavAdyanvaye sati taNDulapAkIyatItivattaNDulasya pAkIyatItyapi syAdityAzAmiSTApattyA pariharan vizeSyavidhyabhAve kRdyogalakSaNASaSThayeva bhavatIti pradarzayati / tthaavivkssaayaamiti| dhAtvekadezakRdantArthena samaM karmalAnvayavivakSAyAmityarthaH / anypdaarthsyeti| prtiyogitaadynypdaarthsyetyrthH| sceti|
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ guuddhaarthttvaalokvyaakhyaashitH| siteH karmatvasya sambandhatayA bhAnamupeyate / yathA rAjapuruSa ityAdisamAsarUpaprAtipadikAvayavatayA luptaSaSThayAdipratisaMdhAnAniyamAdvibhaktyantArthaviziSTe pUrvapadalakSaNopeyate / dvitIye AcAre bhRtyasya karmatayA kyajantasya sakarmakatvamiti kuTyAM prAsAdIyatItyAdAvAdhArarUpopamAnavAci saptamyantottaravihitakyajantasya na sakarmakatA tatra ca prAsAdAdhikaraNakAcAratulyAcAraH kyajantArthaH sa cAvalyAnarUpa evetyakarmaka iti kuTyAstatrAdhikaraNatayA tataH saptamyeva / avasthAnayoH sAmyaM caikajAtIyasukhajanakatvAdinA abizeSajJAnaviSayatvena vA / haMsa ivAcarati haMsAyate haMsatItyAdAvupamAnavAcikartRvAcakapadosaravihitakyaDantakkiyantadhAturapyakarmakastatra haMsAdikartRkAcAratulyAcArasya gamanAdirUpasya kyaGantAdyarthatve'pi gamyAdipratipAdyatAvacchedakasaMyogAdirUpaphalAnapacchinnasyaiva tadarthatvopagamAt / zabdajhAnAdirUpasaviSayakavyApArAtmakasyAcArasya kacisadarthatve'pi viSayakapakarmAvaruddhasyaiva tasya tadarthatvopagamAt / karmAvaruddhasya ca karmAndhayanirAkAGgatvAdityAdikaM svayamUhyam / kRtyarthakadhAtuyogaiSTasAdhanatvAdihAnavizeSyatAprayojyasAdhyatAkhyaviSayatAvizeSa pava karmatvaM dvitIyAderarthaH, natu viSayatAmAtram yatra ghaTaM karotIti prayujyate tatra kapAlaM karoti, jalAharaNaM karotItyAdyaprayogAt / atha kAzAn kaTaM karoti, kASThaM bhasma karotItyatra kAzakASThAdipadottaradvitIyAnupapattiH tatra kRtinirUpitoktaviSayatAvirahAditi cedupAdAnIyavilakSaNaviSayatApi dvitIyArthaH / sA ca dvitIyAntaropasthApyasAdhyIyaviSayatAviziSTAyAmeva kRtAvanveti ataH kaTAdirUpakarmAntarAsamabhivyAhAreNa kAzAn karotItyAdayo na pryogaaH| athaivamapi kASThaM bhasma karoti, dugdhaM dadhi karotItyAdau kASThadugdhAdeH karmatvAnupapattiH / tasya bhaladadhyAdyupAdAnatAvirahAt / kASThadugdhAdinAzAnantarameva tadArambhakaparamANubhirbhasmadadhyAdhArambhAdutpattyAzrayasyaivopAdAnatvAt vibhitrakAlInayozcAdhArAdheyabhAvavirahAt, kAraNasyaivopAdAnatvamiti niyamAgha / naca pariNAmavAdavidveSiNAM naiyAyikAnAM kASThAderbhasmAdirUpadravyAntarakAraNatvamapitu pratibandhakatvameva dravyavati dravyAntarAnutpatteriti cena, karma hi trividhaM bhavati / prApyaM prakRtivikRtI ca / tatra prApyaM karma kriyAjanyaphalazAli gamyAdeAmAdi, jJAnAdeviSayazca kriyAniSpAdyaM yattavikRtirUpam / yathA pAkAderodanAdi yathA vA kRtermAlyAdi, kaTAdi ca / prathame taNDulAdirUpapUrvadravyaM vinAzyaudanAdernirvartanam / dvitIye puSpAdirUpapUrvadravyamavinAzyaiva saMdarbhAdirUpavizeSaNaniSpAdanena viziSTasya mAlyAdernirvartanam / tRtIye ca kAzAdirUpapUrvadharmiNamavinAzya tatraiva kaTAdirUpadharminiSpAdanaM kriyAyA IdRzaM ca karma prakRterasamabhivyAhArasthale nirvaya'mucyate / taNDulAnodanaM pacati, kusumAni najaM karoti, kAzAn kaTaM karotItyAdau prakRtisamamivyAhArasthale nirvaya'te niSpAdyate yaditi vyutpattyA, yadyapyodanAderapi nirvartyatAsti tathApi tayAvRttameva pAribhASikaM nirvaya'tvam / taduktamabhiyuktaiH "satI vA'vidyamAnA vA prakRtiH pariNAminI / yasya nAzrIyate tasya nirvartyatvaM pracakSata iti" / yasya vikRtikarmaNo nAzrIyate na prayujyataityarthaH / pavaMca ttrttraudnaadervikaarykrmnnyevaantrbhaavH| taduktam "kriyAkRtavizeSANAM siddhiryatra na gamyate / darzanAdanamAnAdvA tatprApyamiti kathyate // yadasajjAyate pUrva janmanA subantaniSThaH SaSThyarthaH saMbandhazcetyarthaH / kriyAkRtavizeSANAmiti / nanu prApya karmaNo grAmAderapi gamanAdikriyAkRtasya saMyogAdirUpavizeSasya niSpattiH pratyakSAditogabhyata eveti tatrAvyAptiriti cenna kriyAkRto hi vizeSaH prakRteH vikRtyanukUlaprAgavasthAviziSTAsattvalakSaNo vikRtezvotpattirnaca to prAmAdeH pratyakSAdito jhAyete niSpanAviti naanyaaptiH| ydsjaaytiti| yatpUrvakartRvyApArAtprakRtakriyAlakSaNAt prAktarUpeNAsadodanakaTAdikaM prakRtakriyAto jAyate tadekaM nirvaya'm yacca svarUpeNa vidyamAnamevaprakRtakriyayA kasyacijanmanA tadviziSTatathA prakAzate yathAmAlAdikantadaparaM nivartyamityarthaH / atra prakRtisaMbandhApratipAdanAtprakRtigatAkiMcitprayuktotpattyAdimattvenAvivakSitabalAbhAtU pratibodhakapadAprayogasya lAbhAcca vikAryavyAvRttiH
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 vyutpattivAdaH / yatprakAzate / tannirvatyai vikArya ca karma dvedhA vyavasthitam / prakRtyucchedasaMbhUtaM kiJcitkASThAdi bhasmavat / kiM cihnaNAntarotparayA suvarNAdivikAravaditi" // atra prakRtirapi grAhyA / anyathA kASThasurvaNAdesturIyatApatteH / vikAryapadenaikavyutpattyA prakRtivikRtyubhayAyodhane'pi ubhayasAdhAraNarUpAvacchitre pAribhASikameva vikAryapadam / prakRtirUpaM karma ca kriyayA vastvantaraniSpattaye pUrvabhAvaviziSTasya yasyAsattvarUpo vikAro nirvAhyate tadyathA pAkAdeH taNDulAdi, kRteA puSpakAzAdi tatra prathamasthale taNDulAdirUpadharminAzAdeva pUrvabhAvaviziSTaM tadasatvamodanAdirUpakamantara niSpAdakamitaratra dharmiNaH kAzakusumAdeH sakhe'pi kaTasaMdarbhAdiviraha rUpa pUrva bhAvAlatvena tadviziSTasyAsatvaM kaTasaMdarbhAdiniSpAdakakriyAto nirvahati, evaMca taNDulAnodanaM pacatItyAdau prakRtikarmottaradvitIyAyA nAzakatvamarthastaNDulAdyanvitaM nAzakatvaM va pAke'nveti vikatikarmottara dvitIyAyAzca utpAdakatvamarthaH odanAdyanvitasya tasya nAzakatvaviziSTe pAke'nvayaH nAze cotpatteH prayojakatva muddezyatAvacchedakavidheyabhAva mahimnA niyamato bhAsate / ataH pAkasya taNDulAdyArambhakasaMyoganAzajanakatve'pi tannAzasya dravyAntarotpattau dravyanAzenAnyathAsiddhatayA prayojakatvabAdhena saMyogamodanaM pacatIti na prayogaH / vastuvastu nirvartyakarmAsamabhivyAhArasthale saMyogaM pacatIti prayogavAraNAya saMyoganAzadvArA nAzatvameva dvitIyArtho vaktavya iti kRtaM prayojya prayojakabhAvabodhena / taNDulamodanaM karoti, kASThaM bhasma karoti, dugdhaM dadhi karotItyAdAvapi prakRtikarmottaradvitIyayA tanAzakatvaM kRtau pratyAyyate vikRtikarmottara dvitIyayA ca viSayatAvizeSa utpAdakatvaM vA militaM vA kRtau bodhyate / kAzAn kaTaM karoti kusumAni mauktikAni vAnajaM karotItyAdau kAzAdipadottaradvitIyA kRtau viSayatAvizeSameva bodhayati / kAzAdhucchedakatAyAstatra bAdhAt / kaTamityAdau dvitIyArthaH pUrvavat / stragAdipadArthavinyAsavizeSaviziSTakusumAderna kusumAdyupAdAnakakRtiviSayatA, api tu vinyAsAdirUpavizeSaNasyaiva tasyaiva kRtyadhInotpattiriti srajamityAdidvitIyAntasya viziSTasattvanirvAhakatvamarthaH / vizeSaNotpAdakasyApi svarUpasaMbandhavizeSarUpaM viziSTasattvanirvAhakatvamakSatameva / agniH zyAmaM raktaM karotItyAdAvacetanakartRvyApArabodhakatayA tatsamabhivyAhRtazyAmAdipadottaradvitIyAyA api nopAdAnatAkhya pUrvoktanirvaryAda vailakSaNyaM ceti bhAvaH / vikAryaca karmetyAdi / atraca prakRtisahitasya vikAryasyodAharaNAt yatprakRtibodhakapadasamabhivyAhRta padabodhyaM satprakRtivinAzatrayuktotpAdayat prakRtinAzakatvena bodhitaprakRta kriyAprayuktotpattimattvena bodhitaM vA tadekaM vikAryam kASThAdInAM bhasmAdivadityavagamyate AdipadAttaNDulAdInAmodanAdirgrAhyaH / yactoktapadabodhyaM sat prakRtigatavizeSaprayuktaniSpattimattadaparam yathA suvarNAderalaGkArAdikamiti ca AdipadAtkuzAdeH kaTAdikam kusumAdeH khajAdikam bodhyamevaMca sadityantopAdAnAtra nirvarse'tivyAptiH / prakRtirapigrAhyeti / anyataratvAdidharmAvacchinnapAribhASikena vikAryapadenetyarthaH / evaMca dvedhAvyavasthitamityasya dviprakArakam prakRtirUpaM vikRtirUpaM ca tayormadhye kiMcidvikRtirUpaM prakRtyucchedasaMbhUtaM kASTAdInAM bhasma yathAkiMcidaparaM vikRtirUpaM karmaprakRtigatapUrvaguNavilakSaNaguNotpattyA niSpannaM suvarNAdInAmalaGkArAdikaM yatheti vyAkhyeyam tena vikAryazabdena prakRti vikRtiM cokkhA dvedhAvyavasthitamityAdipranthaH sandarbhaviruddhaiti nirastam / nirvartyakarmAsamabhivyAhAreti / tathAca nAzakatvaviziSTe nirvatryotpAdakatvasyAbhAnena nAzautpattiprayojakatvAbhAnAsaMbhavAduktaprayojakAbhAvabhAnasvIkArepi saMyogaM pacatItyasya na vAraNamiti bhAvaH / saMyoganAzadvArAnAzakatvameveti / nAzaprayojakasaMyoganAzodvitIyArthaH prakRtikarmaNaH pratiyogitayA nAzenvayaH dvitIyanAzasya janakatvena pAkAdAvanvayastathAca saMyoganAzaprayojaka saMyoganAzajanakatvasya pAke virahAnotApattiriti bhAvaH / taduddezyakakRtestadutpAdakatvaniyamAduddezyalAkhyaviSayatvotpAdakatvayorvikalpena dvitIyArthatAmAha / viSayatAvizeSautpAdakatvaveti / atha yatreSaduSNadugdhepracuroSNatvabhramAdAmicchoddezyakapravRttyAdadhiprakSepAdhiniSpattistazrAmicchoddezyakapravRtterdadhyutpAdakatvepi dugdhaM dadhi karotIti pratItiryadi nAnubhavikI yadiyopAyebhrAmyatodabhyanupAyagocaradadhyuddezya kapravRttyAdabhyanutpattisthale dugdhaM dadhi karotIti pratItirnAnubhavikI tadoktasthalayoruktavAkyasya prAmANyavAraNAya viSayatAvizeSotpAdakatvayormilitayoreva dvitIyArthatvaM vaktamucitamityabhipretyAha / militaMtreti / viSayatAvizeSameveti / upAdAnatvAkhyaviSayatvamityarthaH / pUrvavaditi / sAdhyatvAkhya viSayatvAdika
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatyAlokavyAkhyAsahitaH / 143 vilakSaNaviSayatArthakatvasaMbhavaH, api tu tAdRzadvitIyAntena zyAmarUpAdiviziSTAsattvanirvAhakatArUpaM viziSTocchedakatvaM tAdRzavyApAre pratyAyyate / ghaTaM raktaM karotItyAdAvapi ghaTAdipadasthA. raktatvaviziSTaghaTAdilAkSaNikatayA viziSTaghaTAghasasvanirvAhakaravaM pratIyate / prakRtivikRtibhAvasthale karmAkhyAtena prakRteH karmatvameva pratyAyyate ataH kASThAni bhasmarAziH kriyanta ityAdAvAkhyAtAthevizeSyakASThAdivAcakapadasamAnavacanasvamAkhyAtasya natu nirvaya'bhasmAdirUpavikAravAcaka padasamAnavacanatA / athaivaM nirvaya'karmavAcakapadAtprathamA na syApitu dvitIyaiva / tatkarmatAyA sakAreNAnabhidhAnAt / yattubhayakarmatvameva lakAreNAbhidhIyate / pradhAnApradhAnakarmasamabhivyAhRtanIvahAdiduhAdirUpadvikarmakottarakarmapratyayasyaiva karmavayAnabhidhAyakatvaniyamAt / prakRte ca karmajayasyaiva tulyatvAt / vikRterAkhyAtArthavizeSyatve'pi AkhyAtasya tatsamAnavacanatvAniyamaH / "gRDhAti vAcakaH saMkhyA prakRtervikRtenahI"tyanuzAsanasiddhaprakRtivikRtisamabhivyAhatalakArIyavikArasaMkhyAbodhakatvAbhAvavyutpattinirvAhya ityuktasthale na kriyaapdsyaikvcnaanttaa| tadarthAnvitasaGkhyAbodhakasyaivAkhyAtasya tatpadasamAnavacanatvaniyamAd, na tu tadvizeSaNakasvArthakarmatvAdibodhajanakAkhyAtamAtrasyeti / tadasat / vikAravikAriNoIyorAkhyAtArthavizeSyatve vaakybhedaaptteH| ghaTapaTau staH, ghaTapaTau dRzyete ityAdI vizeSyabhede'pi vizeSyatAvacchedakadvitvAderekadhAbhAnAna vAkyabhedaH, atra ca na tAdRzaM vizeSyatAvacchedakabhAnamasti, yena tavAtrApyekavAkyatAnirvAhaH / na cAgatyedhyataevAtra vAkyabheda iti vAcyaM tathAsatyekavAkyArthaparasya kASThaM kriyate, bhasma kriyataityetAdRzaprayogasyApatteH / kASThaM bhasma kriyataitivAkyajabodhasya kASThavikRtirbhasmAnyavikRtirveti saMzayanivartakatvAnupapatteH / kASThabhasmanoH prakRtivikArabhAvAbhAnAdasmanmate ca kASTho. cchedakatvarUpakASThakarmakatvabhasmanirvartakatvarUpatatkarmakatvayorekaviziSTe'parAnvaya evaM pUrvopadarzi. tarItyA kASThocchedaprayojyotpattikatvarUpakASThaprakRtikatvasya bhasmani lAbhasambhavAditi cet satyam / kASThaM bhasma kriyataityAdI bhasmAdinirvasya'karmatAyA lakAreNAnabhidhAne'pi tatkarmatAyA dhAtvarthe saMsargatayA bhAnopagamena tAdRzakottaraM prathamAyAH saadhutaa| prAtipadikArthavizeSyatayA karmatvAdivivakSAyAmeva dvitIyAdivibhaktisAdhutvAt / yathA?nama ityAdau namaHpadArthatyAge'rdhAdikarmatvabodhe'pi arghAdipadAtprathamaiva ! nipAtArthe tyAge karmatAsaMbandhenaiva nAmArthasyAnvayAt / evaM bhUtale maghaTa ityAdAvapi ghaTAdisambandhasyAbhAve saMsargatayA bhAnAt SaSThIviSaye'pi prthmaa|nc dhAtvartha nAmArthasya sAkSAdanyayo'vyutpanna iti prakRteH karmatAyAH saMsargatayA bhAna na sambhavatIti vAcyam, ghaTo nIlo bhavati, kASThaM bhasma bhavatItyAdI bhavanAdikriyAyAM nIlAdeH kartRtAsambandhena sAkSAdanvayavadanApi vyutpattivaicitryeNa karmAntaravizeSaNatA pannakriyAyAmaparakarmaNaH karmatAsaMbandhena sAkSAdanvayopagamAt nacaivamapi karmatvasya prakRtyarthavizeSyatvena vivakSayA kASThabhasmasArza kriyataityAdiprayogApattiH ka. masyAmtaravizeSaNatAnApanakriyAyAmeva dvitIyayA karmatvaM bodhyataiti vyutpattikalpane gaurduyatekSIrama grAmamityAdI dohananayanAdikriyAyAM kSIranAmAdikarmakatvAnanvayaprasaGgati vAcyam praka tivikRtyubhayakarmakasthale tathA vyutpatteH / yathoktAtiprasaGgavAraNAya darzitA vyutpattiH kalpyate, tathA kartRtvavizeSaNatayA''bhAsamAnAyAM kriyAyAM tRtIyArthakartRtvAnSaya ityapi vyutpattiH kalpyA, anyathA prakRtyarthavizeSyatayA kartRtvavivakSayA kASThaM bhasmanA bhavatIti prayogasya durvAratvAt / utpattiprayo. jakanAzapratiyogitvarUpavikAra eva kASThaM bhasma bhavatItyAdau dhAtvarthaH / AdheyatvarUpaM tatkartRkatvameva sambandhamaryAdayA bhAsate / kASThena bhasmanA bhUyataityAdI bhasmAdyAdheyatvamutpattI kASThAdheyatvaM gha nAzapratiyogitve tRtIyogasthApyaM prakAratayA bhAsate / kartRtvavizeSaNatayA bhAsamAnasya niruktabhavanasyAntargatAyAmevotpattau bhasmAderAdheyatvaM saMbandhatayA bhAsataiti vyutpattA, kASThena bhasma
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH / bhUyate ityAdayo na prayogAH bhAvAkhyAtasya kartRtvAbodhakatvAt / karmatvAntaravizeSaNatAnApanakR. tyAdau karmatvasya saMsargatayA bhAnamavyutpanna miti kASThaM bhasmarAziH karotItyAdayo na pryogaaH|| __ adhizIsthAsAM karmetyAdinA yatrAdhArasya karmasaMzA tatrAdhAratvamAdheyatvaM vA dvitIyArthaH, sthalImadhizetaisyAdau tAzArthe dvitIyAyAH sthalyAadhizayitatyAdau kRdyoge SacyAzca sAdhutvArthame vAdhArasya karmasaMzAvidhAnAt / atha kRarthavyApArarUpakriyAntaraM dhAtvarthe'ntarbhAvya zayanAdirUpaphalAvacchinnavyApArArthakasopasargazIprabhRtidhAtvarthatAvacchedakazayanAdirUpaphalAayatayAdhArasya ka. matvopapAdanasambhavAt tArazasUtrANAM vaiyarthyameva / adhyAdyupasRSTazIprabhRtInAmeva ca tAdRzAthai nirUDhalakSaNA, na tvanupasRSTAnAmato na sthalI zetaityAdayaH khArasikaprayogA iti cenna / dhAtoma. lyArthaparatve'pi darzitaprayoganihAya bhagavatA pANinimuninA tAzasutrapraNayanAt / tadapraNItavatAM sarvadharmaprabhRtInAM mukhyArthaparANAMsthalyAmadhizetaityAdiprayogANAM sAdhutAyA duratvAca / kAlAdhvabhAvadezAnAmakarmakakriyAyoge kaizcitkarmapratyayArtha vibhASayA karmatvamanuziSyate / a. nyatu kriyAntarAntarbhAveNoktarItyA tatra pAkSikaM karmapratyayamupapAdayantastannAnuzAsati / uktaMcaitat "kAlabhAvAzvadezAnAmantarbhUtakriyAntaraiH / sarvairakarmakoMge karmatvamupajAyataiti" tanmateca bhAsamadhIte mAsamAste yojanaM dhAvatItyAdAvabhivyAptyarthe kAlAdhanoratyantasaMyogaityanena dvitIyAvidhAnaM yadyapyanarthakaM, dhAtvarthe'dhyayanakhityAdivizeSaNatayAbhivyApanakriyAyA antarbhAveNa tatkarmatayA tatra tatra dvitIyopapatteH / tAhazadhAtvarthe vyAptyanantIve mAsamAstaityAdI dvitIyayA tatodhane'pi Asyate mAsa ityAdI mAsAdau sthityAdivyApyatvalAbhAnirvAhAt, tathApi mAsaM ramaNIyAkrozaM kuTilA nadItyAdau bhavatItyasyAnadhyAhAre'pi dvitIyAyAH sAdhutAnirvAhakatvena bhASyakRtastatsUtraM sArthakayanti / tatrahi ramaNIyatvAbhivyApyatvaM mAsAdau pratIyate / natra tatra kriyAsamabhivyAhAro'sti yatrAbhivyAptirantarbhaviSyati tatkarmatayA dvitIyAca syAt / evaM mAsamAsitetyA. dApabhivyAptyantarbhAvaNa mAsasya karmatvopapAdane'pi kRdyogAt SaSThyeva syAt na dvitIyetyato'pi ta. sUtraM sArthakam / mityarthaH / karmasaMjJAvidhAnAditi / anyathA sthalyAmadhizete sthalyAmadhizayitetyeva syAditi shessH| kAlAthvabhAva. dezAnAmiti / kAlazabdenopAdhivizeSAvacchinnAnAM kSaNamuhUrtayAmadivasamAsargasambatsarAdInAmanyatamatvena adhvazabdena gantavyadezaparimANAnAM krozagavyUtiprabhRtInAM bhAvazabdena bhAvapratyayAntadhAtUpasthApyakriyAyA dezazabdena kurupAJcAlAdijanapadAnAM grahaNam / eSu ca kAlabhAvayoranubhavasiddhAkAlikavizeSaNatayA dezAdhvanoH daizikavizeSaNatayA'dhikaraNatA saptamIdvitIyAbhyAmabhidhIyata AdheyatAveti / vibhASayeti / yadyapi akarmakadhAtubhiryoge dezaH kAlo bhAvo gantavyo'dhvA ca karmasaMjJaka iti vAcyamiti pANinisUtravArtike vibhASA na pratIyate tathApi "kAlAnAmadhvamAnAnAM kriyANAM nIbRtAmapi ! AdhAratA dhrAvyadhAtoH karmatAsyAdvibhASayeti" smRtyantarestIti vikalpena karmatokteti bodhyam / dhauvyadhAturakarmakadhAtuH nIbUjanapadam / kAlabhAvAdhvadezAnAmityAdi / akarmakairakarmakakriyAyAH zaktyAbhidhAyakadhAtupratipAdyaiH antarbhUtakriyAntaH dhAraNAdi. rUpAdhAralaparyavasannadhAlantarArthaghaTitaiH prakRtadhAtutonirUDhalakSaNayAbodhyaiH dhaarnnaavcchinnshynsthitikiiddaadiruupairityrthH| tathAca mAsamAsta ityAdau yadAdhAtordhAraNAvacchinnasthityAdau tAtparyaMtadA dhAkharthatAvacchedakadhAraNAzrayatvenaiva kAlAdInAM karmatAprAptaiveti nasAvidheyAzakyArthaeva tAtparyetu dhAraNasya dhAkharthatAnavacchedakatvena karmalAprApteH kriyAdhAratvena kAlAdeH kAlAdipadAtsaptamyeveti bhAvaH / nanu dhAraNAvacchinnazayanAderdhAlarthatve kurUn khapitItivat gehaM khapitIti kuto na prayogaHkuruvarehasyApi.dhAvarthatAvacchedakaphalAzrayatvena karmavAditi cenna kAlAdibodhakapadasamabhivyAhRtAnAmevAkarmakadhAtUnAmukkArthe nirUDhalakSaNA nAnyatheti khArasikoktaprayogAsaMbhavAt kAlAdiSvevoktakarmavaniyamasthAbhyupagamAvA kAlAdyanuyogikakharUpeNaiva dhAlarthatAvacchedakadhAraNAdibodhe dvitIyAntasamabhivyAhArasyAkADAkhaprApteruktaprayogAsaMbhavAditi / dvitIyAvidhAnaM yadyapyanarthakamiti / nacAbhivyAptelakoTau praveze dhAvarthatAvacchedakAbhivyAptyAzrayatvena kAlAdhvanoriva gehAdInAmapi karmatayA gehamAsta Aloka iti prayogaH khArasikaH syAditi vAcyam vidhAnamanarthakamityasyaivokteH kAlAthvagatasaMbandhavizeSeNAbhivyAptighaTitArthe dhAtornirUDhalakSaNAprAhakatvena sArthakatvepi kSatyabhAvAditi bhAvaH / sUtrasArthakamiti / nacaivaM mAsaAsthata ityasya kA
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / 145 atha keyamabhivyAptiA'tyantasaMyoga ucyate / na tAvadvyApyavRttiH kAlikaH saMbandhaH kAlikasambandhasya vyApyavRttitvaM vyApyakAlAnavacchinnatvaM divasAdimAtravRttamAsAdiniSThasambandho didhasAdhavacchinnaiti tatra mAsamAstaiti na prayogaH / mAsapadArthazcAtra trizadinamAtrasthAyI kazcidakhaNDaH padArthaH, natu kriyApracayastathAsati dinakAdimAtrasthAyino'pi saMbandhasya kAsucit kriyAsu vyApyavRttitayA tatra tathA vyavahArApatteriti yuktam / caitro mAsaM kAzyAM tiSThatItyAdau kAzIsaMyogasya mAsavyApakasyaikasyAbhAve'prAmANyaprasaGgAt / saMyogavyaktInAM mAsaniSTakAlikasaM. bandhasyAvAntaradinAdyAtmakakAlAvacchinnatvAt / naca saMyogAnAM bhede'pi caitrIyasaMyogatvAdhavacchinnanirUpitakAlikasaMbandhAvacchinnAdhAratA mAsavyApikaikaiva sAca nAvAntarakAlAvacchinneti tatra tadanavacchinnatvabodhakamuktavAkyaM bhavedeva pramANamiti vAcyam / sAmAnyaghaTitavizeSadharmAvacchiprAdhikaraNatAkuTAdeva sAmAnyadharmAvacchinnavattApratyayopapatteH zuddhasAmAnyadharmAvacchinnanirUpitA. dhikaraNatAyAmatiriktAyAM mAnAbhAvAt / yatra trizadineSukamapikAlamadhIte tatra mAse'dhyayanasaMbandhasthAvyApyavRsitayA mAsamadhItaiti prayogAnupapattirapi na zakyate vArayitum-ucyate abhinyAptividavayavasambandhaH / yatsamudAyo mAsAdipadArthastaeva tdvyvaaH| evaMca ziddinAnAM mAsa. padArthatayA triMzadineSu kiJcit kizcit kAlAvacchedenAdhyayanasaMbandhe'pi maasmdhiititipryogoppttiH| trizaddinasambandhazca dinaparyAptatriMzattvavyApakatvam / tAdRzatriMzasvAdezca mAsAdipadapravRttinimittasya mAsAdipadAdeva lAbhAdvyApakatvamAnaM dvitIyArthaH / vyApakatvaM ca vyApyavizeSAghaTitamakhaNDaM durvacamiti khaNDazo'bhAvapratiyogitAvacchedakatvamabhAvazca dvitIyArthaH / prathamAbhAve prakRtyoM mAsAdirAdheyatAsaMbandhenAnveti, mAsAdiniSThAbhAvapratiyogitAvacchedakatvatvAvacchinnasya ca pratiyogitayA'bhAvAntare'nvayaH tasya cAnvayitAvacchedakacaitrakartRkAdhyayanatyAdi ruupskhaashryghttitprmpraasmbndhenaadhyynaadaavndhyH| prathamAbhAye ca pratiyogivyadhikaraNatvaM vizeSaNamupAdeyam / tena triMzaddineSveva ca yatrAdhItaM tatra dinAvAntaradaNDAdAyadhyayanAbhAve'payuktaprayogopapattiH / mAsapadaM ca trizaddinaparameva natu tAvatkAlasthAyyakhaNDavastvantaraparam / ekadi. nAdhyayanasthale'pi tAdRzAkhaNDakAle pratiyogivyadhikaraNAdhyayanAbhAvAsattvena mAsamadhItaiti pra. yogApatteH / mAsaghaTakaM ca dinaM sUryodayAvadhi sUryodayAntaraparyantAvasthAyyakhaNDavasturUpaM, na tu gatiriti vAcyam dhAtorabhivyAptighaTitArthalakSaNAyAM karturIpsitatamaM karmetyanena mAsasya karmatve tatra lakArasaMbhavAt / nacaivaM tatra mAsasyAsiteti prayogApattiriti vAcyaM dhAtoruktArthalAkSaNikala ukta prayogasya ca zakyArthaparatvebamAsamAsitetyasya ca saMbhavAda. bhivyAyathai kAlAdeH karmakhamapuraskRtyaiva kAlAdhbanorityAdisUtreNa dvitIyAvidhAnAditi bhaavH| vyaapykaaleti| tadvayApyatvaM ca khasya khAsaMbandhopAdhisaMbaddhatatkatvam saMbandhazca kAlikaH asmin mAsetra divasa idaM vartate nAtradivasaiti pratItermAsaniSThasya vastunaH kAlikasaMbandhasya divasAvacchinnalamupeyate'nyathA tattadabhAvayostatra samAvezAsaMbhavAt yasya saMbandho mAsamabhivyApya vartate tasmin na tasya divasAdiravacchedakastadabhAvasya tatrAsamAvezena virodhaparihArarUpAvacchedakatvakalpakayukterabhAvAditi sa eva saMbandho vyApyakAlAnavacchinnatayA vyApyavRttiAsAdiniSTodvitIyArthastasya pratiyogitayAramaNIyakhasthityAdAcanvayaiti / tathAvyavahAreti / mAsamAsta iti vyavahAretyarthaH / kAzIsaMyogasyeti / kAzyAmiti saptamyantArthakAzIvRtsitvaviziSTasya sthAdhAmarthasyetyarthaH prakRtyarthavyApyakAlAnavacchinna kAlikasaMbandhAvacchinnAdhAratAlenaiva yadyapyasti dvitIyArthatA tathApi samabhivyAhArabalAccaitrIyakAzIvRttisaMyogatvAvacchinnakAli kasaMbandhAvacchinnoktAnabacchinnAdhAratApratItistasyA nirUpakatvasaMbandhena dhAtvarthAdAvanvaya ityabhiprAyeNa zaGkate-naceti / yadi nirUpakAMzebhAsamAnadharmAvacchinnatvamAtrasyAdhikaraNatve bhAnaM natu tAhazadharmaparyAptAvacchedakatAkalasyetyabhyupagamastadA parvatasaMyogavAniti jJAnaM prakAritayA saMyogavaditi pratyayasyApi prAmANyApattiratonirUpakAMze bhAsamAnadharmaparyAptAvacchedakatAkatvabhAnamupeyam / naca prakArivAdisaMbandhasthale tathAtvepyanyatra neti vAcyam samAnAkArapratIyorvilakSaNaviSayatve'nubhavavirodhAdanekeSu jJAnaviSayalasaMbandhakalpanApekSayAdhikaraNatvasya tAdRzasyaikasyakalpanAyA eva laghuvAdanyathA sAmAnyAbhAyopi na siddhayedityato doSAntaramAha / trishhineviti|maasghttkN ca dinmityaadi| nanu sUryodayakSaNamArabhyasUryodayAntarapUrvakSaNasthAyitvaM dinadvayAdisthAyivastunyapyasti tRtIyasUryodayasyApi sUryodayAntaratvAt 19 byu.
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 vyutpattivAdaH / kriyAdipracayaH / tathAsatyekeka kriyAdivyakerapi mAsatvAdhikaraNatayA tatra pratiyogivyadhikaraNAdhyayanAbhAvasatvena vyApakatvarUpa dvitIyArthasya bAdhApatteH / divasa svapitItyAdau ca divasAdipadaM sUryodayAvadhi sUryodayAntaraparyantakSaNakUTa paramevAto naikadaNDAdimAtrasvapne tathA prayogaH / atha vyApakatvasya dvitIyArthatvaekamAsAdivyApakAdhyayanasthale'pi mAsAntare'dhyayanAbhAvasattvena mAsatvAdivyApakatAyA adhyayane bAdhena mAsamadhItaityAdiprayogAnupapattiH / naca mAsapadena yatkicitrizaddinamAtra vRttivizeSadharmaprakAreNAnupasthApane'pi taddharmavatsvanirUpitAdheyatva saMbandhena mAsapadArthasyAbhAve'nyayopagamAt yatkiJcinmAsaniSThAbhAvapratiyogitAnavacchedakatva manvayitAvacchedake labhyataiti na kApyanupapattiriti vAcyam, tattanmAsamAtravRttidharmavizeSANAM saMbandhaghaTakatve'pi zAbdabodhe saMsarga tAtparyajJAnasya hetutayA saMsargavizeSopasthiterapekSitatvAt / saMbandhaghaTakatAdRzadharmAna viziSyAviduSaH zAbdabodhAnudayaprasaGgAt / naceSTApattiranubhavavirodhAt / anAgatAdimAsavRttitAzadharmANAM viziSyajJAnasAmayyA asarvazasya durlabhatayAsmadAdInAM sarveSAmeva tAdRzamAsatvavyApakatAbodhocchedaprasaGgAt / naca tAdRzavAkyArthatAtparyameva saMsarga tAtparyamuktahAne ca vAkyArdhaghaTakaH saMbandhaH saMsargamaryAdayaiva bhAsataiti vizeSarUpeNAnupasthitasyaivoktadharmaghaTita saMbandhasya tAtparyajJAne bAdhAbhAvabalAcchAbdabodhe ca tAtparyajJAnabalAdbhAnamanapavAdameveti vAcyam / ekapadArthaviziSTA parapadArtharUpavAkyArthavizeSitatatpratItIcchArUpatAtparyaviSayakanizcayasya prAgvAkyAnizcaye durghaTatayA tasya zAbdadhIhetutve ca yogyatAsaMzayAcchAbdabodhAnupapattervizakalitatatpadArthatattatsaMsargaviSayakatva vizeSitapratItIcchAjJAnasyaiva zAbdadhIhetutAyA upeyatvAt tatraca tAdRzasaMsargopasthiteravazyApekSaNIyatvAditicet / satyam / mAsAdighaTaka tAvaddinAdiniSTha triMzatvAdirUpamAsatvAdirmAsAdibhedena nAnaiva / mAsAdipadapravRttinimittaparamanugatarUpeNa / anyathA zaktyAnantyaprasaGgAt / sarvopasaMhAreNa vyutpatti vinA prAgapratItamAsAdeH zAbdAnubhavAnirvAhAca / naca triMzattvAdikaM buddhivizeSaviSayatvarUpaM vAcyam dinAderdravyAnAtmakatvena tatra guNarUpasaGkhyAyA asambhavAt dravyAtmakatve'pi kramikeSu teSu sahayotpatterasambhavAt tatra buddheranatiprasaktaM vailakSaNyamanugataM durvacam | jAtirUpasya tasya saGkaraprasaGganirastatvAt tattaddinaviSayakatvarUpasya tAdRzavastugatatriMzattvaviziSTasya parigrahe vastutaH katipayadinAntaritadeivasAdhikaraNakatriMzadvArAdhyayanakartaryapi mAsamadhIta iti prayogApattiH syAditi cenna sUryodayakSaNaviziSTaM hi vastu dinamatrocyate vaiziSTyaM ca svavRttitvakhapUrvakSaNAvRttilakhottarasUryodaya kSaNAvyavahitapUrvakSaNavRttilastrottarasUryodaya kSaNAvRttitvaitazcatuSTayasaMbandhena / tathAca noktadoSa iti bhAvaH / divasAdipadasUryodayAvadhItyAdi / sUryodayakSaNaviziSTakSaNatvAvacchinnAnuyogitAkaparyAptipratiyogikUTatvAvacchinna paramilarthaH / vaiziTyaMca svapUrvatvazUnyatva strottarasUryodayAnuttarasUryodayakSaNapUrvatvobhayasaMbandheneti tathAdinadvayaghaTakakSaNasamudAyasya na dinakhApattiriti bhAvaH / kUTaparameveti / evakAreNa pUrvoktA khaNDavastuno dinalavyavacchedaH / asya phalamAha / ato naiketi / evaM saMvatsarAdipadamapi pratimAsamekaikadinAdhyayanasthale samvatsaramadhIta ityaprayogAnnAkhaNDamAsadvAdazakasamudAya paramapitu nirutAkhaNDadinasamudAyAtmakamAsadvAdazakaparameveti bodhyam / taddharmavatsva nirUpitAdheyatveti / yatra prakRtAdhyayanAdau dinavRttitriMzattvena yena viziSTamAsavRttitvaM yogyaM tatra tadviziSTasvanirUpitAdheyatvasaMsargeNetyarthaH / paramanugatarUpeNetyarthaH / tathAca mAsapadAdanugatarUpopagraheNAnanugatatattatriMzattvaviziSTa sarvasyopasthitatvena tattaddharmaviziSTAdheyatva saMsargeNa yogyena mAsAderabhAvenvayena bhavati vyApakatvahAniH / tAtparyajJAnamapi zAbdabodhaviSayalavizeSe vizeSaNaM tattaddharmamanugatena rUpeNAvagAhamAnaM saMbhavatyaivavyApakatvAvagAhanaM vinApi nirvAhaprakAro'nupadaM vakSyati / atha tattatriMzatvAdInAmanugataM dharme vakumAzaGkate / nacatriMzatvAdikamiti / sUryodaya mArabhyasUryodayAntaparyantasthAyipadArthasyaiva pUrva dinaloktyA teSAM dravyAtmakAnAmapyekadA sattvAsaMbhavenAvidyamAnasamavAyikAraNakaguNotpatterasaMbhavAt na teSu triMzatvaM saMkhyAtmakaM bhavitumarhatItyAha / vyAtmakatvepIti / saGkareti / tAdRzasya buddhivizeSasya kadAcitpratyakSasya kadAcidanumitizAbdAdirUpasya saMbhapratyakSatvAdibhiH saMkaretyarthaH / pratyakSatvAdivyApyAnAmanekeSAM samabhyupagame sAGkaryavirahe'pyananugamasyaduruddharatvAnna Wo vAt
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / 147 tattadinAghananugamenAnanugatatvAditi vAcyam tAvatkAlasthAyino dravyasyApi dinaadiruuptvsmbhvaat| mImAMsakAnuyAyibhiragatyA saGkhathAyAH padArthAntaratvopagamAzca / sajadhAdirUpanAnAdinAdiniSThAnugata. triMzattvAdeH suvacatvAt evaMmAsamadhIte caitra ityAdAvadhikaraNataiva dvitiiyaarthH|maasaadipdaarthtaavcchetdukt miti bhAvaH / tattahinAdyananugameneti / prAguktasUyAyakSaNaviziSTatvenAnugatarUpeNa dinaviSayakatvasya praveze nyUnAdhikadinaviSayakajJAnasyApi tathAtvena tadviSayakatvasya triMzattvarUpakhAsambhavAditi bhAvaH / tAvatkAlasthAyino dravyasyApIti / nanu tAvatkAlapadena yadi mAsarUpakAlo vivakSitastadA tAvatkAlasthAyino vyasyatasyaikatvena tadgatAtriMzattvAsambhavaH / tAdRzatriMzadtatriMzattvasaMbhave'pi tadviziSTasyAnekasyaikasmAdavilakSaNakAryakAritvenAnekasyaikasya vA tasya mAsapadArthatve ekadinAdhyayanasthalemAsamadhItaiti prayogApattiH dinAdirUpaloktyanupapattizca / yadi dinamAtrakAlasya vivakSA tadA tanmAtrasthAyinAM teSAmekadA sattvAsambhavena pUrvoktadoSAnivRttiH / nacaikaikadinanyUnakAlavRttyuttarottarotpannatriMzatsamudAyasya caramakAlavRttitayA teSu dravyeSu triMzattvarUpasaMkhyAsaMbhavastadadhikaraNe kAsmaMzcidapidravye'dhyayanAbhAve mAsamadhIta itiprayogAsaMbhava iti vAcyam / caramadravyamAtre'dhyayanasthale'pi mAsamadhIta itiprayogApatteH / tatkAle sarvasya vidyamAnatvenAdhyayanAdhikaraNatayApratiyogivyadhikaraNatadabhAvasya tatrAsattvAditi cenna prAguktaM yatsUryodayakSaNaviziSTavasturUpaM dina tadavacchedyasya khasamAnAdhikaraNAdhikaraNabanirUpakAbhAvasyaiva vivakSitatvAtpratiyogivaiyadhikaraNyasyAnupAdeyatvAt yasmin dine kasmiMzcidapi kSaNe nAdhyayanaM tadevadinaM tAdRzatriMzattvAdhikaraNasambarddha taniSTAdhyayanAdyabhAvAdhikaraNatAvacchedakamevazcoktasthale triMzattvAdhikaraNe caramapadArthAtirikta sarvatraivAdhyayanAbhAvAdhikaraNalasya dinAvacchedyasya saMbhavena na vyApakalasaMbhavaH evaM triMzaddinamadhye kasmiMzcidapi dine'dhyayanAbhAve tahinAvacchinnAdhikaraNalasya tAdRzatriMzattvasamAnAdhikaraNasya saMbhavAt sutarAM na vyApakalasaMbhavaH nirukteSu triMzatkheva dineSvadhyayanasthala eva dinAvacchinnAdhikaraNasyAdhyayanAbhAvanirUpitakhasaMbhavenAdhyayanasya vyApakalasaMbhavaH / atha vA tAvatkAlelyAdigranthasya triMzattvopapAdana upapAditatriMzattvasya mAsapadArthapravRttinimittatve ca na tAtparya kintu yathAsUryodayakSaNaviziSTasyaikasya dravyasya dinakhaM tathA triMzaddinasthAyino dravyasya mAsakhaM tadgatakalasya ca mAsapadArthatAvacchedakatvaM tatsamAnAdhikaraNaniruktadinAvacchedyAdhikaraNalanirUpakAbhAvapraveze pratiyogivaiyadhikaraNyasyAnupAdA. nenAkhaNDapadArthasya mAsAtmakatvepi pUrvopadarzitagranthasthadoSasyAsaMbhavAttatraiva granthe prAk tathAbhidhAnantu niruktadinagatAnugatatriMzasvasaMbhAvanayA tatsaMbhaveca niruktadinAvacchedyatvavizeSitAdhikaraNatAghaTitavyApakalApekSayA pratiyogivaiyadhikaraNyaghaTitatriMzattvavyApakale lAghavAt evaJca dravyasvetyekavacanaM dinAdItyAdipadaM ca nAnarthakam / athaivamapi tAdRzatriMzattvAnAmuktAkhaNDamAsagataikalAnAMvA kathamanugamasaMbhavaH tAvatAM dravyANAmanugamakAbhAvAt ekasya ca tasya triMzaddinasthAyitvenAnugamane triMzattvasya punarnirvacanApatteriticet tadAdInAmiva mAsAdiSadAnAmapi svaprayojakabuddhiviSayatAvacchedakadharmAvacchinne eva hi zaktiH kasmiMzcinmAsaniSThe triMzattva ekatve vA gRhItemAsapadaprayojakavuddhiviSayatAvacchedakatvagrahe tenaiva pratyAsatyA mAnasAkhilatAdRzadharmagrahe tadupalakSitadharmAvacchinne mAsAdipadazaktiprahe tadupalakSitatadviziSTopasthitau rAmAdipadAjAtitvena taccharIragatajAterupasthitAvapi jAtikhAnavagAhijAtivizeSAvagAhizAbdabodhavattAtparyayogyatAjJAnAdisahakArivazAt tAdRzaviSayatAvacchedakakhAnavagAhI triMzatvAdivizeSAvagAhI zAbdabodhojAyata iti gRhANa / nacaivamapekSAbuddhiviSayalapakSaparityAgo vyarthamiti vAcyaM tAdRzaviSayalavyakteranekatayoktenAnugatarUpeNopasthitapatkiJcidviSayatvamAdAyaikadinAdhyayanasthale'pi mAsamadhIta iti prayogApatteH / viSayatAsaMbandhena buddhivyaktastathAtve ca tAvatkAletyAdigranthasya saGkhadhAyA api tathAlapratipAdanaparatvenAsaMgativiraho'vaseyaH uktarItyAnugamAsAmaJjasyamanucintya vA mImAMsakAnuyAyibhiragatyetyAyuktamiti tatraca sUryodayakSaNaviziSTavastukhavyApyatriMzattvatvenAnugamasaMbhavaH / nacaikasUryodayakSaNaviziSTatriMzadvastugatatriMzattvamAdAyakadinAdhyayanasthale'pi mAsamadhItaitiprayogApattiritivAcyam / ekasUryodayakSaNaviziSTavastudvayAvRttilasya vizeSaNAt / nacaivamapyativyavahitatAdRzavastugatatriMzatvamAdAya mAsamadhIta iti prayogApattiriti vAcyaM khAzrayAvyavahitottaratvazUnyAvRttitvasya vivakSitalAt / naca vyApyatvavizeSaNaM vyarthamiti vAcyaM sUryodayakSaNa viziSTekavastumAsasthAyiparasparAvyavahitonatriMzadvastugatatriMzattvamAdAyaikaikamAsagataikaikAdhyayanasthale'pi mAsamadhItaiti prayogApatteriti / vyApakatve zaktyapekSayA lAghavAdAha / adhikaraNataivadvitIyArtha iti / adhikaraNatAyAM prakRtyarthasyAdheyatAmAtrabhAne mAsamadhya ekadinAdhyayanasthale mAsamadhIta iti prayogApattiH syAdataAha / mAsAdipadAryatA. bacchedaketyAdi / yadyapyavacchedyatvaM triMzattvAdinirUpitamAtramekadinamAtrAdhyayanasthale tAdRzAdhikaraNatvataddinottarasakaladinaniSThatattadvastugatAnyatamatyAvacchinnaM tAdRzAvacchinnatvamAdAya mAsamadhIta itiprayogaprasaJjakaM sAmAnyato'dhikaraNatAtvAvacchimbha tu na saMbhavatyadhikaraNatAtvasya tadatiriktavRttilAdadhikaraNatAtvavyAdhyadharmAvacchinnaJca tadekamAsaghaTakapratidivasamadhyayanAcanekakriyAnirUpitAdhikaraNatvasattvasthale tAvadadhikaraNaniSThAnyatamalAvacchinnamuktAvacchedyatvamAdAya mAsamadhIta iti prayogasyApAdaka caitrIyAdhyayanAdhikaraNatAtvamapi mAsAntaraniSThAdhikaraNatAsAdhAraNamatiprasaGgAnoktAvacchedyatAvacchedakaM tathApi caitrIyAdhyayanAdhi.
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 vyutpattivAdaH / dakadinaparyAptatriMzattvAderdharmivizeSaNatApannasya dvitIyArthAdhikaraNatAyAM caitrakartRkAdhyayanAdhAratAtvAdivyApyadharmAvacchinnaM kharUpasaMbandharUpamavacchedyatvaM saMsargatayA bhAsataityupagamena sAmaJjasyAt / yatkiJcidekamAsaM vyApya yatrAdhItaM tatrAdhyayanAdhAratAnAmavacchedyatAvacchedakAdhAratAvRttyanyatamatvavizeSAdirUpoktadharmAvacchimnAnatiprasaktatvena tavRttitriMzattvenAvacchedAt nyUnakAlAdhyayanasthale ca atiprasaktatayA tAzastha mAsatvasyoktarUpAvacchinnAdhAratAnavacchadakatvAcAprasaGgAtiprasaGgayorana ghakAzAt / mAsAdipadapravRttinimittadharma caitrAdhyayanAdhAratAyA vyApyatvasya zabdAdalAbhe'pyarthatastallAbhAditidvitIyAyA asyantasaMyogArthaparatvamiti nAnuzAsanavirodhaH / naca bhUtaleghaTaH bhUtalaM ghaTavaditipratyayabalAdatiprasakto'pi dharma AdheyatvAdhAratvayoravacchedakaiti vAcyam / tAdRzapratyaye'vacchedakatvabhAnAnupagamAt / AdheyatAyA atiprasaktadharmAvacchedyatve sAdhyasAmAnAdhikaraNyAvacchedakadharmAtmakacyAptizarIremizrAdInAM svarUpasambandharUpAvacchedakatvanivezasya vyabhicAriNyativyAcyA na hAtiprasaktamavacchedakamiti ttsthliiycintaamnniphktikaavirodhencaasNbhvduktiktaaptteH| AdhAratAyA atiprasaktadharmAvacchedyatve yaddhevadhikaraNatvaM sAdhyAdhikaraNAvacchedakamiti talakSaNavyA. khyApakSe svarUpasaMbandharUpAvacchedakatvamavezaM vyabhicAriNyativyAtyA'dRSayitvA viruddhadikkAlAca. cchinnavRttikasyetyAdidUSaNAntareNa tatparityajya dIdhitikRtAmanatiriktavRttitvarUpAvacchedakatvavivakSAyA asaGgatyApatteH / astuvA'vyAsajyavRttidharmasyAtiprasaktasyApi drshitprtiiticlaadaadhaaraadheybhaavaavcchedktvm| vyAsajyavRttestvatiprasaktasya tadavacchedakatvamaprasaktama, kSitijalobhayaM gandhavata snehagandhobhayaM kSitAvityAdhapratIteH / athavA dvitIyAdyarthe'dhyayanAdhAratve tattanmAsAdirUpaprakRtyarthavizeSaNatAva tattanmAsasvAdivyaktInAM vyApakatAsaMbandhena pAratamayeNavizoSaNAvamapeyate / tAdRzaMca vyApakatvaM svasamAnAdhikaraNavyApyavRttyabhAvapratiyogitAvacchedakatvasaMyandhena svAvacchinnasya yo bhedastadAzrayadharmavaravaM, tAdRzadharmazva caitro'dhItaityAdau caitrI. yAdhyayanAdyAdhAratAtvaM vizeSyaiva saMbandhe'ntarbhAvanIyam / mAsAntaraniSThatAdRzAbhAvapratiyogitAvacchedakatvasya tAdRzadharma sattve'pi tattanmAsatvasamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitAnavacchedakatAdRza dharma uktasaMbandhena tattanmAsatvAdyavacchinnasya yo bhedastadAzrayatvamakSatameveti yatkiJcidekamAsAdimAtravyApakAdhyayanAdisthale'pi tAzaprayoganirvAhaH / pratimAsamadhItaityAdI pratyAdizabdAnAM mAsAdipadopasthApyAnugatarUpAvacchinnamAsatvAdimanniSThAbhAvapratiyogitAvacchedakatvasAmAnyAbhAva. ghaTitabyApakatAbodhakatayA yatkiJcidekamAsavyApakAdhyayanAdisthale na tAdRzaH prayogaH / athAtyantasaMyogArthakadvitIyAyA ekAdipadaM vinApi yatkizcidekamAsAdivyApakatAbodhakatvaupasadbhizcaritvA mAsamekamagnihotra hotItyatra ekapadavaiyarthyamiti cenna / tantra mAsAdhikakAlavyApakatve'pi mAsa karaNatAlavyApyadharmAvacchinnamavacchedyavaM saMsargo'prasaGgAtiprasaGgAnApAdakaM saMbhavatyevetyAha / caitrakartRkAdhyayanAdhAratAtvAdivyApyadharmAvacchinnamiti / yadyapi caitrIyAdhyayanAdhikaraNatvaM naikaM tattaddinaniSThatattadadhikaraNatvaJca na khAtiprasaktoktatriMzattvAvacchedyaM saMbhavati tathApi tattadadhikaraNatAgatAnyatamatvena tadanatiriktavRttivaM triMzatvasya saMbhavatIti tAdRzAnyatamatvena tAsu tadavacchedyakhasaMbhava ityAha / anyatamatvavizeSAdIti / arthataiti / yasya yaniSThAvacchedyatvanirUpakaravaM tasya talyApyatvamiti sAmAnyatovyAptyanugRhItAgRhItoktAvacchedyatvanirUpakatvata ityarthaH / atyantasaMyogArthaparatvamiti / uktarItyA yathAkathaJciduktasaMyogabodhatAtparyakatvamityarthaH / adUSayitveti / atiprasaktasyApyavacchedakarave samAnAdhikaraNavyabhicArimAtrAtivyAptyaiva dUSaNena svarUpasaMbandharUpAvacchedakatvaparityAgasyaucityApattiriti bhAvaH / viruddhdikaaleti| digiti dezasyApyupalakSakam / tathAca vRkSaH tatprAcyavacchinnasaMyogavAn tatpratIcyavacchinnavibhAgAt / vRkSomUlAvacchinnasaMyogavAn zAkhApacchinnavibhAgAt / tatkAlAvacchinnasaMyogavAn / etatkAlAvacchinnavibhAgAditi sthalatrayalAbhaH / tepuca sAdhyAdhikaraNatAyAH kharUpasaMbandharUpAvacchedakatvasya hekhadhikaraNatve hyasaMbhavAvyAptidoSo yadyapyativyApyapekSayA balavAniti saMbhavatopyativyAptidoSasyopekSevocitA tathApyativyApteH prasiddhasthalIyatvenAprasiddhasthalIyAcyAyapekSayA prathamopasthitatvena nirbIjatatparityAgasyAnuci
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / vyApakatayAdhikakAlavyApakasya homasya zAstrArthatAvAraNAyaikapadopAdAnAt / tathA sati tasya kevalArthatayA mAlamAtra vyApakatAlAbhAttAdRzaprayojanopapatteH / atapavaca yAvajIvamagnihotraM juho| tItizrutiyodhitAgnihotrAnuvAdena satilabIhicarurUpadravyasya mAsaikarUpakAlasyaca vidhAne vAkyabhedaH syAditi tAdRzadravyakAlobhayaviziSTasya gauNAgnihotrapakSapratipAdyasya karmAntarasyaiva vidhAyikA tAdRzI zrutiriti siddhAnte yAvajIvakAlAntargatamAsarUpakAlAMze'pyanuvAdakatAsambhavAtprAptAgnihotrAnuvAdena dravyasyaiva vidhAnamucitamiti pUrvapakSo nirastaH / yAvajjIvamityAdizrutyA yAvajjIvavyApakatve bodhite'rthato mAsaikavyApakatAlAbhe'pi upasaccarakaraNakatvaviziSTahome tanmAtravyApakatAyA alAbhena tasyApividheyatayA vAkyabhedasya prAptAgnihotrAnuvAdena dravyavidhipakSe durvAratvAt / atha tAdRzazrute vyakAlobhayaviziSTasya gauNAgnihotrapratipAdyasya karmAntarasya vidhAyakatve'pi na kathaM vAkyabhedaH / vidheyabhedasyaitAvatApyaparihArAt / pratyuta dharmiNo'pyadhikasya vidhAnAt / evaMca 'prApta karmaNi nAneko vidhAtuM zakyate guNaH / aprApte tu vidhIyante bahavo'pyekayatnata' ityapi niyuktikamiti cenna / yatra vidheyAMze yugapadanekadharmANAM vizeSaNatayA bhAnaM tatra vidheyavizeSaNamede'pi viziSTaniSThavidheyatvAbhedena vAkyabhedavirahAt / anyathA bhUtalaM nIlaghaTavadityAdAvapi nIlabaddhaTavadityAdAviva vAkyabhedaprasaGgAt / anuvAdyAMze vizeSaNatayA yatrAnekeSAM vidhAnaM tatra teSAM vidheyatA bhinnaiveti vAkyabhedaH / yadyapi tatroksacarakaraNaka homAdhikaraNatAtvena bAdhikArivizeSakRtatAdazahomAdhikaraNatAtvena vA mAsaikavyApakatA mA. sanyUnakAlahotRkRtahomAdhikaraNatAyAmapyanyAnyadine puruSAntarakartRkahomAdhikaraNatAsaravenAkSataiva, tattatpuruSakartRkatAdRzahomAdhikaraNatAtvena vyApakatAyAH zrutitAtparyaviSayatve ca vidheyAnantyam, tathApi vibhinnapuruSakartRkahomAdhikaraNatAdvayAvRttitAdRzacaruhomAdhikaraNatAmAtravRttidharmatvenAnugatIkRtya tattatpuruSakartRkatArazacaruhomAdhikaraNatAtvAvacchinnavyApakatAnAM saMsargavidhayA viva. kSitatvAnna doSaH / tArazAdhikaraNatAdvayAvRttitvaM . ca, svavRttitvasvanirUpakahomakartRniSThabhedapratiyogikartRkahomAdhikaraNatAvRtitvobhayasaMbandhenAdhikaraNatAviziSTAnyatvarUpamanugataM bodhyam / mAsamadhItaityAdAvapi caitrAdikartRkAdhyayanAdhikaraNatAtvarUpavyApakattAvacchedakadharmasyoktAnugatarUpeNaivAnugamaH kAryaH ato mAsamadhIyAno dRSTa ityAdI viziSya caitratvAdyanupasthitAvapi naanvybodhaanuppttiH| anyatsvayamUhanIyam / daNDaM vinA na ghaTa utpadyate, rAsabhaM vinApi ghaTa utpadyata, ityAdau vinApadArtho'bhAvavAn / tatpadasamabhivyAhRtadvitIyAyA abhAvAnvayipratiyogitvamanuyogitvaM vaarthH| abhAvavatazcotpattAvAdhAratvenAnvayaH, tathAca daNDAbhAvavavRttyutpattikatvAbhAvavAn ghaTo, rAsabhAbhAvavavRttyutpattiko ghaTa ityAkArako bodhaH / yadyapi nipAtArthe nAmArthasya sAkSAdapi bhedenAnvayaH tathApi saMbhavati sArthakatve vibhaktanirarthakatvamanucitamiti dvitIyAyAH sArthakatvamupeyate / bhUtale na ghaTazcandrazva mukhamityAdau prathamAyAH pratiyogitAdyarthakatve prathamaiva na sAdhuH syAt / prAtipadikArthAnvayinonyapadenAbhidhAnasthala eva prAtipadikArthatyAdisUtreNa prathamAvidhAnAditi tatra pratiyogitvAdiH saMbandhavidhayaiva bhAsata ityupeyate / daNDa vinA na ghaTotpattirityAdau ca vinAntArthe ghaTotpatyAdyabhAvAnva ye'nuyogivizeSaNadaNDAdyabhAvasya ca tadanuyogitAvacchedakatvaM bhAsate / dravye na gandha ityaprayogAt upalakSaNIbhUtadharmAvacchinne na naJarthAbhAvAnvaya itivyutpatteriti rAsabhaMvinA na ghaTotpattiriti tavaM bhavatyeveti / satilabIhicarurUpadravyasyeti / upasacaskaraNakalaviziSTeti ca kathamuktamiti na pratIyate mImAMsAdvitIyAcyAyatRtIyapAdacaturviMzatisUtrabhASyavArtikanyAyasudhAdiparyAlocanayopasatsaMjJakakarmottarakAlalarUpaguNavaizidhvasyaiva pratIteH a. mihotrasaMjJotthApitAtidezAdevAgnihotrAGgadravyasyaiva prAptezceti / anyapadenAbhidhAneti / nehArthavatvaM padalaM tathAsati tAdRzyA
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 vyutpattivAdaH / na pryogH| atiprasaktatayA rAsabhAbhAvasya ghaTotpatyAdyabhAvAnuyogitAvacchedakatAvirahAt / athavA abhAva eva vinArthaH daNDaM vinA na ghaTa ityAdau ca vinAntAsyAbhAvasya nArthe ghaTAdyabhAve prayojyatAsaMbandhenaicAnvayaH / ataeva rAsabhaM vinA na ghaTa ityAdayo na prayogAH / ataeva daNDAdabhAvavati ghaTAdattAvapi jAyate ityasyAdhyAhAraM vinava daNDa vinA na ghaTa iti prayogopapattiH rAsabhaM vinA ghaTa ityAdau ca vinArthasyAbhAvasya sAmAnAdhikaraNyasaMbandhena ghaTAdAyanvayaH / dI. dhitikRtApyavinAbhAvo vyAptirityatra sAdhyaM vinA sAdhyAbhAvavati yobhAva iti yadvyAkhyAtaM tatra saptamyantena saMsargavidhayA bhAsamAnaM tadadhikaraNaniSThatvamevopAttaM natu vinArthatvenAdhikaraNam / abhAvAdhikaraNaparyantasyavinApadArthatve'pi saptamyAdheyatvarUpApadArthavivaraNarUpatAyA AvazyakatvAt / naca vinApadosaralatasaptamyartha evAbhAvavatIti saptamyA vivRta iti vAcyam nipAto. ttaravibhakternirarthakatvAt / ataeva sarvatra nipAtottaraM sAdhutvArtha prathamaiveti zAbdikAH / pRthivyAmeva gandha isyAdAvevakAraprakRtikasaptamyA yadAdheyatvabodhakatvamaGgIkRtaM dIdhitikRddhistatrApi teSAM na nirbharaH / astu vA tatra pratiyogitayA pRthivyamyavRttitvabhAnAnurodhenavakArasyAnyavRttitvArthakatvaM gauravAdupekSya tatrAdheyatvavAcakatvena klaptAyAH saptamyAH kalpanam / prakRte cAdheyatvasya saMsargatayaivopapattI vinApadasAkAsAdheyatvArthakasaptamIkalpanaM duSkalpanameva / evakArasthalecAbhAvarUpapavAnyarUpatadarthAntarasyAdheyatAsambandha iti na sambhavati AdheyatAdestadvatyeva saMbandhatvAt nata tadabhAve / naca tatrAdheyatvAbhAvo na pratIyata apitu tatsambandhAvacchinapratiyogitAkathivyAdhanyAbhAva ityupeyam / tAdRzapratiyogitAkatvamevAbhAve'nyasya sambandhostviti vAcyam / AdheyatAsaMbandhasya pratiyogina AdhArasyAnuyoginyAdheye vRttyaniyAmakatvenAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvAt / caitraH pacatItyAdau kRtyAdisaMbandhasyApadArthatve'pi pAkakRtimAnityAdI matubAdi. padena vivaraNavat uktasthale sAmAnAdhikaraNyasya padena vivaraNamapi na virodhamAsAdayati / vivaraNIyArthasyApyanyalabhyatve'padArthatopapatterityalamasadAvezena / vinA vAtaM vRkSaH patita ityAdau vi. nApadArthasyAbhAvasyAzrayatAsaMbandhena vRkSe'nvayAdvAtAbhApaviziSTo vRkSaH patita iti zabdato labhyate / patane'nubhavasiddhau cAtajanyatvAbhAvalAbhazcArthaH, anyatAyAH padAnupasthApyatvAt / tadabhAvasya tasyavRtyaniyAmakasaMbandhatvAttadavacchinnavAtAbhAvasya ca zabdena bodhayitumazakyatvAt / putraM vinA gata ityAdau putrAdipadaM lakSaNayA putragamanAdiparam vinApadabodhyatadabhAvazca samAnakAlInatvAdisaMbandhena gmne'nveti| samAnakAlInasvaghaTakaM kAlaniSThaM svAdhikaraNatvamanavacchinna bodhyamato gamanAdikAle tadanadhikaraNadezAvacchedena gamanAdyabhAvasattve'pi nAtiprasaGgaH / kecittu uktasthale'sAhityameva vinApadArthaH tasya ca gamanAdikartaryAnvayaH asAhityaM ca svakartRkasamabhivyAhRta- ---.- .- -.. . prazAsana prAtipadikAryAnvitapratiyogitvasyAbhidhAnApatterapi tu suptiGantatvaM padavaM bodhym| naprayoga iti / dharmivizeSaNevidheyasAmAnAdhikaraNyamAtrabhAne daNDaM vinA na ghaTotpattiritivat rAsabhaMvinA naghaTotpattirityapi syAdanuyogitAvacchedakatvabhAne ca ghaTotpattimattyapi rAsabhAbhAvasya sattvenAnuyogitAvizeSaNe'tiprasaktatayA tadavacchedakalAsaMbhavAnna tAdRzaprayoga itibhaavH| prayogopapattiriti / utpatyanantaraM ghaTasya daNDAbhAvavatyapi sattvena ghaTAbhAvAnuyogitAvyabhicAritvena tadavacchedakatvAsaMbhavAt tadanupapattiH syAjjAyata ityasyAdhyAhAreca daNDAbhAvavabRttijanmAbhAvasya ghaTe pratItyA tadupapattAvaSyadhyAhAradoSa eva syAt vinArthAbhAvasya prayojyatvenAbhAva evAnvaye ca vinaivAdhyAhAramuktaprayogopapattirityarthaH / tadvatyeveti / Adheyakhavatyeva AdhArasyAdheyatvaM saMbandho natvAdheyalAbhAve tathAca tadanyavRttitvasyaivakArArthatvaMvinA na tadanyanirUpitavRttitvAbhAvabodha iti bhAvaH / svakartRkasamabhivyAhRteti / nanvatra khapadaM yadi prakRtakriyAkartRparaM tadA dvitIyAprakRtyarthasya caramakartRtva evAnvayasya vAcyatayA tadrUpasAhityasya putraniSThasyAbhAvo gamanakartari sahagamanasthalepi sattvena tatrApi putracinAgata iti prayogApattiH samAnakAlikatvAdeva'tyaniyAmakatvena tena tadabhAvo bodhayitumazakyaH yadi putrapara tattadA tenAnvite prathamakatatve putrapadArthasyAnvayAyogazcaramakarItvaM ca pituniSThamiti tatrApi tadanvayAsaMbhava iti cenna khapadArthasya samabhivyAhRtaputrAdipadAdeva lAbha
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / gamanAdikriyAsamAnakAlInatArazakriyAkartRtvarUpasAhityAbhAvaH, kriyAnvayikhakartRkatAdRzakriyAkAlInatvAbhAva eca vA vinArthaH / kartRtve putrAderAdheyatvenAnvayaH / vibhaktiH sAdhutvArthava astuvAdheyatvaM dvitiiyaarthH| saptamyA AdheyatvArthakatve'pi nAtra saptamIprasaktistasyAH kArakavibhaktitvena kriyAnvayisvArthabodhakatvAt / ataHzeSaSaSThIprasatyA tAmevopapadavibhaktiddhitIyA bAdhata itisarvA upapadavibhaktayaH SaSThyapavAdikAityasyAvirodha iti / vinAsamAnArthakayote'ntareNeti nipAtayorapi darzitaiva riitiH| evaM vinAyuktatRtIyApaJcamIsthale'pi maryAdAbhividhyarthakayAvacchabdayogepi dvitIyA dRzyate, tatra maryAdArthako yAvacchabdaH / Arabhya tasyAM dazamI tu yAvatprapUjayetparvatarAjaputrImityAdau maryAdA sImA kAlarUpA dezarUpA ca kAlaniSThaM tattvaMca, tatkAlasamabhivyAitakAlaprAgabhAvAnadhikaraNasvaprAgabhAvAdhikaraNasvasajAtIyayAvatkAlavRttisamabhivyAhRtakriyAnadhikaraNatvam / evaMcoktasthale yAvacchabdena pUjArUpakriyAyAM zukladazamIniSThatArazasImAtvanirUpakatvaM pratyAyyate / tAvataiyArthataH zukladazamyA maryAdAtvaM labhyate / taniSThasImAtvanirUpakatvaMca tadavRtitve sati kRSNanavamIprAgabhAvAnadhikaraNazukladazamIprAgabhAvAdhikaraNatithikUTavyApakatvam / tAvatA SoDazatithyadhikaraNakaSoDazapUjArUpasyaikakarmaNo vidheyatayA lAbhaH vyApyakAlasamudAye svajAtIyatvavizeSaNAtpajAyAmaktavizeSaNadvayAkrAntadaNDAdisamudAyAvyApakatyepi na bAdhaH / anvayitAvacchedakarUpeNa sAjAtyasya vivakSaNAduktasthale ca tithimityasyAdhyAhAreNa dazamIpadArthatAcacchedakasya tithitvaghaTitatvena vA yAvatpadArthAnvayitAvacchedakatayA tidhitvabhAnAttena rUpeNa daNDAderdazamIsajAtIyatvAbhAvAta / tithizcAkhaNDakAlavizeSarUpA, natu candramaNDalakalArambhAdyanuguNakriyApracayarUpA pUjAyAstAvakriyAvRtsitvAsambhavAt / anaca prAgabhAva eva yAvatpadArthaH dvitI. pratiyogitvamanayogitvaM vA. tatra tatpratyarthadazamyA anvayaH tAvatA dazamIpratiyogikaprAgabhAvalAbhaH / tasya svapratiyogyavRttittvaviziSTavyApakatAsaMbandhena pUjArUpasamamivyAhatakriyAyAmanvayaH vyApakatvaMca khAdhikaraNatithiniSThAbhAvapratiyogitAnavacchedakapUjAvizeSatvavattvam / svAdhikaraNatvaca khAdhikaraNakRSNanavamIprAgabhAvAvacchinnabhedavizikAlikavizeSaNatAsaMbandhena / etena kRSNanavamIprAgabhAvAdhikaraNapratiyogikabhedasyAvyAvartakatayA tatsAmAnyabhedaniveze bhAvikRSNanavamIprAgabhAvAdhikaraNatvamAdAya nAprasiddhiH / tathAsatyapi tattaddazamIprAgabhAvAdhikaraNakAlasya svAdhikaraNakRSNanavamIprAgabhAvAvacchinnabhedavatvasaMbandhena tattatprAgabhAvAdhikaraNatvAkSateH / nacaivamapi vyavahitapUrvakRSNanavamIprAgabhAvAvacchinnabhedaghaTitasaMbandhenAvyavahitapUrvakRSNanavamIpUrvatithInAmapi tattadazamIprAgabhAvavatvAttadadhikaraNatithivyApakatvaM pUjAyAM na saMbhavatIti vAcyam khAvacchinnakRSNanavamIprAgabhAvAdhikaraNatvasaMbandhe svAvacchinnabhedasyaiva prAgabhAvasaMvandhe nivezanIsaMbhavena kartRtvanirUpakasamabhivyAhRtakriyAsamAnadezakAlikakriyAkatatvarUpasAhityasyAbhAva eva vinApadArthastatra prathamakartRtve ca putrAdipadArthasyAnvaye doSAbhAvAt pahu~vinAgata ityasyAprAmANyameveSyate prAmANyeca prakRtakriyAkartavAbhAva evaca vinApadArthastatraivAdheyatAsaMbandhena paMgvAderanvayastasya samAnakAlInatvena prakRtakriyAdAvanvaya iti bodhyam / lAghavAdAha / kriyAnvayIti |avRttitvvishissttbyaapktvsNbndheneti / niruktAvRttitve sati svvyaapktvsNbndhenetyrthH| snapadArthoM dazamIprAgabhAvaH / avyAvartakatayeti / vizeSabhedobhayabhedAdikamAdAya kRSNanavamIprAgabhAvAdhikaraNakAlepi sattvAdityarthaH / sAmAnyabhedeti / kRSNanavamIprAyabhAvatvAtiriktadharmAnavacchinnaprAgabhAvaniSThAvacchedakatAbhinnAvacchedakatvAnirUpitapratiyogitAkabhedetyarthaH / aprasiddhiriti / dazamIprAgabhAvAdhikaraNatvenAbhimatakAle na prasiddhirityarthaH / tathAsatyapIti / uktasAmAnyabhedasyAprasiddhatve satyapi svAdhikaraNaM yatkRSNanavamIprAgabhAbAdhikaraNaM tatsAmAnyabhedasya vivakSitasyAbhimatakAle sattvena kSatyabhAvAdityarthaH / evamapIti / kRSNanavamIprAgabhAve dazamIprAgabhAvAvacchinnakhanivezepItyarthaH / khAvacchimakRSNanavamItyAdi / yadyapi sarvAze nyUnavAraketaravArakaparyAptinivezaM vidhAya khAvacchinnakRSNanavamIprAgabhAvAvacchinnamedanivezepi noktadoSastathApi lAghavAduktaprakArAnusaraNaM kRtamiti bodhyam / khapadArthasyopasthitazukladazamItvena vyApakatAzarIre praveze zukladazamyAH prAguktasaMbandhenAdhikaraNavasya pUjAnAdhikaraNeSu yatkiJcincchuladazamIprAgabhAvAvacchinnakRSNanavamIprAgabhAvAna
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 vyutpattivAdaH / yatvAt / khAdhikaraNaniSThAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvamapi tAdRzAvacchedakatvasaMbandhena svA. vacchinnasya bhedaH / atastAdazAvacchedakatvatvAvacchinnAbhAvaniveze yatkiJcidazamIprAgabhAvAdhi karaNaniSThAbhAvapratiyogitAvacchedakatvamAdAyAsiddhivAraNAya viziSya tattatprAgabhAvarUpasvapa dArthasya saMbandhamadhye pravezyatayAnanugamaiti nirastam / dezarUpA sImAca kAzItaH ko zikI yAvada yAtItyAdau / tatra kauzikyA: gamanasImAtvaM pratIyate / tacca kAzIpUrvakauzikIpazcimadezabyApakagamanAnadhikaraNatvam yAvatpadena ca kauzikyanadhikaraNakatve sati kAzIpUrva kauzikIpazcimadezavyApakatvaM gamane pratyAyyate / tatra dvitIyArtho'vadhitvamavadhimatvaM vA pratIcItvAdhanvayi / niSkarSaH pUrvavatsvayamUhanIyaH / dhikaraNatithiSvapi sattvena tanniSThabhedapratiyogitAvacchedakatvasyaiva pUjAyAM sattvena tatra tadanavacchedakatvasya na prasiddhisaMbhavaH tattacchukadazamIprAgabhAvatvena pravezeca yacchukladazamIpUrvaSoDazatithiSu pUjAprasiddhistatprAgabhAvasya niruktasaMvandhenAdhikaraNeSu vartamAnAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvasya pUjAyAM prasiddhisaMbhave'pyuktazabdAdanugatabodhAnupapattirato dazamIprAgabhAvatvenopasthitAnAM svaniSThAvacchedakatAkapratiyogitAkabhedasya saMsargalAbhyupagamaH tatra svapadArthasya nAntarbhAvonyaniSThAvacchedakatAkapratiyogitAkabhedasyAnyasaMsargatvAsaMbhavAt yadazamIprAgabhAvavyaktaH pUrva kRSNanavamImArabhya sarvatithiSu pUjAdhikaraNalaM tasyaivoktasaMbandhena pUjAyAM sattvasaMbhavaH khanirUpitAdhikaraNatAvadvRttibhedapratiyogitAvacchedakatvasaMbandhe bhedapratiyogitAvacchedakIbhUtepi na khapadAthaMpravezaH anyanirUpitAdhikaraNavaghaTitasyAnyasaMbandhavAsaMbhavAt naca khanirUpitAdhikaraNatAvadRttibhedapratiyogitAnavacchedakalasaMsargepi khapadArthasya mAstu pravezonyanirUpitAdhikaraNavasyAnyasaMsargalAbhAvAddoSAsaMbhavAditi vAcyaM katipayatithiSveva pUjAsthale'pi tattithivyaktivatyadhikaraNatAvadRttibhedapratiyogitAnavacchedakatvasyAdhikaraNatAkttattattithivRttyabhAvAdhikaraNatAvadRttitadabhAvatAdRzAbhAvanirUpitatatpratiyogitvatadavacchedakalAbhAvAnAMca pUjAyAM sattvena tAdRzaprayogApattivAraNAyAdhikaraNatAlaniSThAvacchedakatAbhinnAvacchedakalAnirUpitAdhikaraNalaniSThAvacchedakatAbhinnAvacchedakakhAnirUpitetyAdikrameNa pratiyogilaniSTAvacchedakatAbhinnAvacchedakatAlaniSThAvacchedakatAbhitrAvacchedakatvAnirUpitapratiyogitAkAbhAvasyaiva nivezyatayA sarvathaiva pUjasyAmasatastasya tantra saMbandhatvAsaMbhavAt / nava nirUpitatvasaMbandhAvacchinnakiJciniSThAvacchedakatAbhinnAdhikaraNatAtvaniSThAvacchedakatAbhinnAvacchedakalAnirUpitatvenAdhikaraNaniSThAvacchedakalapraveze tatprAgabhAvanirUpitAdhikaraNalaghaTitAbhAvasya pUjAyAM saMbhavaiti vAcyaMta. tithivRttikhaviziSTatAdRzaprAgabhAvAdhikaraNalamAdAya prAguktaprayogApattitAdavasthyAt / tadvyaktilaniSThAvacchedakalabhinnAvacchedakakhAnirUpitatvena nirUpitatvasaMbandhAvacchinnAvacchedakalopAdAnehi sebaannugmitybhipretyaah| atityaadi| yadica zukdazamIprAgabhAvatvasamAnAdhikaraNobhayAvRttidharmalasamAnAdhikaraNAvacchedakatAbhinnAvacchedakalAnirUpitanirUpitatvasaMbandhAvacchinnakha. mRtyavacchedakatAbhinnAdhikaraNatAtvaniSTAvacchedakatAbhinnAvacchedakatvAnirUpitasvavRttyavacchedakatAnirUpitetyAdikrameNAvacchedakalAbhAvaM nivezya tena rUpeNa tasya saMsargakhoktau na ko'pi doSaH / svapadArthasya saMsargamadhye pravezAbhAve'pi kSatyabhAvAdanyaniSThAvacchedakatvaghaTitAbhAvasya tatsaMsargatvAsaMbhavAttavyaktitvAneSThAvacchedakatAyAapyuktasAmAnAdhikaraNyenAnugatarUpeNaiva pravezAditi 'vibhAvyate tadA lAdhavAdeva khaniSThAvacchedakatAkapratiyogitAkabhedasya saMsargatvenopAdAnamiti vibhAbanIyam // dezavyApakagamaneti / atravyApakakhanivezaH kauzikIyAvadagalA madhyapradezAdeva kutazcitparAvRttisthale'pi kAzItaH kauzikI yAvadgacchatItiprayogavAraNAya vihitaH / atha yaH kazcit yAvat kauzikI prayAti sopi yena kenacikena mArgeNeti tasyApi gamanaM na kAzIpUrvakauzikIpazcimasarvapradezaiti kutrApi na vyApakalasaMbhava iti cenna kAzIpUrvakhapazcimalayoradhikaraNaM kAzyAdisadRzameva grAhyam sAdRzyaJcAkhaNDatvena tathAca kAzInirUpitapUrvakhakauzikInirUpitapazcimatlavadakhaNDabhUbhAgavRttiprati-- yogivyadhikaraNAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvameva vyApakalaM paryavasitam evaJca kAzIpUrvatvAdhikaraNe yataHparAvRttistatpUrvadeze'khaNDe pratiyogivyadhikaraNagamanAbhAvasattvAnnApattiH yatra kauzikIparyanta gamanaM tana kAzIpUrvalakauzikIpazcimavAdhikaraNe yatrapratiyogityadhikaraNo'bhAvogamanasya na tasyAkhaNDalaM kAzIpUrvalAzraya nirUpitadakSiNottaratvAnyataratvAvacchinnAbhAvAzrayakhasyaivAkhaMNDalarUpatayA tasyAbhAvAttattadbhAro'nyatarasyaiva sattvAt tAdRzAdhikaraNecAkhaNDe gamanAbhAvo na pratiyogivyadhikaraNaityanupapattirapi neti / yadvA daizikavizeSaNalasvAzrayanirUpitadakSiNottarakhAnyatamasaMbandhena vyApakatvaM bodhyamAzrayecAkhaNDavaM navAcyamiti bhAvaH / niSkarSa iti / pazcimatvaM yAvacchabdArthaH dvitIyAntArthasya kauzikInirUpitAvadhimattvasya tatrAnvayaH tasyaca svAvadhyavRttilavizeSitavyApakatvasaMbandhena gamanAdikriyAyAmanvayaH vyApakalaM ca kAzInirUpitapUrvalavizeSitakharUpasaMbandhena khAdhikaraNaniSThabhedapratiyogitAvacchedakalasaMbandhAvacchinnasvaniSThAvacchedakatAkapratiyogitAkabhedavatvarUpam khAvadhyavRttilavizeSaNAda bhividhisthalavyAvRttiH kAzInirUpitapUrvavAdhikaraNatvapravezAt kauzikIpazcimatvAzrayakAzIpazcimadezasya gama
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / 153 abhividhyartho yAvacchandaH kArtikamArabhya caitraM yAvacchItaM bhavatItyAdau kAzItaH pATaliputraM yAvadRSTo deva ityAdAvamividhistatparyantAbhivyAptiH / pavaMca prathame kArtikapUrvakAlottaracaitrottara kAlavyApakatvaM caitrosarakAlA'vRttitvasahitaM zItabhavane dvitIyeca kAzIpazcimadezapUrvapATaliputrapUrvadezapazcimadezavyApakatvaM pATaliputrapUrvadezAvRttitvasahitaM vRSTau yAvacchabdena pratyAyyate / vizeSaH pUrvavat / yAvacchabdasamAnArthAkAhazabdasthale'pi darzitaiva riitirvsyaa| tadyoge ca paJcamI sAdhuH / yajJamanu prAvarSadityAdAvanuzabdArthaH kArakatvarUpaM hetutvam / anulakSaNaityatra karmapravacanIya samUhAvidhAyakasUtre lakSaNapadasya kArakahetuparatvAt / tatraca yajJAnvitasyAdheyatvarUpadvitIyArthasyAbayA, hetutAyAzca nirUpakatvasambandhena vRSTAvanvayaH, janyatvaM vAnuzabdArthaH tatra nirUpitatvarUpa. dvitIyArthasya yajJAnvitasyAnvayaH, janyatAyAzcAzrayatvasambandhena vRssttaavnvyH| anvarjunaM yoddhAra ityabAprakarSarUpaM hInatvamanuzabdArthaH arjunAvadhikatvaM dvitIyAntArthastasya cApakarSe'nvayaH / avadhitvasyApAdAnatArUpatve'pi kriyAnvayAbhAvAnna paJcamIprasaktiH asmAdayaM dIrgha ityAdI bhavatItyasyAdhyA. hAreNaiva paJcamyapapAdanAt / ataH SaSThyapavAdatAnirvAhaH / vRkSaM prati vidyotate vidyut, mAtaraM prati sAdhuH, yo mAM prati syAt, vRkSaM pratisiJcatItyAdI lakSaNetthaMbhUtetyAdisUtrAnuziSTakarmapravacanIyasajJakapratyAdizabdeSu prathame paricAyakatvarUpaM lakSaNatvaM pariceyatvarUpaM vA lakSyatvaM karmapravacanIyArthaH / vRkSaprakAzena vidyudvidyotanazAnAvRkSasya pricaayktaa| dvitIyArthazcAdheyatvaM nirUpitatvaM vA / dvitIye sAdhutvaM priyakAritvaM sAdhutvaghaTapriyAnvayI saMbandhaH karmapravacanIyArthaH / saMbandhAtvayi pratiyogitvaM tanirUpakatvaM vA dvitIyArthaH mAtRsambandhipriyakArItyAkArako bodhaH / tRtIye bhAgaH svatvAzrayaH pratyAdyarthaH / tadanvayI sambandho dvitIyArthaH / itthaMcAsmatsabandhI yo bhAgaH syAditi yodhaH / caturthe karmaNyeva dvitIyA, SatvabAdha eva saMjJAphalam / pratizca nirarthakaH gRhe nAnAdhikaraNatve'pi na vyApakatvahAniriti niSkarSa ityarthaH / kArtika puurvkaalottreti| kArtikapUrvavavatkSaNadhvaMsAdhikaraNakSaNadhvaMsAnavikaraNatvesati tAdRzapUrvasvavatkSaNadhvaMsAdhikaraNatvam satyantamAtraM ca kArtikAdhakSaNe'pi nAsti kArtikapUrvatvavatvapUrvatRtIyakSaNadhvaMsAdhikaraNadvitIyakSaNadhvaMsAdhikaraNatvAt, vizeSyamAtraMtu kArtikapUrvasakalakAlasAdhAraNa tAdRzapUrvatvAzrayakhapUrvakSaNadhvaM. sAdhikaraNatvAditi kArtikAcakSaNorapannadhvaMsapratiyogikSaNadhvaMsAdhikaraNatvaM vivakSitam tacca na kArtikAvyavahitapUrvakSaNe'pyasti kArtikAdyakSaNamArabhyottarakAleSu sarvatraivAsti, kArtikAdyadinasyApi saMgrahAya kArtikapUrvakAlottaravapravezaH kArtikatvAzrayottaralapraveze tanna syAt caitrottarapUrvatvamAtrasya caitrAntyakSaNAvyavahitottarakSaNaprAgabhAvAzrayatvarUpasya praveze kArtikapUrva divaseSu zItAnadhikaraNeSvapi sattvena vyApakatA na syAt kArtikapUrvakAlottaravamAnapraveze caitrottaraprISmakAle zItAnadhikaraNe'pi tadAzrayatvasattvena vyApakatA na syAdityubhayopAdAnam / vAyuvahanasya sarvamAsasAdhAraNyAt kArtikamArabhya caitraM yAvadvAyutIti prayogoneSTa iti tadvAraNAya caitrottarakAlAvRttilamupAttam / kArtikamArabhyacaitraparyantaM zItabhavanasthale yathA kArtikamArabhya caitraM yAvat zItaMbhavatIti prayogastathA pauSamArabhya caitreyAvat zItaM bhavatiti prayogopISyata eveti yatpUrvakAlottaratvaM praviSTaM na tatpUrvakAlAvRttitvaM nivezitam / vizeSaH pUrvavaditi / yAvacchabdasyAvyavahitottarakhavarakSaNapUrvakhamarthaH dvitIyArthazca nirUpitatvamavyavahitottarakhAnvayiyAvacchabdArthasya kArtikAvyavahitapUrvakSaNapratiyogikarvasAzrayatvAvacchinnakhAzrayavRttibhedapratiyogitAvacchedakalasaMbandhAvacchinnakhaniSThAvacchedakatAkapratiyogitAkabhedavattvarUpavyApakalasvAnadhikaraNakAlAniyobhayasaMvandhena samabhivyAhRtazItAdipadArthe'nvayaityAdivizeSa ityarthaH / naca kArtikapUrvamAsAderapi caitrapUrvatvAttatkArtikapUrvakArtikottaratvAca na zIte vyA. pakatvasaMbhava iti vAcyaM khAzrayakArtikapUrvakhAnAzrayakArtikasyaiva pravezenoktadoSAsaMbhavAt / bhavatItyasyAdhyAhAreNaiveti / nacAvadhitvanirUpakalasya dIrghakhaevAnvayena bhavatItyadhyAhArepi na kriyAnvaya iti vAcyaM kriyAnanvaye'pAdAnasaMjJAbhAvena tasmAtsaMbandhasAmAnye SaSThyeva hi syAditi dIrghabhavanaeva tasyAnvayasya vAcyatvAt / caturthe karmaNyeveti / vRkSaM vRkSaM pratisiJcatIti caturthodAharaNasthalaityarthoM natu vIpsAsthala iti vRkSavRkSaM prati vAyasA ityatra sakarmakakriyAyA adhyAhArayogyAyA apyabhAvena vartantaityAdisthale nirAkAtvena ca karmaNi dvitIyAyA asaMbhavenAsaGgateH uktodAharaNasthaleca sekakriyAkarmatvasya vRkSe sattvena karmaNidvitIyaivasyAnatukarmapravacanIyarUpopapadanimittikA kArakavibhakeruSapadavibhaktyapekSayA prabalatvAditi bhAvaH / SatvabAdhaiti / vakSavRkSaM pratisithatItityAdau karmapravacanIyasaMjJAyA abhAve 20 vyutpa.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 vyutpattivAdaH / gRhe'zvaityAdAviva vyApakatAyA dviruktibalalabhyatvAtpratizabdasya vyApakatArthakatvauktArthakatvena gRhaM vyApnuvate'zvA ityAdAviva dviruktireva na syAt / naca pratizabdasyApi vyApakatArthakatvaM pra. tidinamadhItaityAdau klaptam dvirukterapi vRkSaM vRkSa siSyatItyAdau klaptamiti prakRte saMbhedenAnyataravaiyarthyamitinyAyAyoreva vyApakatAbodhakatvamavarjanIyamiti vAcyam / pratimAsamadhItaityAdAvalya. yIbhAve hi prathamAtiriktavibhaktarasAdhutvena pratizabdena mAsAnvitavyApakatvaM kriyAyAM bobhyate vibhaktiH sAdhutvArthA / vRkSa vRkSaM prati siJcatItyatratu seke dvitIyArthakarmatvAvaruddhaprakRtyarthavRkSa. vizeSitavyApakatA bodhayituM na zakyate / ekavizeSaNatvenopasthitasyAnyatra vizeSaNatve vyutpatti virodhAt / karmasvasaMbandhasyaiva ca vyApakatAghaTakatvena svIkaraNIyatayA vRttyaniyAmakasya tasya tathAtvAsaMbhavAzca / tasya sekakarmatvaAzrayatAsaMbandhavitavyApakatApratyAyanamapi na yujyate / prakRtyarthasubarthayorantarA naarthAtiriktabhAnasya dhyatpattiviruddhatvAt / nAmaDhasyetarotpateH nAnupa mRdha prAdurbhAvAdisyAdau nArthamAtrasya paJcamyarthahetutAyA vizeSaNatvena prakRtyarthasya ca vizeSyatvenA. nvayAt / tasmAtpratiranarthaka eva / dviruktAnvaye tAtparyabalAca secanakarmatve vRkSAdeApakatvaM saMsargatayaiva bhAsate / yadica vRkSaM prati siJcatItyAdAvupasargasya pratAcyo dyotyo vA kazcida praterupasargasaMjJAyA duritayopasargasthanimittaparasya dhAvAdeH sasya SatvaM syAditi tadAdhanAyopasargasaMjJAbAdhakaitatsaMjJAkaraNaM tathAsati praterupasargavAbhAvAna sasya Salamiti bhAvaH / uktArthakatveneti / pratizabdenoktovyApakalarUportho yasyAstattvena dviruktastadartha sA nAdaraNIyetyarthaH / yadyapi dviruktirna zabdarUpA'pitu samAnAnupUrvIkazabdasyAvRttiriti na tasyArthasaMbhavastadhApyAvRttazabdasya vyApakavaghaTitArthe lAkSaNikatayA tAtparyagrAhakatvena dviruktelakSyArthabodhaprayojakatvena svaprayojyatvabodhaviSayarUporthaH kathaJcitsaMbhavatIti bodhyam / nazakyata iti / anuSaktena pratizabdenetyanena saMbadhyate pratizabdasya viziSya vRkSAdivyApakatve zaktAvAnantyaM syAdataH sAmAnyataeva vyApakale zaktirvAcyA tathAca vizeSavyApakatAlAbhAya dvitIyAprakRsvarthasyaiva tatra nirUpitatvasaMbandhenAnvayo bAcyaH saca na saMbhavati dharmipAratayaM vinaikapadArthaniSTavizeSyatAnirUpitavizeSaNatAprayojakopasthitIyaviSayatvasya tadanyapadArthaniSThavizeSyatAnirUpitavizeSaNatAprayojakatvAbhAvaniyamAt prakRtidvitIyayoH parasparAnvaye prakRtipratyayausahArthamityAdinyAyena gRhItAkAGgatvena dvitIyArthana karmalena prakRtyarthAnvayasyAvazyakatvAdRkSapadajamyopasthitIyaviSayatAyAH karmaniSThavizeSyatAnirUpitavizeSaNatvaprayojakalAvazyambhAve vyApakatvaniSThavizeSyatAnirUpitakizeSaNatvaprayojakatvAsaMbhavAt , pratyayArthavizeSyatAnirUpitakhArdhaniSThavizeSaNatAkabodhasAmagyAstaditarArthavizeSyakasvArthabodhe pratibandhakatve paryavasAnAditi bhAvaH / etena yugapadupasthitAnAM padArthAnAM vizeSye vizeSaNamitinyAyena zAbdabuddhipakSasyaivAbhyarhitalenopasthitasya vRkSasya vinigamakAbhAvena karmatvavyApakatvayorubhayoryugapadanvayaH syAdeveti nirastam / pratizabdasya karmatvasaMbandhena vyApakatvamarthastAdRzeca vyApakatve tAtparyavAhikA dvitIyeti dvitIyArthAvizeSaNasya pratyarthasya vyApakale'nvayasaMbhava ityata Aha / krmtvsNbndhsyaiveti| tathAtveti / vyApakatAghaTakatvetyarthaH / tasyeti / pratizabdasyetyarthaH / sekakarmatvaiti / yadyapi dvitIyayA nasekakarmatAtvenopasthitistathApi samabhivyAhArabalAkSaniSThAbhAvapratiyogitAnavacchedakaseka. karmatAlavattvarUpavyApakatvasya pratizabdatodvitIyArthakarmatve bhAnAbhyupagame tathA lAbhasaMbhavo'trapakSe karmatve vRkSapadArthasyAnanvayanaikAvizeSaNatvenetyAdiniyama virodhasyApi nAvakAzaH pratizabdArthavyApakakhaeca tasya bhAnopagamAditibhAvaH / vyutpattiviruddhatvAditi / pratyayasya prakRtyAnvitasvArthabodhakalavyutpattibiruddhatvAdityarthaH / nanardhAtiriktyasya phalamAhanAmUDhetyAdi / teSAM mohaH pApIyAn nAmUlasyatarotpatteriti nyAyasUtram abhAvAdbhAvotpattirnAnupamRdyaprAdurbhAvAditi ca teSAM doSANAM madhye moho mithyAjJAnaM pApIyAn amUDhasya moharahitasya itarayo rAgadveSayorutpattirna yata ityarthaH / abhAvAdeva bhAvotpattiH bIjamanupamRdya bIjanAzamavidhAyAGkarasya prAdurbhAvo na yata itica atramohAbhAvaprayuktarAgadveSotpatyabhAvasya bIjavinAzAbhAvaprayuktAGguraprAdurbhAvAbhAvasya ca hetutvaM vivakSitaM na yataH paJcamI tadarbhayorutpattiprAdurbhAvayoriti prakRtyarthasya namaH rthAbhAve pratiyogitAsaMbandhanAnbayastasya paJcamyarthahetutve iti prakRtipratyayArthayorantarA narthasya bhAnAttadatiriktopAdAnamAva. zyakamiti bhAvaH // saMsargatathaivaiti / ekkAreNa prakAratayA bhAnavyavacchedastenakarmatvaeva vRkSapadArthasyAnvayaH natu pratizabdArthavyApakatve vRkSAMdighaTitArthe tasya lakSaNAtaeva tatovizeSavyApakatAlAbhAditi zaGkA nirastA, vRkSAkSasiJcatItyatra vyApakatvabodhasya prakRtyarthasaMgargatayaiva nirvAhyatayA pratizabdasamabhinyAhArasthale'pi tAzasAmagyA akSatatvena tataeva tathaiva vyApa.
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / bhyo'rthastadAstu sa evAtrApi tadarthaH / ataeva tasyevAsyApi pratizabdasya prayogo nAnarthakaH / vastuto'narthakayoH karmapravacanIyAdhiparizabdayoH prayogavattAzapraterapi prayogasya prayojanAntarAnupapasizcintyA / prateryatra vyApakatArthakatvaM, tatra prativRkSaM siJcatItyavyayIbhAvasamAsa eva ni. yataH / tadarthakAvyayasyAvyayIbhAvasamAsavidhervibhASAdhikArIyatAviraheNa nityatvAdato'dhIpsayA prativRkSaM siJcatItivavRkSaM pratisiJcatIti na prayogaH / yatra vyApakatvArthakenAvyayenAvyayIbhAvasamAsastaduttaraM sarvatra prathamAvibhaktireva natUpakumbhe gacchatItivat pratigRhe'zvA ityAdirapi prayogaH uktayuktyA tatra pratinA'zvAdI gRhAdivyApakatAyA bodhayitumazakyatvAt / tadAdhAratAdirUpasaptamyAdyarthe ca samAsArthasya gRhAdivyApakatvasyAzrayatAsambandhena tadarthasya vyApakarUpadharmiNo vA'bhedasaMbandhenAnvaye meyatve ghaTaH ghaTavRttau ghaTa ityAdiprayogavAraNAya kalpyAyAH saptamyarthAdhAratAyA AzrayatvasaMbandhenAbhedasaMbandhena vA prakRtyarthAnanvayavyutpattervirodhAt / upakumbhe nidhehi, upakumbhAdAgataH, upakumbhena kRta, ityAdau ca vivakSitasyAdhAratvApAdAnatvakartRtvAdau kumbhasamIpAderAdheyatAsaMbandhenAnSayasyAdheyatvAdI nirUpitatvasaMbandhena tadanvayasya vA yodhe na kazcidvyutpattivirodha ityupapadyante tathA prayogA iti dhyeyam / tyAM ca mAM cAntaretyAdAvantarAratareNayuktaiti dvitIyAyA nirUpitatvamarthaH / tasyAntarApadArthatAvacchedakamadhyatve'nvayaH evamanyatrApi tadarthastUktadizA svayaM paricchedyaH // iti dvitIyAvibhaktayaH kArakavibhaktitRtIyAyAH kriyAnvayi kartRtvaM karaNatvaM cArthaH kartRkaraNayostRtIyetyanuzAsanAt / kartRtvaMca mukhyaM kriyAnukUlakRtireva / sAca ka khyAtasamabhivyAhate caitraH pacatItyAdau kriyAvizeSyatayAkhyAtena pratipAdyate caitreNa pacyate, zayyate, ityAdikarmabhAvAkhyAtasthale ca kriyAyAM vizeSaNatayA tRtIyayA sA pratyAyyate / yasu tatrAkhyAtArtha eva kRtiH, tRtIyArthazcAdheyatvam / tasya katvabodhasyAbhyupagantumucitalAlakSaNAgrahavyApakalopasthityoH sarvatra kalpanasya gauraveNa heyatvAditi // anyortha iti / pratigacchati pratisiJcatItyAdau khakarmakrasajAtIyakriyottaratvAdirUportha ityarthaH vRkSapratisiJcatItyatra cainapratisiJcatIti vaktamucitam / spveti| khakarmakalaparityAgena sajAtIyakriyottaratvAdirUpaH kriyAnvayyartha evetyarthaH / ghaTavRttau ghttitiiti| idazca saptamyAdheyatve prakRtyarthasyAbhedAnvayopagame doSaH saptamyarthIdheyatve ghaTavRtterghaTaniSTAdheyatvasya tAdAtmyAt tasyakharUpeNa ghaTe sattvAt AdhArasvarUpasaptamyarthe'bhedenAnvayetu bhUtalabuttau ghaTa ityApattirbodhyA bhUtalavRtte talaniSThAdhAravatAdAtmyasyAdhArakhe tasya ca nirUpakatvena ghaTe sattvAditi // iti dvitIyAvyutpattivAdagUDhArthatatvAlokaH / laH karmaNItyAdisUtrasya lApavasahakRtasya kartRvakarmakhayorevAkhyAtazaktigrAhakalenAkhyAtatvenaiva tayorAkhyAtasya zaktatayA karmAkhyAtAtkarmalavakartRtvasyApyupasthitisaMbhavAttayoryasya dhAtvarthavizeSyatayA bhAnaM tasya pradhAnatvena tatpratipAdakatayA karmAkhyAtaka khyAtatvAdinA vyapadezasyApi gatisaMbhavAt yagAdisamabhivyAhRtAtmanepadajJAnasya kartRla vizeSitadhAtvartha viziSTakarmalabodhe kAraNalAtkartRtvasya karmAkhyAtasthale dhAlathai vizeSyalAsaMbhavAt tRtIyArahitakavAkhyAtasthalAnurodhenAkhyAtasya kartRtvArthakatvasyAvazyakalAt caitreNapacyata ityatrApyAkhyAtAdeva kartRtvabodho na tRtIyayA khIkAryaH kartRkaraNayostRtIyetisUtrasya tu dhAtvarthavizeSaNatayA kartRlakaraNalayostAtparyaviSayayossatostadAzrayabodhakAt prAtipadikAt tRtIyetyarthaH tatra kartRlasyAnyalabhyalAna tatra hi zaktiH karaNavasya cAtathAvAttatra zaktirAkhyAtArthavizeSaNatayA ca sAkSAtprAtipadikAryAnvayasya caitrastaNDulaH pacyata ityatra kartRtve prathamAntArthAnvayaprasaGgabhayenAsvIkaraNIyatvAt tRtIyAsamabhivyAhArasyaiva tatprayojakalakalpanenoktaprasaGgavAraNe'pi bhinnaviSayakapratyakSAdikaM prati zAbdasAmagyAH pratibandhakakhasyAdheyatvasya tRtIyAntArthasaMsargatApakSe'dhikasmApalyA lAghavAnurodhAcAdheyatvaM tRtIyArthaH khIkriyate'nanyalabhyasvAttatrazaktiH saMkhyAzaktAyAstRtIyAyA lakSaNaiva vetyanyadetaditi kasyaci nmatamupanyasyati / yasviti / caitreNapakaH pAcyaityAdau kartRlabodhasyAnubhavikatvena tRtIyAtaeva sakhIkaraNIyaH kRtpratyayasyoMtasya kartRtvezaktiprAhakAbhAvena tasmAt kartRlabodhAbhAvAt / galisattve'pi sakRduccaritaitinyAyasya satyapitAtparye kheSTayodhasyaikammAtpadAdadarzanena anekapadaracanAyAsadarzanena ca sArvajanInena kuptasyAtikamasyAnyAyyalAdanuzAsanAbhAve'pi kRtakarmAnuziSTasya karmakhaM bodhayataH kartRtvazaktatAyAstadvodhakatAyAzca kalpanasthAnaucityAtU / kartRkaraNayostRtIyetyanuzAsanasya
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 vyutpatsivAdaH / cAkhyAtArthakRtivizeSaNatayAnvayaH, kRtezca kriyAvizeSaNatayA tathA kRtibodhane cAtmanepadarUpasthAkhyAtasya yagAdisamabhivyAhArakAnamapekSitam pacati pacataityAdau tathA kRtyanvayAvodhAt / caitreNa zAyate gamyataityAdau tRtIyAyA AdheyatArthatvaM kluptameveti na tatkalpanamadhikamiti tanna / caitreNa pakvamityAdau tRtIyAyAH kRtyarthakatAyA AvazyakatvAt / tatra kRtyarthakAkhyAtaviraheNa kRtaH kartRkarmavAcakatvena kRtyarthatAvirahAt / yadica kartRkRtaH kRtAvava zaktirnata viziSTe zAtatyAdau tvAzrayArthakatAyAH kuptatvena tatra kRtyanvayAdeva kartRlAbhasaMbhavAdityucyate / tathApi karmakRtaH kRtyarthatvamaprasaktameva / uktapratyayasya kacitkartRvAcakatve'pi caitreNa pAcyA duSpacazcaitreNIdanaH caitreNaudanasya pAka ityAdI kRtAM na kRtibodhakatvamiti tatra kRtiyodhAnurodhena tRtIyAyAH kRtivAcakatvamAvazyakameva / evaMca caitreNa pacyata ityAdAvapi tRtIyayaiva kRtirvodhyate / tatra caitrAdeH saMbandha evAdheyatvamityataeva nirvAhe kRtAvAdhetvasya vizeSaNatayA bhAnopagamasyAnucitatvAt, tathAsati tatsaMsargasyApi viSayatAkalpanAdhikyAt tAha. zavAkyazAnaghaTitazAbdasAmagryAmadhikaupasthitinivezane ca gauravAt / atha tatra kRtestRtIyArthatopagame caitreNa pacyate na maitreNetyAdau tRtIyAntArthamaitrIyakRterabhAvaH pAke'nvetItyupeyam / tasyAzca samavA yasaMbandhAvacchinnAbhAvo maitrakartRkapAke'pItyatiprasaGgaH / janyatAyAzca vRttyaniyAmakatayA tatsaMbandhAvacchinnAbhAvaprasijhyatyeva na,maitrakartRkapAkakarmatvAbhAvasya karmaNi taNDulAdau pratItizca karmavAcakapadA. samabhivyAhArasthale durghtt| Adheyatvasya tRtIyArthatve cAdheyatvAbhAvabodha eva kRtAvaGgIkriyate / naca tathAsati maitracaitrobhayakartRkapAkasatve caitrIyapAkakRtI maitravRttitvAbhAvasattvAt maitreNa na pacyataiti prayogApattiriti vAcyam / maitreNa na pacyataityato vartamAnapAkAnukUlakRtitvAvacchedena maitravRttisvAbhAvabodhanAduktasthale ca tAzakRtitvasAmAnAdhikaraNyena maitravRttitvasattvAttAzavAkyAprAmANyAt / vartamAnatvasya kRti vizeSaNatayA ca caitreNa pakSyate'pacyata natu pacyataityupapadyate kriyAvizeSasya tathAtvAt / yadA maitreNAnyakriyate nata pacyate tadA maitreNa na gazca / nacAkhyAtena kAlasya kRtivizeSaNatayA bodhanAtkAlavizeSavizeSitakRtitvasyAnvayitA. vacchedakatayA tadavacchedena natrAbhAvaH zakyo bodhayitum natu kAlakiyobhayavizeSitakRtitvAvacchedena karmapratyayasthale kriyAyAH kRtivizeSaNatvAbhAdhanataTitadharmasthAnvayitAvacchedakasvAbhAvAditi vAcyam / kriyAvizeSaghaTitadharmasyAnvayitAnavacchedakatve'pi tadavacchinnatvavizidhavizeSaNatAyA abhAvasaMsargatayA bhAnasaMbhavena sAmaJjasyAt / nacAnvayitAvacchedakAvacchinna karaNakhAMza iva samAnapadazruteH kartRvAMze'pi zaktigrAhakalasyaivocitalAt evaMca pAcyaityAdisthalAnurodhena siddhasya kAryakAraNabhAvasya sAmAnyato dhAtvarthaniSTavizeSyatAnirUpitakartRtvaprakAratAkabodhatRtIyAsamabhivyAhAratajanyopasthityAdikAryakA. raNabhAvarUpatAyA evocitatvena caitreNa pacyata ityatrApi tRtIyayaiva bodhasya kartRtAyAH karmAkhyAtAdupasthitisaMbhave'pi svIkAraH ! nahyevamanimittaM sakRducaritaityasya bAdhaH kAlAderanyataH pratItyasaMbhavAtpadAntarasyApi tadatiriktaikArthabodhanavyApRtaravena tatastadodhAbhyupagamepyuktabAdhasya samAnavAdanuzAsanamAhitakAlazaktikAdAkhyAtAdeva bodhAbhyupagamohi gatyabhAvanibandhanaH / tRtIyAyAH kartRtvabodhakatve vyavasthitecAdheyakhasya prakAralasaMsargakhayorvilkape sati bhinnaviSayakapratyakSapratibadhyapratibandhakabhAvalAghavApekSA yA'kAraNoktaniyamabhazApattyabhAvasahakRtasyAdheyatvazaktimahatajanyatadupasthitiniyamatatsaMsargazAbdabodhaviSayatvAkalpanalAghavasya prabalatvena saMsargataiva vyavasthApanIyA'nyathA khaniSTAdhAratAnirUpitAdheyakhAdInAmadhikAdhikapadArthaghaTitAnA prakArakhApattarAdheyatvAnubhavasya saMsargatayApyupapatteretattattvastha prathamAyAM vistareNoktarityabhiprAyeNa nirAkaroti / tati / durghaTeti / idamupalakSaNam yatkartRkapAkakriyAyA aprasiddhistRtIyAntatadbodhakapadasamabhivyAhArasthale niruktaviziSTAbhAvasyAprasiddhyA tadbodhovizeSadarzinAM karmavAcakapadasamabhivyAhArasthale'pi durghaTa ityapi bodhyam / ityupapadyataiti / anyathA pAkakRtitvAvacchedena tatra caitravRttilAbhAvAsaMbhavAdatItabhUtabhaviSyatpAkakRtau caitravRttitvasyaiva sattvAdanupapattiH syAt / tathAtvAditi / prakRtakriyAvizeSitakRtikhasyAvacchedakatvopagamAdityarthaH / prayogazceti / upapadyata iti zeSaH / anyathA vartamAnakRtilAva. cchedena maitravRttitvAbhAvAsaMbhavAt kriyAntarakRtemaitravRttitvAttadanupapattiH syAditi bhAvaH / naceti / niymitynenaanvyH|
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ guuddhaarthttvaalokvyaakhyaashitH| tvameva vizeSaNasambandhe bhAsataiti niyamaH, tathAsati zaradi puSpanti saptacchadA ityAdau saptacchadapuSpotpattitvAdeH zaradRttitvAnvayitAnavacchedakatayA AkhyAtAntapratipAdyatAvacchedakapuSpotpattitvAvacchedena ca zarattitvAnvaye bAdhAdavacchedakAvacchedenAnvayAnupapatteranvayitAvacchedakasAmAnAdhikaraNyamAtreNa ca tadanbayopagame zaradi puSpanti saptacchadAH zaradi puSpanti campakA ityavizeSeNa prayogApatteH / yadica tatra zaratsaMyandhaH saptacchavizeSaNatayA bhAsate na punarAkhyAtArthe dhAtumAtrArthe vA puSpotpattI, ataeva kArakavibhaktirUpasaptamyanupapattyA kAlarUpavizeSaNapadottaraM khAtanyeNa saptamI sarvavarmaNA sUtritA / evaMca kriyAnimittatvarUpakArakatvagarbhakartRtvasyAkhyAtArthatvena puSpotpattinimittatvarUpAkhyAtArthasya viziSTAnvayAnurodhena zaratsaMbandheSyapyanvaya upagantavya iti kArakatvasyAkhyAtarthatvAnupagame'pi zItalaM saro'vagADhavato nidAghaduHkhaM vyapaitItyAdAvivohe. zyavidheyabhAvamahimnoddezyavizeSaNazaratsaMbandhena vidheyabhUtapuSpotpatteH prayojyaprayojakabhAvasya saMsagamaryAdayA bhAnamiti campakAdipuSpotpattau zaratsaMbandhanimittakasvAbhAvAnoktAtiprasaGga ityuktasthale'vacchedakAvacchedenAnvaya eva nopeyata ityucyate, tathApi tAdazamiyamo niSprAmANika evaM 1 naca tAdRzaniyamAnupagamaiha bhavane maitreNaiva pakSyate temanamitya tadbhavanAdhikaraNakatemanapAkasvena rUpeNa zabdArapAkAnupasthityA tadadvacchinne maitrAnyasamavetabhaviSyatkRtiviSayatvavyavacchedayodhAsaMbhavakathanaM dIdhitikRtAM virudhyeta iti vAcyam , avacchedakAvacchedena viziSTabuddhau dharmiNi vizeSaNatayA bhAsamAnameva rUpaM vizeSaNe avacchinnatvasaMbandhena vizeSaNamityAzayena teSAM tadabhidhAnAt / vi. zeSaNasaMbandhe tadavacchinnatvameva tadavacchedena viziSTabuddhau bhAsataityupagame zabdAnupasthitarUpAMvacchedena vizeSaNAnvaye bAdhakAbhAvAt / nacAvacchedakAvacchinnatvasyAvacchedakAvacchedena viziSTabuddhau vizeSaNAMze bhAnamasaMbhavaduktikam ghaTo dravyamityAdau ghaTatvAvacchedena dravyatvAdimattvabuddhau dravyatvAdivizeSaNasya svarUpataeva bhAnAditi vAcyam / tAdRzazAbdabodhe dravyatvAdyA asyaivAbhedasaMbandhena vizeSaNatvAt ghaTatvAdiviziSTe dravyatvAdivizeSaNakatAzapratyakSe'vacchedakApacchedena bhAnAnupagame kSativirahAs, tathAca maitreNa na pacyataityAdau pAkakRtitvasyAnvayitAnava. cchedakatve'pi arthalabhyatAdRzadharmAvacchinnatvasya saMsargAze bhAnaM nirAbAdhameveti cenna / maitreNa na paka ityAdI kRtau maitrAdivRttitvAbhAvayodhAsaMbhavena kRtijanyatvasya tRtIyArthatAM svIkRtya kriyAyAM maitrAdikRtijanyatvAbhAvabodhasyopagantavyatayA maitreNa na pacyataityAdAvapi tadbodhopagamena sA. prAsyAt / naca yadA maitraH suptastadA maitreNa pakSyate natu pacyataiti prayogAnupapattiH maitravRttivasamAnakRteraprasicyA tAdRzakRtijanyatvAbhAvapratyAyanAsambhavAt vartamAnatvAvizeSitatadIyakRtianyatvAbhAvasya bAdhitatvAditivAcyam / AkhyAtArthavartamAnatvAdernasamabhivyAhArasthale'bhAvAMzaevAnvayasya vyutpannatvAtU anyathA vinaSTaghaTaM na pazyatItyAdI taadRshghttkrmkvrtmaandrshnaadypsiyaa'nvybodhaanupptteH|prkRte ca maitrIyavartamAnakRtyaprasiddhAvapi vartamAnakAlAvacchinnatajanya. svAbhAghasyaivapAka pratItyA sAmaJjasyAt / pAkatvAdyavacchedenaiva maitrAdikartRkatvAbhAvabodhopagamAmaitrAdikartRkapAkadazAyAmanyakartRkapAke maivAdikartRkatvAbhAvasattve'pi na pacyate maitreNatyAdayo tathAsatIti / niyame satItyarthaH / anavacchedakatayeti / tadavacchedenAnvayAsaMbhavAditizeSaH / kriyAnimittatpa. rUpakArakatvagarbheti / kriyAyAdhAtulabhyavAnimittatvesati kartRkhAdikamAkhyAtArthaH dhAkharthasya ca nirUpitatvena nimittatve kartRtvecAnvayaH / bAdhakAmAvAditi / vizeSaNasaMsarge yadrUpAvacchinnavasya bhAnaM tadrUpasyApi saMsargaghaTakatayA tasyapadAdupasthatyanapekSaNAt vizeSyatAvacchedakakhasyApyanabhyupagamena zAbdabuddhau vizeSyavizeSaNatayApi bhAnasyAnAvazyakatvAt samabhiyAhAratAtparyavizeSAdijJAnaghaTitasAmayyA vizeSagasaMsargaghaTakatayA yAdRzarUyAvacchinatvasya bhAnaM tasya tatsaMbandhAnuyogitve kharUpato'vacchedakalamarthatolabhyakhazApekSitam / bhavati hi vartamAnakRtau viSayatayA pAkavizeSaNatvena jhAtAyAM khaniSThaviSayatAkatvena pAkaviziSTakRtitvenApi kRtirAjjJAteti na kApi kSatiriti bhaavH| bhAnAditi / apekSitAyA anvayitAvacchedaka
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 vyutpattivAdaH / na pryogaa| yatra maitreNodanaM pacyate natu temanaM tatra maitreNa na pacyate temanamityAdiprayoganihAya temanapAkatvAdyavacchedenaivAbhAvAnvayabodha upagamyate, na tu zuddhapAkatvAdyavacchedena, bAdhitatvAt yathA catena rUpeNa zabdAdanupasthitAvapi tadavacchedenAnvayabodhanirvAhastathopapAditamAdheyatvasya satIyArthatvavAdinaiva / ghaTena na pacyataityAdayaH prayogAH AkAzaM na pazyatItyAdiprayogasamAnayogakSemAH / acetanakASThasthAlyAderapi kartRtvaviSakSayA kASThaM pacatItyAdivatkASThena pacyata iti prayogAt / tatra vyApArarUpe kartRtve tajanyatvarUpe tatkartRkatve vA tRtIyAyA lakSaNA / evaM caitreNa jJAyate, iSyate, gamyataityAdAvAzrayatvarUpe kartRtvAdheyatvarUpe kartumarakhe vA / nazyate ghaTenetyAdau pratiyogitvarUpe kartRtve'nuyogitvarUpe kartRmarave vA lakSaNA / kartRpadamapi vyApArAdimasya. cetanAdau bhAktameva / acetanAdau svarasataH kartRpadAprayogAt / ataevaca kRSo yatnavAcakatvam / naca yatnavata eva kartRpadArthatve kartRkaraNayostRtIyekhAdau kartRpadasya mukhyArthatyAge yuktivirahAdacetanakASThAdiyAcakapadayoge kartRpratyayAnupapattiriti vAcyam sUtrasthakartRpadAnAM khatantraH kartetisU. prakRsparibhASitakartRparatvAt / anyathA tatpraNayanavaiyaryaprasaGgAt / svatantratvaM ca kArakAntarAnadhInasve sati kArakatvam / puruSavyApArAdhInakriyAnukUlavyAravatAmeva kASThAdInAmanyavyApArAnadhInakriyAnukUlavyApAravattvarUpasvAtanyasya kASThaM pacatItyAdI vivakSayA kASThAdeH kartRtvam / naca khAtacyavivakSaNe'pi svAtamyasya vAstavikasthAbhAvAt tadvodhakavibhaktInAmaprAmANyaM dardhArameveti vAcyam / samabhivyAhRtakriyAkArakAntaravyApArAnadhInatakriyAnukalavyApArasyaiva tataM / kriyAvAcakapadasamabhivyAhRtavibhatsyarthatvAt / anadhInAntavizeSaNaprayojanaM ca. caitraH kASTaHsthAlyAM pacatItyAdisthale caitraHsthAlIkASThAnipacatIti prayogApatidhAraNama / yatraca caitraH pacati kASThaM pacatItyAdau samabhivyAhatakArakAMtarAprasiddhistatrAnadhInAntavizeSaNa + pratIyataeva / nirvAhazca tatra lakArAde svatantrazasyantarakalpanAt / viziSTa viSayakazAsyA vizeSaNAviSayakabodhAjananAt / naca maitraH caitreNa pAcayatItyAdI hetakartasamabhivyAhArasthale kartari tRtIyAnupapattiH kartRvyApArasya samabhivyAhRtatukartRvyApArAdhInatvAditi yAcyam / tatra NyantapratipAdyapAcanAdikriyAyAmeva hetoH kArakatayA svatantrakartRvyApArasya pacAdi biyAkArakavyApArAnadhInatvAt / svatantraM prayuJjAnasya so vyApArastaNDalakrayaNAdivatpAkA chAvanyathAsiddhatayAna kAraNamiti pAkAdiprayojakavyApAravattve'pi tasya tarikrayAkArakatvAbhAvAta ataeva caitro maitreNa pAcayatItyAdau caitraH pacatIti na prayogaH / naca paJcabhirha laiH karSati gRhItyAdau bhUmilekhanarUpakRSyAdikriyAyAM svatakartRn prayujAmasya gRhiNo vyApArasya darzitayuktayA lakArAdinA'bhidhAnAsaMbhava iti kaSetIti na syAtkayatItica syAditi vAcyaM tatra kRSaHpratividhAnArthatvAta utaca "yAjakA yajantIti yajihaviHprakSepArthaH / halaiH kRSatIti kRSiH pratividhAnArtha" iti yAjeSatoddezyakadravyatyAgecchAvizeSarUpArthe mukhyatayA tatraca yajamAnasyaiva kartRtayA haviHprakSeparUpalazyArthaparatvaM darzitaM / tatra ca RtvijAmeva vaatvym| hotetyatrApi haviHprakSepa evaM dhAtorathI nata tArazaphalAdhacchinnastyAgaH / tathAsati Rtvijastatra khatantrakartRtAviraheNa hotRpadena pratipAdanAsaMbhavAta / dhAtvarthatAvacchedakaphalakartRtvameva kartRpratyayena pratipAdyataiti Rtviji hotavyavahArona yssttri| ataH pratigrahItRvyApArona svatvajanakastathAsati tatra dAtRvyavahArApateriti tu jImUtavAhanaH / athAstu caitreNa maitreNa pAcyataityAdI svatantravyApArasyahetukartRvyApArA dravyalatvena tadupasthiterabhAvAttatrAnvayAsaMbhavAditi shessH| samAnayogakSemA iti / tasyAprAmANyopagame'syApyaprAmA jyopagamo vRttyaniyAmakasaMbandhasyAbhAvapratiyogitAvacchedakatvamupagamya pratyayArthe kRtyarthAbhAvaviSayakatve prAmANyopagame tasyAsyApi prAmANyopagama ityarthaH / pratividhAneti / bhUmivilekhananirvAhakavetanapradAnAdirUpavyApAretyarthaH
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / 159 cInatve'pi darzitarItyA tasya svatantrakartRtvanirvAhastathApi tadvAcakapadottaraM tRtIyAnupapattiH kartRsvasya NicpratyayenAbhidhAnAditi cenna / kartRtvanirvAhakatva saMbandhena pAkAdyanvayino hetukartRvyApArasya Nijarthatvena svatantrakartRtvasya NicAnabhidhAnAt / kartRtvarUpaphalAvacchinnasya tAdRzavyApArasya jirthatAmate'pi AzrayoparatasyAnyato bhAnAnirvAheNa karturanabhidhAnAttRtIyopapatteH / AkhyAtasya dhavAcakatve'pi kRtiviziSTabodhakatvarUpasya kartrabhidhAnasyAkSatatvAzcaitraH pacatItyAdau na tRtIyA / nacaivaM mukhyavizeSyatayA kRtivivakSayA caitreNa pacatIti syAditi vAcyam / AzrayAtiriktAMze vizeSaNatayA kRtibodhanasyaiva kartrabhidhAnarUpatvAt tathA tadabhidhAnaM ca lakRttaddhitasamAsAnAmeva / ataeva tairevAbhidhAnaM vRttikRtA vivRtam / idaM tvavadheyam / yadyapi svatantra vyApAramAtra pava tRtIyAderanuzAsanaM, tathApi lAghavAtkRtirUpa eva kartRtve tRtIyAdeH zaktiH I acetanavyApAre nirUDhalakSaNaiva / anuzAsanasyAnAditAtparya mAtra grAhakatvAt / lAghava sahakRtasyaiva tArazatAtparyasya zaktikalpakatvAt / vyApAre tatsattve'pi gauraveNa zatayasiddheH / evaMca kartRtvapakRtibodhasthale kArakAntaravyApArAnadhInatvaM na pratIyataititadantarbhAveNa zaktikalpane mAnAbhAvaH / vyApAralAkSaNikena kartRpratyayena lakSaNayA tadantarbhAveNa vyApArabodhanAdeva pUrvoktAtiprasaGgavAraNAt anyathA tadantarbhAveNa kRtizaktAvapi tArazAtiprasaGgasya durvAratvAditi ghaTo jAyate, modanaH siddhyatItyAdau satkAryavidveSiNAM naiyAyikAnAM kArakatvaM kartRtvaM ca ghaTAderyathAzrutasUtrAnusAreNa durupapAdameva | mukhyaMca kriyAkartRtvaMkriyAnukUlakRtimAtram | eka kriyAviSayakakRtito yatra nAntarIyakakriyAntaranirvAhastatkRtimatastatkriyAkartRtvAbhAvAt / ataeva matto bhUtaM natu mayA kRtamiti vyapadeza iti / tatkriyAnukUlatve sati tadviSayaka kRtistatkartutvam / abhyoddezena nArAcakSepAdyatra brAhmaNavadhastatra maraNAnukUlasya nArAcakSeparUpavyApArasya kRtiviSayatve'pi brAhmaNamaraNAnukUlavyApAratvena tasyAnabhisaMhitatvAttena rUpeNa kRtiviSayatvaM na tAdRzavyApArasyeti brAhmaNavadhatvaviziSTakartRtvaM na tAdRzavyApArakartturiti na tasya saMpUrNaprAyazcittam / atapava saMpUrNaprAyazcittaprayojakasya kartRvyApArasya lakSyatAbhiprAyeNa hiMsAlakSaNe maNikRtAM maraNoddezenAnuSThIyamAnatvAdRSTA dvArakatvavizeSaNayorupAdAnamiti mizrAbhidhAnasaGgatiH / maraNoddezenAnuSThIyamAnasya vyApArasyAvazyaM maraNAnukUlavyApAratvena pratisaMhitatvAttAdRzarUpeNa kRtiviSayatvamiti tAdazavizeSaNasya viziSTakartRtA nirvAhakatvAttadvizeSaNavato vyApArasya niyamena lakSyatvAt / tacchranyasya vAlakSyatvaAzrayAtiritAMzevizeSaNatayeti / vyarthakartRtvasyAzrayAtiritAMza AkhyAtArthe vizeSaNatvena NicA tadabhidhAnAsaMbhava : AkhyAtArthakRtermukhyavizeSyatve tasyA AzrayAtiriktA vizeSaNatvenAkhyAtena kartrabhidhAnasaMbhavaH taddhitena tu vyAkaraNamadhIta iti vaiyAkaraNa ityAdau samAsena tu kRtapAka ityAdau kartrabhidhAnaM bodhyam / anyatheti / lakSaNAyA anAditAtparyamUlAyAssamabhivyAhRtakArakAntaravyApArAdhInavyApArabodhakatvaniyamAnabhyupagama ityarthaH / atiprasaGgeti / kevalavyApArabodhatAtparyeNa lakSaNayA kASThAni sthAlI caitraH pacatIti svArasikaprayogApattirityarthaH / satkAryavidveSiNAmiti / satkAryavAdinAmabhibyaktirUpadhAtvarthAnukUlAvasthitivizeSAdirUpavyApArasyAbhivyaktipUrva vidyamAne ghaTAdau saMbhavena tasya kArakatvakartRtvayossaMbhave'pi myAyanaye janmanaH prAgdhaTAderasataH kArakatvakartRtvayorna saMbhava iti bhAvaH / yathAzrutasUtreti / svatantraH kartetyasya samabhivyAhRtakArakAntaravyApArAnadhInavyApArAzrayaH karteti yathAzrutorthastadavalambanenetyarthaH / pAkAdeH kRtirgamanajJAna janmAderAzrayatvaM nAzAdeH pratiyogikhAdikaM yadyatkartRtvatvena prAmANikavyavahAragocarastAvadanyatamAzrayaH kartetyayabhAzrutArthAvalambanena ghaTAdInA jammAdikriyAkartRtvaM bhavati sUpapAdamiti bhAvaH / tatkriyeti / nAntarIyakakriyetyarthaH / hiMsAlakSaNa iti / maraNodezenAnuSThIyamAnatve satyadRSTA dvAra kamaraNAnukUlala vastvamiti lakSaNa ityarthaH / saMpUrNetyAdI tyantaM mizragranthaH / hiMsAmAtrasya lakSyatve maraNAnukUlakRtiviSayatvamAtraM lakSaNamucyetAnanAntarIyakavyApAre maraNAnukUle'pi kRtyaviSayatayA hiMsAlAbhAvAskRtiviSayatva paryantAnudhAvanam / anyoddezenAnuSThitanArAcAdiprakSepasya vAraNAya satyantam, zyenayAgasya zatrumaraNo
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 vyutpttivaadH| niyamAt / atha maraNoddezenAnuSThitasthApi yatra khagAbhighAtatvAdinaiveSTasAdhanasvakRtisAdhyatva dhIviSayatA natu maraNAnukUlatvavizeSitatadrUpeNa, tatra na maraNAnukUlatvaviziSTaviSayiNI kRtiriti tAdRzavyApArakarturna vadhatvaviziSTakartRtvamiti kathamuktavizeSaNasya viziSTakartRtAnirvAhakatvam yadi ca maraNoddezanAnuSThIyamAnatvasya maraNAnukUlatvena kRtiviSayatvamevArtha ityupeyate, tadA vyA. pAre tAdRzavizeSaNasya tatkartari viziSTakartRtAnirvAhakatve'pyuktasthale khaDgAbhighAtAdau tAdRza. lakSaNAvyAptiAraiva tatra saMpUrNaprAyazcittasya nirvivAdatayA lakSyatAyA AvazyakatvAt / naca vizeSaNIbhUtaphalaniSThoddezyatAkhyaviSayatAnirUpakatve sati vyApAraniSThasAdhyatAkhthaviSayatAnirUpa. katvameva viziSTaviSayakatvaM kRtarityupadarzitasthale'nukUlatAsaMbandhena maraNavaiziSTyasya sAdhyatArUpaviSayatAvacchedakatAvirahe'pi na viziSTakartRtvAnirvAha iti maraNoddezenAnuSThIyamAnatvasya maraNakAmanAdhInakRtiviSayatvarUpataiveti vAcyam / brAhmaNaM na hanyAdityAdau dhAtvarthatAvacchedakasya maraNasya khoddezyakatvasaMbandhena kRtAvanvayasaMbhava eva niruktaviziSTakartRtvasya niSadhavidhiviSayatvasaMbhavAt, vyApAravizeSaNatayopasthitasya kRtyaMze vizeSaNatvasya vyutpattiviruddhatvAt / atha maraNopalakSitavyApArakartRtvasya tArazaniSedhaviSayatve'pi na kSatiH / anyoddezena nArAcakSepasyApi brAhmaNamaraNopadhAyakasya narakasAdhanatvAt / paraMtu maraNarUpaprAyazcittavidhereva tada. viSayakatvamupapAdanIyam tacca maraNoddezena tadanukUlavyApAre kartRtvabodhakasya zabdasya tadvidhAvamtarbhAvaevopapadyataiti cet / evamapi prAhmaNamaraNakAmanayA yatra na tanmaraNAnukUlavyApArAtuThAnamapitu phalAntarakAmanAdhInatammaraNAnukUlavyApAratvaprakArakacikIrSayA tadanuSThitaM tatrAgyA. ptiretanmate durvAraiva, tatrApi saMpUrNasyaiva prAyazcittasyAcaraNAdalakSyatopagamAsambhavAditi maivam / yatra hi maraNAnukUlavyApAratvena kRtisAdhyatAdidhIstatraiva yatra vyApAravizeSatvenaiva taddhIstatrApi maraNarUpaphalakAmanAdhInavyApAraviSayiNI kRtimaraNAnukUlatvena vyApAramavagAhate / kRteH kAmanAviSayaphaloparAgeNopAyaviSayatopagamAt / viTahalaphalabhAnopagame yatra tRptikAmanayA bhojanaM phalAntarakAmanayA ca gamanamavagAhamAnA samUhAlambanakRtistatratRptaye gamanaM karotIti vyavahArApatteH / upAyAMze maraNasyAnukUlatvaM saMbandhaH prakAro vetyanyadetat / evaMca maraNAvacchinnavyApAraviSayakatvamubhayatraiva kRteriti vizeSaNAvacchinnaviSayakakRtimattvaM viziSTakartRtvamubhayasthale niSpratyUham / maraNoddezenAnuSThIyamAnatvamapi maraNAnukUlatvoparAgeNa kRtiviSayatvarUpaM lakSaNaghaTakamiti na kAcidanupapattiH / yadyapyadRSTadvArA pAkAnukUlakRtimatopi na pAkAdikartRtvamiti tattakriyAka ddezenAnuSThIyamAnasya vAraNAyAdRSTAdvAraketi / maraNoddezenAnuSThitasyApIti / talaca maraNarUpaphalekSAjanyakRti viSayalaM maraNaniSThoddezyatvAkhya vilakSaNaviSayatAnirUpitasAdhyatvAkhyakRtiviSayatvaM vA / iSTasAdhanatveti / iSTasAdhanatvakRtisAdhyatvaprakAratAnirUpitavizeSyatA yaddharmAvacchinnA bhavati kRteH sAdhyatAkhyaviSayatApi taddharmAvacchinnaiva bhavatIti niyamaH tathAcoktasthale maraNoddezenAnuSThIyamAnatve'pi vyApArasya kRtermaraNAnukUlavyApAravAvacchinnasAdhyatAkhyaviSayatAkalAbhAvAsAdRzavyApArakarturmaraNAnukUlavyApAratvaviziSTakartRtvasya na saMbhava ityuktavizeSaNasya kathaM tanirvAhakala mitibhAvaH / nanvanuSThIyamAnatvaghaTakasAdhyatvAkhyaviSayatA maraNAnukUlavyApAratvAvacchinnaiva vivakSitA tAdRzI ca sA yatra vyApArasya tatrAvazyaM taskartustAdRzadharmAvacchinnavilakSaNaviSayatAkakRtimattvena viziSTavyApArakartRtvaM prakRte coktarUpAnuSThIyamAnavasyaiva khanAdhabhiSA tarUpavyApAre viraheNa tatkarturviziSTavyApArakartRlAbhAve'pi na tadvizeSaNaviziSTavyApArakartRtvanivAhakSatirityabhipretyAha / yadiceti / tArazalakSaNAvyAptiriti / saMpUrNaprAyazcittaprayojakahiMsAlakSaNasyAvyAptistaddhaTakasyoktarUpAnuSTIyamAnatvasyAbhAvAdityarthaH / mrnnoplkssitbyaapaareti| maraNopadhAyakavyApAraniSThaviSayakatAdRzavyApArAnukUlakRtimAtraM tattvaM natu kRtaumaraNaniSThoddezyatAkatvasyApi pravezaH tasya na brAhANaM hanyAdilyAdAvAkhyAtAkRtau maraNopadhAyakavyApArarUpadhAkharthAnvayAdeva lAbhasaMbhayo dhAvavizeSaNamaraNasyAnvayAsaMbhave'pi kSatyabhAva ityarthaH / duriveti / maraNakAmanAjanyakRtiviSayalarUpalakSaNaghaTakavizeSaNasyAsattvAditi zeSaH / nakAcidanupapastiriti / maraNakAmanAyAM satyAM khAdyabhighAtatvAdinaina
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ guuddhaarthttvaalokvyaakhyaashitH| rtRtvaghaTakakRtiniSTatadanukUlatvaevAraSTAdvArakatvamapekSitaM, natu kriyAniSThaphalAnukUlatve tattatrApekSitamiti vyApAraniSThamaraNAnukUlatve'dRSTAdvArakatvarUpamaNikAroktavizeSaNasya na kartRtAghaTakatvaM tathApyanuSThIyamAnatvapraviSTakRterevAdRSTAdvArakamaraNAnukUlatvaM vivakSitam / viziSTakartRtvaMcAdRSTAhArakatvavizeSitamaraNAnukalatvena kRtidhizeSaNena ghaTisamiti mizrAzayaH / tathA caivaM paryavasitam hinasteH pravRttinimittaM maraNarUpaphalAvacchinnavyApAratvameva, na hisyAdityAdI phalaviziSvanirUpitakartatvasaMbandhena hinastyAdyarthasyAniSTavizeSasAdhanatvaM pratIyate / zyenasya hinastyAdyarthatve: tAdRzakAraNatAvacchedakasaMbandhena kacidapi sattvam / tatkarturaraSTAdvArakAnukUlatAdhaTitaphalakartRsvaviraheNa viziSTAkartRtvAditi nAniSTavizeSa prati hiMsAtvena sAdhanatvamiti na kriyAyAM vidhyarthAnvayamate'pi zyenavidhyarthabAdhaH / vastutaH zyenAnukUlakRtermaraNaprayojakatvameva natu maraNakAraNatvamanyathAsiddhatvAt / maraNopalakSitAnyakartRkakhagAbhighAtAdirUpavairivadhaM pratyeva hetutAyA vedena yodhitatvAt / kriyAjanyakAyeM takriyAnukUlakRtihetutAniyame'pi khaDgAmighAtAdAveva zyenakRterhetutvAt tathA cAniSTavizeSajanakatAvacchedakapratyAsattipraviSTamaraNAnukUlatvaM maraNajanakatvameva, natu prayojakatvamato dRSTAdvArakatvaM na tatra nivezanIyam / kAraNatvaparyantanivezalAbhAyaiva tadupAdAnam / yadi ca viziSTAnvayaparatAyA vede autsargikaparatvena vadhasAdhanatAbodhakazrutyA vizeSaNIbhUtamaraNasAdhanatApi zyenasya pratyAyyate, tadApi zyenAnukUlakRtemaraNasAdhanatvamaprAmANikameva / kriyAjanakakRtestajanyajanakatAniyamasyAprAmANikatvAt / athAnyoddezena nArAcakSepakaviziSTaviSayakakRtimasvaghaTitaviziSTakartRtAvirahe'pi yathArdhavadhajanyapApaprAyazcittaM tathA zyenakarturviziSTAkartRtvAtpApArddhasyAvazyakatvAdalavaniSTAnanubandhitvayAdho durvAra eveti cenna / akAmakRte'pyarddhaprAyazcittazravaNena maraNAvacchinnavyApArasya viSayatAmanantarbhAvyaviziSTajanakakRtimattvasaMbandhena nyUnapApe svatantrahetutvakalpanAt / tadalena viziSTakartuH zyenakahiMsAjanyapApAnutpatteH / naca lAghavena maraNopalakSitavyApArajanakatvameva pratyAsattimadhye ni vezyatAmiti vAcyam / zrutyarthabAdhApAdakalAdhavasyAprayojakatvAt / vedasthale viziSTAnvayasyausargikatve'pi zyenasya maraNajanakatve vidhyarthavAdhaprasaGgena maraNaM prati zyenasyAnyathAsiddhatAyA evopagantavyatayA tasya (kha) janakatAgarbhahinastyarthatAvacchedakarUpazUnyatAyA api sUpapAdatvAt / na ca padi khaGgAbhighAtajanakAdRSTavyavahitasya zyenasya maraNe'nyathAsiddhatvaM tadA hantukRtijanyavyApAravizeSyakeSTasAdhanatvajJAnAdhInakRtAvapi maraNAnukUlavyAratvAvacchinnasAdhyatAkhyaviSayatopagamAna tatrAvyAptiH / naca maraNAvacchinna vyApAravasya kRtisAdhyatvAdidharmitAvacchedakatvAbhAvAtkathaM kRtau sAdhyatvAkhyaviSayatvasya tadavacchinnatvasaMbhava iti vAcyamuktaniyame mAnAbhAvAt yasya phalasyecchAviSayatvaM tasya kRtAvuddezyatvAkhya viSayatvaM tasyaiva phalasyeSTatveneSTasAdhanatAjJAnasya kRtinirUpitasAdhyatAkhyaviSayatAvacchedakatatphalAnukUlatvavyApAralobhayaviSayakatvasaMbhave tadubhayadharmAvacchinnaM bhavati kRteH sAdhyatvAkhyaviSayatvametAvadevahi niyamaH yatratu maraNAnukUlavyApAratvAvacchinnavizeSyakaM maraNAnyaphaleSTasAdhyatvajJAnaM tatra sAdhyatvAkhya viSayatAyAH phalAntarAnukUlamaraNAvacchinnavyApAratvAvacchinnatayAdhikasyAvacchedakatve'pi maraNAvacchinnavyApAravAvacchinnalasyAkSatatvena tatrApi nAvyAptiriti bhAvaH / kRrtRtvasaMbandheneti / idazca na samabhivyAhRtaliDAbodhitasyA. niSTasAdhanalasya dyAlaniSThasyAvacchedakIbhUtasaMbandhasya pratipAdakam / bodhitatvAditi / zyenenAbhicaranyajetetividhinA zyenasaMjJakayAgadvArA tatkRterimaraNAnukUlavyApArarUpAbhicAraM pratyeca hetutvasya bodhanannatu maraNaM pratItyarthaH / khaGgAbhighAtAdAdeva zyenakRtehetutvAditi / abhicArarUpeSTasAdhanakhasya liDara dhAtvartha eva bodhanam / uktaniyamAdeva ca kRtestasAdhanakhalAbhastatrAbhicArapadArthe vyApAre maraNasya vizeSaNatbe sati viziSTAnvayabalAdhAge maraNasAdhanakhasyApyavagamaH syAttathAsatyuktaniyamAtkRterapi maraNasAdhanatA syAttatrAstItyevakAreNa sUcitam / svajanaketi / maraNaviziSTavyApAraH khapadArtho'dRSTadvArakatajjanakavaM hi vizeSaNIbhUtamaraNanirUpitatAdRzajanakalasahitameva tAdRzazca tannAdRSTadvArAmaraNajanakazyenadvArAmaraNAnukUlAyAM kRtAviti zyenasya kAraNatAvacchedakasaMbandhaviraheNa pApAjanakalAna balavadaniSTAjanakatvasya bAdhaH anyoddezena nArAcaprakSepasthale tAdRzavyApArasyAdRSTAdvArakamaraNajanakatvena taskRtastAdRzajanakatvena maraNaM pratyapi tAdRzajanakalAnmaraNavizi 21vyu
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 vyutpattivAdaH / vyApAro'pi tatrAnyathAsiddhaH syAt yazca vyApAro maraNe'vyavahitasAdhanaM, tatra taddhetuH kRtire. vAnyathAsiddhetimaraNakAraNavyApArakAraNa kRtimattvaM na kasyApi hetuH syAditi vAcyam / taNDulaviklittyAdirUpaphalavyavahitasyApi tuSAdiprakSepasya tatkaraNadazAyAM pacatItyAdivyavahArAnurodhena yathAnanyathAsiddhatve tathA khaGgaprakSepAdikaraNadazAyAM hantIti vyapadezAnurodhena tatra vyavahitasyApi bharaNe'nanyathAsiddhatvamavazyAbhyupeyamiti sAmaJjasyAt / taNDulakrayaNadazAyAM pacatItyAdyabhAvavata khAdinirmANadazAyAM hantItyavyavahArAttadvyApAro maraNe'nyathAsiddhatayA na hiMsA / vyAghramaraNodezena kRto yantrArpaNAdiryatra tatra devAdbhavAdimaraNe'pi na hiMsArUpastathA na vyAghrAdihiMsArUpoSi tatkaraNadazAyAM hantItyaprayogAt / atathAtve'pi tanmaraNoddezyakAdRSTrAdvArakatanmaraNaprayojakakRtijanyavyApArasyApi hiMsAvat pApajanakatvAduktasthale govadhAbhisaMdhAne govadhaprAyazcittAcaraNamityavadheyam / evaM ca caitraH pacatItyAdauviSayatAghaTitakartRtvabodha nirvAhAya yathA kRtau pAkAderupadhAyakatvaviSayitvobhayasaMbandhenAnvayaH, viSayitAyAH saMbandhatve'pi upadhAyakatvaniveza AvazyakaH pAkAdyanippattisthale pacati pazyatItyAdiprayogasya prAmANyavArakatvAt, tathA caitreNa pacyataityAdAvapi tRtIyArthakRterjanyatvaviSayitvobhayasaMbandhenAnvayo bodhyaH / kRtijanyatvasya tRtIyArthatve janyatvasaMbandhamadhyaeva svanirUpakaviSayatvaM pravezanIyam / kRtiviSayatvameva vA tRtIyArthaH / svanirUpakajanyatvaM viSayatAyAH saMbandhamadhye'ntarbhAvanIyam kASThena pacatItyAdau karaNatvaM tRtIyArthaH / tacca vyApAravatkAraNatvam / vyApAre kartRvyApArAdhInatvaM nivezanIyam / anyathA kartturapi karatApatyA caitrazcaitreNa pacati, kASThaM caitreNa pacatItyAdiprayogApatteH / naca karttuzceSTAdirUpavyApArasya tadIyakRtyAdirUpavyApArAdhInatayA tadvizeSaNadAne'pi kartuH karaNatvaM durvArameveti vAcyam / svabhityena karturvizeSaNIyatvAt / yatraikaiva pAkAdikriyA caitreNa kASThAdinA maitreNa tuSAdiprakSepeNa niSpAdyate, tatra caitrastuSaimaitraH kASThaiH pacatIti prasaGgaH samabhivyAhRta kartRvyApArAdhInatvasya ta tarakaraNavyApAre bhAnamupagamya vAraNIyaH / naca samabhivyAhRtakartrantarbhAveNa tRtIyArthatve kartrasamabhivyAhArasthale karaNe tRtIyAyA aprayogApattiriti vAcyam / tatrApi hetAviti sUtreNa hetutAmAtrArthakatRtIyAsaMbhavAd dhanena kulaM vidyayA yaza ityAdivat nahi tatra karaNe tRtIyA kriyAyogAbhAvAt / nacaivamuktasthale caitrastuSeNa pacatIti prayogasya hetAviti sUtrabalAdApattAviSTApati vi nottarAbhAvAtsamabhivyAhRtakartrantarbhAvasya karaNe svatantra tRtIyAnuzAsanasyaiva vA vaiyarthya miti vAcyam / uktasthale pAke tuSahetukatvAbhAvabAdhe'pi caitrastuSeNa na pacati kintu dAruNaiveti prayogopapattaye samabhivyAhRtakartrantarbhAveNa tRtIyAyAH zaktikalpanAyA AvazyakatvAt / tajJAhakatayaiva karaNe tu tIyAnuzAsanasyAvazyakatvAt / zaraiH zAtitapatroyamityAdau tRtIyAyAH kArakavibhaktitvaeva tadrthAnvitArthakazAtitAdipadena samAsasya sAdhutAnirvAhAca / naca tRtIyAyAH samabhivyAhRtaka anta: bhaveNa karaNatvArthatve tatra samabhivyAhRtaka bhAvAdakArakavibhaktitvaM karaNe tRtIyAnuzAsane'pi durSArameveti vAcyam / etadanurodhena tatra karturadhyAharaNIyatvAt / vastutaH samabhivyAhRtaka tRvyApArAdhInatve vyApAravatkAraNatve ca tRtIyAyAH zaktidvayam / kartrasamabhivyAhArasthale vyApAravatkAraNatvamAtraM pratIyate / kartRsamabhivyAhArasthale ca vyApAre tadvyApArAdhInatvama pIti sAmaJjasyam / evaM hetvanuziSTatRtIyAyA akartaryuNepaJcamItyanena bAdhanAtkaraNatvavi vakSAyAM dhanavatA RRNena baddhoyamityatra tRtIyAyA upapattaye karaNe tRtIyAnuzAsanasyAva zyakatA / karaNatvaM ca phalopadhAnarUpameva karaNatAghaTakam anyathA kuThArAdikaraNakacchidAdI STakhajanakakRtimattva saMbandhasattvena pApajanakatayA'rdhaprAyazcittaprayojakatva saMbhava itibhAvaH / vyApAropIti / vadhyazarIrakhanA saMyogajanakakhaGgaprakSepAdirUpavyApAropItyarthaH / nirvAhAceti / karaNatvasya tRtIyArthatvAbhAve hetupadasya kArakapadabhinatvenA
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / 163 pAtrAderapi kharUpayogyatayA karaNatvApaseH / liGgazAnasthAnumitikaraNatAmate dhUmena vahimanuminotItyAdau dhUmAdipadaM tamAnaparam / vyAptiviziSTahetuzAnasya vyApArastadviziSTavaiziSTyAvagA. hIparAmarzaH / sa cAtmamanoyogAdirUpAnumAtRpuruSavyApArAdhIna iti tasya nirukakaraNatyamabAdhitameva / dhUmAdiliGgakavandhanumitau yatra linAntarAddhaTAdibhAnaM tatra tena ghaTamanuminomIti na pra. yogaH / anvayitAvacchedakatadvidheyakAnumititvAvacchedenaivAnvayitAvacchedakadhUmAdiviSayakajJAnatvAvacchinnatvena bhAsamAnasya karaNatvasya nirUpakatvabhAnopagamAt nirUpakatvaM tu karaNatAmAtrasya tRtIyArthatAvAdinAM prAcAM mate saMsargaH / navyamate tu karaNatAnirUpakatvasyaiva narthAbhAve pratiyogitvenAmvayAttAvatparyantasya tRtIyArthatayA prakAratetyanyadetat / __ paretu liGgamAnasya karaNatve'pi dhUmenAnuminotItyAdau dhUmAdipadaM mukhyArthameva hetAviti sUtreNa tatra tRtIyA / hetutvasya kAraNatAvacchedakasAdhAraNaprayojakatvarUpasya tatra vivakSitatvAt / janakamAnaviSayadhUmAdezcAnumitikAraNatAvacchedakatayA prayojakatvamakSatameva / uktasamUhAlambanasthale'tiprasaGgadha vadvividheyakAnumititvAvacchedena prayojakatAnirUpakatvabhAnAbhyupagamena vAraNIyaH / vastuto janakatAvacchedakAdiniSThaprayojakatAnirUpakatvaM kAryasyeva kAryatAvacchedakasyApyakSataM pratItisAkSikaM ca / tathAcAnumitivizeSaNatattadvidheyakatvarUpasubantArthaeva tRtIyArthAnvaya upagamyate / samUhAlambanAnumitiniSThaghaTAdividheyakatvasya dhUmAdyaprayojyatayA noktArthAtiprasaGgaH / dhUmena yatimanuminoti na ghaTenetyAdAvanumitau ghaTAdiprayojyatvAbhAvo nAnveti apitu naarthAbhAvapratiyogyanvayini dhanyAdividheyakatvaevAto yatra dhUmAdiliGgacanhyanumitI ghaTAdirUpalinAdhInaM dravyasvAdibhAnaM tatra dhUmena vahnimanuminoti na ghaTeneti prayogopapattiH / samUhAlambanarUpatAdRzAnumitau ghaTAdirUpaliGgaprayojyatvAbhAvasyAsatve'pi vanhyAdividheyakatve tadabAdhAt / mahyamumitAvapi dravyatvAdividheyakatvAvacchinnaghaTAdiliGgaprayojyatvasya vanhyAdividheyakatvAvacchedenAbhAyo bAdhita iti saMbhavati / prayojyatAyA vyApyavRttitvAt / etenAnumitau dhUmAdilinazAnakaraNakatvaM tRtIyayA prtyaayyte| karaNaeva tRtIyA tatreti mataM pratyuktam / uktasthale'numitI naarthAnvayayogyatAyA anupapatteH / vayAdividheyakatve dhUmAdizAnarUpakaraNajanyatAvacchedakatvatadabhAvau tRtIyAntatatsamabhivyAhRtanabubhyAM pratyAyyeta ityapi na sat / kArakavibhattyarthasya kriyAtirikte'nanvayAt / na coktasthale vahayAdividheyakatvAvacchedena ghaTAdirUpalinazAnajanyatAvadanumitimattvAbhAvaH puruSaniSTho natrA pratyAyyate tAdRzAnumitighaMTAdau vayAdiliGgatvabhramadazAyAM prasiddhati vaacym| dhUmena vaDheranumAnamidaM na ghaTenetyAdAvanumitimattvAdyabhAvabodhAnupapatteriti praahuH| parvato dhUmena yati mAnityAdau kriyAyogAbhAvAddhetutRtIyaiva tatra jJApakajJAnaviSayatvaM hetutvaM jJAnajJApyatvarUpaM vA hetumattvaM tRtIyArthaH / hetuzabdo yadyapi kAraNaparyAyo na tu sApakaparyAyastathApi hetAvitisUtrasthahetapaTana samabhivyAhRtanirUpitahetutAmAtraparamapitu samabhivyAhRtatajzAnAnyataranirUpitahetutAparameveti sa. paTihAnatamAnaviSayadhamAdipadAdapi tRtIyA tatsUtreNAnuziSyate / gaNahatI pa. zcamyA vikalpena vidhAyakasUtrAntaramapyanyataranirUpitahetutAviSayakamevAto jADyAvaddho jAye ghetyatra jADyahetutAvadbhUmAvahnimAn dhUmena vetyAdau dhUmAdervayAdizAnahetutA pratIyate / hetutvaM ca ---- --------- ----- samAsApaTakena tena sAkAvatve sApekSakhApasyA samAsasAdhutA na syAditi bhAvaH / anumititvAvacchedenaiveti / idazAvacchedakalaM kharUpasaMbandharUpameva nabanatiriktavRttitvam AlokAdiliGgakavalividheyakAnumitAvapi tAdRzakaraNakhanirUpakalazalye vatividheyakAnumitilasya sattvAt / nacaivaM bahividheyakAnumititvasya dhUmajJAnalAvacchinnakaraNatAnirUpakatAyAM na kharUpasaMbandharUpAvacchedakatvasyApi saMbhava itivAcyam / avacchedakalaparyAptibhAnAnabhyupagamena dhUmaliGgakavacanumitilAvacchinnanirUpakala eva tatsaMbhavAt / anumAnamidamiti / anumitiriyamityarthaH /
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH / pUrvokta prayojakatvamegha / guNapadaM ca na rUpAdi caturvizatiparam , dhUmAdihetau tattvAsambhavAt / naca tatra dhUmAdipadaM tajjJAnaparameveti tAdRzaguNatvameSa bayAdihetoriti vaacym| tatra dhUmAdizAnalAkSaNikatve'pyakSAnAddha ityAdAvabhAvarUpabandhAdihetostathAtvAsaMbhavAt / nApi dharmamAtraparam |ggnaavrpi kAlikasaMbandhena dharmatayA'vyAvartakatvAt / samavAyAdinA dharmatvaM cAbhAvAdyasaMgrAhakam / nApidravyAzritatvam / sattAvAn guNatvAdityAdau paJcamyantasyAlAkSaNikatvapakSe pnycmynupptteH| kintu kAryasya jJApyasya vAzraye Azritatvam / jADyAdeH svaprayojyabandhAzraye dhUmAdezva svajJApyavalayA. dyAzrayAzritatvAhuNatvam / heto tadvizeSaNaprayojanaMca pituH pANDityena putra AhUto dhUmasya svasminsasvena parvato vahnimAnityAdau paJcamIvAraNam / zApakatvaM ca tajjJAnajanakapramAviSayatvaM jJApyatvamapi pramA. janyajJAnaviSayatvam / ato vahnayAdevyopyatAbhrameNa dhUmAdijJApakatvasatve'pi vahinAvahevo dhUmavAnaya mityAdayo na prayogAH / pramAtvaMca, yAcamabhinnatvarUpaM vivakSaNIyam / tena dhUmavyApyo vahrirityAdi. jhAnasya vahivAyaMze pramAtvamAdAya noktAtiprasaGgIdravyatvAdeHprameyatvAvacchinnavahayAdizAekasve'pi viziSTadravyatvAdinAvadvitvAdyavacchinnazApakatve'pi ca parvato vadvimAn dravyatvAda dine pryogH| anvayitAvacchedakavahityadravyatvatvAdinA jJApyajJApakabhAvasya tRtIyAdinA bodhanAt tatra tena rUpeNa jJApyajJApakabhAvavirahAt / evaM zApyavahnayAdimatvAnvayitAvacchedakaparvata cchimAMze jhApakatvaM zApyatvaM vA pratIyataityapi niymH| tena parvato vahimAn mahAnasatvAnmahAnasena vetyAdayo na pryogaaH| atredamavadheyam / parvato vahimAn dhUmAnna dravyatvAtrApi mahAnasatvAdityAdau natrA vayAdI dravyatvamahAnasatvAdijJApyatvAbhAvabodhane bAdhaH tatra prameyatvAdinA dravya svAdijJApyatvasya mahAnasAdau mahAnasatvAdijJAnazApyatvasya casattvAt vahrisvAdinA dravyatvAdizApyatvasya parvatAdI mahAnasatvajJApyatvasya cAprasidbhayA nAbhAvapratyAyanasaMbhava iti jhAnajanyatAvacchedakatvarUpaM samabhivyAhataparvatAdivizeSyatAnirUpitaM vidheyaravana vizakalitaM pazna. myarthaH viziSTalAbho'nvayabalAt / pavaMcoktasthale nA vidheyatAyAM dravyatvamahAnasatvAdizAnaprayojyatvAbhAvaH pratyAyyate / tatprayojyatvaM ca prameyatvAdyavacchinnavidheyatAyAM prasiddham / nacaivaM parvato pahnimAn na dhUmAdityAderapi prasaGgaH dhUmatvAcavacchinnaviSayakazAnAprayojyatattadvahnitvAdyavacchinnavidheyatAyA vahnayAdAvabAdhitatvAditi vAcyam / parvatAdivizeSyatAnirUpitavahnitvAvacchinnavidheyatAtvAvacchedena vidheyatAyAM namA'bhAvAnvayabodhopagamAt / yatra vahnitvAvacchinnavidheyatAtvamanvayitAvacchedakaM tatraiva tadavacchedenetarAnvayaH saMbhavati / atraca vahitvAvacchinnatvAvizeSitaM vidheyatAtvameva tatheti kathaM tadavacchedenAbhAvAnvaya ititu na zakyam paJcamyAdyarthavidheyatAyA vayAdI vadvitvAdyavacchedenAnvayopagamAsaracchedena tadanvaye cAvacchedakatapasya tadvizeSaNAMze dharmipAratamyeNa prakAratvAt / prakRte svarUpasaMbandharUpavatitvAdyavacchinnatvena sahitasya vidheyatAtvasyaivAnvayitAvacchedakatvAt / valayAdipadameva tadavacchinnavidheyatAzAlijJAnaparam taduttaramatubAdipratyayo vizeSyatArUpasaMbandhapara iti prAcInamatetu vahnitvAdyavacchinnavidheyatAtvasyAnvayisAvacchedakatvamavivAdameva / vidheyatAyAstattatsaMbandhAvacchinnavidheyatAtvena paJcamyAdyarthatvaM svIkara. NIyam / tenAyaM jAnAti, AtmatvAnna dravyatvAdityAdI viSayatAsaMbandhAvacchinnAyAM prakRtavizeSyatAnirUpitajJAnavidheyatAyAM dravyatvAdirUpaliGgajJAnaprayojyatvasattve'pi nAvacchedakAvacchedenAbhAvAghayAyogyatvam saMbandhavizeSAvacchinnavidheyatAtvarUpAnvayitAvacchedakAyacchedenAbhAvavatvabodhAta / Azritattvamiti / hetutAnirvAhakasaMbandhena kAlikAdyanyasaMbandhena vA bodhyam / svasminniti / parvataityarthaH / jhApakatvaM jJApyatvaMceti / pazcamyAstRtIyAyA vA jJAnajanyajJAnaviSayatvarUpo yorthastaddhaTakasya prathamasya jJAnasya viSayalaM jJApakavaM dvitIyasya jJApyatvaM tatra prathamajJAne prakRtyarthasya viSayatAnirUpakatvamAnaM na saMsargo'pi tu samamivyahAravizeSatAtparyajJAnAdinalAraparvatalAvacchinnaviSayatAnirUpitakhaniSpaviSayatAkatvaM dvitIyajJAnasya vA vahnayAdau viSayatvasya
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / 165 evaM jJAnaprayojyatvapraviSTaM jJAnamapi tattatsaMbandhAvacchinna prakArakatvavizeSitamarthaH / tena samavAyena hetutvaparasyAyaM vaddhimAn tadrUpAnna tu dhUmAditi prayogasya nAyogyatA / vahividheyatAyAM saMyogena dhUmaprakArakazAnaprayojyatvasattvepi samavAyasaMbandhAvacchinnatatprakAratAzAlijhAnaprayojyatAsvarUpAmvayitAvacchedakAvacchinnAbhAvasyAbAdhAtsaMbandhavizeSaghaTitadharmasyAnvayitAvacchedakatayA bhAnaniyAmakaM tu tAtparyameva vayAdividheyatAyA vyAptyAdighaTakAbhAvAdijJAnaprayojyatvasatve'pi parvato vahimAnabhAvAdityAdirna prayogaH mukhyavizeSyatAnirUpitaprakAratAyA evaM nivezanIyatvAditi dik| kena hetunA kasmai hetacaityAdI vibhaktibhiheM tutAviziSTe hetutAbodhayitumazakyA paunarutyAditi na zakyam / hetuzabdasya svarUpayogyaparatvAt , vibhakteH phalopadhAnaparatvAt / daNDavAn raktadaNDavAnitivata kAryavizeSAnuparaktahetutAviziSTa kAryavizeSoparaktahetutAbodhe'nAkAratAvirahAcca / nacA svayabodhasaMbhave'pi hetuzabdaprayogavaiyarthyam / phalopadhAyakatAlAbhe svarUpayogyatAyA arthAllAbhasaMbhavAditi vaacym| vibhaktaranyArthatAyA apyanyatra dRSTatvA tutAparatvanizcayArtha tatprayogAta / - sahArthayoge'pi sAhityapratiyogivAcakapadAsRtIyA, putreNa sahAgata ityAdau / atha yadi sahazabdArthaH samabhivyAhRtapadopasthApyakriyAsamAnakAlInakriyAnvayitvam / tadanvayitvaM ca samabhivyAhatakriyAbodhakapadena kriyAyA yAdRzaH saMbandhaH sAhityAnvayini pratyAyyate, tAdRzatatsaMbandha eva saca putreNetyAdau kartRtvam / nA sahodano bhujyataityAdau karmatvAdistRtIyArtho'pi sa eva sNbndhH| tazAca patrakakAgamanasamAnakAlInAgamanakartRtvadadhikarmakabhojanasamAnakAlInabhojanakarmatvAdikaM puruSaudanAdau tatra tatra pratIyata ityucyate / tadA saha zabdenaiva tattakriyAkartRtvabodhane kriyApadvaiyarthyam / kriyAnvayini kriyAnvayabodhasyoddezyatAvacchedakavidheyayorabhedenanirAkAratayA'saMbhavAca / naca tattatkriyAsamAnakAlInatvamA sahazabdArthaH tasya ca kriyApadopasthApitakriyAyAmevAnSaya iti kriyApadasahitasahazabdAdevoktaviziSTArthalAbha iti vAcyam / evaM sahAgata ityAdI sahazabdArthasya kriyApadArthAnvayitvenAnyasApekSatayA tena saha putrazabdasya samAsAsaMbhavena saputra ityAdiprayogAnupapatteH / nAtra samAse sahArthasya prAdhAnyam / yenAnyasApekSatve'pi samAso bhavet kiMtu bahuvrIhitvAdanyapadArthaprAdhAnyameveti cenna / samabhi'vyAhatapadopasthApyakriyAkAla eva sahazabdArthaH tasya kriyAnvayini nAmArthapavAnvayaH / tArazakAlaviziSTa nAmArthe kriyAnvaye ca kriyAyAmapi tAdRzakAlAvacchinnatvaM bhAsate / uhezyatAvacchedakAcacchedena vidheyAnvayasya vyutpattisiddhatvAt / ataH kriyAdvayasamAnakAlInatvalAbha iti sAmaJjasyAt / athavA AgamanasamAnakAlInAgamanAdikameva sahazabdArthaH / tasya kartRtvAdisaMkhamadhena paruSAdAvanbayaH / tAdRzasaMbandhena tadviziSTe cAgata AgacchatItyAdipadopasthApyAgamanakartRtvAdInAmanvaye na vyutpattivirodhaH / vidheyasyoddezyatAvacchedakaprakArAbhedavirahAt / naca sahazabdArthAnvayabalAdeva takriyAkartRtvasya puruSAdau lAbhe prakAratayApi kriyApadena tatpratipAdana. maphalamiti tatprayogo vyartha iti vAcyam / samabhivyAhatapadena tattakriyAyA anupasthApane saha zabdenApi tattakriyAghaTitasAhityasyAzakyasya bodhanaM na saMbhavatIti kriyApadaprayogasyAvazyakatvAta / sahazabdArthakriyAyAH kartRtvAdisaMbandhena nAmArthe'nvayazca na vyutpattiviruddhaH / sahazabhAsamAnasya svarUpamAtraM na saMsargo'pitu parvatavizeSyatAnirUpitakhapratiyogikalavarUpaM tathAca prathamajJAnasya dvitIyajJAnasya vA parvate viSayatvasya pratyayaH / yadvA parvatalAvacchinnavizeSyatAkazAnaghaTite lakSaNopagamAdviziSTAnvayamAhAtmyAca liGgaviSayakatvena liGgiviSayakatvena vA parvatavizeSyakatvasyAvacchadyAvacchedakabhAvalAbhAt samUhAlambanavyAvRtteH parvata uktaviSayalapratItiH evaMca jJAne pramAtvavizeSaNasyoktalAt parvatavizeSyakamahAnasattraprakArakajJAnasyaiva parvatavizeSyakavaDyanumitijanakatvena tasya bhramatayA mahAnasatvena parvatovahimAnityasya nApattiH etena prathamAntaparva- . tapadArthasya prathamajJAnena dvitIyajJAnena ca samanvaye vyutpattyabhAvAt parvate jJApakatvasya sarvathaiva jhApyavasyApi ca na
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH / bdasyAdhAtutvAd, nipAtatvAcca / naca prAsoSTa zatrughnamudAraceSTamekA sumitrA saha lakSmaNenetyAdau zatrughnaprasava lakSmaNaprasavayoH samAnakAlInatvAbhAvAt kriyAdvayasamAnakAlInatAyAH sahazabdArthasvAsaMbhava iti vAcyam tatrApi sthUla kAlaghaTita samAnakAlInatvasatvAt / naca kAlatvenaiva kAlasya tadarthAntarbhAve putrAgamanapUrvamAgantari Agato'yaM na putreNa saheti prayogAnupapattiH / putrAH gamanAdhikaraNasthUlakAlavRttyAgamana kartRtvasasvenAnvayitAvacchedakarUpAvacchinna pratiyogitAkasAhi tyAbhAvabAdhAditi vAcyam / tatra kSaNatvenaiva kAlasya sahazabdArthe 'ntarbhAvanIyatvAt / evaM yatra ekakAle'pi vibhinna sthale bhuJjAnamadhikRtya na saha bhuGgaiti prayujyate tatraikazAlArUpa bhojanAdhAroSpi sahazabdArthe'ntarbhAvanIyaH / ataevAlA pAdvAtra saMsparzAnizvAsAtsahabhojanAdityAdinA patitabhojana samAnakAlInabhojanamAtrasya pApajanakasvaM na yogyate ekapaterapi vivakSaNAt / evaM " yAjanaM yonisaMbandhaM svAdhyAyaM saha bhojanam / sadyaH patati kurvANaH patitena na saMzaya" ityAdAvekadaikapAtrabhojanasyaiva sadyaHpAtahetutvaM pratyAyyate, tatra tAdRzArthasyaiva sahazabdena vivakSaNAt / atha nAmArthasyaiva sahArthavizeSyatayAnyayopagame putreNa saha nAgacchatyayamityAdau sahazabdArthaputrasA hityAbhAva eva puruSAMze natra bodhyataityupagantavyam tacca nopapadyate tathAsatyAkhyAtArthoddezyatAvacchedakatayaiva naarthabhAnasyopagantavyatayA prasajyapratiSedhasthale niSedhasya taM prati prAdhAnyena bhAnaniyamavyAghAtAt / evamanAgacchantamapi puruSamadhikRtya tathA prayogAttatrAyogyatAprasaGgAcca / etena tatra paryudAsanavyUvatkriyAyogaparityAga ityuktAvapi na pratIkAraH / naca tatrAgamanAbhAvakAla pava puruSAnvayI sahazabdArthaH tathAca putrAgamanAbhAvakAlAvacchinnapuruSe varttamAnakAlAvacchinna AgamanAbhAvaH pratIyata iti na kAcidanupapattiriti vAcyam / yatrAsya putra AyAti na tvayaM tatrApi tAzaprayogAt / tatraca putrAgamanakAlAvacchinnasyAgamanakartRtvasya bhAvasattve'pi putrAgamanakAlAvacchinnavapuruSe varttamAnakAlAvacchinnAgamanAbhAvasya savenAyogyatApAtAt / maivam / saddazavdArthastattatkriyAkAlaH kvacittattatkriyAnvayi prathamAntapadArthe 'nveti / kacicca samabhivyAhRtakriyAyAm / saputra AgacchatItyasya putreNa sahAgacchati ya iti vigrahAt prathamAntAnyapadArtha eva putrAgamanakAlAnvayo natu kriyAyAmiti na samAsAnupapattiH / navAnyapadArthapuruSAlAbhaH / nacaivaM samAsalabhyasya putrAgamanakAlAvacchinnasya puMsovigrahavAkyenApi pratipAdanAdbahuvrIhimAtrasyaiva nityasamAsatvamiti bhajyeteti vAcyam bahuvIhimAtrasya tathAtvAniyamAt prathamAntAnupasthApyAnyapadArthabodhakabahuvrIhereva tattvAbhyupagamAt / atracAnyapadArthasya prathamAntopasthApyatvAt / naca vRSTe deve gata itivat prathamArthe bahuvrIherasAdhutvamiti vAcyam anekamityAdyanuziSTabahuvrIhAveva tatriyamAt / atraca sUtrAntareNa tadvidhAnAt / ataeva tadArambho'pi / putreNa saha nAgacchatItyAdau ca kriyAyAmeva tAdRzasahArthAnvaya iti putrAgamanakAlInAgamana kartRtvAdyabhAvaH prathamAntArthe pratIyataiti sarve sustham / bhAramanudvahantaM putramanudvahantyAmapigardabhyAM, "sahaiva dazabhiH putrai" risyAdau varttamAnetyadhyAhArAdvarttamAnatvakriyAmAdAyaiva sAhityabodha iti vadanti / 166 lAbhasaMbhava ityapAstamuktarItyA tatsaMbhavAditi / tatrAyogyatAprasaGgAzceti / naJarthasya sahapadArthenAnvaye AgamanakartRtvasya puruSa evAnvayasyopagantavyatayA tasyAnAgacchatyayogyatvAduktavAkyArthasyAyogyatvaprasaGgAdityarthaH / nityasamAsatvamiti / viSavAkyApratipAdyaviziSTasvArthakatvaM nityasamAsatvaM tatpuruSakarmadhArayAdiSu keSAMcideva gISpatidhanAdhipakRSNasarpAdInAM samAsArtha jAtivizeSAvacchinnAnAM vigrahavAkyatobodhAbhAvena nityasamAsatvaM bahuvrIhestu sarvasyaiva svArthasya citrAbhinosaMbandhirUpAnyapadArthAderyatsambandhicitrAbhinnagavAdirUpArthapratipAdakavigrahavAkyApratipAdyatvena nityasamAsatvamiti taniyamo bhajyetetyarthaH / anekamityAdyanuziSTeti / anekamanyapadArthaiti sUtrAnuziSTetyarthaH / sUtrAntareNaiveti / tenshetitulyyogetisuutrennetyrthH| tulyayogevartamAnaM sahetyetattRtIyAntena prAgvaditi tasyavRttiH / ataeveti / anekamityAdisUtrasya prathamAntArthAnyAnyapadArthaviSayatvAdevetyarthaH / tadArambhopIti / sUtrAntarArambhopItyarthaH / bhAramanudvahantaM putramanudvahantyAmiti / yadA putrA bhAraM vahanti gardabhI ca yadA gardabhI bhAraM putrakha vahati tadA putreNa saha bhAraM vahati gardabhItyasya sUpapAda
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAloka vyAkhyAsahitaH / 167 1 itthaMbhUtalakSaNaityanena lakSaNavAcipadAttRtIyA'nuziSyate / lakSaNatvaM ca vyAvartakatvaM taca vizeSyatAvacchedakasamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitvam, tadAzrayazca dharmo dvividho vizeSaNamupalakSaNaM ca / vidyamAnaM sadvyAvartakaM vizeSaNam / puruSAdau varttamAnakAlAvacchedena vidyamAno daNDAdiH avidyamAnaM vyAvartakamupalakSaNam / tApasAdeH kAlAntarINajaTAdikam / vizeSaNasya saMbandho matubAdibhiH pratyAyyate astItyarthe vihitAnAM varttamAnasaMbandhArthakatvAt, ato jaTAbhistApasa ityAdAvavidyamAnajaTAdeH saMbandhavivakSayA matuvAdyanavakAzAt tRtIyA / tathAca vidyamAnatvasyAvidyamA navasyevAya pratyAyanAt vizeSaNavAci padAdapi tRtIyA / yathA zAyamAnatvena liGgaM karaNamityAdau / atha tatra zAyamAnatvAdivaiziSTyaM tRtIyayA liGgAdau na pratyAyyate api tu padArthaikadeze karaNatvA dAveva tadavacchinnatvamiti cettathApi sA vizeSaNatRtIyaiva anuzAsanAntarAbhAvAt / vastutoliGgAdau zAyamAnatvAdivaiziSTya bodhane'pi saMbandhavidhayA karaNatvajJAyamAnatvAdyavicchedyAvacchedakabhAvabhAnasaMbhavAdekadezAnvayasvIkAro'nucitaH / naca saMbandhavidhayA karaNatva ekadeze'vacchinnatva bhAne'pyekadezAnvayadhrauvyamiti vAcyam / karaNAbhedarUpe karaNatve karaNasya saMbandhavidhayA bhA samAne jJAyamAnatvAvacchinnatvasyAvacchedakatayA bhAnopagamenaikadezAnvayaM vinApyavacchedyAvacchedakabhAvabhAnAt / atha daNDavAnayamAsIddaNDIgatavAnityAdau daNDasyAtItatayA vizeSaNatvAsaMbhavAmmatuvAdyanupapattiriti cenna / prakRtazabdaprayogAdhikaraNakAlAvacchinnasyeva vidheyAntarasamabhivyAhA raspale tadadhikaraNakAlAvacchinnasya saMbandhasyApi matubAdinA pratyAyanAt / tatrAtItakAlasattvAdirupavidheyAdhikaraNAtItAdikAlAvacchinnasaMbandhasyaiva matubAdyarthatvAt / avidyamAno'pi daNDAdidharmAntAra saMbandha samAnakAlInatayA dharmAntarAnvayini vizeSaNam / tatprakAreNa bhAsamAne dharmAntarAmbayabodho viziSTavaiziSTyabodhaityucyate / natvasAvanvayinyupalakSaNam navA tAhazabodhastadupalakSitAnvayavodha ityucyate / kacidvidheyAntarasamAnakAlInamapi vizeSaNaM tadananvayitayA tadayinyupalakSaNamucyate yathA rUpavAn rasavAnityAdau rUpAdika rasAnvayini sAstAvAn gopadavAcya ityAdau sAsnAdikaM gavAdipadavAcye / kaciddharmisaMbaddhadharmAntirasaMbandhitAnavacchedakatayA dharmAntarasaMbandhinyupalakSaNamato daNDapuruSAvityAdisamUhAlambanabodho daNDAdyupalakSitapuruSAdiviSayako natu viziSTaviSayaka ityucyate vizeSyasaMbandhA saMbandhyapi tatsaMbandhitAvacchedakatayA sati vizeSaNam / ataeva saMjJAviziSTasaMzyAdijJAne saMjJAderviSayatvamanaGgIkurvatAM prAbhAkarANAM prAcInaneyAyikAnAM ca mate taTasthajJAnaviSayatayaivaviSayatAvacchedakatvAtsaMjJAdeH prakArasya jJAnaviSayavizeSaNa svAt bhAramanudvahantaM putramanudvahantyAmityupAtaM prathame bhArodvahanakartRtvarahitaputrasyAprasiddhirdvitIye putravahana kartRsvAbhA vasmAprasiddhiriti sthaladvayAviSayalalAbhe bhArodvahanakartRgardabhI sahabhAvamAtraviSayatvamuktaprayogasya labhyate taca tAdRza kriyAbhAvAddurupapAdamiti bhAvaH / vizeSyatAvacchedakasamAnAdhikaraNetyAdi / tApasamAtrasya jaDhAyA abhAvena tatsaMbandhasya vizeSyatAvacchedakatApasatvasamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitvasaMbhavaH gandhena pRthivI jaTAbhiH sa ityAdAvuddezyatAvachedakapRthivIlatavyaktitvAdimati jaTAsaMbandhagandhasambandhAbhAvAsattvena yadyapyanena sUtreNa na tRtIyAsaMbhavastathApi jJApakahetI bhavatyeva tRtIyA / yattu hetItRtIyA kArakahetAveva jJApakahetau cAnenaiva lakSaNalamapi jJAnajJApakatvameva jaTAbhistApasa ityasya jaTAjJAnajJApyatApasalaviziSTa ityartha iti kazcittatra jJApakatvaM hi vyApyasyaiva bhavati nahi jaTAtApasamAtradharma, ekadezAnvayaprasaGgo'pi ca doSaH khamate'bhAvapratiyogisaMbandhastRtIyArthaH saMbandheprakRtyarthasya pratiyogitAkatvenAnvayaH abhAveca prakRtyarthatAvacchedakAvacchinnasyAdheyatayA'nvayastena dravyatvena ghaTaityAdernaprAmANyaprasaGga iti / napratyAyyataiti / tathAsati vivakSitasya jJAyamAnatvena karaNatvasyAlAbhAditizeSaH / karaNAbhedarUpe karaNatvaiti / tadabhedasya tadgatAsAdhAraNarUpatApakSe yadyapIdaM na sambhavati tathApi prakRtyarthatAvacchedakadharmasyaiva svavRttitvaviziSTatvenAbhedasaMsargarUpatvapakSe'bhedasaMsargasya karaNatvarUpatAsaMbhavatyeva / avacchedakatayeti / saMsargatAvacchedakatayetyarthaH / avidyamAno'pIti / pratiyogi kAlaityAdiH / tadananvayitayeti / vidheyAntarAnanvayitayetyarthaH / anvayaca vidheyAntareNa saha tasya dharmyaMze bhAsamAno yaH sa eva prA
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 vyutpattivAdaH / tvam / atapaya dvitvanAzakAlInAyAM dve dravyaiti buddhau na dvitvaviSayakatvamapitu dvitvaviziSTaviSayakatvameva, dvitvarUpavizeSaNadhIjanyatvAdityAcAryAH / evamapratiyogitvAvizeSe'pi ghaTasAmAnyAbhAvAdipratiyogini ghaTatvAdikaM vizeSaNaM nIlAdikamupalakSaNamityucyate / kacizva vidyamAnamatadvyAvRttinyUnAdhikavRttitayA tatra na vizeSaNamityucyate kiMtUpalakSaNam yathA vidyamAnApi jaTA tApasa upalakSaNaM, natUpalakSyatAvacchedakazamadamAdivadvizeSaNamityalam / kvacidavizeSaNasyApi saMbandho matvarthIyena bodhyate ghaTo'yaM vinAzItyAdiprayogadarzanAditi dIdhitikRtaH / tadasat / AvakArthadhAtUptaraNinipratyayenApi tatra vinAzipadavyutpatteriti // iti tRtIyA // brAhmaNAya gAM dadAtItyAdau saMpradAnaca turthyA brAhmaNAdisaMpradAnakatvaM dAnAdau bodhyate / saMpradAnatvaM ca mukhyabhAktasAdhAraNakriyAkarmasaMbandhitayA kartrabhipretatvam / kriyAkarmatvaM kriyAjanyaphalazAlitvaM tadvatassaMbandhastanniSThaphalabhAgitvameva / tathAca kriyAjanyaphalabhAgitayA karturicchAviSayatvaM paryavasannam / karmaNA yamabhipratItyasya karmaNA yamabhisaMbaddhumicchatIti zAbdikai vivaraNAduktasthale tyAgarUpakriyAjanyagoniSThasvatva bhAgitayA dAturicchAviSayo brAhmaNa iti tasya saMpradAnatvam / atha niruktasya saMpradAnatvasya karmatvasyAvizeSaH / kartturIpsiteti sUtreNa karttuH kriyayA vyAptumiSTasya karmasaMjJAvidhAnAt / kriyAyA vyAptumiSTatvamapi hi kriyAjanyaphalabhAgitayecchAviSayatvameva / naca tathAyuktamityanena tadbhAgitayA'nabhipretasyApi tadAzrayasya tatsaMjJAvidhA nAt karmatvaM kriyAjanyaphalazAlitvameva natvicchAgarbham saMpradAnatvaM tvicchAgarbhamato bhedaH / karmatvasyecchA'ghaTitatve sUtre tadvaiyarthyApatteH / naca tadAzrayatvenAnabhipretasyApi karmatvena tatsAdhAraNakriyAjanyaphalazAlitayesyApi grAmAdeH karmatopapattAvicchAghaTitatatsUtracaiyarthyameveti vAcyam / icchAghaTitasya niruktarUpasya yatrAbAdhastatra tAdRzarUpamapi karmapratyayena pratipAdyata ityetatpratipAdanAya sUtrayapraNayanAt / ataeva yatraudanasya galAghaH saMyogecchayA yo vyApArastato viSAderapi tatsaMyogastatra viSAdau kriyAjanya phalazAlitvAbhAvabAdhe'pi tena rUpeNecchAviSayasvAbhAvo'vAdhitastatra viSamanena na bhujyata iti prayogopapattiH, icchAghaTitakarmatvatAtparyeNa ca daivAdviSaM bhujyataiti prayogasya copapattiH / naca dhAtvarthatAvacchedaka phalazAlitvenoddezyaratraM karmatvam tadanavacchedaka phalazAlitvenoddezyatvaM saMpradAnatvamiti vizeSaH / svasvatvadhvaMsAvacchinnatyAga eva dadAtyartho natu parasvatvaphalAvacchinno'pIti vAcyam / upekSAyAmapi dadAtemukhyArthatApatteH / maivam / phalAzrayatayeSTatvameva hi karmatvam / phalasaMbandhityeSTatvaM saMpradAnatvam / brAhmaNAdizca na tyAgajanyasvatvAzrayatayA dAturiSTo'pi tu tannirUpakatayaivAto na tasya karmatA ! navAzrayatvamapi saMbandhavizeSa iti gavAderapi saMpradAnatvaM durvAram / AzrayatvenAbhiprAyasthale karmasaMjJayA bAdhAdanya pavahi saMbandhaH saMpradAnatAghaTaka iti yadyucyeta tadA vRkSAyodakamAsiJcati, patye zeta ityAdau sekajanyajalasaMyogazayanajanya prItyAdyAzrayatayAbhipretasya vRkSapatyAdeH hyo'stica daNDavAnastyAsIdityAdau vidyamAnAtItakAlasattvAde vidheyasya dharmiNi puruSe ya eva saMbandhaH sa eva vizeSaNena daNDenApIti sa evavizeSaNaM natu rUpAdikaM tena saharasAde rasavadAdervA vidheyasya dharmiNi dravye bhAsamAnasya samavAyasyAbhedasya vA saMbandhasya virahAt yasya kasyacitsaMbandhasya grahaNe sAmanAdhikaraNyAdestatrApi saMbhavena rUpasyApi vizeSaNatvamevasyA - ditibhAvaH / atadvyAvRttinyUnAdhiketi / taditivizeSyaparam atavyAvRttercyUnAdhika dezavRttItyarthaH / Avazyaketi / AvazyakArthena dhAtUttara vihitena vinipratyayena vinAzItipadaniSpattiH natu nAzaprAtipadikottaramatvarthIyena avazyabhAvinAzasabandhIti tadarthaM iti nAvidyamAnadharmasaMbandhasya matvarthatAGgIkAra AvazyakaH vinAzavAnayaM ghaTa ityAdistu prAmANikaprayogo nAstyeveti bhAvaH / iti tRtIyA'lokaH 1 tatsAdhAraNetyAdi / anabhipretasAdhAraNaM yatkriyAjanyaphalazAlilaM tenaiva karmatopapattI grAmAderiSTasyetyanvayaH /
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / 169 saMpradAnatvAnupapattiriti vAcyam / dhAtvarthatAvacchedakaphalAzrayatvabhinnaphalasaMbandhasya saMpradAya zarIre nivezena sAmaJjasyAt / vRkSAyodakamAsiJcatItyAdau dravadraSyakriyAnukalavyApAro dhAsvArthI sampradAnatAniyAhakasaMyogazca na tAdRzadhAtvarthatAvacchedaka iti tadAzrayatvaM niruktAzrayatAbhitra meveti tatprakArakAbhiprAyaviSayavRkSAdeH saMpradAnatAnirvAhAt / naca patye zetaityAdau dhAtvarthatApacchedakaphalAprasiddhyA tdnuppttiH|bhedprtiyogiprvissttdhaatvrthtaapcchedke phalavAnivezena prasidi. saMbhavAt / evaMca brAhmaNAyetyAdau brAhmaNanirUpitatvenecchAviSayagoniSThasvatvajanakatyAgakateti bodhH| nirUpita tvena karturicchAviSayatvaM dvitIyAntArthayovRttitvAnvayidhAtvarthatAvacchedakasvatvAmvayicaturthyarthaH / svatvajanakatyAgazca dadAtyarthaH / atra kecit / dadAtiyoge dhAtvarthatAvacchedakasvatvanirUpakatvameva saMpradAnatvaM tadeva ca mukhyam / tathAca tatra nirUpitatvamAtraM caturthyoM dhAtvarthatAvacchedakasvasve'nveti / ataeva zrAddhasya pitrapekSayA yAgatvameva dAnatvaM tu brAhmaNApekSayeti zUlapANiH / tatra tyajyamAne'rthe pitRNAM svatvAnutpattyA saMpradAnatvAsaMbhavAt svatvabhAgitvenoddezyatvaM yadi saMpradAnatvaM sthAttadA pitRRNAmapi tathAtvAkSateH, pitrapekSayApi dAnatvaM syAt / nahi zrAddhapitRNAM svatvabhAgi. svena noddezyatvam / pitaretatte'svadhetyAdizrAddharUpatyAgAbhilApasya svadhArthatyAgecaturthyAH svatva. bhAgitvena pitrAderuddezya tvabodhakatvAt / svatvabhAgitvenoddezyasyApi pitrAdeH svIkArAbhAvAnna khatvaM brAhmaNAnAM tatrAnuddezyatve'pi svatvaM pratipattito jAyate / anuddezyatve'pi ca saMpradAnatvamupapAditameva / pitRRNAmiva brAhmaNAnAmapi ca svatvabhAgitvenoddezyatvamapyaviruddham / dhAtvarthatAnavacchedakaphalabhAgitayA yatra saMpradAnatvaM vRkSAyodakaM siJcati, patye zeta ityAdI tatroddezyatvAMzaniveza AvazyakaH yatrAnyoddezena kSiptajalasya daivAdRkSasaMyogo'nyoddezena zayanAditazca patyAdeH phalasaMbandhastatra tathA prayogavirahAt / ataeva tatra catuthyarthaH vRkSAviniSThatayA karmabhipretatattatphalaM prati ana. katvam taca sekAdikriyAyAmanveti bhAktaM ca tatra saMpradAnatvam / uddezyatvAgarbhasaMpradAnatvapavalAghavAcchaktaritaratra lakSaNAyA abhyupagamAt / pitRbhyo dadyAdityAdAvanirdhAritakartRkasaMpradAne ca dhI tatvaM ca tatra tyAgajanyasvatvabhAgitayAzyatvameva / atha janAntarasya vRkSAdiniSThajalasaMyogAdiricchAviSayo'nyena ca janenAnyohezena kSiptajalAdervRkSAdisaMyogastatrApi vRkSAyodakamAsiati jana ityAdiprayogApattiH / tattadvayaktitvasya padenAnupasthApanAt / tena rUpeNa vizeSyabhUtakartRvyaktInAmicchAMze bhAnAsaMbhavAdupasthitajanatvAvacchinnecchAviSayatvasya ca vRkSasaMyogAdAyaSAdhAt / evaM tadIyakAlAntarINecchAmAdAyApyatiprasaGgatAdavasthyamiti cenn| vRkSAdiniSThatvenecchaiva hicata. ya'ntArthaH / tasyAzca svaviSayasaMyogAdijanakatvasvajanyatvobhayasaMbandhena sekAdikriyAyAmanvayaH / tadeva ca mukhymiti|laaghvaatsNprdaanpdshkytaavcchedkmityrthH yasyAnuddezyalaM tasya karcanumatapratipattyApi na khalotpa. ttirbhavatIti cetkasyacinmatistadApyAha / pitRNAmivetyAdi / tathAcobhayoruddezyabasyAviruddhavADrAhmaNauddezyattasya satvena pratipattitaskhatvotpattisaMbhavAtsvArasikaprayogahetumukhyasampradAnakhaM brAhmaNasyaiva tatra na pitrAderitibhAvaH / etenAnuddezyatvepIti pUrvagranthena virodho nirastaH / uddeshytvmpyviruddhmiti| etenoddezyalaghaTitasaMpradAnakhasya brAhmaNe viraheNa zrAddhasya brAhmaNApekSayA dAnatvaM na syAdityanupapattimanudbhAvya pitrapekSayA dAnavaM syAdityApattimAtrodbhAvanamasamajasamityAzaGkA nirastA / anirdhAritakartRkasaMpradAnaiti / atrAnirdhAritakartRkadAnasaMpradAneti pAThena bhavitavyam / nAhi saMpradAnaM sakartRkaM bhavati akriyAvAt / yadvA sampradAnapadArthaghaTakakriyAyAmanvayAbhiprAyeNa tathApAThaH / anirdhAritalava kartuzcaitravAdizarIragatajAtivizeSaviziSTAvacchinnatvenAnavadhRtalam tena khapitRbhyaH pitAdadyAdityatrApyanirdhAritakartRkhamakSatam evaJca pAyasaiH svapitRRn yajate caitra ityeva mukhyaprayogaH / kartunirdhAritatvenoddezya tvagarbhasaMpradAnalasya svarasataH pratyayAsabhavAt tyAgajanyaskhalanirUpakalarUpamukhyasaMpradAnakhasyaiva kartRnirdhAraNasthale pratyetavyalAttasya bAdhAripatRbhyo dadAti caitra ityasyAsaMbhavAt brAhmaNAya dadAtItitu syAdeva / yattu prAmuktaM zrAdasya pitrapekSayA na dAnatvaM tasya sampradAnayAbhAvAditi tannirdhAritakartRkasthale svarasataH pratyetavyamukhyasaMpradAnalAbhAvaparamanirdhAritakartRkasthalIyAmukhyoktasaMpradAnavanviSyata eneti vyutpa0 22
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 vyutpattivAdaH / uktasthale ca yakriyAbyaktyA jalasaMyogAdivRkSAdau janyate tatra kAlAntarINapuruSAntarINecchAyA saviSayasaMyogAdijanakatvasaMnbadhasattve'pi svajanyatvAbhAvAnobhayasaMbandhenecchAvaiziSTyamityayogyataive ti vadanti / atredaM bodhyam / uddezyatvAgatyAgajanyakhatvabhAgitvasya dadAtisaMpradAnatArUpatve mai boddezena yaittaM tatra tAdRzadAnena dampatyormadhyagaM dhanamityatastatpasyA api svatvasya prAmANikataya saMpradAnatvena caitrapalyai dattamiti vyavahArApatteH / naca patyuH svatvameva patnIsvatvaM janayati nara tatsAmagrIti vAcyam / svatvavati svatvAntarAnutpatteH / tathAca sarvatraivoddezyatvAntarbhAvaH bhavatu ca pitRbhyo dayAdityatrApi mukhyameva saMpradAnatvaM caturthyarthaH / astu va svasvatvecchAdhInatatkatvameva mukhyadAnarUpakriyAsaMpradAnatvaM pitRsvatvAprasiddhyA na teSAM saMpra dAnatvaM caturdAthoM dhAtvarthatApacchedakasvatvAnvayi nirUpitatvaM khatvasya ca svatvadhvaMsecchA rUpe tyAge janakatvakhecchAdhInatvobhayasaMbandhaH / tallAbhazca viziSTasya dhAtuzakyatAmate zaktila eva, tadantarbhAveNaiva zaktyabhyupagamAt / phalavyApArayoH pRthak dhAtvarthatAmate AkAkSAbalAdeva tAzasaMbandhalAbhaH / pitRbhyo dadyAdityatra ca dhAtvarthAntargatakhatve catuthyoM pitrAdyanvayI nirUpi tatvarUpo mukhyo'rtho bAdhitatvAnna pratyAyyate, apitu nirUpitatvenecchAviSayatvarUpo lakSyArtha eva dadAtistu tatra mukhya eSa zrAddhasyApi brAhmaNApekSayAdAnatvAt / zrAddhe brAhmaNasya saMpradAnatAnirvA hAyAsti coddezyatApi brAhmaNasyetyAdikamabhidadhAnasya zUlapANerapi saMpradAnatvazarIrauddezyatvAMza parityAge nirbharo'vagamyate / karmaNAyamabhipretIti praNayato maharSeH pANinerapi sNmto'ymH| zatrave bhayaM dadAtItyAdau janayatIti bhaakto'rthH| evaM cotpAdakavyApArarUpe dhAtvarthe bhayarUpaM karma tadyogitayoddezyatvAt zaJcAdeH saMpradAnatvam / . yuddhAya saMnAta ityAdau saMnahanAdikriyAjanyaphalAsaMbandhAyuddhAdena saMpradAnatAnirvAha itineyaM saMpradAnacaturthI apitvedhAnAhartuM vrajatItyarthe edhebhyo vrajatItyatreva yuddhaM kartuM soDhuM vA saMnayatahatyarthavivakSayA kriyArthopapadeti sUtrAntareNa tasya ca sthAnino'bhUyamANasya kriyArthopapadasya tumunnantadhAtoH karmaNi svArthaniSThakarmatve vivakSite svottaraM cturthiityrthH| tathAcAharaNakaraNasaMnahanAghuddezyakatvaM tAdRzacaturthyartha ityavadheyam / atha yadagnaye ca prajApataye ca sAyaM juhotItyAdAvagyAderiva sarvabhUtebhya utsRSTaM mayatajjalamUrjitamityAdau, sarvaprANinAmiva pazunA rudraM yajata ityAdAvapi tyAgavizeSarUpakriyAyAM rudrAderanirAkartRsaMpradAnatayA caturthI syAditi cenna / gauravitaprItihetukriyA yajyarthaH, tadarthatAvacchedakaphalaM prItistadAzrayatayA rudrasya vivakSitatvAtkarmasaMkSakatvena dvitIyaiva nat ca bhAvaH / ataevetyAdipUrvoktadoSamanusmRtyAha-astuveti / svasya sampradAnalAbhimatasya yatkhalaM tadicchAdhInaM tatkhalaM yasya tatsaMpradAnaM tattvamityarthaH / palyAzca khalaM na patnIkhatvecchAdhInamiti na tasyAH saMpradAnavamiti bodhyam / anirAkartRsaMgradAnatayeti / anirdhAritakartRsaMpradAnatayeti pAThena bhavitavyaM pUrvantathaivoktatvAt talaJca samabhivyAhRtakriyAjanyaphalabhAgitayecchAviSayalam / yadvA anirAkartRsaMpradAnatvamuktArthe pAribhASikam / athavA nirAkartRvyAvartakaM khalanirUpakavarUpaM mukhyaM saMpradAnakhaM taddhi yasya na pratipattirnacoddezalaM tasya vyAvartakaM na nirAkartranirAkartRgauNaM saMpradAnalaM kriyAjanyaphalabhAgitayoddezyalarUpaM pratipattirahitasAdhAraNakhAdavyAvartakamityarthaH / vastutastu nirAkartRtatsaMpradAnaM yatpradattaM khIkRtya mamedaM mAlaM gRhANetyanyaM nirAkaroti nivArayati tAdRzasya saMpradAnasya kriyAjanyaskhalarUpaphalabhAgitvena saMpradAnatve'pi yasaMpradAnamudAsInaM viraktaM na kamapi nirAkaroti tasyAnirAkartRsaMpradAnasya khalAbhAvenoktasaMpradAnakhAbhAvAkiyAjanyakhalAdirUpaphalabhAgitayecchAviSayakhameva saMpradAnalaM vAcyamiti rudrAdInAmapyanirAkartRtayA'nirAkartRsaMpradAnatayoktarUpayA tatazcaturthAsyAdityarthaH / pUrvagranthe'pyanirdhAritasthAne'nirAkatrityevayuktaH paatthH| gauravitaprItIti / naca gauravitasya rudrAdeH dhAtvarthenopasaMgrahAtkathaM kamalamiti vAcyam / guruphalapradatvena rudAdigataprIterapi gurutvena gauravitalasya prItereva vizeSaNalAt ratibhojanAderapi prItyanukUlalAduktavizeSaNam ! gauravazca tatra khargAdijanakatAvacchedakajAtivizeSaH / anyathA patyAderapi gauravitatvena ratyAderapi yAgakhApatteH / yadvA gauravitasasya
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / 171 turthI / tyAgAtmakatA dazakriyAyAM niruktA nirAkartRsaMpradAnatve satyapi tadavivakSaNAt / prItibhAgitayodezyatvarUpasaMpradAnatvavivakSAyAM ca rudrAya yajataityapi prayogaH / ubhayavivakSAyAM paratvena karmasaMjJayA bAdhAdvitIyaiva / juhotyutsRjatItyAdeH prItirUpaphalAvacchinnatyAgAbodhakatayA tyAgarUpakriyAjanyaprItibhAgino devatAdestatkarmatAvirahAnaiva prajApatiM juhoti bhUtAnyutsRjatItyAdayaH prayogAH / rajakasya vastraM dadAtItyatra dadAtirna tyAgArthako'pitu parAyanttIkaraNArthako gauNaH / tadAyattIkaraNaM ca prakRte tatkartRkanirNejanecchAprakAzako vyApAraH / tadekadeze kartRtve rajakasya saMbandhavivakSAyAM zaiSikI SaSThI / hantuH pRSThaM dadAtItyatra tatkartRkatADanAnumitiprakAzakavyApAra eva dadAtyarthaH / tadekadeze kartRtve hantuH saMbandhavivakSAyAM SaSThI / evaM saMvAhakasya caraNaM dadAtItyAdAvUhanIyam / nAradAya rocate kalaha ityAdI rucyarthAnAmityanuzAsanena prItijanakatArUparucyarthaghaTakaprItibhAginaH saMpradAnasaMjJA vihitA, tatra caturthyartha AzritatvaM prItAnveti / tAdRzakriyAzrayatayA kalahAdeH kartRtA / puSpebhyaH spRhayatItyatra spRhAviSayapuSpasya spRherIpsita ityanena saMpradAnatvAzcaturthI tadartho viSayitvaM tasyecchArUpakriyAyAmanvayaH / putrAya krudhyatItyatra krudhaduhetyAdisUtreNa karmaNaH saMpradAnasaMjJA / tatrApi caturthyartho viSayitvaM kope'nveti / krodhasya dveSavizeSAtmakatayA bhaktizraddhAdivat jJAnavizeSarUpatvena vA saviSayakatvAt / evaM zatrave duAMtItyAdAvapi tenaiva saMpradAnatvaM droho'pacikIrSA ahiteccheti yAvat / ahitabhAgitayecchAviSayatA tannirUpakatvaM caturthyartha icchAnvayI, ahitAnvayyAdheyatvaM vA. ataH karmaNetyAdisUtrasyAviSayaH IrSyA akSAntiH parotkarSAsahiSNutA parotkarSagovaro dveSa iti tadviSayasya parasya tenaiva saMpradAnatA | asUyA guNinidoSAviSkaraNam tadviSayasyApyanena saMpradAnatA viSayatAvizeSastatra caturthyarthaH / viprAya zataM dhArayatItyAdau dhAreruttamarNa ityanena dhanikaviprAdeH saMpradAnatA / atha ko'yaM dhA ryarthaH na tAvaddravyAntaradAnamaGgIkRtya paradattadravyAdAnam / tathA satyAdAnAtparato dhArayatIti pra yogAnupapatteH AdAnasthAvarttamAnatvAt / naceSTApattirAvizodhanaM tathA prayogAt / nApi tATazAdAnadhvaMsaH adhamarNasya tadakartRtvAt / nacAdAnamicchAvizeSastadvataH puMsastadAzrayatayA tatka rtRtvavattaGkaMsAzrayatayA tatkartRtvamapyakSatamiti vAcyam / evamapyAdAnadhvaMsasya parizodhano saramapi satvena tadAnImapi dhArayatIti prayogApatteH / naca parizodhanaprAgabhAvaviziSTo niruktAdAnadhvaMsastathA / RNIkRtadravyAntaraparizodhanaprAgabhAvadazAyAM parizuddhamRNamAdAya dhArayatItyApatteH / naca svapratiyoginirvAhakAGgIkAraviSayadravyadAnaprAgabhAva viziSTAdAnadhvaMsastathA yaeNaM parizodhitaM tAvadravyaM ca punargRhItvA gunaH parizodhanIyaM tadAdAya dhArayatItyApatteH / tadIparizodhanasyApi svakarttavyatayA pUrvAbhyupagamaviSayatvAt tatprAgabhAvasya pUrvaparigRhItazodhanottaramapi satvAt / naca svapratiyogyAdAnanirvAhakAbhyupagamaviSayIbhUtaM yad dravyadAnaM ekakSaNAvacchi naikAdhikaraNavRttitva saMbandhena tadviziSTAnyaprAgabhAvaviziSTAdAnadhvaMsastathA / uktasthale codIcyapa-rizodhanaprAgabhAvaH prathamAdAnaprayojakAbhyupagamaviSaya parizodhanaviziSTaH prathamaparizodhanaprAgabhAvazca prathamaparizodhanottaraM nAstyeveti noktAtiprasaGga iti vAcyam / evamapi yasya RNasya parizodhanamaprasiddhaM tadAdAnapUrvakAlInasya tAvad dravyaM mayA tubhyaM deyamityabhyupagamasya taduttamarNoddezyaka zakyatAvacchedaka upalakSaNatvameva tathAca zakyatAvacchedakakoTAvapravezena dhAtvarthenopasaMgrahAbhAvAdadoSAditi / prItibhAgitayoddezyatveti / naca prIterdhAtvarthatAvacchedakaphalatvena tadAzrayatvarUpa saMvandhabhinnasyaiva kriyAjanyaphalabhAgitvasya gauNasaMpradAnakhazarIre pravezasya prAguktatvenaitadasaGgatamiti vAcyaM svasvatvadhvaMsAnukUlavyApArarUpatyAgatvena yajitastatpratipattejanyadhAlarthatAnavacchedakaprItirUpaphalabhAgitayoddezyatvasya ca vivakSitatvAbhiprAyeNa tathokte rataevAnupadatyAgAtmakatAdRzakriyAyAmityAdyuktam viSayitvamiti / mukhyavizeSyitvamarthastena puSpebhyo vane spRhayatItyatra na vanasya saMpradAnatA ghane
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 vyutpttivaadH| svena svakartRkAmyoddezyakatAvadravyadAnameva viSaya ityupeyam / taduttamarNodezyakatatkartRkatAvadravyaH dAmasyAprasiddhatvAt / tathAcAnyoddezyakatAdhAvyadAnottaraM tadabhyupagamaviSayadravyadAnaviziSTAnya -prAgabhAvAsattvAdhArayatIti vyavahArAnupapattiriti cet / atrAhuH RNagrahaNenAdhamarNaniSThaH parizo dhananAzyo'dRSTavizeSo janyate / tenaivAdRSTena RNamaparizodhya mRtasya narakAdikam / tathAca dravyA ntaradAnAbhyupagamapUrvakaparadattadravyAdAnajanyAdRSTavizeSavattvameva dhArayaterarthaH / taTakadAnAnyayi kA tvaM tatra caturthyarthaH / naca RNAzodhanameva duradRSTajanakamupapAtakamadhye tasya parigaNanAt, nata RNAdAnam tasya tathAsve mAnAbhAvAditi vAcyam RNAdAnasya duradRSTavizeSajanakatve'pi parizodha nena tasya nAza iti bodhanAyAparizodhanasya narakarUpaphalopadhAnaprayojakatvAbhiprAyeNa tasyopapAtaka madhye prignnnopptteH| RNamAdAyAparizodhakasya narakabhAgitayA RNAdAnasyaiva duradRSTasAdhanatAyA kalpanIyatvAt / gRhItarNaparizodhanApekSayA laghutvAt / aparizodhanasya hetutve parizodhanapUrvakAle 'dhyaparizodhanasarace duradRSTotpatterAvazyakatayA parizodhanasya tannAzakatAyA AvazyakatayA'smAkaMta skalpanAdhikyavirahAt / parizodhanottarakAlaM parizodhanAbhAvasatvena tadvalAttaduttaramadRSTavAraNAya pa rizodhanadhvaMsasya pratibandhakatAyAH kalpanIyatayA bhavanmate gaurvaacc| naca parizodhanAnuttaramaraNameva pApajanakaM vAcyaM tathAca nokAtiprasaGga iti vAcyam / gRhItadravyamaparizodhyamaraNasthale tadravya parizodhanAprasidhyA tadanuttaratvAdidhaTitarUpeNa hetutAyAH kalpayitumazakyatvAdityalam / yUpAya dAru ityAdau na saMpradAnacaturthI, api tu tAdarthyarthe sUtrAntareNa / tAdarthaM ca sa evArthaH prayojanamasya tasvam / samabhivyAhatapadArthatAdarthyavivakSAyAM tavAcakAcaturthIti tdrthH| prayojanavaMcAnana janyatvaM duHkhAdeH pApAdijanyatayA duHkhAya pApamityAdyApatteH, nApi janyatayecchAviSayatvam khargAdeH pu. NyAdijanyatvenecchAviSayatvAt svargAya puNyamityAdyApatteH / tathAsati paktuM bajatItyarthe pAkAya ba. jatIti nirvAhAya tumathaitisUtrapraNayanavaiyAt pAkAderniruktavajanAdyarthatayaiva tadvAcakapadAcatu. ryupapatteH / apitu samabhivyAhatapadArthaniSThavyApArecchAnukUlecchAviSayatvaM tatprayojanatvaM tatprayo. janakatvarUpatAdarthyaca tadicchAdhInecchAviSayavyApArAzrayatvaM dAruNo yUpecchAdhIne chAviSayatakSaNAvirUpavyApAravattayA yupArthatvamiti tadvivakSayA yupapadAcaturthI / icchAdhInecchAviSayavyApArAzra yatvaM caturthyarthaH / prathamecchAyAM yUpAdeH prakRtyarthasya viSayatayA'nvayaH / evaM randhanAya sthAlItyAdAvUyam / tatra tAdRzavyApArastaNDuladhAraNAdiH / puNyAdeH svargecchAdhInecchAviSayavyApArAnAzrayatayA na svargAya puNyamityAdiprayogo, brajanAdeH pAkAnukUlabyApArAnAzrayatayA na pAkAya bajatIsvAdAvanena caturthIti tumAzcetyAdisUtram / tadarthazca tumunnantayaddhAtunA yAzo'rthaH pratyAyyate samabhivyAhRtakriyA'nvitatadarthaparAsaddhAtughaTitabhAvakRdantAccaturthIti paktuM bajatItyatra tumunnantena bajane pAkaviSayecchAdhInecchAviSayatva bodhyate / tumunNvulAvitisUtreNa samabhivyAhatakriyAyAM prakRtakriyAsamAnakartRkatvasahitatadicchAdhInecchAviSayatvarUpatadarthakatvena viva. puSpaM mesyAdityatra banasya vizeSaNatvAt puSpaviziSTaM vanaMmesyAditIcchAyAM vanAya spRhayatIti bhavatyeva / RNAdAnasyeti / naca RNAdAnasya duradRSTajanakatve mAnAbhAvasyoktatvena tatra mAnamanuktvA janakatve'pItyuktirayukteti vAcyamanupadapakSyamANaM mAnaM vRttamivAkalayya taddhetukhapakSe smRtisamarthanameva kartavyamAkalayatA granthakRtA tasyaivArabdhatvAt / RNAdAnasya duradRSTajanakarave bhAnamAha / RNamAdAyeti / parizodhanosarakAlamiti / atha parizodhanAbhAvamAtrasya duradRSTakAraNatve RNAdAnottaraM parizodhanAtprAganantaduradRSTotpAdaprasaGgaH / kAraNasya sarvakSaNeSu sattvAdityanantAdRSTApattirevodbhAvayitumuciteti cenna prathamopanAdRSTAbhAvasyApi tatsahakAritve'dRSTotpattyanantaramadRSTAntarApAdanAsaMbhavAdataH zodhanena tatrAze zodhanasyApi nAze zodhanAbhAvAdRSTAbhAvobhayasatvAttaduttaramadRSTApatterevoktatvAt / nacAdRSTAbhAvakAraNatAgauravakutonokamitivAcyamAdAnahetutApakSe'pyAdAnasya kSaNadvayAdyavasthAyitvenAdRSTadvayAdivAraNAya ta tutAyA AvazyakalAt naca zodhanaprAgabhAvarUpAbhAvasyaiva hetutve zodhanottaramadRSTApatterasaMbhavATuMsasya pratibandhakatvakalpanamayuktamiti vAcyam prAgabhAvasya
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / 173 kSitAyAM tumunNvulorvidhAnAt / etatsUtrasyApi svargIya puNyamityAdine viSaya iti so'sAdhureva / dhAnAhartuM vrajatItyarthe edhebhyo vrajatItyatra edhasya na vajanaprayojanatvaM siddhatvAt vajanasya tadanukUlavyApArAnAzrayatvAcceti na tAdardhyaiti sUtrasya pravRttirnApi tumarthAdityAderedhapadasya kriyArUpabhAvavacanatvAbhAvAditi tatra kriyArthopapadasyeti caturthI / tadarthazca kriyArthopapadastu mutranto yo dhAturaprayuktastasya yatkarma tatprayogaM vinA tadarthakarmatayA yadvivakSitaM tadvAcakAccaturthIti / tatra cAhartumiti tumunnantArthaH samabhivyAhRta kriyAnvayisvArthakatvAnvayyAharaNaM, tAdRzArthakarmatayA padhasya vivakSitatvAttatra caturthI / caturthyA evArthastatkarmakAharaNaprayojanakatvam / pAkAya vrajatItyAdau pArka karttumityarthavivakSAyAmanenaiva sUtreNa caturyupapattAvapi yadA pAkakRtIcchAdhInecchAviSayatvarUpaM pAkakarmaka kRtiprayojanakatvaM na vrajanasya viSakSitamapitu pAkecchAdhInecchAviSayatvarUpaM pAkArthakasvameva tatrApi caturyupapattaye tumarthAditi sUtram / azvAya ghAsa ityAdAvazvapadasyAzva bhojanaparatathA tAdardhyacatuyaiva / Ahiyata ityasyAdhyAhAreNAzvaM bhojayitumA hiyata ityarthavivakSayA kriyArtho - papadetyAdisUtreNa caturyupapattyA abhvapadasya mukhyArthaparatvopapAdane'pi azvaghAsa ityatrAbhvapadasya tadbhojanaparatAyAstAdarthya caturthyAzcAvazyakatA | anyathA''hRtapadasApekSatayA caturthIsamAsAnupapatteH / naca tathApi samAsAnupapattiH, randhanAya sthAlItyAdau tadvAraNAya caturthI tadarthetisUtreNa samAse prakRtivikArabhAvasya niyAmakatvAnusaraNAditi vAcyam / ArAmagRhAbhva ghAsAdau caturthItiyogavibhAgena zAbdikaiH samAsopapAdanAt / namaH svastyAdizabdayoge'pi tadarthavizeSaNavAcakapadAzramaH svastItyanena caturthyanuziSyate / namaH zabdArthastyAgo namaskAratha eSo'rdhyaH zivAya nama ityAdI tyAgArthakaH / caturthyAM ca tatra prakRtyarthasya zivAderuddezyatvaM prtyaayyte| tyAgazca yadi zi vasyAyaM bhavatvityAdiphalecchAdhInasvasvatvAbhAvecchArUpastadA tyAgoddezyatvaM syAgajanakecchAyAH svatvabhAgitayA viSayatvam / yadica tyAgarUpeccaiva svasvatvAbhAvamivAnyadIyatvena tyajyamAnagataM svatvamapi tatra viSayIkaroti, natu tajanakecchA tadA svatvabhAgitayA tyAgaviSayatvameva taduddezyatvam / zivAdervigrahavato'pi svIkArAbhAvAt tadAkAratayA dhyAtamantrasya tyAgoddezyatAmate sutarAM tadabhAvAzva / tyajyamAnopacArAdau svatvAbhAve'pi tadIyatvena dravye svatvAvagAhinIcchA visaMvAdarU paiva / dravyaniSThe'nyadIyasvatve bAdhitaM zivAdinirUpitatvaM zivAdinirUpitaprasiddhasvatvAntare vA bAdhitaM tattadravyasaMbandhamavagAhate / naca khatvAntararUpaphalecchAM vinA svasvatvAbhAvagocareccheSa na saMbhavatIti zivAdisvatvaM tyAgasyaiva viSaya iti pakSo'saMbhavaduktika iti vAcyam / svasvasvAbhAvaviSayakecchAyAH puNyAdirUpaphalajanakatvAttadviSayasya puNyAdijanakatAvacchedakasyApi puNyAdikalakatvAt / anyathA tatsvatvasyApISTAjanakatayA svato'puruSArthatayA ca prathamamapi tadicchAyA asaMbhavena prathamakalpasyApi heyatvApAtAt / tatraca prathamakalpe svasvatvaprakArakecchAjanyatvaM janyatAsaMbandhena tAda zecchAvatvaM vA caturthyarthaH / tatra prakRtyarthasya zivAderviSayatAvizeSa saMbandhenAnvayaH / dvitIyakalpe ca viSayitAvizeSa eva caturthyarthaH / tatra ca nirUpitatva saMbandhena zivAderanvayaH namaH padArthatyAgasya ca viSayatAvizeSasaMbandhena dravye'nvayaH / dravyasyaiva vA vizeSyatayA bhAsamAnatyAge viSayitAvizeSasambandhenAnvayaH / naca prathamAntapadArthasya mukhyavizeSyatAniyamaH bhUtale na ghaTa ityAdau nipAtArthapratiyoginAzyatApakSe zodhanotpattyavyavahitottarakSaNe duradRSTApattivAraNAya zodhanAtyantAbhAvatvenaiva hetulasya vAcyatvAttasya zodhanaprAgabhAvavati sattve taddhuMsavatyapi sattve bAdhakAbhAvAdityetadabhiprAyakatvena yathAkathaMcitsaMgamanIyatvAt // svatvabhAgitayAtyAgaviSayatvameveti / evakAreNa khakhabhAgitvavyavacchedaH / anahetumAha / zivAdervigrahavatopIti / svIkArAbhAvAditi / svatvotpattiprayojakasya svIkArasyAbhAvAdityarthaH / nitya tRptasya zivA deridaMmama bhavalitImacchArUpasya svIkArasyAsaMbhavAt naca zivasvamityAdivyavahArAnupapattiriti vAcyaM tyAgIyasya zivAdiniSThaviSayatAnirUpita'svatvaniSThaviSaya tAnirUpitaviSayatAzrayatva tyaiva tatprayojakatvAditi bhAvaH /
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH / syApi mukhyavizeSyatayA bhAmAt / zivAyotsRjatItyAvAviva nAmAnirAkartRsaMpradAnatAsya namaHpadArtha kriyAtvAbhAvAt / namApadena ca svaprayoktRpuruSakartRkatvoparAgeNaiva tyAgo'bhidhIyate / anyoccarita namaHpadenAnyadIyatyAgAbodhanAt / tatpuruSozcaritanamaHpadAt tyAgabodhe sati tyAge tyajyamAne dra cAnyadIyatvasaMzayAnudayAt / ataeva tyAge tadIyatvabodhanAyAhaM dadaityAdivadahanama iti : pryujyte| navA parakIyatvabodhanAya caitro nama ityAdi / RtvijA ca yajamAnarUpapuruSAntarIyatatta dravyatyAge svIyatvamAropyaiva pUjAyAM namaHpadaM prayujyate / sacAropastasya vizeSadarzanadazAyAmaNyAhArya tayopapadyata iti pratinidhiprayuktasya dAnavAkyasyaiva pUjAyAM tAdazanamaHpadghaTitavAkyasya bAdhi tArthatve'pyaSTajanakatvaM na viruddham / asmacchabdAdivatvoccAraNakartRtvopalakSitapuruSavizeSavAca kAnamApadAdvizeSarUpeNa puruSabhAnam / azakyasya caitratvAderbhAnAsaMbhave tasyApi vAcye'ntarbhAva sviikrnniiyH| tadanugamakaM copalakSaNIbhUtamekakAlInobhayAvRtsivoccArayitRzarIravRttijAtitvam khatvAnanugame'pi zaktyaikyaM kathaMcidupapAdanIyaM, sarvanAmazaktyaikyavat / upalakSaNarUpapraviSTamuccA raNaM vedIyatvena vizeSaNamataH pUjAbhinnayAdRcchikAnnatyAgabodhanAyAnaM dIyata itivadanaM nama iti ra pryogH| yogyatAsattve'pi tatra namaHpadaprayogasya vedAbodhitatvena taddhastitatpadazakyapuruSopalakSaNarU pAprasizyA'vAcakatvAt / ataeva yathA nIcaprItihetukriyAsthale pUjayatItyAdivAraNAya pUjaya tyAdivAvyaprItI gauravitavRttitvaM, svasamabhivyAhatapadArthakartRpuruSAvadhikotkarSavavRttitvarUpamupa lakSaNamupeyate / uktasthale ca yogyatAsatve'pi nIcavRttiprItestattvAbhAvena tattAtparyeNa pUjayatyA derna prayogaH / tathA nIcoddezyakatyAgatAtparyeNa namaHpadAprayogAtsadatiprasaGgavAraNAya gauravitoddezyaka tyAgaeva namaHpadazaktirityanAdeyam / gauravitoddezyakatvasya namaHpadArthazarIre niveze'pi gauravito hezyakapUjAtiriktadravyatyAgabodhanAya namaHpadaprayogavAraNAyoktavizeSaNasyoccAraNe'pyapazyaM niveza nIyasayA tata pava tadatiprasaGgavAraNAt / indrAya svAhA tubhyaM svadhetyAdau agniprakSepopahita devoddezyakatyAgabodhakathAhApadapiddezyakatyAgabodhakasvadhApadayorapi namaHpadavaddezanAdazitozvAra raNakartRtvopalakSitapuruSIyatyAgavAcakatA / anyathA pUrvavadevAtiprasaGgaH / evaM ca devoddezyaka tvAderapi na vAcyAntarbhAvaH / atAdRzatyAgatAtparyeNa svAhAdiprayogasya dezanAdezitatvaviraheNe vAnatiprasaGgAt / ataeva tAntrikapUjAyAmAcamanIyAdidAne'gniprakSepopahitatvapitruddezyakatva virahe'pi svAhAvadhAprayogasya nAsamavetArthatA / evaMca sati namaHsvAhAsvadhAzabdAnAmekasthale 'nyaprayogasya vedabodhitatvAbhAvenaiva nAtiprasaktaH natirUpo namaHpadArthazva svApakarSabodhanAnukUlaH sviiyvyaapaarH| caturthyA cApakarSAnvayyavadhitvamavadhimatvaM vA pratyAyyate / svamucArayitA, tathAca caitrAdhuccAritAnamo harayaityAdizabdAryavadhikacaitrApakarSabodhAnukUlazcaitrIyavyApAra ityAkArako bodhaH / nArAyaNaM namaskRtyetyAdau namaHzabdayoge'pi na caturthI / dvitIyayA kArakavibhakti tvena balIyasyA bAdhAt / athAtra nArAyaNAdenamaskAraghaTakApakarSAvadhitvameva taJca na karmatvam / karmatvaM ca kriyAjanyaphalazAlitvAdirUpameva tazca na tasyeti dvitIyAyA nAyaM viSayaH / nacApaka --------- -..---.-- .. --- -- ' kriyAtvAbhAvAditi / anirAkartRsaMpradAnalasya samabhivyAhRtakriyAghaTitasya / prAguktalAditibhAvaH / kathaMcidu. papAdanIyamiti / namaHpadaM namaHpadaviziSTaM bhavalitIcchAyA namaHpadazaktirUpatvAbhyupagamenopapAdanIyamityarthaH / vaiziSTyaJca khatAdAtmyakhocArayitRvRtyekakAlikazarIradvayAvRttijAtitvasamAnAdhikaraNAbacchedakatAnirUpitAvacchitratvasaMbandhAvacchi nazarIraniSThAvacchedakatAnirUpitAtmaniSThAdheyakhasaMbandhAvacchinna prakAratAnirUpitatyAganiSThavizeSyatAkabodhajanakatvobhayasaMbandhena / evaJca valasya saMbandhaghaTakalAnnAnanugamaH caitrAdau namaHpadasyoccArayitRtvagrahe namaHSadazakyatvasya zarIravRtticaitravAdijAti vizeSaviziSTAvacchinnAramavRttityAgAdau sugrahatayA tatastana rUpeNa bodhasyApi saMbhava iti bhAvaH / tttitetyaadi| tena vedabodhitoccAraNena ghaTitaM yat tatpadazakyakhoJcArayitRpuruSakartRkatyAgaghaTakapuruSasyopalakSaNaM vedabodhitakhocAraNA
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 175 gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / bodharUpaphalAzrayatvarUpakarmatvaM tatrAbAdhitameveti vAcyam / evaMsati nArAyaNAvadhikApakarSayo. dhakadaNDavatpraNipAtAdijanyatAzApakarSabodhAzrayatAyAH puruSAntarasAdhAraNatayA nArAyaNapraNAmadazAyAM manuSyaM namaskarotItyAdiprayogApattiH / yadicApakarSAvadhitvaprakArakabodhAnu namaskArastaddhaTakabodhavizeSyatayA nArAyaNAdeH karmatvam / kriyAjanyaphalazAlisvarUpe karmatve ca vyApArAze'nukUlatAsaMbandhena vizeSaNIbhUtaM phalameva vivakSaNIyaM / atra cAnukUlatyameva vyApArAze vizeSaNamityapakarSAvadhitvaboddhaH puruSAntarasya na karmatetyucyate tadApi nArAyaNaM praNamyetyAdAveva karmatvamupapadyate natu nArAyaNaM namaskRtyetyAdau namaHpadArthaghaTakazAnasya dhAtvarthatAviraheNa tadviSayatAyAH karmatAnAtmakatvAt / kRtiviSayatAyAmca namaHsvApakarSAvapadArthavyApArapava sattvAt / maivam / namaskarotItyAdI kRdhAtunaiva vyApArabodhAt / atraca dhitvaprakArakayodhaviSayatAmA nipAtArthaH / atra skhaM samabhivyAhRtaH kartA, tathAca tAdRzabodhaviSayatAprayojakavyApArAnukUlakRtimAniti samudAyAdhIno bodhaH tAdRzaviSayatAzrayatayA nArAyaNAdeH karmatvam / yato dhAtvarthatAvacchedakaphalazAlitvaM karmatvamityatra dhAtvarthatAvacchedakatvaM na dhAtuzakyatAvacchedakatvamapitu vyApArarUpArthe'nukUlatAsaMbandhena vizeSaNatayA dhAtupratipAdyasvam / prakRte nipAtArthe dhAtvarthasya sAkSAnvaye tAdRzabodhaviSayatvarUpasya tadavacchedakatvamakSatameva / nacaivaM pUrvadezAdergamyAdikarmatvaM duvAra vibhAgAdI kriyAjanyatvasatve'pi nirutadhAtvarthatAvacchedakatvAbhAvAt / nahi vibhAgAdirgamyAdyartha kathamapi vizeSaNatayA bhaaste| evaM ca nArAyaNAdeH karotikarmatve'pi namaHpadAdikaM vinA na tadyoge nArAyaNAdipadottaraM dvitIyA tadarthAnvayiphalopasthApakAbhAvena tadarthAnanvayAt / nApi nArAyaNaM phalaM karotIti pryogaapttiH| phalasyAtra dhAtvarthavyApAre sAkSAdavizeSaNatvAt / nipAtAtiriktanAmArthasya dhAtvarthe bhedenAnvayasyAvyutpannatvAta / dhAtvarthe sAkSAdvizeSaNIbhavatyeva phale dvitIyArthAdheyatvAnvayAt / ataeva puraskRtya zikhaNDinamityAdAvapi zikhaNDyAdeH kRtikarmatA dhAtvarthavyApAravizeSaNapurampadarUpanipAtArthAnadezAvasthAnarUpaphalAzrayatvAt / nArAyaNo namaskriyate, jyAyAn puraskriyata ityAdau nipAtArthaphalaM dhAtvarthavyApAravizeSyatayaiva bhAsate / tadanvitamAzrayatvaM karmAkhyAtAdinA pratyAyyate / athaivamapi kArakavibhakteH sAkSAddhAtvarthAnvayitvaniyamabhaGga iti cenna / tAdRzaniyame nipAtAtiriktArthamantarA'kRtvatyasyaiva sAkSAdarthatvAt / anyathA ghaTo daNDAjAyate na pArimANDalyAdityAdI kArakapaJcamyA janyAdyanvayini namarthAbhAve pratiyogitayA svArthaprayojyatvAdiyodhanAsaMbhavAt / pArimANDalyAdinipitamapi prayojyatvaM viSayitayA tadavacchinnajanakatAkajJAnAdau prasiddham, prayojyatvaviziSTotpatireva vA tatra dhAtvarthaH / tatra pazcamyantAthepArimADalyanirUpitatvasyAbhAvo nA bodhyate / uktarItyA kriyAyoge namaskAryastha karmatve'pi svayaMbhuve namaskRtyetyAdau caturthI apakarSAvadhitvamAtravivakSayA / kecisa nArAyaNaM namaskRtyetyAdau namaHpadaM natikarmaparam / tathAca nArAyaNaM natikarmIkatyetyarthavivakSayA ghaTaM zuklaM karoti zuklIkarotItyAdau ghaTAderiva nArAyaNAdeH kRtikarmatA / zikhaNDinaM puraskRtyetyAdau puraHpadamanasthitaparam / evaM ghaTaM sAkSAtkarotItyAdau sAkSAtpadaM prastha. kSaviSayaparam / evaM duHkhamAviSkarotItyAdAvapyAviHpadaM zAnagocarArthakamiti sarvatra pUrvavadvitIkartRvaM tasyAprasiddhyetyarthaH / tatrAbAdhitameveti / yadyapi nArAyaNAderIzvaratvopagamAdIzvare ca nityajJAnopagamAyApArajanyoktabodhasya tatra bAdhaeca tathApi purANAdiprasiddhestasminnazarIropAdhyavacchinne janyajJAnAbhAve'pi zarIrAvacchinne kopaprasAdavajjanyajJAnamapyabhyupetyoktam athavA nitya eva jJAnaprayatnAdI samayavizeSAvacchimatvena kopaprasAdAdijanyatayA prasikAryajAtIyopadhAyakatvena kopaprasAdatvavat vyApArajanyoktabodhakAryopadhAyakasamayavizeSAvacchitratvoparAgeNa tAdRzabodhakhamapi nityasAdhAraNakSaimikaprayojyatvaghaTitamabhyupagamyoktamityavadheyam / nArAyaNaMphalamiti / khApakarSAvadhilaprakArakA bodhaviSayatvarUpasya phalazabdapratipAdyasya vyApAre'nukUlatyasaMbandhena vizeSaNatve prAguktadhAmarthatAvacchedakatvasaMbhavAttadAzraya
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpttivaadH| yAnirvAha ityAhuH / namampadasya dharmibodhakatve harirAvirbhavatItyAdivanamo bhavatIti prayogaprasaGgAta tasmAnnamaskarotIsyAviSkaroti puraskaroti alaMkarotItyAdau namaHprabhRtayo nipAtA dharmaghAcakA papa, lApavAt / tattaddharmAzrayastha darzitarItyaiva karmatopapatteH AvirbhavatItyAdiprayogAnarodhena thAvirAdizabdAnAM prakaTatAzraye dharmiNi lakSaNopeyate / zuklaH paTa ityAdau zuklAdizabdAnAmiva / astu vA tatrApi prakaTatAdirUpo dharma eva tadarthastasyaiva dhAtvarthabhAve dharmarUpe'bhedAmbayaH / kriyAyAM svArthAbhedAnvaye AvirAderevAkAGkSA svIkriyate na tu namApadAderiti na nArAyaNo namo bhavatItyAveH prasaGgaH / zuklIkarotItyAdau vipratyayAntasyApi zaukyAdidharma evArthaH / abhUtatadbhAve tadanuzAsanAt / abhUtasya pUrvakAlAvacchedena zuklAdibhAvarahitasya tadbhAvaH shaukldhaadiH| athavA abhUtaH pUrvakAlAvacchedena dharmiNyavidyamAnastadbhAvaH zauklayAdiH, zuklIbhavatItyAdau tu darzitA gatiH / na cAbhUtatadbhAvaparyantasya ccipratyayavAcyatve gauravAcchuklAdipadopasthApyapadArthatAvacchedakazauklayAdhanvayi abhUtatvaM vipratyayArtho'stu / zuklatara ityAdau tarabAdyarthotkarSasyeva vyarthasyApi vyutpattivaicitryeNa padArthatAvacchedake'nvayasaMbhavAditi vAcyam / manmate'pi zauklayAdibhASasyaiva ccipratyayArthatopagamena. gauravAnavakAzAt / pUrvakAlAvacchinnasvaniSThAbhAvapratiyogitvasahitasyAdheyatvasya pratyayArtha prakRtyarthasya saMbandhatayA bhAnopagamAt / zauqayAdAvabhUtatvalAbhenaiva jalaparamANuH zulIbhavatIti prayogAprasaGgAt / zauklayAdedharmatvenaiva vAcyatA natu tAdUpyeNeti na shkyaanntym| prakRtyarthatAvacchedakatattaddharmaniSThAdheyatAvizeSANAmeva saMbandhatayA bhAnoegamAddharmAntarasyAbhUtatvamAdAya na jalaparamANuH zuklIbhavatItyAdiprasaGgIprakRtyarthatAvacchedakagataprAgavidyamAnatvasya ccipratyayArthatvamatetu zuklIbhavatItyAdau prakRtyarthatAvacchedakazauklayAdyabhAvasya prAgapi kvacidvidyamAnatayA tabhAvAnvaye yogyatAnupapattiH / tattarmiNyavidyamAnatvasya vyarthatve zatyAnantyamiti pUrvakAlAvachinno'bhAva evAvidyamAnatvam / tasya ca prakRtyarthatAvacchedake sAmAnAdhikaraNyasahitapratiyogitya bandhenAnvayo vaacyH| prakRtyarthe ca tAdRzasaMbandhenAbhAvaviziSTasya vaiziSTayamAnamupayam / anyathA 'nyatra svAbhAvasamAnAdhikaraNasyAzIladhAdeH sarvadA'zuklakAkAdAvapi sattvena kAko'zaktIbhavatIti prayogaH syAt / atrAbhAvarUpapadArthAntaraviziSTaprakRtyarthatAvacchedakavaiziSTayabhAnaM ca prakRtyarthe na saMbhavati / prakRtyA khavRttisahakAreNa svArthe yAdRzavizeSaNAvacchinnaprakRtyarthatAvacchedakIyasaMbandho na tayA nArAyaNasya karmalasaMbhavAduktaprayogApattiritibhAvaH / abhedAnvayaiti / tadanvitatikarthAzrayatvasya prathamAntAye'nvayobodhyaH ghaTamAviSkarotItyAdau tu dhAlarthakRtAvanukUlatvasaMbandhenAnvayaH tadAzrayakhAddhaTAdeH karmatAdheyavaM dvitIyAthai iti / dhrmevaarthiti| tadAzrayalATAdeH karmatAAdheyatvaM dvitIyArthaH dharmasyoktasya kRtAvanukUlalaghaTaniSThoddezyatAnirUpitasvaniSThasAdhyatvAkhyaviSayatAkatvobhayasaMbandhenAnvayaH / abhUtalasyApi zAbdabodhe bhAnamAvazyakam jalaparamANuH zukrIbhavati jalaparamANaM zukaM karotItyaprayogAttadbhAnaMtu vyarthatayA saMsargatayAvA, tazrAbhUtalasya tadbhAvasya zakliyAderiva vyarthatApale prayogAdhikaraNakAlAdvartamAnalakArasthale'tItAdilakArasthale samabhivyAhRtavidheyAntarakAlAca pUrvo yaH kAlastadavacchina mabhAvasyAnayatvapratiyogilaM vA tAdRzAbhAvasyAbhUtattvam prathamasya vyutpattivaicitryAt ghaTAderazulatayA pratyayAnubhavavaiciH dhyAca dvitIyAprakRtyarthe prathamAprakRtyarthe vA sarvatraiva khaprakRtyarthe vA ghaTAdAvanvayaH tena saha vibhaktyarthadvArA svatovA''dheyatveda zukratvAdidharmasyAnvaye tadbhAvavasvalAbhaH vyutpattivaicitryAmanubhavavaicitryaccAnabhyupagamya prakArAntarasya ca prakRtyarthatAvacche.. dakailyAdinA vakSyati zakyatAtu tasya dharmatvena natu sadbhAvatvenetivakSyati dvitIyasya zauRyAdidharme'nvayastaddhaTakAbhAve ca vyutpattivaicitryAt dvitIyAdiprakRtyarthasthAdheyatayAnvayo bodhya iti // zaukRyAdyanvayIti / idaMcAthavetipakSoktAbhUtatvAbhiprAyakamanvayaprakAraH pUrvavat / prakRtyarthasya saMbandhatayeti / idaMtu prakRtyarthatAvacchedakasyopalakSaNatvamabhipretyoktam / anyathA zukratvaviziSTaniSThAbhAvapratiyogilasya zauklaye'saMbhava eva syAt vastuto ghaTaM zukrIkarotyazaktaM ghaTaM zuklaM krotiidi| vivaraNadarzanAcchuklAvRttidharmarUpe cvyantArthe dvitIyArthAdheyatvasya kharUpasvanirUpakaghaTAdivRttipUrvakAlAvacchinnAbhAvadhi yogitvobhayasaMbandhenAnvayo bodhyaH / tadabhAvAnvaya iti / jalaparamANurna zukrIbhavatItyAdAviti zeSaH / iti vyutpattivAdagUDhArthatatvAloke caturthyAlokaH /
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / 177 pratyAyyate padAntarasamabhivyahArarUpAkAjhyApi prakRtyarthatAvacchedakIyatAzavizeSaNasaMyandhAvacchibhasaMbandhApratyAyanena prakRtyarthatAvacchedakIyasaMbandhe vipratyayArthAbhAvaviziSTapratiyogitvarUpavize vRttyA'bhAsamAnasya bhAnAsaMbhavAdityanupapattiH / asmanmate tu bhavatyartha bhAve vipratyayAntArthasyAdheyatAsaMbandhena pUrvakAlAvacchinnasvAbhAvAdhikaraNaviziSTasya zauklyAdeH sAmAnAdhikaraNyasaMbandhenaivAnvayasyopagantavyatayA tena saMbandhena cAdhikaraNaviziSTAzauklyAdimA viziSTasya bhavatyarthasyaivAkhyAtAdyartha Azrayatve nirUpitatvasaMbandhabhAnAt / tAdRzaviziSTanirUpitAzrayatvasya ca pUrvakAlAvacchedenAzauklyAdyabhAvAdhikaraNapava sattvena noktAtiprasaGgaH / anyatsvayamUhyam / svasti bhavataityAdAvAzIH svastyarthaH / sA ca parahitaviSayakakhecchA / svamuccArayitA, hitAnvayI sNbndhshcturthyrthH| evaM ca bhavadIyahitaviSayiNI madIyeccheti bodhaH / kalyANAdyarthako'pi svastizamdaH, "khastyastumA" mityAdau, tatrApi caturthyarthaH saMbandhaH svastyarthAnvayItyalam / iti caturthyarthanirUpaNam // vRkSAtparNa patatItyAdau paJcamyA prakRtyarthasya vRkSAdeH patanAdikriyApAdAnatvaM pratyAyyate / apAdAnatvaM ca svaniSThabhedapratiyogitAvacchedakIbhUtakriyAjanyavibhAgAzrayatvam / parNAdeH svaniSThavRkSAdivibhAgaanakasvapatanAdyapAdAnatvavAraNAya bhUtAntaM kriyAvizeSaNam / bhedapratiyogitAvacchedakatve vibhAge paJcamyAH shktidvym| bhede vibhAge ca vRkSAdeH prakRtyarthasyAdheyatAsaMbandhenAnvayaH / prtiyogitaavcchedktvmaashrytvsNbndhen| vibhAgazca janakatAsaMbandhena kriyAyAmanyeti / janakatAsaMbandhasya pra. tiyogitAnavacchedakatayA nA tatsaMbandhAvacchinnavibhAgAbhAvaH kriyAyAM bodhayituM na zakya iti cettarhi vibhAgajanakatvameva pazcamyartho'stu pratiyogitAvacchedakatvasyeva tasyApyAzrayatAsaMbandhena kiyAyAmandhayaH / evaMca vRkSaniSThabhedapratiyogitAvacchedakatanniSThavibhAgajanakapatanAzrayaH parNamityAdyAkAraka uktasthale bodhH| atha paJcamIsamabhivyAhRtanoktayoH paJcamyarthayoIyorevAbhAvadvayaM bodhyate, yathAyogamekatarasya vA / nAdyaH pakSaH parNa vRkSAtpatati na svasmAdityatra svaniSThapatane khaniSThabhedapratiyogitAvacchedakatvAbhAvasattve'pi svaniSThavibhAgajanakatvAbhAvAsattvena vRkSAtpatati na bhUtalAdityatra patane bhUtalAdiniSThavibhAgAdijanakatvAbhAvasatve'pi taniSThabhedapratiyogitAvacchedakatvAbhAvAsattvenAyogyatApateH / nApi dvitIyaH / vRkSAsparNa patati na parNAdityatra patraniSThapatane niSThavibhAgAjanakatvasyeva patrAntaraniSThabhedapratiyogitAvacchedakatayA patraniSThabhedapratiyogitAnavacchedakatvasyApi bAdhAdyogyatAyA nirvAhayitumazakyatvAditi / atrAhuH / vibhAgo janakatvaM ca paJcamyarthaH / vibhAge prakRtyarthasyAvadhikatvaM saMbandhastena saMbandhena prakRtyarthaviziSTasya vibhAgasya nirUpitatvavizeSasaMbandhena janakatve'nvayaH / janakatvaM ca phalopadhAnarUpaM vizi rUpitatAzajanakatvasya kriyAyAM na[samabhivyAhArasthaleca kriyAnvayinyabhAve prtiyogitvenaanvyH| vRkSapatrAdivibhAgajanakapatrAdikarma ca na patrAdyavadhikatvaviziSTavibhAgopadhAyakam / patrAdeH khA. padhikatvaviziSTavibhAgAnadhikaraNatvena tatkarmaNi viziSTavibhAgasAmAnAdhikaraNyAbhAvAt / phalopadhAyakatvasya sAmAnAdhikaraNyagarbhatvAnoktAnupapattiH / vRkSAdvibhajate ityAdAvapi vRkSAvadhikatvaM vibhAga pratIyate / tatrApAdAnatAyAH avadhitArUpatvAd vRkSAghavadhikatvaviziSTavibhAganirUpita dhAzrayatvamAkhyAtena bodhyate'tovRkSaH svasmAdvibhajata iti na prayogaH, yathAhi svapratiyogikatvavizi saMyogaH svasminna vartate tathA khAvadhikavibhAgasya svavRttitve'pi svasya na viziSTavibhAgAdhikaraNasvamityavivAdameva / avadhitvAdikaM ca svarUpasaMbandhavizeSaH / yahA, vibhAgo'dhikaraNatA / prayojakatvaM ca vRkSAtpatatItyAdau pnycmyrthH| vibhAge'vadhitvasaMbandhena prkRtyrthaanvyH| tadviziSTavimAgasya niruupittvvishesssNbndhenaadhikrnntaayaamnvyH| patrAdikarmaNi ca na tadavadhikatvaviziSTavi 23 vyu.
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH / bhAganirUpitAnyamAtraniSThAdhikaraNatAprayojakatvam / kAraNasyApi svAzrayaniSThakAryAdhikaraNatAmA traprayojakatvAditi sAmaJjasyAt / atha vRkSAtpatati, vRkSAdvibhajata itivat vRkSAsyajatItyAdi kathaM prayogaH / paJcamyarthasya vibhAgajanakatvasya vibhAgAvacchinna kriyArUpatyAMge'vadhimattvarUpapaNa myarthasya ca vibhAgarUpadhAtvarthatAvacchedakaphale'nvaye bAdhakAbhAvAt / naca vibhAgAvacchinna tri yAyAM vibhAgAnyo'vyutpannaH / uddezyatAvacchedakavidheyayoraikyAditi vAcyam / janakatAsaMbandhe vibhAgAvacchine prakRtyarthavizeSita vibhAgajanakatyAnvaye vyutpattivirodhavirahAt / naca praNamyartha vibhAgajanakatvAvadhimatvayoranvayabodhe dhAtuvizeSAdhInavyApAravibhAgopasthite haitutvApagamAttadabhA vena tyajadhAtUpasthitatattadarthe na paJcamyarthAnvaya iti vAcyam / tyajipatyostyajivibhajyozca paryAya tAbhramadazAyAM tyajatyarthavyApAravibhAgayoH paJcamyarthAnvayAt tyajadhAtujanya tattadarthopasthiterapi pazca myarthAnvayahetutAyA avazyaM vAcyatvAt / naca paJcamyarthavibhAgajanakatvAnvayabodhe dhAtujanyavi bhAgarUpaphalAnavacchinnavyApAropasthitistAdRzAvadhimattvAnvaye ca dhAtujanyavibhAga mukhya vizeSyako pasthitirheturiti tyajadhAtujanyavibhAgAvacchinnavyApAropasthitiviSayavyApAravibhAgayoH paJcamyarthavi bhAgajanakatvAvadhimattvAnyayAsaMbhava iti vAcyam / phalavyApArayoH pRthagdhAtvarthatAmate tyajadhA torapi prAdhAnyena vibhAgasya tadanavacchinnaspandasya copasthityA tadupasthitiviSayatAdazArthayoravi tatatpazJcamyarthAnvayasaMbhavAditi cenna / phalAvacchinnavyApArasya dhAtvarthatAmate uktarItyaiva sAma asyAt / tayoH pRthag dhAtvarthatAmate ca phalaviSayakavyApAraviSayakabodhaM janayatu dhAtupadamitye tAzecchArUpA phalavyApArayorekaiva zaktiH, puSpavantAdipadavat / natu phalaviSayakaM vyApAraviSayakaM bodhaM janayatviti samUhAlambanAtmakaSodhaniSThatattadviSayakatvAvacchinnavibhinnaviSayatAzAlisaMketarUpA / tathAsati nAnArthatvAvizeSeNa kadAcitphalavyApArayorekaikaparityAgenApyekaikasya bodhaprasa GgAt / tathAca vibhAge paJcamyarthAvadhimattvAnvayabodhe saGketIya bodhaniSThaviSayatvAMze vibhAgetara viSayakatvAnavacchinnatvAvagAhidhAtuzaktizAnaM kriyAMze vibhAgajanakatvarUpapaJcamyarthAnvayabodhe ca tA dazabodhaniSThaviSayatAMze vibhAgaviSayakatvAnavacchinatvAvagAhidhAtuzaktizAnaM heturupeyata itityajadhAtostAdRzajJAnamabhrAntasyAsaMbhavItyatiprasaGgAnavakAzAt / zaktidvayAdivadarzita kazaterapi karmapratyayasthale phalavyApArayorvizeSaNavizeSyabhAvavaiparItyena zAbdabodhasaMbhavAt / viziSTazaktAveva vi zeSaNavizeSyabhAvaviparyAsAnirvAhAt / yadica phalavyApArayoH zaktibhede ekArthaparityAgenAparArthabodhaprasaGgavaduktarUpasaGketopagame'pi puSpavantapadazakyavizeSeNa tata iva sakarmakadhAtuto'pi vizeSaNavizeSyabhAvAnApannasyaivAnvayabodhaH syAnnatu tadApanArthadvayaviSayaka ityucyeta tadA saMketasya bodhAMze vizeSaNatayA bhAsamAnayoH phalavyApAraviSayakatvayoravacchedyAvacchedakabhAvAvagAhityamapi svIkaraNIyam / vizeSaNavizeSyabhAvena bhAsamAnayoreva phalavyApArayorviSayatAdvayamavacchedyAvacchedaka bhASApanamiti tathaiva tayorbhAnam / puSpavantapadasaMketeca candrasUryaviSayatayoravacchedyAvacchedakabhAvo na bhAsate atastayorvizRGkhalameva bhAnamiti na kApyanupapattiH / yadica vRkSAtsyandata ityAdirna prayogastadA sakarmakadhAtoH phalaviziSTavyApAravAcakatAmate paJcamyarthavibhAga janakatvabodhe vibhAgAnavacchinnaphalAvacchinnavyApAraviSayaka dhAtuzaktijJAnajanyopasthitiH phalavyApArayorvaiziSTyAnuparakayo 178 vibhAgetaraviSayakatvAvacchinnatvAnavagAhIti / naca vibhAgaIzvarecchIya vibhajdhAtuniSTaviSayatAnirUpitajanakasvaviSayatAnirUpitabodhaniSThaviSayatAnirUpittaviSayatvaniSThaviSayatAnirUpitaviSayatAvAniti zaktijJAnasya bodhaniSThaviSayattrAMze vibhAgetara viSayakatvAnavacchinnatvA navagAhitvena tasmAdupasthite vibhAge pazcamyarthAnanvayaprasaGga itivAcyamiSTApatteH / yatu vibhAgetaraviSayakatvAvacchinnAnavagAhItyatra tAtparyamiti tatra tyajadhAtuzaktijJAnasyApyuktarUpasya tAdRzAnavagAhinaH pramATreer saMbhavenAbhrAntasya vRkSAtyajatIti prayogabodhayorApatestadvAraNAyokAnavacchinnatvAvagAhijJAnatvena kAraNatvasyAvazya
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / tvirthatAmate ca saMketIyabodhaniSThaviSayatAMze vibhAgaviSayakasvAmavacchinAsvaphalAnsaraviSayakavA. vacchinnatyobhayAvagAhizAnajanyopasthitiH kAraNamabhyupagantavyetyalamadhikena / vyAghrAdvibheti dasyubhyo rakSatItyAdI bhItrArthAnAmityanenApAdAnatvam / bhayaM ca parato'niSTasaMbhAvanA / pANaM cAniSTanivRtyanukUlovyApAraH / tadarthakadhAtuyoge tAdRzAniSTajanakamapAdAnasaMzamiti sUtrArthaH / evaMca paJcamyarthastatra prayojyatvam / tacca niruktadhAtvarthaghaTakAmiSTe'nveti / atha yasya vyAghrAdhInamaniSTamaprasiddhamathaca vyAghratukatvena maraNAdikaM saMbhAvayati tatpuruSaparo vyAghrAdayaM vibhetIti kathaM prayogaH pramANam / aniSTe vyAghrAdhInatvasya bAdhAditi cet bhayArthakadhAtuyoge prayojyatAprakArakatvaM pnycmyrthH| tacAniSTasaMbhAvanAyAmanveti, prakRte ca vyAghrAdhInasvasya tatpuruSIyAniSTe bAdhe'pi aniSTasambhAvanAyAM tatprakArakatvamabAdhitameveti naanuppttiH| evaM ca zatrubhrameNa mitrAdapi bibhetItyAdivAkyasyApi prAmANyanirvAhaH / evaM ca bhayArthakadhAtuyoge bhayahetutvena saMbhAvitamapAdAnamityekaH sUtrArthaH / aniTavirahAnukUlabyApArarUpatrANArthakadhAtuyoge tadaniSTaprayojakaM tadityaparaH / aniSTaM duHkhameva sarvabhAnugatam / yajjanyaM duHkhaM kasyApi na prasiddhyati tAdRzasyApyahikaNTakAderapAdAnatvaM syAditi cettarhi taniSThaduHkhopadhAyakavyApAravirahAnukUlavyApArastapAdAnakaM svakarmakaM rakSaNamiti vakta -- ------ - - ---- katve vibhajyAdisthalepi tAdRzajJAnasyaiva kalpanIyavAditi / taccAniSTasaMbhAvanAyAmantIti / aniSTaniSThavizeSyatAkatvaviziSTasaMbhAvanAyAmityarthastena tAdRzavizeSyatAkakhoktaprakAratAkatvayoravacchedyAvacchedakabhAvalAbhenAnyaniSTe vyAghraprayojyakhasya vAniSThe'nyaprayojyatvasya cAcagA hinI saMbhAvanAmAdAya vyAghrAdvibhetyayamiti prayogasya nApattiH / tanniSThaduHkhopadhAyaketyAdi / yattvatra duHkhopadhAyakavyApArAbhAvAnukUlacyApArarUpatrANaM dhAlarthaH dvitIyAntArthacaitravRttitvAdeH duHkhe paJcamyantArthasya duHkhopadhAyakavyApAre'ndhayaH natu tadabhAce / tathAsati dhAvarthatAvacchedakatAdRzavyApArAbhAvarUpaphalAzrayatvena tasya karmalApatyA paJcamyanupapatteriti vyAkhyAnam / tanna tAdRzavyApArAnvayavivakSAyA paJcamyupapattAvapi tadabhAvAnvayavikakSAyAM dasyuprabhRtito dvitIyApatterduravAt kartRvyApAreNa tAdRzavyApAranivRttau tadabhAvasya tatra sattvAvazyakalAt niravacchinnanavizeSitasaMbandhena phalAzrayatvasya grAmAdergabhyAdikarmakhAnupapattyA vaktumazakyatvAt apitu duHkhanivRttyanukUlavyApAra eva dhAtvarthaH duHkhaevaca khaniSThavyApAraprayojyatvarUpapaJcamyAnvayaH etAdRzapaJcamyarthalAbhAyaiva ca taniSThaduHkhopadhAyakavyApAretyuktam yaniSTho byApAro hi duHkhopadhAyakaH kasyApi bhavati tanniSThavyApAraprayojyalaM kharUpayogyatvarUpamapi duHkhasya bhavati evaJca yasyAhiprabhRteH kasyacidapi janasya duHkhopadhAyakamupasarpaNadaMzanAdikameva nAsti bhavadapi vA na duHkhopadhAyakaM tadvyApAratvena duHkha vizeSatvena kAryakAraNabhAvAbhAvAt tAdRzAhinabhRterdarzanamAtreNa tadAhitvena duHkhaMprati kharUpayogyatvepi tavyApArasya duHkhakharUpayogyasyApyaprasiddhena tasyApAdAnalaM navA tanniSThavyApAraprayojyatvamapi duHkhasyeti na tAdRzAhiprabhRtitAtparyeNAhezcaitraM rakSatItyabhrAntAnAM prayogaH / yajjanya duHkhamiti pUrvagranthasya yadvayApArajanyaM duHkhamityevArtho'hiprabhRterdazAdivyApAreNaiva duHkhotpAdakatvAt yatrAhidaMzanotpannaduHkhanivRttyanukUlo vyApArazcaitrasyauSadhadAnAdirUpo na saryApanayanAdirUpastatra sadrikSati caitra ityasya vAraNAya duHkhanivRtteranukUlakha duHkhaprayojakanyApArAbhAvaprayojakatvarUpameva dhAvarthaghaTakaM vAcyaM tatsUcanAyaivoktaM taniSThaduHkhopadhAyakavyApAravirahAnukUlavyApAra iti / naca duHkhAnutpattirevAstu duHkhanivRttiruktasthale cauSadhAdinotpannasya duHkhasya nAzo natvanutpAda iti na doSa iti vAcyam / auSadhAderapyutpannasajAtIyAnutpAdaM pratyevAnubhavasiddhaM prayojakatvaM natu tanAzaM prati tasya svAnantarotpannavizeSaguNenaiva saMbhavAdauSadhapralepAhuHkha me naSTamityanubhavAttasyApi nAzahetutvepi duHkhaM me na jAyataityanubhavAdanutpAdaM pratyapyastyeva prayojakatvamityuktadoSatAdavasthyAt yatra prAgliptauSadhasya sarpadaMzAna duHkhotpAdastatrauSadhalepakartRtAtparyeNokaprayogApattezca yAdRzavyApAra vinA yatrapuruSe sarpavyApArato duHkhotpattisaMbhavastaniSThatAdRzaduHkhAnutpattereva prayojakastAdRzakartRvyApAra iti sIdivyApAraprayuktaduHkhAnutpatteH nirApadasthAnAvasthitapuruSe sattvepi kartRvyApArAprayojyatvena tadAzrayasya na karmalam / asminnaraNye mAgaccha vyAghro vartate'trapadaM mAnidhehi sarpostItyAdivyApArarUparakSaNasthale yadyapi tatpuruSIyaduHkhAnukUlavyApAro nAsti vyAghrAdestathApyuktarakSakavyApArAbhAve'raNyagamanapadanidhAnAdivyApAre vyAghrAdivyApAratarUtatpuruSaduHkhasyAvazyakalAt vyAghrAdivyApAraprayuktaduHkhasya prasiddhasAtU vyAghrAdivyApAraprayuktaduHkhalAvacchinnAnutpAdaM pratyuktavyApArasya prayojakatvamAnubhavikamastyeva / yanna sarpa pazyatA devadattana sAbhimukhaM gacchaMzcaitro haste dhRtvA sasaMbhramamanyata AkRSTastaddarzanAnmanopi tadabhimukhaprayANAnivRttastatra caitro'nena rakSito na maitra ityeva prayogo yadi prAmANikastadA sarpavyApAraprayuktaduHkha nivRttemaiMnepi tAdRzavyApArapra
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 vyutpattivAdaH / katham ghaTAdyotanakarmakarakSaNaM vinAzopadhAya kavyApAravirahagarbha nirvAcyam / yavebhyo gAM vArayati kUpAdandhaM vArayatItyAdau vAraNArthAnAmityanenApAdAnatvam / vAraNaM kriyApratiSedhastadarthaka dhAtuyoge IpsitastasatkriyAjanyaphalabhAgitayA tatatkriyAkartturabhiprato'pAdAnamiti sUtrArthaH / kriyAca bhakSaNagamanAdirUpA / tAtparyavazAtkacitkasyAzcitpratiSedho vArayatItyAdinA bodhyate / pratiSedhaH kartRtvAbhAvAnukUlavyApAraH / kartRtvAbhAvarUpadhAtvarthatAvacchedakaphalazAlitayA gavAndhAdeH karmatA / yavAdipadottarapaJcamyA yavAdigatatvenecchAviSayaphalakatvaM bhakSaNAdau pratyAyyate / icchA ca bhakSaNAdikriyAkartRniSThA tadarthe'ntarbhAvanIyA / evaMcotasthale yavakUpAdiniSThatvena gavAndhAdIcchAviSayo yo galAdhaH saMyogottaradezasaMyogAdirgavAdiniSThatattatphalakavyApArAva zeSakartRtvAbhAvAnukUlavyApArAnukUlakRtimAnityAkArako bodhaH / andhAderyadyapi kUpagamanatvAdinA necchA tathApyabhimukhopagamanatvAdinA kUpagamanAdericchA vartata eveti / vastugatyA yaH kUpAdidezastadgatatvena kriyAjanyasaMyogasya tadicchAviSayatvamakSatameva / naca prakRtathavakUpAdiniSTha phalavizeSa janakatvameva paJcamyartho'stu kimicchAntarbhAveNeti vAcyam / yatra caitrAdernAntarIyakatayA viSabhojanAdikaM natu svecchAtastatra tadbhojanavirodhivyApArakarttari caitraM viSAdvArayatIti na prayogo'pi tu saviSAdvArayatItyAdireva tatra pUrvaprayogavAraNAya sUtrakRtA Ipsita ityanena sanpratyayenecchopAdAnAt / ataeva yadyavAdikaM kenApi na bhuktaM tatkarmakabhojanAprasiddhAvapi bhojanaphale saMyogavizeSe tadyavAdigatatvenechAviSayatvaprasiddhyA tadyavAhAM vArayatItyAdiprayogopapattiH / evaMca tatra bhakSaNAdau tadyavAdikarmakatvagavAdikartRkatvobhayAbhAvabodhAya keSAMcitprayAso'nAdeya eveti / paNDitAtpurANaM zRNoti, yuktatayA devadattena maitro rakSita iti prayogavAraNAya duHkhAnutpattigocarakRtiprayojyavyApAro rakSaNaM dhAtvartho bodhyastaddhakAniSTe pazcamyantArthasyottasya dvitIyArthasya viSayitvavizeSasya ca kRtAvanvaya ityuktakRte maitra viSayakatvAbhoktApattiH / yavahaM tvayA rakSita ityapi tadA pUrvoktopi dhAtvarthaH yatra lAghavaM tatra zaktiritaratra lakSaNA bodhyA / atra yajanyaM duHkhaM kasyApi na prasiddhaM tAdRzasyApyahikaNTakAderapAdAnalaM kathamiti cettarhi yanniSTaduHkhopadhAya kavyApAra virahAnukUlavyApArastadapAdAnakaM rakSaNamiti kacidasti pAThaH sa ca nAtisamaJjasaH uktapranthAddhi tAdRzAhikaNTakAdiprayojyaduHkhAprasiddhyA tasyApAdAnalAnupapattizaGkA pratIyate taccAnupapannam / yato rakSyarakSakayoryana rajau sarvabhramassarpavyApAraprayuktAniSTanivRttigocarakRtyA vyApArastatrAyaM mAM rakSatIti prayogo na prAmANikastadvayApArasya vastuto duHkhanivRttyaprayojakatvAt tAdRzavyApAraM vinApi tadupari padAropaNAdau satyapi daMzAdijanyaduHkhAnutpatterataeva rajjutve'trabuddhe bhavati prayogo na vayAhaM sarpAdakSita iti yasmAtsarpAdeH kadAcidapi na kasyacidduH khotpattistasyApi rajvAditulyatayA tatvejJAte tatrApyayaMtu svayameva na kasyacidduHkhaM dadAtIti netastvayAhaM rakSita iti bhavati prayogaiti tasyApAdAnatvAbhAvasyeSTatayAnupapatterasaMbhavAdiSThatve vA tasyApAdAnatvasya duHkhanivRttyanukUlavyApArasya dhAtvarthatvapakSe ttaragranthena kathaM tadupapAdanaM syAt / nahi tatra caitrAdiduHkhasya tAdRzA hiprabhRtiprayojyatvasya caitraniSThAhiprayojyaduH sAnutpattervA kartRvyApAraprayojyatvasyopapAdakaM kimapyupalabhAmahe / naca tatsaMbhavatyapi caitrAdau kartRvyApAraM vinApi tAdRzAhiprayojyaduHkhAnutpattessadaiva saMbhavAt ahigataduHkhAnutpatteH sutarAM tAhazavyApAraprayojyatvAt duHkhopadhAyakavyApArAbhAvAnukUlavyApArasya dhAtvarthatvapakSepi pacamyarthasya prayojyatvasya yadi duHkhe vRttivasya yadi vyApArenvayastadA pUrvavadevAprasiddhistasya kasyApi duHkhAjanakalAt samavAyikAraNaviSayA khaduHkhaMprati janakatvepi tadupadhAyakavyApArAbhAvaM prati kartRvyApArasya kathamapi prayojakatvasyAsaMbhavAt karmagataduHkhopadhAyakavyApArAbhAve pazcamyarthAdheyatvAnvaye yadvyApArAdduHkhaM prasiddhaM tadgatatAdRzavyApArAbhAvasya kartRvyApAraM vinA kadAcidabhAvena taMprati tasya prayojakatvasaMbhavepi yasyAhiprabhRteH khata eva duHkhopadhAyakavyApArAbhAvasta dI yatAdRzavyApArAbhAvaM prati kartRvyApArasya prayojakalAsaMbhavAt duHkhasya paramparayApyuktavyApArajanyatayA dhAtvarthatAvacchedakaphalatvAbhAvena tadAzrayatayA rakSyasya karmatvAsaMbhavAnveti / virahagarbhamiti / yanniSTasya ghaTAdinAzopadhAya kavyApArAbhAvasyAnukUlo yo vyApArasya tadapAdAnakaM ghaTakarmakaM rakSaNami yarthaH / vyAkhyAnamasya prAgvat / bhakSaNAdAviti / samabhivyAhAravizeSagRhItatAtparya viSayArtha nirUDhalAkSaNikadhArtha bhakSaNaka rtRtvAbhAvAnukUlavyApAraghaTakabhakSaNAdAvityarthaH / prayAso'nAdeya iti / makSaNAdiniSThA bhAvAnukUlavyApAro dhAtvarthaH goniSThakazRtAnirUpakatvaniSTadvitvAvacchinnapratiyogitAkalarUpa dvitIyAntArthasya yavaniSTha karmatAnirUpakatvaniSThapratiyogitAkatvarUpa paJcamyantArthasyAnvayaH athavA bhakSaNaniSTodvitvAvacchinnapratiyogitAko yo'bhAvastadanukUlavyApAro dhAtvarthaH pratiyogitAyAmeva goniSTakartR
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / upAdhyAyAdadhIte, rAmAdadhItasaMdeza, ityAdAvAkhyAturAkhyAtopayoga ityanenApAdAnatA / tatra prakasyarthapaNDitAdikatRkocAraNAdhInatvaM paJcabhyarthaH / tasya ca zravaNocAraNArthavizeSajJAnAdikriyAyAmanvayaH / mRtpiNDAd ghaTo jAyate ityAdI janikartuHprakRtirityanenApAdAnatvam / tatra prakRtitvaM na vikAritvam, prakRtivikRtibhAvAbhAve'pi "prAkkekayIto bharatastato'bhUd, vAyorjAta" ityAdI paJcamIdarzanAt / nahi sutavapuSo mAtApitRzarIravikAratvamapitu tadIyazukrazoNitAdivikRtitvameva / zukrazoNitAdeH zarIrasthatve'pi malamUtrAderiva zarIrAvayavatvAbhAvAt / naca tatra hetupaJcamyeva nApAdAnapaJcamIti vAcyam / guNAtiriktatau paJcamyanuzAsanavirahAt / anyathA dugdhAidhi jAyate, mRttikAbhyo ghaTo jAyate, zRGgAnurjAyata; ityAdAvapi hetu. paJcamyaivopapattI janikarturityAdisUtrasyaiva vaiyApatteH / tasmAtkAraNatvameva prakRtitvam / daNDAddhaTo jAyata ityAdayo'pi prayogA iSyanta eva / ataevezvarasya' dravyAdikAryAprakRtitve'pi yato dravyaM guNAH karmetyAdau paJcamI / naca prakRtipadena kAraNamAtravivakSAyAmapi kriyAvivakSAbhAvAdapAdAnapaJcamyanupapattihetupaJcamI ca prakRte'nupapannaiveti vAcyam / agatyA jAyata ityAdikriyAdhyAhAreNa tatra paJcamyA upapAdanIyatvAt / himavato gaGgA prabhavatItyAdau bhuvaH prabhava itynenaapaadaantaa| yatsaMbandhAtprabhavanaM prathamaprakAzaH sa prbhvH| prathamaprakAza evaM prbhvtyrthH| paJcamyarthaH saMbandhAdhInatvaM tAdRzakriyAyAmanveti saMbandhe ca himavadAdeH prakRtyarthasthAnvayaH / upAdhyAyAdantarddhatte chAtra ityAdAvantaddhauM yenAdarzanamicchatItyapAdAnatA / antarddhirantardhAnam svaniSThAnyakartRkadarzanaviSayatAvirahoddezyako vyApAraH / evaMca vyApArAnukUlatayAnta naghaTako yatkartRkadarzanaviSayatAvirahoddezaH so'pAdAnamiti sUtrArthaH / uktasthalIyapaJcamyA antarddhighaTakadarzanAnvayi kartRtAnirUpakatvamevArtha ityupAdhyAyakartRkadarzanaviSayatAyA yaH svaniSTho'bhAvastaduddezyakavyApArakartA chAtra iti tatrAnvayabodhaH / idantu bodhyam / asmAdayaM dIrgho'smAdayaM tAra ityAdau nApAdAnapaJcamI, daiAdyavadherapAdAnasvasthAnanuzAsanAt / dhruvamapAyaityanena hi apAye vibhAgarUpakriyAyAM kriyAntarajanyavibhAge ca yadavadhibhUtaM tasyApAdAnatvaM vidhIyate na svavadhimAtrasya / yadi cApAyapadaM vastumAtropalakSaNaM tadA tadupAdAnamanarthaka syAt / atha tatpadena kriyAmAtramupalakSyate asmAddIrgha ityAdau ca bhavatItyadhyAhAryam dIrdhabhavanaM ca dIrghataiveti kriyAyAH sAvadhitvam / Ava. zyakazca kriyAdhyAhArastadyogamantareNa kArakatvasyAnirvAhAt evaM balAhakAdvidyotate vidyudityAdau dyotanAdikriyAyAH sAvadhikatvaviraheNa niHsRtyetydhyaahriyte| ataeva naitadapAdAnaM nirdiSTaviSayamapi tUpAtaviSayamiti vaiyAkaraNAH nirdiStvamuzcaritatvam / upAttatvamadhyAhatatvam / viSayo'vadhitvanirUpakaH / niHsaraNaM ca vibhAga eveti uktasthale'dhyAhRtakriyAyAH sAvadhikatvamiti cet / evaM tAkakhavRttitvasya yavaniSTakarmatAkatla niSThatvasyacAnvayaH yadivAraNaM na syAttadA bhakSaNaM tazvakarmaka gokartRkaM ca syAditi vAraNaM bhakSaNaniSTobhayAbhAvaprayojakaM yatra gauH yavabhakSaNe na pravRttA apitu tRNabhakSaNe mahiSIca yavabhakSaNe tatra vAraNaM. vinApi bhakSaNe tAdRzobhayAbhAvasya siddhavAdvAraNasya tatprayojakalAsaMbhavAt yavebhyo gAM vArayatIti na prayogaH prayAsazvAnyana kuptadvitIyAderdhAlarthatAvacchedakaphalazAlisvarUpakamalAdibodhakavyutpattisaMkocavyutpattyantarakalpanAdirUpo bodhyaH / guNAtirikteti / guNavamantra kAryasya jJApyasya vAzraya AzritalaM bodhyam kAraNatvameveti / kAryAzrayAzritavyatiriktakAraNalaM vivakSitaM tAdRzahetau hetA vityanena paJcamIprApteH sAmAnyataH kAraNalavivakSAyAmapi vA na kSatiH asya sU. trasya kriyAviSayakatvena kriyAyogAbhAve tAdRzahetAvapi hetorityasya caritArthatAsaMbhavAt / virahohezyakaiti / tAdRzaviSayatvAbhAvarUpaphalecchAdhIna ityarthaH / uddeza icchA tathAca vyApArAnukUlatvenoddezasyAnta naghaTakalopapattiH / vi.
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 vyutpttivaadH| sati vRkSAtpatatIlyAcI vRkssaadersNgrhH| tatrApi vibhAgakriyA'dhyAhiyatAti cet, tatra nirdissttvissytaaprvaadvirodhH| evamasmAdIrgha ityAdAvapi kriyAdhyAhAre tatsamazIle mAthurAH saunnebhyaH mAkhyatarA ityAdAvapi kriyAyA adhyAharaNIyatayA tatrApAdAnasyApekSitakriyAtmakasyopAttaviSayAntarbhAvaprasaGga iti taahshaapaadaanyorvishessaapttiH| evaMca "upAttaviSayaM kiJcinirdiSTaviSayaM tthaa| apekSitakriyaM ceti vidhApAdAnamucyate" iti zAbdikavibhAgavirodhaH / athApAyapadena kriyAsAmAnya kriyAjanyavibhAgazca vivakSitaH / evaMca vRkSAtpatatItyAdauna vibhAgAtmakakriyAdhyAhAra, iti tada pAdAnamapi nirdidhaviSayam / yatrApAdAnatAnirvAhArthameva kriyAdhyAhAro balAhakAdityAdau tadapAdAnamupAttaviSayam / yatra vAkyasamAtyartha tadadhyAhArastata eva cApAdAnatAnirvAho, yathA mAthurA: saunnebhyaH asmAddIrgha ityAdau tatrApekSitakriyatvamiti cet, pacamaNyayamasmAttAra ityAdAvagatistatrahi tArabhavanaM tAratvaM jAtiH / jAtezca na sAvadhikatyamiti kuto'paadaantaa| anythaa'ymsmaadgaurityaacaapttiH| naca jAterapi tAratvasyaivAyamasmAttAra iti pratItiyalAdbhavatyeva sAvadhikatvamiti vAcyam / yadeva hokApekSaM tAratvaM tadevAnyApekSayA mandatvaM samaniyatajAtidvayAnabhyupagamAt / samaniyatatvAnabhyupagame jAtisaGkaraprasaGgAt / tathAca tAratvAdeH sAvadhikatve svApekSayA yastArastamapakSya svasminmandavyavahAra iva tAravyavahAro'pi syAt / svApekSayA yo mandastamapekSya tArabyavahAravattamapakSya svasminmandavyavahAro'pi syAt / atha tadapekSayA sAravyavahArastatsajAtIyatve sati sAkSAtkArapratibandhakatAvacchedakajAtimattvamavalambate'to na svApekSayA yastArastadapekSayA tAravyavahAronyApekSayA tAre'pi bhavatIti cettarhi asmAttAra ityatra sAjAtyasamAnAdhikaraNasAkSAtkArapratibandhakatAvacchedakajAtirUpatArapadapravRttinimittaghaTakasAjAtye sAkSAtkAreca paJcamyAnvayo vAcyaH / tAvataiva darzitAtiprasanavAraNasaMbhavAt / sAAtyaM taddhRttizabdatvajAtistasyAH sAkSAtkArasya ca na sAvadhikatvamiti na sAvadhikatvarUpamapAdAnatvaM tatra paJcamyarthaH / naca sAjAtyaghaTakajAteH sAvadhikatvAbhAve'pivRtteHsAvadhikatvamastyeva / evaM sAkSAtkAro vilakSaNaviSayitAzAlijJAnaviSayitAca sAvadhikaiveti tatra pazcabhyarthAnvayena sAmaJjasyamiti vAcyam / yato vRttarviSayitAyAzca svAdhAraviSayapratiyogikatvameva natu tadavadhikatvam / tadavadhikatvatatpratiyogikatvayorvastunomedAt / anyathA ghaTe vartate ghaTamavagAhataityatra ghaTAdvarttate ghaTAdavagAhataiti prayogasya ghaTasyApAdAnatvena durdhAratvAt / ataeva pratiyogitAyA apAdAnatvAnAtmakatayA'nyAdizabdayoge pratiyogivAcakapadAtpazcamI sUtrAntareNAnuziSTA / pratiyogitvasyApAdAnatArUpatve tadvaiyarthyAMpatteH / athAnyAdizabdA. rthabhedAdeH kriyAtvAbhAvena kArakatvAsaMbhava iti muniH sUtrAntaraM praNinAyeti cet / tatki tArAdighaTakavRttyAdeH kriyAtvamanumanyate bhavatA / tasmAdatra paJcamyupapAdaka sUtrAntaramanusatavyamiti, guNo dravyAdbhinna ityAdau anyArAditi sUtreNaiva pazcamI / anyapadasyAnyArthakaparatvAditi bhvH| nacAnyapadena tadarthakavivakSaNe tatsamAnArthaketarapadopAdAnavaiyaryam / anyetarapadayorekasyAnyonyA. bhAvaviziSTArthaparatvAt / aparasya pRthaktvarUpaguNaviziSTArthaparatayA sArthakyAt / pRthagvinetyAdisUtre prathakapadopAdAnaM tadyoge vaiklpiktRtiiyopptyrthm| vastutastatra pRthakUpadamasAhityArthakaM, natu guNavada. rthakam candrApRthagapyanaGga ityudAharaNe'sAhityasyaiva prtiiteH|ys anyAdipadaM nAnyonyAbhAvArthakapadaparaM, ghaTaH paTo netyAdAvapi namastadarthakatayA tadyoge paJcamyApatteH / nacAnyapadamanyonyAbhAvavizi bhAgakriyAdhyAhiyata iti / vibhajyetyevamadhyAliyata ityarthaH / vivakSita iti / tathAca zatropAttakriyAnirUpitAvadhitvenApAdAnatvaM tatrAvadhitAnirUpakatvaM yatropAttakriyAjanyavibhAgAvadhitvenApAdAnalaM tatra khAvadhikavibhAgajanakalaM paJcamyartha iti patatItyatra vibhajyata iti kriyAdhyAhArasya na prayojanamityupAttaviSayataiveti bhAvaH / vRtte. riti / khavRttizabdalAdijAtimattvaM sAjAtyaM taddhaTakavRtterityarthaH / tasmAdabreti / tAromanda ityAdau yatrAva
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ guuddhaarthttvaalokvyaakhyaashitH| dhArthapadaparam / tasyApi vishissttaarthvaacktvaat| naJpadaMca na tathA tadupasthitArthasya nAmAntarArthe bhedAbayasaMbhavena tatra dharmamAtravAcakatvAditi vAcyam / dravyAhuNasya bheda ityAdau paJcamInihAya bhedArthakapadasyaivopAdeyatvAt / anyAdipadasthApi vAcyavizeSaNabhedArthakatvAdityuktarItyAnAnyetarobhayapadasArthakyamiti tanna / anyonyAbhAvavAcakapadasya paJcamyanupayogice dravyAdanyo guNa ityAdI paJcamyanupapatteH guNAdau pRthaktvarUpaguNAsaMbhavenAnyonyAbhAvasyaivAnyapadArthatvAt / anyonyAbhAvArthakapadasya paJcamIprayojakatve tatra nipAtAtiriktavizeSaNapravezenApi nayoge pnycmiivaarnnsNbhvaat| vastatastvanyonyAbhAvIyapratiyogitvarUpArthavivakSAyAM paJcamI napadopasthApitAbhAvasya ca pratiyogitA na vibhattyA bodhyate narthe pratiyogitayaivAdheyatvAtiriktavibhaktyarthAnvayasya vyutpatratvAnna caitrasyetyAdau SaSThyAdyarthasya narthapratiyogitvAdato na tadyoge paJcamI / pRthaktvaguNAnI kartumImAMsakamate sUtre anyatarapadayorekataropAdAnavaiyarthya durvAramuktarItyA sArthakatvAsaMbhavAditi cena / tanmate'pyekapadasya prAdhAnyenAnyonyAbhAvavAcakasyAparapadasya tadviziSTavAcakasya saMgrAhakatayA sArthakyAt / naca paTAdbheda ityAdI kriyAyogAdapAdAnapaJcamyeva / dhAtUpasthApyapadArthapratiyogitAyA apAdAnatArUpatve ghaTe vartataityAdau paJcamIprayogasya paratvenAdhikaraNasaptamyAdinA bAdhAdevAnavakAzAt / abhAvIyavilakSaNapratiyogitAyA eSa vA tathAtvAt / ghaTAdanyatvamityAdau cApAdAnatvAsaMbhave'pyanyapadayogenaiva pazcamI / tatrAnyapadAdvizeSaNatayA bhAsamAnabheda eva pavamya - nvayopagamAt / nanu bhAvapratyayAtprAdhAnyena bhAsamAne tasmin padArthaikadeze'pi sasaMbandhike pratiyogisaMbandhAnvayasya vyutpattisiddhatvAditi vAcyam / prAdhAnyena bhAvapratyayAdbhAsamAne'pyanyatve ghaTapaTAdipratiyogikatvAnvayavivakSayA ghaTAdanyatvamiti prayogAttanirvAhAyaivAnyetarapadaddhayopAdAnam / 'athavA dhuvamapAye ityatrAvadhitvameva vivakSitaM natu pratiyogitvamubhayAnugatarUpAbhASAditi paTAdbheda ityAdau paJcamyupapattaye'nyetarapadopAdAnam / vastuto'nyetarapadaM svarUpaparameva / arthaparatve ghaTAdanya itivaddhaTAdeka iti prayogApatteH / yadyekapadasyAnyasvarUpeNa nAnyArthakatA'pita samabhivyAhatAnyatvopalakSite vastuni buddhiviSayatAvacchedakaghaTatvAdinaiva / caitra ekamAnayati maitrazcAparamityAdI ghaTatvapaTatvAdinaivAnayanakarmatAdipratItenatu paTaghaTAnyatvAdinA / anyasvAnvayipratiyogivAcakapadAsamabhivyAhArat / anyathA tadyoge paJcamyA asAdhutve'pi ghaTasyaika iti pratiyogini SaSThayApatterityucyate tadApyanyArthakatadAdipadayoge paJcamIprayogApatyArthagrahaNAsaMbhava iti / tathAca paTAdbhinaM ghaTAdbhidyataityAdau paJcamInihAya tatrApAdAnatvameva kathaM cidupapAdanIyam / tathAhi / bhivadhAto nyonyAbhAvo'rthoM ghaTAdbhinatti paTa iti prayogApatteH bhidyate paTa ityAdiprayogAnupapattezva, kartari yagAtmanepadAsaMbhavAt adevAdikAcca na zyansaMbhava: parasmaipaditvAcca akarmakadhAtuyoge karmakartRvivakSAyA apyayogAt / kasyacivakarmakasya yogeNyarthAntIveNaiva karmakartRtvasyopapAdanIyatvAt anyonyAbhAvasthAjanyatayA tadarthakadhAtoryarthAntarbhAghasya duSkaratvAt / bhidyate kusUla ityAdau bhirvidAraNArthakatvena sakarmakatayA karmakartRtvasaM. bhavAt / ato'nyatvena zApanaM bhiddhAtorarthaH / jJApanaM jJAnaviSayatAprayojakavyAptipakSadharmatA / tadAzrayo'sAdhAraNadharma eSa bhidAkartRtvAdbhedaka ucyate / anyatvaprakArakAnumitiviSayatArUpadhAtvarthatAvacchedakaphalAzrayo bhidAkarmatayA bhedyaH! evaMca pRthivI itarebhyo bhidyate ityAdau pRthivyAdeH -..-....dhimattvaM nAnubhavikaM tatra, natu dIrghohakha ityAdI tatroktarItyA bhuvamapAyaiti sUtreNaiva pazcamyupapAdanasaMbhavAt / apaasaanpnycmyeveti| dhruvamapAya iti sUtreNeti zeSaH bhiddhAto:dArthakatve-tasyAkarmakadhAtulApattyA bhiyata iti prathamAntapadasAkAGgasya sAdhulAnupapattistadanupapattimupapAdayati kartarIsAdiduHkarakhAdityantena / bhidAkartatvAditi / tathAca ghaTAdAkAravizeSaH parTa bhinattItyeva prayogaH sAdhuH dhruvamapAya iti sUtrasyAgalyAnyataratvenAvadhipratiyogyubhayarUpApAdana
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 vyutpttivaadH| karmataiva na kevalakartRtA / anyonyAbhAve sAdhye sarvatAntrikANAM tAzapratijJAlikhanaM keSAMcidanavadhAnena / pratijJAsthavadayAdipadaM bayAdijJAnaviSayatArthakam / hetvavayavasthapaJcamyAzApyatvaM nArtho'pitu prayojyatvameveti maNikArAdimatAnusAreNaiva kaSAMciditi sUkSmavivecanacaturAH / arjunaH krozAllasyaM vidhyati adya bhuktvAyaM vyahAdbhoktA ityAdau saptamIpaJcamyo kArakamadhye iti paJcamI prakRtyarthayoradhvakAlayoH kArakadvayavyavadhAyakatAmabhidhatte tathAca svAdhiSThitadezAnantarakrozAtmakAdhvabhAgAnantaradezasthaM vidhyatyarjunaityAdiprathamasthale bodhaH / samabhivyAhRtakadhiSThitadezAnantarya vizeSaNatayA prakRtyarthAnvayi, vizeSyatayA prakRtyarthAnvayi cAnantaradezasthatvaM paJcamyarthaH / khIyaikAryAnvitAparapadArthAnvitAparasvArthabodhakatvamapyatra vyutpattivaicitryAdekapadasya svIkriyate bhojnkRttydhikrnnaitddivsaanntrdvyhaanntrdinvRttibhojnkRtimaanymityaakaarkbodhshcrmsthle| kArakapadena kriyAnukUlavyApArarUpakArakapadArthatAvacchedakasyApivivakSitatvAt ekakriyAnukUlakRtyanvayinaH prakRtyarthAdhikaraNakAlAnantarakAlInasvasya prakRsyarthavizeSaNIbhaSadaparakriyAnukUlakatyadhikaraNakAlAnantaryasya bodhakatve'pi pnycmyuppttiH| kArakadvayamadhyavartitAcAtra kAlasya nopapadyate karturaikyAt / ataevoktam kartRzakyormadhye caikaH kAla iti // iti paJcamI / saMbandhavivakSAyAM kArakadhibhaktyaprasakteH zeSe SaSThItyanena caitrasyedamityAdau SaSThI / caitrasya dravyamityAdau svatvasya, caitrasya khaM, ghaTasya kAraNaM, caitrasya hastaH, ityAdau nirUpitatvAvayavatvAdInAM saMbandhatvenaiva SaSThyArthatA natu viziSya zakyAnantyaprasaGgAt / saMyogAdisaMbandhasatve'pi caitrasya nedaM vAsa ityAdI svatvAdisaMbandhavizeSabodhatAtparyeNa yatra na prayujyate tatra vizeSarUpeNa SaSTyA lakSaNaiva / vibhaktau na lakSaNeti pravAdasyAnuzAsanAsattve ekavibhaktyarthe'paravibhaktena lakSaNetyetatparatvAt / ataeva ca kRdyogApi hi SaSThI saMbandhatyenaiSa bodhayatIti mishraaH| paratvasya vaktavyatayA paJcamyantArthasya ghaTaniSTapratiyogitAkalasyAnyasaprakArakAnumitIyaviSayatAprayojakavyAptipakSadharmatArUpa. dhAlathaikadeze'nyatve dvitIyAntArthasya paravRttitvadhAtvarthaghaTakaviSayatAyAM dhAnarthavyAptipakSadharmavasyAkhyAtArthAzrayatvarUpakatatve tasyAkAre'nvayAdityAkAra evoktadhAtvartharUpamidA kartA natu paThaiti ghaTAdbhinattipaTa iti na prayoga uktaviSayalarUpakarmatvasya paTe sattvAddhaTAdAkAreNa bhidyate paTa iti prayogopapattiH ghaTAtpaTasya bhedaityasyApyuktarItyaivopapattiriti bhAvaH / keSAMcidanavadhAneneti / yeSAM tattatsAdhyakapratijJAsthasAdhyabodhakapadaM sAdhyaparameva hetupaJcamyA jJApyatvamevArthasteSAM pRthivItarebhyo bhidyata ityasya bhedasAdhyakapratijJAvasya durupapAdatvAduktaprakAreNa dhAtormedArthakavasyAsaMbhavAditi pramAdenaiva tAdRzapratijJetyevopeyamiti bhAvaH / maNikAramatAnusAreNaivakeSAMciditi / uktapratiityanuSajyate ma-' NikAramate tatsAdhyakapratijJAyAstattatsAdhyakAnumitiviSayaparapadaghaTitatayA bhedasAdhyakapratijJAyA bhedAnumitiviSayatAvalI pRthivIti bodhajanikAyA uktAkAratvasya sUpapAdakhAnmaNikAramatAnusAriNAM keSAMcidaprAmAdikyeva sA pratikSeti bhAvaH / saptamIpatamyaukArakamadhyaiti / zaktidvayamadhyeyokAlAdhvAnau tAbhyAmetesta ityarthaH / vivkssittvaaditi| paJcamyupapattirityanenAnvayaH kArakamAtrasya vivakSitatve pUrvasthale yathArjunarUpakartRkArakalakSyarUpakarmakArakadvayamadhyavartitvena kozasya tadbodhakapadArapaJcamyupapadyate tathAdyabhukletyAdau yahasya kArakadvayamadhyavartilAbhAvAdekasyaiva karttakArakasya sattvAt kArakapadena kArakazakterapi saGgrahe tu karturekatve'pi tacchakteH kartRvasya kriyAnukUlavyApArarUpAyA etaddivasIyabhojanAnukUlAyAH paradivasIyabhojanAnukUlAyAzca kRterbhadAyahasya tayormadhyavartivAttadbodhakapadAtpaJcamyupapattiriti bhAvaH / kArakazaktimadhyavartitAmupapAdayati / ekakriyetyAdinA / ekakriyeti bhokteti padapratipAdyakiyetyarthaH / prakRtyartheti / pazcamIprakRtyarthadvayahakAletyarthaH / adhikaraNeti sampAtAyAtam / aprkriyeti|bhuktvetipdprtipaadykriyetyrthH / kartazakyoriti / kartuH zaktyoH kRtyorityarthaH / iti vyutpattivAdagUDhArthatattvAloke pnycmyaalokH| lakSaNetyetatparatvAditi / tathAcAnuzAsanAbhAve'pi khatvAderanyavibhaktyarthalAbhAvAttatra khalatvena svatvelakSaNA saMbhavatyeveti bhAvaH / ataeveti / lAghavAtsaMvandhatvena saMbandhamAne ekazaktalAdevetyarthaH / saMbandhatvenaiveti / eva kAreNa kartRkarmaNoH kRtIti sUtreNa SaSThyarthatvena bodhitakartRkhakarmakhayoH kartRlakamakhakhAbhyAM sarvatra zaktyA bodhana
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / isthameva ca saMyandhatvena karmatvAdivivakSayA mAtuH smRtamityAdAvadhIgarthesya nuzAsanasya niyamaparasayA sArthakyopapAdanaM vRttikRtAmupapadyate / saMbandhatvaviziSTasaMbandhavivakSAyAM zeSe SaSThItyasya pachayavidhAyakatve tAdRzAnuzAsanasya vidhitvameva syAt / atapavaca "AmaM zuddhasya pakkAnaM pacamacchiSTama. cyata" ityatra pakkamityanuSajyamAnAyAH SaSTyAH saMbandhatvena kartRtvamarthaH na tu svtvm| zugakartRkavRSo. rasarge caruhomAnupapatteriti navInasmArsAnAM matamapyupapadyate / naca tatra kRdyogA SaSThI kartRtvatvenaiSa bodhayatIti vAcyam / niSThAyoge tasyA niSedhAt / ataeva "nAgnistRpyati kASThAnAM na puMsAM kAma. locanA" ityAdI karaNatvAdeH saMbandhatvena vivakSayA SaSThayupapattiH tRtIyAdividhiviSayatayA vi. zeSarUpeNa karaNatvAdisaMbandhavivakSAyAM SaSThyanupapatteH / atha saMbandhatvena saMnbadhasya SaSThIvAcyatve puruSasya daNDa ityAdau daNDasya puruSa ityAdirapi prayogaH syAt / daNDI puruSo rUpavAn ghaTa isyAdivahaNDarUpAdeH puruSaghaTAdyanAdhAratve'pi puruSI daNDo ghaTavadUpamityAdiH prayogo durvAraH, tadatrAstItyartha iva tapasyetyarthe matupo vidhAnAt / daNDarUpAdipadosaraSaSTyA caitraghaTAdiniSThatadarthasaMbandhrapra. tipAdane taduttaramatvarthIyasya prasaMgAditi cet / viziSya keSAMcirasaMbandhAnAM SaSThayarthatopagame'pi ramityAdiprayogAnurodhena samavetatvAdeH SaSTyarthatAyA Avazyakatvena hastasya caitraH, caitravAn hastaH zAkhAyA vRkSaH vRkSavatI zAkheti kathaM na prayujyate pUrvaprayogAbhAvAditi cettulyam / narANAM kSatriyaH zUro nareSu vA, adhvagAnAM rathagAminaH zIghratarA adhvageSu vA, gavAM kRSNA saMpannakSIrA goSu vetyAdau yatazca nirdhAraNamityanena SaSThIsaptamyau vidhIyete, tadarthazca jAtyAdivizeSaNavizi. eyaddharmAvacchinnasya tAdRzavizeSaNazUnyataddharmAvacchinnadhyAvRttatvaviziSTavidheyavattayA pratipAdanaM tAvacchinnArthakapadASaSThIsaptamyAviti / prakRteca kSatriyatvAdivizeSaNaviziSTe narAdau tacchandhanarAdivyAvRttatvena zauryavizeSAdirUpavidheyasaMbandho'bhimata iti nraadipdaasssstthii| narebhyo rAkSasAH zUratamA ityAdI rAkSasatvAdivizeSaNaviziSTe tacchranyanarAdivyAvRttazUratamatvavivakSAyAmapina niruktanirdhAraNaM rAkSasatvAdiviziSTasyanaratvAdisAmAnyadharmAnavacchinnatvAt narANAM kSatriyaH zUratama ityAdI kSatriyAdiniSThazUratamatvAdau narAdisAmAnyavyAvRttatvavAdhAt zanyatvAntaM vyAH tyavadherSizeSaNam / taddharmAzrayayatkicidyAvRttatvaviSakSaNe dravyeSu ghaTo gandhavAnityapi syAt, gandhA deryatkicidvyavyaktivyAvRttatvAt / tAzavizeSaNazUnyasAmAnyavyAvRttatvaniveze narANAM kSatriyaH zUratama ityAdAveva tadasaMbhavaH / zUratamatvAdeH kSatriyatvAdizUnyarAkSasAdhanyAvRttatvAdatastadharmAyacchinneti / atha vidheye jAsyAdivizeSaNazUnyasAdhAraNadharmAvacchinnAndhita vyAvRttatvaM sAdhAraNadharmAvacchinnavAcakapadottaraSaSThyAderevAoM vAcyaH / tAvatA ca naratvAdirUpasAdhAraNadharmAva. cchinnavRttatvasyaiva lAbhaH saMbhavati / natu kSatriyatvAdizUnyatvavizeSitanarAdivyAvRttatvasya prakatyarthe narAdau tAdRzavizeSaNazUnyatvabodhakAbhAvAt / naca SaSThyA pava tadarthaH shttthaanntyprsnggaat| naca bheda eva SaSThayarthaH tatraca kSatriyAdipadArthasya pratiyogitvenAnvayAta kSatriyAnyana lAbhaH zaktibhedaM vinaiveti vAcyam / pavamapi saMkhyAtiriktavibhaktyarthasya prakRtyarthavizeSyatayaiva bhAnamiti vyutpattivirodhAparihArAt / nareSu kSatriyANAmeva zauryamityAdI kSatriyAdevibhatyarthavi. zeSaNatayopasthitasya bhede vizeSaNatayA bhAnopagame vyutpatyantaravirodhAzca / astu lakSaNayA marAdipadAdeva kSatriyAnyanaratvAdivizeSarUpeNopasthitiriti cet / astu / vyAvRttatvaM kiM tAvat vyavacchedaH kriyate kulAlo ghaTasya kartA na paTasyeti kulAlasaMyukta'pi ghaTe saMvandhaniSedhasthale saMvandhatvenAbhAvasya vAghitakhAt karmatAlAdinA karmatvabodho lakSaNayaiva bhavati sA ca karmavasyAnyavibhaktyarthatve'pi kartRkarmaNoH kRtIti sUtreNAnuziSTatvAnna virudhyate najsamabhivyAhArasthale kartRtAtvena kartRtvabodhe vivakSite'pi tRtIyAdikaM na bhavatyapi tu Sa - beti niyamasya nirUDhalakSaNAgrAhakalaparyavasantrasya sUtraphalatvena sUtravaiyarthyasyApi na prasaGga iti bhAvaH / tadarthazceti / 4 vyu
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH / kutra vA tadanvayaH / vyAvRttatvaM tadavRttitvam, zUratamAdipadopasthApita dharme tadanvaya iti cenna / padArthatAvacchedakena padArthAntarAnanvayAt / padArthAnAM jAtimati sattetyAdI jAtimadanyapa dArthavRttitvasAmAnyAbhAvasya sattAdau bAdhitatvAt / tAdRzapadArthasamavetatvAvabhAvasya cAprasiddhezyAvRttibodhAsaMbhavAca / evaM dravyeSu kambugrIvAdimAn ghaTa ityAdau ghaTattvAdidharmasyAnvayitAvacchedakarUpeNAnupasthitatvAttatra vyAvRttatvAnvayabodho durghaTa iti / atra kecit narANAM kSatriyaH zUra ityAdI kSatriya iva lakSaNayA kSatriyAnyo'pi kSatriyapadArthaH zUrapadasyApi zUra iva tadanyo'pyarthaH SaSThyartho'bhedaH kSatriye tadanyasmiMzcAnveti, tathA ca narAbhinnaH kSatriyaH zuro, narAbhiSakSatriyAnyo na zUra ityarthaHnarANAM kSatriyeSu zauryamityatrApi kSatriyapadaM prAgvadubhayArthakam / zauryapadaM ca tattadatyantAbhAvArthakam / tathAca narAbhinnakSatriye zaurya tadanyasmiMstadabhAva itibodhaH / uddezyavidheyayoryArazasaMbandhI bhAvAnvayabodhe bhAsate tatsaMbandhAvacchinnavidheyAbhAvaH uddezyavAcakavidheyavAcakapadayorvaiyyadhikaraNyasthale vidheyapadalakSyArthaH tayoH sAmAnAdhikaraNyasale tu vidheyadharmibhinna iti sAmAnyato vyutpattirityAhustanna / 'tathAsati' tasmai puruSottamAya nama ityatra tatpadArthatadanyayoreva puruSapadArthAbhedavivakSaNe uttamapadenAsAmarthyAtsamAsAprasaktena nirdhAraNaiti niSedhAzrayaNena prakAzakRtAM SaSThIsamAsakhaNDanAnaucityaprasaGgAt / evaM nareSu zUrasya kSatriyasyedaM rAjyamityAdI zUrapadArthAzUrAnvitakSatriyapadArthakSatriyAnyasya paSThayarthasaMbandhAdau nAnvayaH kiMtu zUrAnvayikSatriyAderanvaya ityetannopapadyate / zvetaM saindhavaM bhuGga ityAdau karmatAdivizeSaNatayA lavaNAdibuddhau mukhyavizeSyatayA'zvAderabhAnAdakapadopasthApitayoIyostatprakRtikavibhattyarthe ekasya vizeSaNatayA'parasya tadavizeSaNatayA bhAnasthAvyutpanatvAt / evaM dravyeSu kSi ityAdau kSitijalobhayatvAdyavacchinnabhinne rasaMvadAdyanyatvabodho na saMbhavati / rasAdimatyapi pratye kamubhayatvAvacchinnabhedasattvAt / nApi pratyekabhedAvacchinne tathaiva bAdhAt / nApyekabhedaviziSTAparabhedAvacchinne ekapadasya tAdRzabhedAvacchinnalakSakatve parapadArtha rasavadAdyanyarUpavidheyAnanvayAt / indvaghaTakaikapadArthamAtre vidheyAnvayasyAvyutpannatvAt / nApi padAbhyAM lakSaNayA tattadbhinnopasthitI abhedenaikabhinnAndhite aparabhinne tathApi padArthadvaye vidheyAnvayAnupapAdanAt / dvandve samasyamAnapadArthAnAM parasparamananvayAdityapi cintyam / yattu narANAM zUraH kSatriya ityAdau zUratvAnvayI abhedaH SaSThayarthaH / narAbhinnazUratvAdyavacchedena kSatriyAbhedAdyanvayaH / evaMca kSatriyAnye nare'rthataH zauryavyavacchedalAbha iti / tadatyantamalatnarANAM kSatriye zauryamityAdau, kSatriyANAM karNaH pracuraM dadAtItyAdau cAnirvAhAt / idaM tu tattvam nirdhAraNavibhaktAvRttatvamevArthaH / vyAvRttatvaM cAbhedAnvayividheyasamabhivyAhArasthale'nyonyAbhAvapratiyogitvam / bhedAnvayisthale cAtyantAbhAvapratiyogitvam / tasyaca vidheyavAvacchedakAvacchedenAnvayaH / ato na dvitvAdyavacchinnAbhAvamAdAyAtiprasaGgaH / abhAve ca prakRtyarthasya narAdeH kSatriyatvAdirUpoddezyatAvacchedakAvacchinnabhedaviziSTaprakRtyathatAvacchedakanaratvAdibyApakAdhikaraNatAnirUpitAdheyatAsaMbandhenAnvayaH / etAvataiva jAtyAdirUpavizeSaNazUnyaprakRtyarthanarAdisAmAnyavyAvRttervidheyadharme lAbhaH / dravyANAM kSitipAthasI rasavatI ityAdau bhedadvayAdiviziSTadravyatvAdivyApakataiva saMbandhaH / vidheyasya zUratamAdernirdhAraNavibhaktipraka-: tyarthatAvacchedakanaratvAdiviziSTatAdAtmyAdireva saMbandhatayA bhaaste| ato narANAM rAkSasaH zura ityAde pttiH| anyatsvayamUhyam / iti sssstthii|| suutraarthshcetyrthH| zarapadArthetyAdi / zarapadArthoM yo'zarastadanvitasya kSatriyapadArthasya kSatriyAnyasyetyarthaH / kSatriyAderanSaya iti / kSatriyAnyastu mukhya vizeSyatayaivAvabhAsata itizeSaH / tathAbhAne vyutpattivirodhamAha khetamityAdi / / iti pkssyaa'lokH| __. .- ... . . . . . . . .-... - -. . . .- --- -...-----... .
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / AdhArasaptamyA AdheyatvamarthaH, tasya kriyaayaamnvyH| AdhArAdheyabhAvazca na saMyogAdirUpasaM. bandhAtmakaH kaNDAdisaMyogino badarAderapi kuNDAdhAratAprasaGgAt / api tu padArthAntarameva / saca saMbandhavizeSAvacchinnaH saMyogenAdhikaraNaM samavAyenAdhikaraNamityAdivyavahArAt / atha voktA'tiprasaGgabhiyA saMyogenAdhAratvamevAtiriktam / samavAyasaMbandhAvacchinnaM ca smvaayaadiruupmey| naca samavAyasya saMbandhatvena dviSThatayA rUpAderapi paTAdyadhikaraNatAprasaGgaH / tathAsati tulyayutnayAdhika raNatvasyApi dviSThatayA tAdRzAtiprasaGgasya durvaastvaat| yadi cAdhAratAyA AdhAre'nuyogitvaM saMbandha Adheye ca pratiyogitvamiti saMbandhalakSaNyAnAtiprasaGgaH AdhAratAnuyogitAyA pavAdhAravyavahAra prayojakatvAdityucyate, tadA samavAyasyApi tadvailakSaNyanAtiprasaGgavAraNAdatiriktAdhAratAyAM mAnA. bhAvAt / sparzAdyAdhAravAravAderUpAdyAdhAratAvAraNAyAdheyamedenAdhAratvamatiriktamiti na sat / A. dheyabhedabhinnAdhikaraNatAnAmatiriktasamavAyasya ca kalpanAmapekSyA''dheyabhedena samavAyabhedasyaivopagatumucitatvAt / atha saMyogenAdhikaraNatvamapi saMyogarUpamastu / kuNDabadarAdisaMyogAnAM kuNDAdikamanuyogi na tu badrAdikamiti nAtiprasaGgaH / na caivamapi kuNDAdeH kuNDAdiniSThasaMyogAnuyogitayA kunnddaadhaartaapntiH| tAdRzasaMyogasya kuNDAdiniSThatve'pi tatpratiyogikatvAnupagamAttatpratiyogikasaMbandhAnuyogitAyA eva tadAdhAravyavahAraprayojakatvAt / nacAsau saMyogo yadarAdau kuNDaviziSTabuddhiprayojakatayobhayAnuyogika eka evamubhayapratiyogiko'pIti vAcyam / Adheye saMyogenAdhika raNaviziprabuddheraprAmANikatvAta, kuNDe badaramityAdiviziSTayuddhau saMyogapratiyogitAyA eva saMbandhasvAt / paTe rUpamityAdI samavAyapratiyogitAvat / anyathA tAdaviziSTabuddhibalAdrUpAdAvapi ghaTA. disamavAyAnuyogitAprasaGgAditi cenmAbhUttatsaMbandhAvacchinnAdhAratvamapyatiriktam / yattu tatpatanapratibandhakasaMyogavattvaM tadAdhAratvaM kuNDAdipatanapratibandhakasaMyogavattvaM ca na badarAdau tatsaMyogasave. 'pi tasya patanAditi / tadasat / yasya patanamaprasiddhaM tadAdhAratvAsaMgrahAt / svasminsvapatanapratibandhakasaMyogasattvena khasyApi vAdhAratAprasaGgAcca / svAnyatve sati svaniSThapatanAnutpAdakaprayojakasaMyogavattvaM taditi cenna / patadanupasthitAvapyadhikaraNavyavahArAdityalam / athAdhArasaptamyA AdheyatArthakatye bhUtale varttate ghaTa ityAdI dhAtvarthasya vRtterAdheyatArUpatvena tatra bhUtalAdyAdheyatvAbhAvenAyogyatAprasaGga iti cenna tatra nirUpakatvasyaivAdhAratArUpatvena nirUpyatvasyaiva saptamyarthatvAt / bhUtalAdinirUpya tvasya ca ghaTAdiniSThavRttAvabAdhAt / ataeva itihetustadudbhavaityAdau hetau hetutAyAM codbhavayadArthotpattivRttitvAbhAve'pi hetutAyAmutpattinirUpitatvasatvena saptamyupapattiH / athavA vRddhAtorapi AdhAratvamevArthastanirUpakatvameva ghaTAdestakartRtvam / evaMca tArazadhAtvarthe bhUtalAdyadhikaraNakatva - -- - - - - - - Adheyatvamartha iti / AdhArasvasya saptamyarthatve tasya nirUpakatvasaMbandhenAnvayasya vaktavyatayA nasamabhivyAhArasthale nirUpakalasaMvandhasya vRtyaniyAmakatvena tatsaMbandhAvacchinnapratiyogitAkatadabhAvasya bodhayitumazakyatvAt Adheyatvasyaiva saptyamyarthatAyA vAcyatayA pratiyogyabhAvAnbayatulyayogakSematAniyamAnurodhAtsarvatraivAdheyatvameva saptamyartha ityupeyamiti bhAvaH / saMyogenAdhAratvaroveti / saMyogastu na viziSTapratyayAnurodhena kalpyaH kintu pratyakSaNobhayaniSTatayA siddha eva tasyaivAdhArasvarUpatve uktAtiprasako durvAraH syAditi tenAdhAratvasyAtiriktalamavazyaM vAcyam samavAyastu na saMyogavadubhayanizrutayA pratyakSo'pi tu viziSTayuddhyA kalapyaH saca tadupapattaye AdhAra evaM kalpanIya iti tasyaivAdhAravarUpatvepyatiprasaGgavirahAna tadavacchinnAdhAravamatiriktamupeyamiti bhAvaH / saMbandhatvena dviSThatayeti / saMyogavadviziSTabuddhiviSayatayAsamavAyasiddhau saMbandhalahetunAsaMyogavadeva dviSThalamapi samavAye siddhyeta tathAca samavAyasyAdhAratArUpatvepyatiprasaGgaH syAditi samavAyAvacchinnAdhArasvamapyatiriktamugeya miti bhAvaH / adhikaraNatvasyApi dviSThatayeti / nanu viziSTabuddhimAtrasyaiva saMyogasamavAyAdisaMsargaviSayakatvAdAvAratvasya saMbandhatayA bhAnasyaivAprasiddhestatra saMvandhatvasyAprAmANikatayA samavAyavatsaMbandhatvena hetunA kathamAdhAratve dvicatvasiddhiriti / naca rUpAdhAroyamiti buddherUpAdhAratva viziSTabuddhitvena tatsaMbandhagocaratvasyAvazyakatayA tatvarUpasyaiva tatsaMbandhavasya vAcyatayA saMbandhatyena dviSTaravasya sidhyApattiriti vAcyam Adheye ca
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH / meva saptamyantena bodhyate tatra tayAdhAtA athAdhArasaptamyA kriyAyAM prakRtyAdhikaraNakatvaM yadi vo. dhyate tadA caitre caitro gcchtiityaadipryogaapttiH| tatra dhAtvarthasya spandAdeH kAdivRttitvAt / bhuvi gacchattItyAdizca na syAt / caitraniSThakriyAyA bhuvi bAdhAditi cenna / tatra kartRghaTitaparamparAsaMbandhAvacchinnAdhAratAyA eva saptamyarthatvena sarvasAmaJjasyAt / paramparAsaMbandhasyApi pratItibalena kacidAdhAratAniyAmakatvopagamAt / avacchedyatAvizeSo'pyAdhArasaptamyarthaH / yathA vINAyAM zabdaH, karNe zabdaH, vRkSAne kapisaMyoga ityAdau, eSu kArakatAnirvAhAya bhavatItyadhyAhAraH / athavA saptamyadhikaraNeveti cakAreNAkArakAdhAravAcino'pi saptamI, ataeva sAdhyavadbhinnasAdhyAbhAvapadavRttitvamityatra sAdhyavadbhinne yaH sAdhyAbhAva iti saptamItatpuruSeNa vyAkhyAnaM saMgacchate tatra kriyAdhyAhAre sApekSatayA'sAmarthyena samAsAnupapatteH / carmaNi dIpinamityAdau nimitAtkarmayogaityanena saptamIprakRsyarthavarmAdehananAdikriyAnimittatvaM bodhayati / nimittatvaM cana kAraNatvam / carmAdehananAdikriyAkAraNatve mAnAbhAvAt / pUrvavartitve'pi icchAkRtyAdinA dhaasiddhtvaat| apitu kiyAjAnikA yA viniyojyatvenecchA tadviSayatva svaviSayakatAha zecchAdhInatvameva tatra kriyAnvayI saptamyarthaH tadekadezaviSayitAyAM nirUpakatvena prakRtyarthAnvayaH / carmAderdhAtyavyAghrAdeH saMbandhazcana saptamyarthaH apitu saptamyA: sAdhutve svruupsnnpekssitH| goSu duthamAnAsu gata ityAdau yasya ca bhAvanetyanena gavAdipadAtsaptamI tatsamAnAdhikaraNadu. hyamAnAdipadAca nIlaM ghaTamAnayetyAdau nIlAdipadAdvitIyAvadvizeSaNapadasya vizeSyapadasamAnavibhaktikatvaniyamAt / saptamIvidhAyakasUtre ca bhAvapadaM kriyAparam / tathAca yadvizeSaNakRdantArthavizeSaNatApanakriyayA kriyAntarasya lakSaNaM vyAvartanaM tadvAcakapadAtsaptamIti tadartha: / aktasthale gamanAdikriyAdohanAdisamAnakAlInatvAdipuraskAreNa bodhytyaabhipretaa| ato vyAvartakavizeSaNapraviSTatAzakriyAyA api vyAvartakatayA tatkarmAdyabhedAndhayavizeSyagavAdipadAralaptamI / atastAizasaptamyAH samAnakAlInatvAdikamAtramarthaH / tatra duhyAdyupasthApitadohanAdernirUpakatvenA. mevayAhohanasamAnakAlInaravAdikaM gamanAdau labhyataiti na yuktam duhyAdyupasthApitakriyAyAH kavarthavizeSaNatayopasthitAyAH samAnakAlInatvAdivizeSaNatvAsaMbhavAt prakRtyarthagavAdinAnanvitasya sakSamyA bodhanAsaMbhavAsa, kiMtu samabhivyAhatavohanAdikriyaiva saptamyarthaH / tasyAzca samAnakAlInatvApratiyogitvamityasyAsAmaJjasyAt svarUpasaMbandhasyAdhAratva evaM pratiyogitvAditi cena, tulyayuktayetyasya yamarthaH samavAyo yadi pratiyoginA'saMbaddhaeva saMbandho'saMbaddhatvAvizeSAtsarvasaMbandhaH syAt evamanuyoginATyasaMvaddhasya tatra saMbandhatve'sambadvatvAvizeSAt sarvatra saMbandhaH smAdityubhAbhyAM tasya saMbandhaH sati saMbandhe pratiyogyanuyoginoH samavAyesati yathaikasyApara.. sthakha tathA samavAyasyobhAbhyo saMbandhe ubhayasthatvamurIkriyate anayaiva ca yuktayA'dhAratvasyAyAdheyenAsaMbaddhasya tadAdhArasAvyavahAraprayojakatve'saMbaddhatvAvizeSAtsarvatrAdhAravyavahAraprayojakatAsyAdityAdheyena tasya saMbandhovAcya evamAdhArAtirikta. sthatasyAdhAreNAsaMbaddhasya tatrAdhAratAvyavahAraprayojakatve'saMbaddhatvAvizeSAtsarvatra tatprayojakatvaM sthAdityAdhAreNApi tasya saMbandho'bhyupeyaH tathAcobhAbhyAM saMbandhAvizeSAddiSTatvaM tasya syAditi tathAcAdhAreNa sambandhAdyathA tatra ghaTAdau rUpAderAdheyasyAdhArabuddhivyavahArau tathAdheyenApi saMbandhAttanna rUpAdAvAdhAraya ghaTAderAdhArabuddhivyavahArau syAtAmityatiprasamasa durvArateti bhAvaH // carmAderiti / yatra mRgacarmArthinA vyAghramahalA bane praveSTumazaktena vyAghro hanyate tatra carmami dIpina hantIti prayogaH syAditi carmaNA saha vyAghrAdeyocayavAvayavibhAvAdisaMbandhastasyApi saptamyarthalaM vAcya miti tu na thAcyaM tAdRzasya saMbandhasyAnekatvena zaktyAnantyaprasAdanyatamalAdinAnugatadharmeNa zaktau tasyApi zAbdebhAnaprasajhAt nirukvecchAprayojyatvamAtraviSayakasya tAdRzasaMbandhAviSayabodhasyAnubhavikalAca tatra zaktalakSaNAyAzcAnabhyupagamAdagatyA tAdRzasUtrasya karmaNA ghAlyAdinA nimittasya yoge sati nimittabodhakapadAnnimittasvarUperthe saptamI sAdhurityatra tAtparyasya vaktavya khAt tatra ca sambandhasya karmayogapadArthasyAnyatamatvena praveze'pi kSatyabhAvAt tasya zAbdabodhAnapekSitajJAnaviSayalalakSaNa kharUpasattvena sAdhukhaevopayoga iti bhAvaH // iti gUDhArthatatvAloke saptamyAlokaH //
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / baiMka kiyAntare saMbandhaH / tatra varttamAnArthaka kutsamabhivyAhArasyale samAnakAlInatvaM dogdhavyAsugatayadi bhaviSyadarthakRtsthale prAkAlInatvaM dugdhAsugataityAdAvatItArthakRtsthale uttarakAlInatvaM saMbandhatayAM bhAsate pAthasi pIte tRSA zAmyatItyAdAvatI tArthakakRt samabhivyAhArAtkAryakAraNabhAvo'pi saMbatathA bhAsata ityAdikamUhanIyam / guNAnyatve sati sattvAdityAdI satItyanantaraM sata isyadhyAhAryaanyathA lakSaNIya kriyAbhAvenokasUtrAviSayatayA saptamyanupapatteH / tatra cAradhAtorartha AdhAratA gumAnyatvAdyAdhAratAyAzca sattAdhAratAyAM tadvaniSThatvaM saMbandhatayA bhAsataiti cintAmaNikArokasAmAnAdhikaraNyalAbhanirvAhaH / zayAnena caitreNa bhuktamityAdau zayanabhojanAdikriyayoH samAnakAlInatvabhAne'pi tatra laTpratyayenaiva samabhivyAhArAdbhojanAdisamAnakAlInatvaM zayanAdikriyAyAM bocyate'to na saptamI anyatastadanabhidhAnaeva saptamIvidhAnAt / iti saptamI / 189 : caitra tvayA bhujyatAmityAdau saMbodhane ceti prathamA saMbodhanamevAha, tacca vaktukhyavahitazabdajanyabodhAzrayatvenecchA / prathamArthatAdRzecchAyA viSayatAsaMbandhena prakRtyarthavizeSaNatayA bhAnam / atha saMbodhyatvajJAnaM vinApi tvayA bhujyatAmityAdivAkyAdhInasya caitrAdervAkyArthabodhasya bhojanAdi - pravRttezca nirvAhAt caitretyAdiprathamAntapadaprayogo'narthaka iti cenna | saMbodhyatAnumApakAsAdhAranAbhimukhyAdivirahe viziSyacaitratvAdyavacchinne yuSmatpadazaktigrahanirvAhasyaiva tatprayojanatvAt / caitratvAdya bodhyatvagrahaM vinA saMbodhyatAvacchedakatvopalakSitadharmAvacchinnavAcaka yuSmatpadasya viziSyacaitratvAdyavacchinne zakternizcetumazakyatvAt / na caivamapi yatrAnantaravAkyaM na yuSmacchandaghaTitaM caitrAtra ghaTo'stItyAdau tatra saMbodhanapadasArthakyaM durupapAdameveti vAcyam / tatrApi tattadvAkye svIyavAkyArthabodhArthoccaritatvarUpa tAtparyanizcayArthameva tatpadaprayogAt / tAdRzatAtparyanizcayaM vinA zrutAdapi tattadvAkyA caitrAdeH zAbdabodhAsaMbhavAt / caitrasyAzvAnayanAdibodhAya maitrasvaca lavaNAnayanAdibodhAyozccaritAt saindhavamAnayeti vAkyAdvaiparItyena caitramaitrayostadvAkyArthayodhavAraNAya tadIyatadarthabodhe tadIyatadbodhArtheccaritatvarUpatAtparyanizcayasya hetutAyA AvazyakatvAt / saMkhyAtiriktasubarthaH prakRtyarthavizeSyatayaiva bhAsata iti niyame saMkhyAbhedavatsaMbodhana bhedo'pi nivezanIyaH ataH saMbodhanasya prakRtyarthavizeSaNatayA bhAne'pi na kSatiH / saMbodhanasya prakRtyarthavizetayaiva vA bhAnamupeyam / vastuto nAmArthasya prakRtipratyayArthamantarA kRtvaiva kriyAnvaya ityanurodhAtsubartha karmatvAdeH prakRtyarthavizeSyatayaiva bhAnamupeyate natUtaniyamAnurodhena tathA niyame mAnAbhAvAt / saMyodhanavibhaktayantaprakRtyarthasyAnyatra vizeSaNatayA'nvayAtsaMbodhanasya vizeSyatayA bhAnaM niryuktikamiti kRtaM vistareNa / iti saMbodhanam / prAtipadikaprakRtikAH striyAmityanena vihitASTAbAdayaH kacitstrIkhaM prakRtyarthavizeSaNatayA zrodhayanti / ajA azvA zUdrA zyAmA capalA brAhmaNI gaurI sukezI garbhiNItyAdau / strItvaM ca yonimatvam / naca strIparapadAtsAdhutvArthaSTAbAdipratyayo natu strItvaM tasyArthaH / kacit strItvabodhazca strIpratyaya prakRtitAtparyaviSayatvarUpaliGgaja paveti vAcyam / khAdau vyabhicAreNa tAdRzadeto! strItvAsAdhakatvAt / prANitvena vizeSaNe'pi devatAdau vyabhicArAt / vastutastvajavatyapi ajA nAstItyAdiprayogAtstrItvasya naJarthAnvayitAvacchedakatayA bhAnamAvazyakam anyathA puMsAdhAraNajAtivizeSAvacchinnAbhAvasya bAdhena tAdRzaprayogasya prAmANyAnupapatteH / naca prAtipadikArtha eva strItvaM tasya ca tadarthaeva jAtyAdimati vizeSaNatvenAntrayaH strIpratyayAstu dyotakA eva / atapava "svArthI dravyaM ca liGgaM ca saMkhyA karmAdireva ca / amI pazcaiva nAmArthAstrayaH keSAMcidagrimA" iti zAndikAnAM kArikApi saGgacchate / tatra svArtho jAtyAdirUpo gavAdipada mukhyArthaH / dravyaM gavAdirUpas tanmate aupacAriko gavAdipadArthaH / liGgasya prAtipadikArthatvamAvazyakameva nAtra brA
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH / hmaNo'pitu brAhmaNItyAdI puMstvabodhakapadAntarAbhAvena tadbodhAnupapatteH / brAhmaNAdipadAca jAsyAdevyasya ca bhAnaM niyatameva / liGgabhAnaM tAtparyayogyatAdhInaM kvAcikam brAhmaNItyAdI puMstvAdhabodhAditi vAcyam / uktayuttayA puMsvasya prAtipadikArthasve'pyanantAnAM prAtipadikapadAnAM strItvArthakatve gauravAt lAghavenAlpIyasAM strIpratyayAnAM tadarthakatvakalpanaucityAt / ataeva strItvasaMgrahAya prAtipadikArthatyAdisUne liGgagrahaNam / anyathA prAtipadikArthapava tadantarbhAvena pRthak tadupAdAnAnupapatteH / kracitstrIpratyayaH striyaM bhAryAtvena prakRtyarthavizeSyatayA bodhayati AcAryANI mAnavI zUdrItyAdI bhAryAtvaM saMbandhavizeSaH tatraiva ca nirUpakatvena prakRtyarthAnvayaH / khaTvATavIdevatApade ca strIpratyayA naarthbodhkaaH| tatra prakRtyarthe yonimattvarUpastrItvasyAyogyatayA'nanyayAt / naca zabdagataM strItvAdirUpadharmAntarameva tatra paramparAsaMbandhenArthagatatayA bhAsata iti zrI. patidattoktaM yuktam / tadbhAne mAnAbhAvAt / yukhyAkhyAvityatra khyAkhyapadaM strIliGgazabdaparaM natu strItvaviziSTArthakazabdaparam / tenATabyAdizabdAnAM strItvaviziSTAbodhakatve'pi na nadIsaMjJAnupa. pattiH / ataeva strIbhUprabhRtInAM strIpratyayAntatvAbhAvena strItvaviziSTAyodhakatve'pi nadIsaMjJAnasatyA neyaGavasthAnAviti niSedhasaMgatiH / nacaivaM senAnye striyai ityAdAvapi nadIsaMjJA syAt / senAnyAdizabdasya tatra vizeSyanimnatayA strIliGgatvAditi vAcyam / prayogAnusAreNa vizeSyasamAbha vyAhArAnadhInAyAH strIliGgatAyA vivakSaNIyatvAditi saMkSepaH // iti liGgArthanirupaNam / taddhitapratyayA api nAmaprakRtikAH kvacitprakRtyarthena svArthaikadezasya, kvaciJca tena svArthasyAnvayabodhaM janayanti / tatra gArgirityatrApatyArthavihitataddhitArthasyApatyasyaikadeze janyatve nirUpakatayA prakRtyarthagargAdyanvayaH / gArgya ityAdau taddhitArthasya gotrApatyaikadezaputradhaTakajanyatve tathA tanvayaH / gA-- yaNa ityAdau taddhitArthasya yuvApatyasyaikadeze janyatve gArgyasya jIvati tu baMzye yuvetiparibhA SitavArthaghaTakajIvane ca gargAderanvayastena gargAdijIvanakAlIno gargagotrApatyasyApasyamayamiti bodhH| mAJjiSThaM vAsa ityatra tena raktamityarthaM taddhito vihitaH / tatsaMbandhAdhInatadIyarUpAropaviSayatvaM tena raktatvam / zaGkhaH pIta ityAropamAdAya zahAderAropyapItimAdyAzrayaharitAlAdiraktatvasya vAraNAyAdhInAntamArope vizeSaNam / paTAdezcakSurAdinA raktatvasya vAraNAya tadIyatvaM rUpavizeSaNam / atraca rAgakaraNasya maJjiSThAdeH prakRtyarthasya taddhitAdhaikadezasaMbandhe pratiyogitayA rUpe caashrytyaa'ndhyH| zulyamukhyamityAdau taddhitArthasaMskRtaikadeze pAkAdirUpasaMskAre zalokhAdeH prkRtyrthsyaadhikrnntvenaanvyH| pauSI rAtrirityAdI nakSatrayuktakAlArthe taddhitaH / kAlasya nakSatrayuktatvaM ca tanakSatrazazibhogAzyatvaM, tadekadeze zazibhoge ca karmatayA tanakSatrAnvayaH / pauSo mAsaH pauSo varSa ityAdI sasminnityanena vihitasya taddhitasya paurNamAsIghaTitatvAvacchinno'rthaH pauNarmAsyA prakRsyarthapauSyAderabhedenAnvayaH / pauSAdipadaM ca na kevalaM yaugikam pauSaH pakSa ityAdivyavahAravi. rahAt ato rUDhamapi / ataeva sUtre saMjJAgrahaNaM rUDhinirUpakatAvacchedakaM ca mAsaniSThazuklapratipadAdidarzAntatithisamudAyatvaM matu trizattithirUpamAsatvamAtram / yatkicittithyavadhikatriMzattithisamudAye mAsavyavahAre'pi cAndrasaurapauSAdibahirbhUtapauSyAdighaTitatrizastithyantargatatithiSu - ------ . . .... .... .....-..-. - ------- gotrApatyaikadezaiti / gotraJca tadapatvaM gotrApatyam / apatyaM pautraprabhRtigotramiti sUtreNApatyasya svanirUpitasAkSA rAsAdhAraNajanyakhavato gotrasaMjJAvidhAnAt jIvatituvaMzyeyuvetisUtram vaMzye pitrAdaujIvati pautrAdeyaMdapalaM caturthAdi tAvasaMjJamapatyaM bhavatIti tadarthaH / tathAca vaputraputranirupitasAkSAtparamparAsAdhAraNajanyatvavataH pitrAdijIvanakAlInasthApatyasya yuvasaMjJasyaikadeze jIvane putraniSThajanyatve ca prakRtyarthasyAnvayaiti / pauSyAderiti / puSyanakSatrayuktA paurNamAsI pauSI tadvodhakazabdAtsAsminnityanena taddhite pauSazabdo mAsavAcI niSpadyate tatra prakRtibhUtapoSIzabdArthapuSyanakSa
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ guuddhaarthttvaalokvyaakhyaashitH| poSAdivyavahAravirahAt / athaivamapi saure pauSAdivyavahArasya nirvivAdatayA dhanuHstharaviviziSTatvameva kathaM pauSAdipadazakyatAvacchedakamupeyata iti cenna / saure pauSAdI pauSyAdipUrNimAyA alAbhe jigarUDhilabhyapauSapadArthavilopApatteH / naca tatra rUDhimAtramavalambyeva pauSAdivyavahAraH saurapauSAdau lya iti vAcyam / tathAsati yogArthavyutpAdanavaiyarthyAt / atha vilupyatAM varSavizeSe pauSAvipadamukhyArthaH kA kSatiH tatra lakSaNayA sauramAse pauSavyavahArasyopagantavyatvAt sthalapanAdau javyavahAravaditi cettarhi tatra pauSAdipadamukhyArthamAsanimittakAbdikazrAddhAdivilopaprasaGgaH / mathAzrutazUlapANigranthAnusAriNastu dhanurAdistharavyArabdhazuklapratipadAdidarzAnteSu dhanurAdistharavisamApyamakarAdistharavisaMkrAntimanmAsAbhinadhanurAdistharavyadhikaraNazuklapratipadApidarzAnteSu vA pauvAdipadasya rUDhatyameva svIkurvanti, natu yaugikatvam / "antyopAntyau tribhau jJeyAviti, vacanAt / pauSAdimAsIyapaurNamAsyAM puSyAdiyogasyAniyamAt !" naca yogAnAdare lAghavAttattadrAzistharavivi. ziSTakAlarUpasaurAdimAsaeva pauSAdipadazaktiruciteti vAcyam / sA vaizAkhasyAmAvAsyA yA prayuktakAlasyetyarthaH / pauSAdivyavahAreti / pauSazukacaturdazImArabhya mAghazuklacaturdazIparyantasamudAyasya sAvanamAsavyavahAraviSayasya pauSyAbhinnapaurNamAsIghaTitamAsatvena pauSatvApattyA taTakamAghazuklapakSIyatithidinAdiSu pauSasyedaM dina tithivA pauSamityAdivyavahArApattyA pauSAdizabdaH zukla pratipadamArabhyAmAntatithisamudAye pauSIghaTite paryAptaM yatriMzattvaM tadavacchinne yogarUDha iti bhAvaH / dhanustharaviviziSTeti / dhanuSkarmakaravibhogAnadhikaraNakAlAvRttitve sati tAdRzakAlavRttidinaparyAptatriMzattvAvacchinnamiti tu nArthaH / triMzaddinanyUnAdhikadinakasyApi tAdRzamAsasya sattvAt / kintu tAhazasaMkhyAyAH triMzatvatvena pravezamavidhAya samudAyavatvena pravezaM vidhAya paJcadazadinAdivRttisamudAyalavAraNAya svAnadhikaraNasvAzrayAvyavahitatAdRzabhogAdhikaraNadinakAnyatvaM vizeSaNaM ca prakSipya tAdRzasamudAyalAvacchinno'rthastasya vAcyaH atra tAdRzAvyavahitottaratvanivezAttAdRzapoSAntarIyadinamAdAya nAprasiddhiH tAdRzabhogAdhikaraNatvanivezAca svAzrayAvyavahitarAzyantararavibhogAdhikaraNadinamAdAya nAprasiddhiH khAnadhikaraNalanivezAnmAsaghaTakaMskhAzrayAvyavahitatAdRzabhogAdhikaraNadinamAdAya nAprasiddhiH tAdRzapaJcadazadinasamudAyatvasya svAnadhikaraNatAdRzadinakatvena tatparigrahAsaMbhava iti| vilopApatteriti / yogarUDhizabdAlakSaNAM vinA rUnyarthamAtraviSayakabodhAnabhyupagamAdavayavazaktisamudAyazaktibhyAM yogArthAbhinnarUmyarthaviSayakabodhasyaivopagantavyatayA prAyazo dhanusthAdiraviviziSTadinasamudAyasya pauSyAdhabhinnapUrNimAghaTitakhasyAsaMbhavAdyogarUvyarthasyoktabodhaviSayasyAprasiddhyApatterityarthaH / tathA ca zukla pratipadAdidarzAntadinasamudAya eva rUDhiraGgIkAryA tAdRzasamudAyasya pauSyAyabhinnapUrNimAghaTitakhasaMbhavena yogarUDhyarthaprasiddhisambhava iti bhaavH| yogArthabAdhAdisthale lakSaNAM vinApi samudAyazaktyA bodhasyAbhyupagatatayA pauSAdizabdasya sauramAse rUDhirupagantuM zakyata evetyata Aha / naceti / rUDhazabdAnAM yatra zAstreNa yogaH pradarzyate tatra yogArtharUlyarthayoH kathaJcidapyabhedopapAdanasaMbhave yogarUDhakhamevAnyathAmaNDapAdizabdavadrUDhayaugikatvamatra ca pUrvoktarItyA rUDhivIkAre yogarUDhatvamevAGgIkArya tathAsati yogArthasya mAsAntaravyAvartakatvena rUlyarthasya pakSAdiyaugikavyAvartakatvena yogarUDhyoH sArthakalaM saMbhavati sauramAse rUDhikhIkAre vyAvataMkavAbhAvena yaugikalasya vyutpAdanaM vyartha syAditi bhAvaH / athAstu pauSazabdo yogarUDho rUkhyarthatAvacchedakantu dhanustharaviviziSTatvameva yatra pauSazuklacaturdazyAdau kadAciddhanu:saMkrAntistatra yogArthAbhinnarUtyarthaprasiddhiryatra vacana prasiddhyApi yogArthavyutpAdanasya sArthakatvasaMbhavaH yeSu varSeSu pauSapUrNimAtaH prAgeva makarasaMkrAntisteSu sauramAsasya yogArthAbhinnalasyAsaMbhavena yogarUTyarthavilope'pi na kAcitkSatirlakSaNayaiva sauramAsasya pauSazabdena vyavahArasaMbhavAt / zukla pratipadAdidarzAnte rUDherabhyupagamo nirarthaka ityAha / avilupyatAmityAdi / yasmin mAse yatra tithau yo mRto dvAdazamAsapUtau tasminmAsi tatra tithau tasyAbdika zrAddhaM vihitaM tasya vilopaH syAtsauramAsapariprahe dvAdazamAsAnantaraM prAyazastanmAsIyatatpakSIyatattithe bhasyAsaMbhavAdilyAha / ttrpaussaaditi| dhanurAdistharavyArabdhetyAdi / pauSazukla pratipattvena yasya vyavahArastasya niyamena dhanustharavisaMghandhatvAlakSaNasaMgatiH yadimalamAsasya vaizAkhAdimAsakhaM neSTaM tadAha / dhanurAdistharavisamApyetyAdi / zukapratipadAdidarzAntasya yasya meSastharavyadhikaraNatvesati vRSasaMkrAntyAzrayatvaM tasyaiva vaizAkhavaM naivaM malamAsasyeti na tasyatattvam aprimazukla pratipadAdidarzAntasamudAyasvAvazyaM kiJcidapikAle meSastharavyadhikaraNakhAt vRSasaMkAnyadhikaraNamAsAbhinnalAca vaizAkhasamakSatam mAsabhinetituprAmAdikaH pauSazukapratipadAdidantisyaprAyomakarasaMkrAntimattvena makarasaMkrAntimanmAsabhinnatvAsaMbhavAt mArgazuklapratipadAdipauSadantisya puSyasaMbandhayogyapUrNimAghaTitalAbhAvenAlakSyalAtU pauSazuklAdidarzAntAdiSu dhanurmakarobhayasaMkrAntimattve luptasya
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 vyutpttikaadH| rohiNyA saMbadhyate ityAdizrutiSalAJcAndraeva vaizAkhAdipadazaktisiddheH / vastuto nakSatreNa yuktaH kAla ityatra nakSatrayogayogyatvameSa vivakSitam / puSyAdhayuktAyAmapi pauSAdipUrNimAyAM pau. pyAdivyavahArAt / anyathA mAdhyAM yadi maghA nAstItyAderasaMgatyApatteH puSyAdiyogayogyatA ca dhanarAdistharavyArabdhapakSIyatvaM tadrUpAkrAntapaurNamAsIghaTitatvarUpayogalabhyatAvacchedakaM niyatameva pauSAderiti noktAnupapattyA yaugikatvanirAkaraNasaMbhavastatpadAnAm / athaivaM niruktarUpasya puSyAdyaghaTitatayA tena rUpeNa pUrNimAbodhakapauSyAdizabdAnAM yaugikatvaprasaktireva nAsti pauSI rAtrirityAdau puSyAdiyoga eva pratIyate na tu nirukaM yogyatvam / makarAdistharavyArabdhakRSNapakSIyarAjyAdAvapi tathA vyavahArAditi nakSatreNa yuktaHkAlaityatra yoga eva vivakSaNIyo natu yogayogyatvamiti paurNamAsyAM pauSyAdipavasya na yaugikatvasaMbhavazcendravata pauSyAdipadaM niruktarUpAvacchinnapUrNimArUDhameva pauSAdipadAnAM tadyogapuraskAreNa mAsavAcakatve bAdhakAmAvAdyaugikatvaM kathaM pratyAkhyeyam / naca sAsmi. paurNamAsIti sUtrasyAsmin pauSyAdipUrNimAyogyatetyarthavivakSayA dhanurAdirAzistharavyArabdhazukla prati. padAdidarzAnte taddhitAntasamudAyarUdigrAhakatayopapattau yogarUDhisvIkAro'nucita iti vAcyam / kevalarUDhipakSe samudAyazakyatAvacchedakazarIre ArabdhAntavizeSaNaprakSepaNa gauravAta / pauSataiSamAdhAdinAnApadAnAM gurudharmAvacchinne zaktikalpanamapekSya sAsminnityarthe'NaH pratyayasyaikazaktikalpanA. dhikyasyocitatvAt / naca yogarUDhipakSe pauSAdipadAnAM yogArthavyarthAbhedAnvayabodhajanakatvakalpanAdhikyena gauravamiti vAcyam, bhavanmate'pi tattadarthe yaugikarUDhatvabhramadazAyAM sati ca tattadarthAbhedAnvayaparatvagrahe tathAnvayabodhasya durapahnavatayA tatra tAzabodhahetutAkalpanasyAvazyakatvAditi dik / vaiSNavI RkU aindraM havirityAdau devatArthavihitataddhitasya taddevatAkatvamarthaH / mantrasya taddevatAkatvaM taduddezyakatyAgakaraNatvena bedabodhitatvam / atha mantrasya tyAgakaraNatvaM bAdhitameva vinApi mantramicchAdhizeSarUpasya tasyotpattyA vyabhicArAt / iSTasAdhanatAzAnaghaTitaklaptasAmacyA anyathAsiddhatvAJceti mantrasya karaNatAM kathaM vedo bodhayed bodhayanvA pramANaM bhavet / satyam / mantrasya tyAgakaraNatvaM tyAgAGgocAraNakatvaM natu tajjanakatvamato na doSaH / haviSastaddevatAkatvaM ca taduddezyakatyAgakarmatvam / tattyAgoddezyatAyA eva taddevatApadArthatvAt / nacaivaM ghRtAdisaMpradAnabrAhmaNasya ghutAdidevatAtvApattiH / uddezyapadena vedarodhitadravyasvAmitvaprakAreNa viSayatAyA eva vivabhitatvAt saMpradAne ca svAmitvasyAbAdhitatvAt / naca tyAgoddezyatAyAzcaturthyApi bodhanAttaddhitacaturyordevatAtvabodhakatAyAmavizeSAt / "taddhitena caturthyA vA mantraliGgena vA punaH / devatA mAsasya pauSamAsakhAbhAve tadvAragAya dhanustharavisamApyetyuktam / makarastharavisaMbaddhadinAvadhikAdhikasaMkhyakhavaddinarahitalam luptamAsasya tAdRzadinavatvAttadvAraNam samAptaM me dhana mityAdau svalpAvasthite samAptiprayogAtsamApyetyantAtkathaJcidutArthalAbhaH yadi luptamAse vimatistadA samApyetyantaM vastusthitikathanamAtramiti bodhyam / rohiNyeti / yadi meSasthara. viviziSThadinasamudAyasya vaizAkhamAsalaM syAttadAtadIyAmAvAsyAyA niyamena rohiNIsaMbandhavirahAcchutivirodhaH syAt vaizAkhazukapratipadAdidarzAntasya mAsatve tadamAvAsyAyAH prAyorohiNIsambandhasaMbhavAtsaMgatirityarthaH / anyatheti / puNyAdisambandhAdeva pauSAdila ityarthaH / mAdhyAMyadItyAdi / maghAsaMbandhAdeva mAghItvena tatra madhAniSedhasyAyo. gyatamA'saMgalyApattarityarthaH / rAjyAdAvapIti / puSya nakSatrayoga iti zeSaH / tathAvyavahArAditi / puSya nakSatrayoganibandhanapoSItivyavahA. rAdityarthaH / tathAca yadiyogArthatAvacchedakaM puSyayogayogyatvaM syAttasya dhanustharavyArabdhapakSIyalarUpasyamakarastharavyArabdhapa. kSIyatithAvabhAvAttAdRzavyavahAro na syAt nacoktayogyatvaM dhanustharavyArabdhamAsIyakhamevAstu makarArabdhakRSNapakSIyarAtrAvapi tathAlamastIti vAcyam tAdRzamAsabahirbhUtapuSya nakSatrayuktarAnimAtre puSyayoganibandhanasya pauSIrAniriti vyavahArasya sattvena tasya tathApyanupapatteH / naca tAdRzamAsIyapuSyanakSatrayogarahitarAtriSu pauSIti vyavahArApattirapi doSa iti vAcyaM tanmAsasya pauSatvena pauSasyeyaM rAtririti vyutpattyApauSIti vyavahArasyopapannatayeSTApatteriti bhAvaH / tyaagaanoccaarnneti| mantroccAraNaM
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / saGgatistatra durbalaM tu paraM param" ityanena virodha iti vAcyam / tyAgoddezyatAyAM vedameyatvasyAdhikasya nivezanIyatayA catA tadaMzAbodhanena tasyopAyAntarabodhyatayA caturyadhInadevatAtvabodhasya vilambitatayA taddhitApekSayA caturthyAM jaghanyatopapatteH devatArthavihitataddhitenaiva devatAtvaghaTakatadaMzasyApi bodhanAt / atha caturthyA vedameyatvAMzasya sAkSAdbodhane'pi tyAgoddezyatvasya sAkSAdvodhanena pitrAdInAM sAhityAvacchinnAnAM pitRbhyo dadyAditi caturthyadhInatyAgoddezyatAbodhasya pitaro devatA iti taddhitasamAnArthakadevatApadAdhInanirapekSatyAgoddezyatvabodhApekSayA'vilambitasvena sAhityAvacchinnAnAM nirapekSANAM vA zrAddhoddezyatvamityatra caturthyapekSayA devatApadasya balavattvarUpaM zUlapANiparyAlocitaM vinigamakaM na saMgacchata iti cenna / pitRbhyo dadyAditi caturthyA sAhityAvacchinnasya tyAgoddezyatAbodhe tatra vedasamAnArthakasmRtivAkyajanyatvagrahe satyevAprAmANyazaGkAnudayaH, tAdRzagrahazca vilambitaH / devatApadAtyAgoddezyatAbodhazca taduddezyatAMze vedayodhitatvAvagAhI svasminnaprAmANyazaGkAvyudAsAya na jJAnAntaramapekSate, svasyaiva svAtmakoddezyatAbodhAMze vyAvatakavedajanyatvAvagAhanAtU, aprAmANyazaGkAkalaMkitazca bodho jAto'pyavicitkara iti devatApadasya jhaTiti nizcIyamAnaprAmANyakayodhajanakatayA balavattvena vinigamanAyA upptteH| evaM zrAddhArthAvAhanaprakAzakAt pitara ityAdimantrabahuvacanopasthApitasAhityAvacchinnAvAhanayodhena sAhityAvacchinnAnAM zrAddhadevatAtvalAbhe'pi mantraliGgasya vipakSabAdhakatarkAdisApekSavyAptinizcayAdhInatayA sutarAM pitaro devatA ityato durbalateti bodhyam / kApotaM rAjataM janatetyAdI samUhArthavihitasya paryAptasamudAyatvAvacchinno'rthaH paryAptau prkRtyrthkpottvaadhnvcchinnsyaanvyH| kapotazukasArikAdiparyAptasamudAyatvasya paryAptizca na nyUnavRttikapotatvAdinA'vacchidyate, ato na tAdRzasamudAye kApotAdivyavahAraH / paryAptyavacchedakatve cAnyUnavRttitvameva ca tannaM na tvanatiriktavRttitvamapi / anyathA AkAzatvAderiva ghaTatvAderapi dvitvAdiparyAdhyavacchedakatA na syaat| AkAzAvitivat ghaTAvityapi na syAt / itthaM ca kapotamAtravRttizatavAdiparyAptAvapi atiriktavRttikapotatvAderavacchedakatAnirvAhAt / kapotazatAdAvapi kApotAdivyavahAropapattiH paryAyatiprasaktadharmasya tadanavacchedakatve gatyantaraM cintanIyam / iti tddhitaarthH| cinAtyAgamAtrAdadRSTotpattiviraheNa tyAgenAdRSTejananIye sahakAritvaM tadAtvaM bodhyam / sAhityAvacchinnAnAmiti / atha khamate sAhilyAvacchinne prakRtyarthe prakRteH zaktinirUDhalakSaNayoranabhyupagamAt vibhaktyA ca bahutvasyaivopasthApanAt bahuvasthAsAhityarUpatvAdasahitAnAmapi bahutvapratyayAdidamasAtamiti cennAsati bAdhake iha ghaTapaTamaThAH santi caitramaitrAvAgacchato dhakkhadirau chinattItyAditaH saha ghaTapaTAbhyAM maThosti caitreNa saha maitra Agacchati ghavena saharadiraM chinattIti vAkyebhya iva kriyAnvayasthale sAhityabodhasyAnubhavikatve bahulasyApekSAbuddhivizeSaviSayatArUpasya sAhityAtmakasya vibhaktitAtparyaviSayatAyA vAcyatvAt tadabhiprAyeNa tathokteH pitaro devatA ityatra kriyAvizeSAnvayAbhAvena bhavantItyAdikriyAnvaye'pi vA tataH sAhityabodhasyAnanubhavikalena sAhityarUpabahula viziSTe devatApadArthAnanvayena sAhityAbacchinnakhasyoddezyatve bhAnAsaMbhavaH evaM devatApadArthasyoddezyatvaviziSTasya tAdAtmyena pitRpadArthe'nvayo'vagamyate tatra ca bahukhasyoddezyavizeSaNakhepi na tadavacchinnalasyoddezyatve vidheyavizeSaNe bhAnam zyAmo ghaTo rakto bhavatIti prayogAt taddhitena banavacchinnamevodezyasamupasthApyata iti na tatra sAhityAvacchinnoddezyatvapratItiriti bhAvaH / gtyntrNcintniiymiti| svarUpasaMbandharUpAvacchedakatvabhAnamanabhyupetya taddharmaviziSTasyAdheyatayA paryAptAvanvaye dharmipAratamdhyeNa khavyApyakhasaMbandhena taddharmasyAnvayA. bhyupagamarUpagatyantaramityarthaH / iti vyutpattivAsasvAloke saddhisAlokaH / vyutpa0 25
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 vyutpttivaadH| dhAtuprakRtikAzca lakArakatsanyapicprabhRtayaH pratyayAH keciddhAtvarthAnvitamadhikaM svArtha truvte| arthAntaramanabhidadhAnAca kecidAkAGkSAnirvAhakatayA prakRtibhiH svIyArthabodhanaevopakurvate / tatra sAdivazalakArANAM laH karmaNi ca bhAve cAkarmakebhya iti sUtreNa kartRkarmabhAveSvanuziSTAnAM kartR sAmAnyasarthaH / tAvanmAtrAbhidhAnenaiva prathamAntapadopasthApyavizeSaNatayA tadanvayena kRtivi. zivasya karturbodhanirvAhAllakArasya tadbodhakatayA na lamkarmaNItisUtravirodhaH, dhodhakatAyA eva tatra samasyarthatvAta, nat pAcakatAyA: gauraveNa viziSTadharmiNi zaktarvAdhAta / maitraH pacatItyAdau lakAre prathamAntapadasAmAnAdhikaraNyapravAdasyAbhedena tadarthAvitasvArthabodhaparatvAbhAve'pi kathaMcidupapAdanasaMbhavAt / tRtIyAyAH sAdhutAniyAmakaM lakArAdinA karturanabhidhAnamapi kartRtvavizighAvodhanameva, natu viziSTazaktyA'bodhanaparyantamato viziSTasya lakArAvAcyatve'pi caitraH pacatItyAdau na tRtIyApattiH / anvayabalena viziSTabodhAt / caitraH paktatyAdau kRtpratyayasya dharmiNi kAlAvapina kSatiH / zaktyadhInaviziSTabodhasAdhAraNayodhasyaivAnabhidhAnapadArthapratiyogitvAta / azAnabhihite kartari tatIyetyanuzAsane'pi saptamyarthI bodhakatvameva / tathAca caitreNa pacyatahatyAdI tatIyArthakartatvasya prakRtyarthavizeSyatayaiva bhAnAna kartRtvaviziSTadharmibodhakatvamiti strvirodhH| yadica tatra kIdipada dharmaparam / tathAca samabhivyAhRtalakArAdhanabhihitaM kartRtvaM tRtI. yArtha iti sUtrArthaH caitreNapacyata ityAdau kartRtvasya tRtIyAmAtrArthatvAllakAreNa tadanabhidhAnaM sughaTamityacyate, tadA tatrAnabhidhAnazabdArthoM bhavataiva vaktavyaH / na tAvadavAcakatvaM tdrthH| lakArasAmAnyasyaiva krtRtvshkttvenaanuktersNbhvaat| karttariyako'sAdhutvAdeva caitraH pacyate ityAdiprayogavAraNAt yagAdyanuttaratvasya kartRtvazaktatAvacchedakakoTAvanivazAt / tatra tanniveze pacyante mASAH, bhidyate kusUlaH, lUyate kedAra yAdau karmakartuH mASakusUlakedArAdeH kartRtvabodhAnupapattiH / naca tatra svayamevetyasyAdhyAhAreNAvyayasvayaMpadottaratRtIyayA kartRtvaM bodhyate natu lakAre svayamityAdyadhyAhAraM vinApi tatra kartRtvabodhAbhyupagamAt / tatra lakAreNa kartRtvAbodhane karmakartuH karmavatkarmaNA tulyakriya ityatidezavaiyapiAtAt / lakArasya karmatvabodhakatayaiva yagAtmanepadaciciNvadbhAvarUpAtidezaphalanirvAhAt / naca karmakartari lakArAdhInakarmatvabodhasyApyAvazyakatA vastugatyA karma kartuH karmatvAtideze caitraH svaM pazyati khaM hantItyAdAvapi yagAtmanepadAdiprasaGgAt / lakAreNa karmatvavivakSAyAmeva karmatvAtidezasya svIkaraNIyatvAt tathAca tvammate'pi karmatvAtidezAsaMgatiriti vAcyam / karmatvavivakSAyAmapi kartRtvavivakSaNe kartRkarmAdisaMjJAsamAvezavirodhena paratvAtkartRsaMjJayA karmasaMjJAyA bAdhenAtmanepadaciNvadbhAvAdyanupapatteH / kartari zayityAdyapavAdaviSayatayA yako'pyanirvAhAditi sArthakatvAt / naca karmatvakartRtvayorubhayostatra bodhasvIkAre tadekatarasyAkhyAtArthatayoddezyatAvacchedakatayA bhAnAsaMbhavAtsamUhAlambanabodhapava svIkaraNIya iti vAkyabhedApattiriti vAcyam / ekatra dvayamiti rItyA tadubhayabodhasya samhA lambanavilakSaNasya svIkArAt / yadi ca vidheyadvayajJAnaM samUhAlambanAtmakameva ! ataeva vidhe. -- - --- ---------.-..- --------- ------ khIyeti / vaprakRtiH / kathaMciditi | khArthaniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratAprayojakalaparatvenetyarthaH / svaM prathamA. ntam / karmavatkarmaNAtulyakriyaiti sUtram / karmasthayA kriyayA tulyakriyaH kartA karmavatsyAditi tadarthaH / tulyazabdotrakaparyAyaH samAnajAtIyastulyajAtIya ityAdau tathAdarzanAt / tathAca karmasthakriyA'bhitrakriyAvAn kati kamaiva yadA saukaryavivakSayA khavyApAraprAdhAnyena kartRtvena vivakSyate tadA sa kartA karmatulyo bhavati / tasmin lakAre yagAtmanepadacicivadbhAvAdisarva karma lakAravadbhavatIti tAtparyArthaH / vastugatyA karmakarturiti / AkhyAtopasthApitakarmatvAnanvayitvesati prakRtikriyAnirUpitakarmalavadabhinnasya prakRtakriyAkartRtvena vivakSitasyetyarthaH / AkhyAtArthatayeti / ubhayasyetyAdiH AkhyAtasya khArthavidheyatAkavodha evaM sAkaDAtvenoddezyatAvacchedakatayA tadarthasya kasyacidapi
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / pabhede ghAkyabheda iti mImAMsakasiddhAnto'pItyucyate, tadAstu dhAtoreva svakarmakakriyAyAM lakSaNA, kartRtvasaMbandhamadhyaeva vA svanirUpakakriyAkarmatvasyApyantarbhAva ityalam / evamakarmakatve'pi masUte gauH, prAsoSTa gauH, namate daNDamUlamanasta daNDa, ityAdau NyarthAntarbhAveNaiva karmakartRtAnirvAhe "na duhasnunamA yaciNA" viti yakiNaniSedhopapattiH / evaM caitreNa pakSyata ityAdau kartRtvavAcakatAyA durapahnavatvAt tRtIyAnupapattiH / caitraH pakSyataityAdI lakAreNa kartRtvabodhanAtsyAllakArasAdhAraNarUpasya tadvAcakatAvacchedakatAdhovyAcca / nApi tadabodhakatvaM tadanabhidhAnaM caitreNa pacyataiti vAkyajabodhe kartRtvaviSayake tAzavAkyaghaTakasakalapadAnAmeva janakatayA taTakalakArayApi kartRtvabodhakatAyA vaaddyaatrennaaprtyaakhyeytvaat| kartRtvaviSayatvAprayojakatvaM lAdInAM tadanabhidhAyakatvaM caitreNa pacyata ityAdau dhAtvarthavizeSaNatayA kartRtvaviSayatA tRtIyAprayojyaiva na tvAkhyAtagrayojyA / AkhyAtasyAzrayatAsaMbandhAvacchinnakartRtvaprakAratAyA eva kAryatAvacchedakatvAdityapi na samyak pacatItyavAntaravAkyArthabodhAsaMgrAhakatayA prakAratAyA evAkhyAtajanyatAvacchedakatvAsaMbhavAt / prathamAntasamabhivyAhArajJAnasya yogyatAjJAnAdervA janyatAyAmuktaprakAratAyA avacchedakatvAt / yadica prathamAntapadasamabhivyAhRtAkhyAtapadajanyatAvacchedakatayaiva dharmiviSayatAnirUpitakartRtvaviSayatAyA AkhyAtaprayojyatvam / kartRtvaviSayatAsAmAnyaM ca nAkhyAtapadajJAnasAmAnyajanyatAvacchedakaM tAdazasAmAnyakAryakAraNabhAve mAnAbhAvAdityucyate, tadApi caitreNa pacyate taNDula ityAdivAkyArthabodhasya parasparasamabhivyAhatapadasamUharUpavAkyajJAnahetukatayA tadvAkyArthaviSayatAntaHpAtikartRtvaviSayatAyA vAkyaghaTakAkhyAtaprayojyatvaM durvArameveti / maicam / anabhihiteti kartari tRtIyetyasya kartRtvavizeSyatayA prAtipadikArthe'vivakSite tRtIyetyarthaH / prAtipadikAthevizeSaNatayaiva kartRtve'vivakSite iti yAvat / avadhAraNaparatayA prAtipadikAthe vizeSyatayA kartRtvavivakSite taduttaraM tRtIyeti paryavasitam / atazcaitraH pacatItyAdAvAkhyAtena kartRtvabodhanAduktArthAnAmaprayoga iti nyAyAttRtIyApattivirahAt / prAtipadikArthAnvayitayA ----- bhAnAsaMbhavAdityarthaH / svakarmaketi / khaM kartA naca caitraH khaM hantItyatra kartuH karmavadbhAvo durvAraH khakarmakatvena bhAsamAnakriyAkartRtvena vivakSitatvasyaiva karmavadbhAvaprayojakatayA tasya sattvAditi vAcyam svakarmakatvena dhAtUpasthApyatvasya viva. kSitatvAta khanirUpakatvenetyAdikalpAntarasyAtaevAnusaraNAdvA tatra karmakhakartRlobhayaviSayatAnirUpitakavizeSyatAvatvena tA. tparyaviSayalasya karmavadbhAvaprayojakatvAttaNDulaH pacyata ilAdI taNDulaniSTavizeSyatAyAH karmavaniSThasAMsargikaviSayatayA kartRtvaniSThaprakAratAkhyaviSayatayA nirUpitatvAtkarmavadbhAvaH / khaM pazyati caitra ityatra caitraniSTavizeSyatAyA atathAlAna karmavadbhAvaH / antarbhAvaiti / AzrayalatAdRzakarmalayorubhayoH saMbandhratvAditizeSaH / syAllukAreti / syeti lapikaraNasya paJcamyA rUpaM syAditi uttareti zeSaH / nityasApekSayAtrAsAmarthyam prayuktetyaprayujyamAnApi kriyAsyaM prayujyetilyablope paJcamyAHprayojikA syalakAreti pAThaH pramAdAtsyAlakAreti rUpatAMtrAptaH syasya lakAraiti SaSThItatpuruSaH saMbandhazcottaravarUpaH pachyarthaH / syAdyuttaretiyuktaH pAThaH / caitreNAtmA hanyata ityatrAtmapadArthasyAsti kartRkhavizeSyatayAvivakSitalaM naca tRtIyAbhavati taduttaramityataAha / prAtipadikArthavizeSaNatayaiveti / laghubhUtaM tattAtparyArthamAha ! prAtipadikArthavizeSyatayeti / tattatprAtipadikArthavizeSyatayA samabhivyAhRtakriyAkartRtve vivakSite ttpraatipdikottrNtRtiiyaabhvtiityrthH| tena caitreNa prAmo gamyata ityatra caitraprAtipadikArthavizeSyatayA kartRtve vivakSite grAmaprAtipadikAnna tRtIyApattiH / nacAtmaprAtipadikArthacaitravizeSyatayA kartavasya vivakSitasvAttaduttaraM tRtIyAsyAditivAcyaM kartRtvaniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratAprayojakatvena tAtparyaviSayatAvataH padAttatIyA bhavatItyuktAvadoSAt caitrazcaitreNa hanyata ityatraikacaitrapadasya kamalaniSTaprakAratAni. rUpitavizeSyatAprayojakatvenedantvena tAtparyaviSayatayA tasmAttatIyAyA aprsktriti| nanu caitravizeSyatayA kartRtvevivakSite caitreNa caitraHpacatIti kathaM na prayoga ityata Aha / uktArthAnAmiti / vizeSyatayA vA vizeSaNatayA vA kartatve bodhite cai atRkakriyAlAbhAdAkhyAte kartRtvabodhakatayA vivakSite kartRtvasya kathazcidapi na punarvivakSAsaMbhavaiti prAtipadikArthavizeSyatayA tadvivakSAyA abhAvAna tRtIyArAtiritibhAvaH / praatipdikaarthaanvyityeti| naca prAtipadikArthAnvayitayA kartRkhasya "vivakSitavaM caitrostItyatrApyasti nAsti ca tRtIyeti vyabhicAraH syAdatovizeSyatayetyupAdeyameveti vAcyam / tattatprAtipadi
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 vyutpattivAdaH / kartRtvavivakSAyAmityeva samyaka vizeSyatayAnvayitvaparyantanivezaneneti nAzayam / saMkhyAti. riktasubarthasya prakRtyarthavizeSyatayaivAnvaya iti vyutpattisUcakatvena vizeSyatayAnvayitvaparyantasyAvazyaM vivakSaNIyatvAdyathAzrutasUtrArthAnurodhena kartari lakAravibhattayoH zaktivAdibhirvaiyAkaraNairapi prAtipadikArthavizeSyatayA karttari vivakSite tRtIyetyeva sUtrArthoM vAcyaH / anyathA caitreNa pacyata ityAdau karinabhidhAnasyoktakrameNa durvacatApatterityalamadhikena / athAnabhihitakartari tRtIyetyasyoktArthakatve caitrAdikartRkatvavizeSitapAkAdivivakSayA caitreNa pacatItyAdiprayogApattiH / naca parasmaipadArthakartRtvAndhayivizeSyavirahAna tathA prayogaH vizeSyatayApi kartRtvabodhasaMbhavAt / caitramaitrobhayakartRkapAkasthale caitrakartRkapAkakatA maitra ityamvayatAtparyeNa caitreNa pacati maitra iti prayogasya ducAratvAca / naca kartRtvAtirikta vizeSaNatApanAyAM kartRtvevA vizeSaNatAnApannAyAM kriyAyAmeva tRtIyArthakartRtvAnvayo vyutpanna iti vAcyam / caitreNa pAcayati maitra ityAdau NyarthakartRtvavizeSaNatApane pAkAdau caitrAdikartRkatvAnvayena tAzavyutpatterasiddhaH / nacalakArArthakartRtvavizeSaNatAnApannakriyAvizeSaNatayA kartRtvabodhakatvaM supAM vyutpannamiti na kazciddoSa iti vAcyam / uktakhale caitreNa pakavAn maitra iti prayogApatteH / maivam / AzrayAtiriktAvizeSaNatApanakartRtvavizeSaNatAnApanakriyAyAM tRtIyArthakartRtvAnvayavyutpattau na kiMcidvAdhakam / maitreNa pAcayatItyAdau kartRtvanirvAhakavyApAro NijathaH / tatrAzrayAtirikte vyApAra vizeSaNaM kartRtvamiti tadvizeSaNatApanakriyAyAM tRtIyArthakartRtvavizeSaNatve na kiMcidvAdhakam / caitreNa pati maitra ityAdayazca na prayogAH / tatrAzrayaeva kRtervizeSaNatayA tadvizeSaNatAnApannakriyAyAM tRtIyayA kartRtvabodhanAsaMbhavAt / kRtivizeSyakabodhAbhiprAyeNa caitreNa pacatIti vAraNAyAzrayavizeSaNatvamupekSyAzrayAtiriktAvizeSaNatvaM nivezitam / anabhihite kartari tRtIyetyasyApi nirukta kriyAvizeSaNatayA prAtipadikArthAnvayikartRtvavivakSAyAM taduttaraM tRtIyA bhavatItyevArtha iti dik| rtRtvaM ca caitraH pacatItyAdau kriyAnukUlA kRtireva / tasyA evAnukUlakRtitvena kRtitvena vA''khyA tavAcyatA / ratho gacchati, kASThaM pacatItyAdau ca kriyAnukUlavyApArarUpe kartRtve nirUDhalakSaNA kRtitvajAteH pravRttinimittatve lAghavAt / mImAMsakAstu / vyApAratvenaiva zaktiH, pacatIsyAdAvapi tenaiva rUpeNa bodhopagamAt / evaMcAcetane'pi prayogo mukhya eva / kRtitvasya lAghavaM cAkiMcitkaram / yatra laghugururUpAbhyAM bodho nirvivAdastatraiva laghurUpAvacchinne zaktyupagamAt / prakRte ca kRtitvena bodhasya savivAdatvAt, tathApi tadavacchinne zaktyupagame tatrAmukhyArthe'nAditAtparyakalpanAyAM gaurvaat| evaM bIjAdinAkuraH kRta ityAdau vinApi yatnaM kRtraHprayogAt,tasyApi vyApArasAmAnyArtha, katA ataH karotivivaraNIyArthakatve'pi nAkhyAtasya yatnatvAvacchinnavAcakatA na vA kiM karoti pacatIti praznottarayoH samAnaprakArakabodhajanakatvAnurodhena tathAtvam / atra kecit / pacatItivAkyajanyabodhe sati yatnatvAvacchinne vartamAnatvasaMzayAnudayAttatra yattatvAvacchinne vartamAnatvabodhakatvasiddhau tadavacchinne zaktilAghavAsidhyati / nahi yatnAvinAbhUtakriyAvizeSaliGgakAnumAnalabhyena yatnatvAvacchinnena samaM vartamAnatvAnvayabodhakatvamAkhyAtasyArthAdhyAhAramate'pi saMbhavati, laDAdikRtavartamAnatvAnvayabodhe laDAdilamabhivyAhRtadhAtvanyatarajanyavizeSyopasthiteH kAraNatAyA Ava. zyakatvAt , anyathA nirAkAsayalAdipadamAtrAdyanAthupasthitAvapi tatra vartamAnatvAdelaDAditobodhaprasaGgAt / nacArthAdhyAhAravAdinAM dvAraM pidhAnaM kRtirityAditodvArakarmakakRteriva pacati yata ityAditaH pAkayatno vartamAna ityAdyAkArako vartamAnatvAderbodha iSTa eveti vAcyam / parasparasA __..kAryAnvayitayA kartRtvaM yatra vivakSitaM tatraiva kartRtvArthikA tRtIyA bhavatItyasya vivakSitalAt bhAvAkhyAtasya kharUpArthakatvasyApyabhAve tRtIyAnupapattirityata Aha / kartRtveveti / tatrAmukhyArthaiti / rathogacchatItyAdau vyApArAdAvi
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / 197 kAhapadArthadvayAnvayAbodhaevAdhyAhRtasyeva nirAkAGkSapadAdupasthitasyArthasya viSayatAyAstairupagamAt / tatrAnvayAnubhAvakalAkAddhapadasattvAta / prakRte cAnvayabodhasyAsskAmajAnapayogie Sayakatvena teSAmapyasaMmatatvAt / tatsvIkAre nirAkAsyApyamubhAvakatvasvIkArApateH / zAbdabodhe AkAkSAnupayogaprasaGgAti tanna / tAtparyaliGgena yatnatvAvacchinne vartamAnatvAnumiterevopagamAt / tAdRzavartamAnatyapratItI zAbdatvapratIteH savivAdatvAdityAhuH / atra naiyAyikAH / ratho gacchatItyAdAvAzrayatvamevAkhyAtAoM natu vyApAraH / anyadIyagamanAnukUlanodanAdivilakSaNavyApAravati gacchatItyaprayogAt / evaMca kASThaM pacatItyAdiprayoga eva vyApArazaktimAkhyAtasya sAdhayed yadi svArasikaH syAt / tadeva na / nahi caitraH pacatItyAdiprayogeNa kASThaM pctiityaadipryogsyaavishessH| evamacetane svarasataH kartRpadAprayogAt kRto'pi ytntvvishissttorthH| evaM caitra eva pacati pAkakartA natvacetanaM kASThAdItyAdiprayogAllakArasya yattatvaviziSTArthakatAyA AvazyakasvAt / lAyavAttatraiva zakti pAre lakSaNeti / naca yatnatvasyAkhyAtAvAcyanivRttijIvanayoniyatnasAdhAraNatayA lakArazakyatAvacchedakatvAsaMbhava iti vAcyam / nivRttyAdiyatnasyAkhyAtavAcyatopagame kSativirahAt / nivRtyAdeH pAkAnukUlatAviraheNa tatkAle pacatItiprayogApattivirahAt, iSTasAdhanatAjJAnajanyatAvacchedakapravRttitvajAterevAkhyAtapravRttinimittatvopagamAvA / ataevezvara kRterjanyamAnajanakatve'pIzvaraH pacati Izvaro bhuGga ityAdayo na pryogaaH| nacaivamIzvaro vedaM vakti mathurAyAM kRSNo vihrtiityaadipryogaanuppttiH| atrAkhyAtasya lakSyArthavyApArabodhakatopagamAt / IzvarakRtisAdhAraNadharmasyAkhyAtapravRttinimittatve'pi tatra vyApAralakSaNAyA AvazyakatvAt / tathAhi / AtmA pacati zarIraM pacatItyAdisvArasikaprayogavirahAdAkhyAtArthakRterudezyatAvacchedakazarIravizeSAvacchedena samavAyenAnvayaniyamaH svIkaraNIyaH / caitrAdipadastha zarIravizeSaviziSTAtmaparatayA caitraH pacatItyAdau zarIravizeSAtmakoddezyatAvacchedakAvacchedenAtmani samavAyanAnvayasaMbhavAt / gauraH pacatItyAdAvapi gaurAdipadastha gaurazarIrAdyavacchinnAtmani AkhyAtasyaiva vA vyApAre lakSaNopagamAt / evaMcezvarakRteH zarIrAnavacchinnatvAduktasthale kRtestathAnvayAsaMbhava iti vyApAralakSaNA aavshykii| IzvarakRtisAdhAraNayatnatvAvacchinna evAkhyAtArthaH / asAdhAraNAnukUlatvaM yate kriyAyAH saMbandhatayA bhAsate natvanukUlatAmAtram / asAdhAraNAnukUlatAyA evAkAGkSAnirUpakatvopagamAdato'smadAdikartRkapAkAdikriyAnukUlakRtimAdAya nezvaraH pctiitipryogH| vedavacanAdau ca IzvarakRterevAsAdhAraNakAraNatvAt Izvaro vedaM vaktItyAdayaH prayogA ityapi ke. cit / atha kRterAkhyAtasya kRmazca vAcyatve karotItyAdau kRterdvidhA bhAnaM syAt / dhAtupratyayayoddhayoH kRtibodhakatvAditi cenna / eko dAvityAdau pakaravadvitvAdibodhakaprakRtipratyayobhayasa. sve'pyekadhaivaikatvAdidhIvatprakRte'pi bAdhakAbhAvAt tatra vibhakteH sAdhutvArthakatve'trApi tathAtvAt / atha tarhi karoti caitra ityAdau prAtipadikArthe sAkSAdeva kRtyandhayaH syAt / sa ca nAmArthadhAtvarthayobhaidena sAkSAdanvayasyAnyupannatvAt tathA na saMbhavatIti nAmArthadhAtvarthayoH sAkSAdanvayopagame karmatAdibodhakavibhakterasattve'pi taNDulaH pacatItyAdau karmatAdisaMbandhena taNDulAdeH pAkAdAvandhayasaMbhavena tAzavAkyAttaNDulakarmakapAkAdibodhApatteH / naca prAtipadikArthaprakArakakriyAnvayabodha evAvyutpanno natu kriyAprakArakaprAtipadikArthavizeSyakayodho'pIti vAcyam / ghaTaH karotItyAditaH karmatAsaMbandhena kRtyAdeH ghaTAdAvanvayAbhAvAt kriyAprakArakanAmArthaviSayakayoasyAvyutpannatvAditi cenna / uktAtiprasaGgavAraNAya dhAtoH karmatAdisaMbandhena kriyAnvayAboghakatvavyutpattarupagamAnatvAzrayatAsaMbandhena kRtyAdirUpakriyAnvayAbodhakatvavyutpatterityadoSAt / / naca tArazAtiprasaGgavAraNAya dhAtujanyakRtyAdiprakArakAnvayabodhe pratyayajanyavizeSyopasthitehe
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 vyutpattivAdaH / tutA dhAcyA / tAdRzakAraNAbhAvAt prAtipadikArthavizeSyakabodhopi na saMbhavatIti vAcyam / karmatvAdisaMbandhena kRtyAdiprakArakabodhasyAprasiddhyA sAmanyakalpanenApAdakAbhAvAt tAdRzakAraNatAyA akalpanAt / naca kriyate caitra ityAdau kRtiprakArakabodhavAraNAyaiva uktakAraNatAkalpanamAvazyakamiti vAcyam / sati tAtparye iSTatvAt / kartRvizeSyakAnvayabodhaparadhAtUttarayako'sAdhutyAca prAmANikAnAMna tathA prayogaH / karaNaM caitra ityAdau caitrAdau dhAtvarthakRterAzrayatAsaMyandhenAnvayabodhavAraNAya tAdRzakAryakAraNabhAvakalpanamityapi na / tAdRzabodhe AkhyAtAntadhAtunA samabhivyAhArajJAnahetutayaivoktasthale tAdRzabodhavAraNasaMbhavAt / dIdhitikRtastu gacchati jAnAti karotItyAdau AkhyAtasyAzrayatve nirUDhalakSaNAyAH svIkArAnna nAmArthe kriyAyAH sAkSAdanvaya ityAhuH / tamate yadyapyAzrayatvasaMbandhasyAdhikasya jAnAti caitra ityAdivAkyajanyabodhaviSayatAkalpanena gauravaM tathApi yatra dhAtorzAnAzrayatve lakSaNAgrahaH zaktibhramo vA tatra caitrAdivizeSyako jJAnAzrayatvAdiprakArako bodha AzrayatAyAH sNsrgtaavaadinaampynumtH| caitrAdivizeSyakAzrayatAsaMsargakazAnAdinakArakazAbdabodhastu dIdhitikAramate kvacidapi na prasidhyatIti tAdRzazAbdabodhe yogyatAzAnAdehetutAkalpanaM tathAvidhazAbdabodhAGgIkartumaNikArasya mate Avazyakamiti gauravam / vastutastu caitreNa jJAyate ghaTa ityAdau karmapratyayasthale yAvatAM padArthAnAM prakAratA, tAvatAM caitro jAnAti ghaTamityAdi kartRpratyayasthale tathAtvaM, paraMtu vizeSyavizeSaNabhAvavaiparItyam / evaM karmapratyayasthale yasya sasaMbandhikapadArthasya yadaMze vizeSyatA kartRpratyayasthale tannirUpakatAyAstadaMze prakAratA ityanubhavasya durapahnavatvAbhiprAyeNAzrayatvasyAkhyAtArthatAM dIdhitikAra urarIcakAra / caitreNa jhAyate i. tyatrAdheyatvarUpatRtIyArthasya caitravizeSyatvAt / caitro jAnAtItyatrAdheyatAnirUpakatvarUpAdhAratAyAzcaitrAMze'prakAratve tArazAnubhavavirodhAt / naca caitreNa jJAyata ityatrApyAdheyatvaM saMsarga eva na tu vizeSyamiti vAcyam / tathAsati AtmanA jJAyate na ghaTenetyAdI ghaTAdivRttitvAbhAvabodhA nupapatteH / Adheyasvasya tRtIyArthatAviraheNa tRtIyAntAddhaTAdivRttitvarUpapratiyogyanupasthiteH AdheyatvasambandhasyAbhAvapratiyogitAnavacchedakatayA ca tatsambandhAvacchinnaghaTAbhAvabodhasya ta. propagamAsaMbhavAt / tAdRzasambandhasyAbhAvapratiyogitAvacchedakatve zAne na ghaTa ityAdivAkya janyapratyaye jJAnAdhikaraNakatAdRzasaMbandhAvacchinnaghaTAdyabhAvasyApyavagAhanasaMbhavAddhaTe jJAnaM na ve. tyAdisaMzayanirAsAya kadAcijjJAne na ghaTa ityAdikamapi prayujyeta / ataevAnukUlakRtimatvAdirUpa kartRtvAderapi caitraH pacatItyAdau prakAratA maNikRtApi svIkriyate natu saMsargatA / na pacatItyAdAvanvayabodhAnirvAhAt / tAdRzasaMbandhasya vRttyaniyAmakatayA abhAvapratiyogitAnavacchedakatvena tatsaMbandhAvacchinnakriyAvirahapratyayasya tatropagamAsaMbhavAt / evaM caitreNa jJAyata ityAdAvAdheyatvasya tRtIyayA avivakSaNe prAtipadikArthamAtravivakSayA tadviSayAnuziSTaprathamaica syAta / jAnAti caitra ityAdau cAkhyAtena kartRtvAvivakSaNe dhAtvartharUpabhAvamAtraparatayA parasmaipadasya bhAdivikaraNasya vA sAdhutApattiH / bhAvakarmaNorityAtmanepadavidhAyakAnuzAsanaviSayatvAt kartarItyadhikArIyasyAdibhyaH znA ityanuzAsanAviSayatvAcceti, tatrAkhyAtasya kartRtvAbodhakatAyuktistu na sAdhIyasI itarAvizeSaNatayA kriyAbodhaparatvarUpabhAvavivakSAyAmAtmanepadAna sanaviSayatopagamAduktasthale parasmaipadasAdhutAyAstAdRzabhAvavivakSAdivirahasya nAdyanuzAsanaviSayatvopagamena nAdivikaraNasya sAdhutAyAzca nirvAhasaMbhavAt / pacana pacatItyAdAvivodRzyatAvacchedakavidheyAbhedena jAnana jAnAtItyAdernirAkAGkatAnihAyApi jAnAtIlyAdAvAkhyAtasyAzrayatArthakatopagama AvazyakaH / anyathA kRdantapratipAdyatAvacchedakasya jJAnAdirUpavidheyabhinnatayA nirAkAGgatAviraheNa tathA prayogApatteH / etena tatrAzrayatAyAH prakAratopagame jAnAvi
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / 199 caitra ityAdivAkyazAna ghaTitazAbdasAmagrayA bhinnaviSayapratyakSAdipratibandhakatAyAmAkhyAtajanyAzrayatvopasthityAdirUpAdhikakAraNAnAM niveze gauraveNAzrayatAyAH saMsargatvamevocitamityAdi kamanupAdeyam / nazyatItyAdau pratiyogitvarUpakartRtvamAkhyAtArthastAdaza saMbandhasyAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvena nazyatItyAdau nAzapratiyogitvAbhAvabodhasyaiva svIkaraNIyatayA na saMsargatAsaMbhavaH / athAkhyAtasya kartRtvazaktatAvacchedakaM rUpaM durvacam / naca titvaM tathA tasAdisAdhAraNasya tiGtvasya durvacatvAt / naca pANinIyasaGketasaMbandhena tipadavattvameva titvaM tibAdyaSTAdazasu tatpadasaMketagrAhakaM ca Adirantyeneti sUtrameva tatsaMketamaviduSAmanadhIta pANinIyatantrANAM tizvAdinA zaktibhramAdeva zAbdabodha iti vAcyam / evaMsati ghaTAdivAcakaghaTAdipadeSvapi kasyacicchandasya puruSavizeSIya saMketasaMbhavena tulyayuktayA tatrApi tacchabdasyaiva zaktatAvacchedakatApattyA tivAdiSu pANinestiGpada saMketavattatra zabdAntarasaMketasyApi anyapuruSIyasya saMbhavAt / tattacchandAnAmapi pravRttinimitatAyAH suvacatvAdvinigamanAnupapatteH / atra kecit / tivAdisthAnino lakArasya latvajAtipuraskAreNa kRtivAcakatA / pacatItyAdau lakArAzravaNe'pyAdezena tivAdinA sthAninaH smaraNAttataevArthopasthitiH / AdezAdezibhAvamaviduSAM tu tizvAdinA zaktibhramAdevArthopasthitiH / yatra tibAderlAdezatvajJAnaM nAsti zrutalakArAcyArthIpasthitistatra pacatItyAdivAkyAcchAbdabodhavAraNAya pacatItyAdyAnupUrvIjJAnajanyabodhe tibAderlAdezatvajJAnamapi hetuH / nacoktasthale dhAtusAkAGgatvajJAne bhavatyeva zAbdabodhastadasatve va kAraNAbhAvAdeva nApattiriti vAcyam / pacatItyAdau tivAdinA lakArasyopasthApane'pi tattaddhAtusAkAGkSatayA tatsmArakAbhAvena zAbdabodhAnupapatteH lakAre dhAtusAkAtvagrahasya zAbdabodhahetutvAsaMbhavAt / nahi tattaddhAtusAkAGkSatvena lastiyAdisthAnIyena tadrUpAvacchinnameva tibAdiH smArayet apitu latvenaiva tathAtvamiti / evaM tattaddhAtupadAvyavahitottaratvarUpatatsAkAGkSatvena yena puMsA na lakAraH zrutastasya tena rUpeNa tattatsmaraNAsaMbhava iti / atredaM ci ntyate / lakAratibAdyoranatiprasaktasthAnyAdezabhAvasya durvacatvAt tibAdismAritalakArasya vAcakatvaM na vicArasaham | tibAdereva yatra vAcakatAgrahastadanurodhena pacatItyAdyAnupUrvIjJAnasya tibAdijanyopasthiti sahakAreNa zAbdabodhopadhAyakatAkalpanasyAvazyakatayA lakArajanyopasthiti sahakRtatAdRzAnupUrvIzAnativAdidharmikalAdezatvajJAnaghaTita sAmathryantarakalpane gauraveNa lAghavAttibAvaireva tAdrUSyeNa zaktikalpanAyA ucitatvaM cetyAkhyAta sAmAnyasya kartRtvazva tadvizepasyAtmanepadasya karmatve zaktirnatu yathAzrutAgrAhi vaiyAkaraNamata iva karmarUpadharmivAcakatvaMgauravAt / prathamAntapadArthe karmatvAnvayavalAdeva karmatA viziSTadharmilAbha saMbhavAt / nacA tmanepadasya zAnacpratyayasya dharmiNi zakteH pacyamAnamAnayetyAdau pacyamAnAdiniSThAnayanakarmasvAdyanurodhenAvazyakatvAttatavopapattau AkhyAtarUpAtmanepadasya dharmavAcakatvaM niryuktikamiti vAcyam / taGgAnacsAdhAraNasyAtmanepadatvasya zaktatAvacchedakatvapava tathoktisaMbhavAt / tAzAtmanepadatvasya cAgurornirvacanAsaMbhavAt pANinyAdisaM ketalaM bandhenAtmanepadavattvasya zatatAvacchedakatAyA uktarItyA'navakAzAt / atastAdInAM tattadrUpeNa zaktikalpanasyAvazyakatayA lAghavAtkarmatvaeva tatkalpanAt / karmatvaM ca tyajyate grAmo, gamyate grAma, ityAdau dhAtvarthatAvacchedakIbhUtasaMyogavibhAgAdireva vizeSyatayA tivAcyaH / caitreNa gamyate grAma, ityatra tRtIpArthastatkartRkatvarUpamAdheyatvaM tasya dhAtvarthe sayogAtmaka phalAvacchinne spandalakSeNa vyApAre tasya jabhyatAsaMbandhenAtmanepadArthasaMyogarUpaphale tasya cAzrayatAsaMbandhena prathamAntapadopasyAprAme'nvaya iti caitravRttiryaH saMyogAvacchinna spandastajjanyasaMyogavAn grAma, ityAkArakaH zAbdabodhaH / caitreNa tyajyate grAma, ityatra saMyogasthAne vibhAgamantarbhAvya bodhaupapAdanIyaH /
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 vyutpttivaadH| atha caitraniSThakriyAjanyasaMyogavibhAgAdemAdAviva caitrAdAvapi sattvAt, caitreNa tyajyate gamyate caitra, ityapi syAt / na syAzca caitreNa na gamyate, na tyajyate caitra, ityAdIti cet / atra dIdhitikAraprabhRtayaH phalamiva tatra kriyAnvayiparasamavetatvamapi krmaakhyaataarthH| paratve ca bhedarUpe pratiyogitayA phale AzrayatayAnvayinaH prathamAntapadopasthApyasyAnvayaH / caitre caitrAnyasamavetakriyAjanyasaMyogAdimattvasyAmvayAyogyatvAt / tAdRzasaMyogAdyabhAvasya ca tatrAnvayayogyatvA tatrApatyanupapattyoravakAza ityaahuH| tatredaM cintayanti / prathamAntapadopasthApyakarmaNo'nvayitAvacchedakAvacchinnatvAvizeSitapratiyogitayA bhedAMze'nvayopagame'pi caitre'pi caitrasya dvitvAdinAbhedasaMbhavena tatsamavetakriyAyAM parasamavetatvAkSateruktadoSoddhArAsaMbhavaH / anvayitAvacchedakAvacchinna pratiyogitayA tatra tadbhAnasvIkAre caitreNa dravyaM gamyate ityAdAvanupapattiH, dravyatvAvacchinnabhinnasamaveta. svAdeH kriyAdau bAdhAt / naca tatra dravyapadaM lakSaNayA caitrAnyadravyaparamiti vAcyam, mandena gamyate manda ityAdI mandasya mandAnyamandaparatvAsaMbhavAt mandAnyasamavetamandavRttikriyAyA aprasi. syAnupapattitAvasthyAt / ananugatamandagatatattadvyaktitvopasthityanaiyatvAt / kartRvyaktibhinnamandatvena lakSaNAgrahasya tAzavAkyajanyadhIpUrvatvasya niyamato'saMbhavAt / naca phalavizeSyavyaktInAM tatsamyaktitvAvacchinnapratiyogitAsaMbandhena paratve'nvayAtsaMbandhopasthitezcAnapekSaNAnnAnupapattiriti vA. cyam / saMsargatAtparyazAnAnurodhena tadupasthiterapi zAbdabuddhAvapekSaNIyatvAt / tadvyatyA tavyaktirna gamyate ityAdAvabhAvapratiyogikoTipraviSTatavyaktitvAvacchinnabhinnasamavetatavyaktisamavetakriyAyA aprsiddhH| yetu phalaM bhedazca karmapratyayArthaH, phale janyatAsaMbandhena bhede ca svAvacchinnapratiyogitAkasvasaMbandhena kriyAyA anvayaH bhedaphalayozca karmaNyAzrayatAsaMbandhanAnvayaH / caitrasamavetakriyAvacchi caitro nAzraya iti tAzakriyAjanyaphalAzrayatve'pi tasya caitreNa caitro gamyataiti na prayogaH / mando mandena gamyate ityAderekamandAdiniSThakriyAvacchinnabhedasahitasya tajjanyaphalasya mandAntare sattvAnnAnupattiriti yuvate / tanmate'pi caitreNa caitro na gamyate ityAderanupapattirdurvAraiva / caitre caitrasamavetakriyAvacchinnabhedAbhAvasattve'pi tAdRzakriyAjanyaphalAbhAvasya bAdhAt / naya phalAbhASo nA na tatra pratyAyyo'pitu bhedAbhAva evaM karmaNIti vAcyam / yadA caitreNa grAmo na gamyate tadApi taadRshpryogaanupptteH| tAdRzabhedAbhAvasya grAme bAdhAt / naca bhedasya sAmAnAdhikaraNyasaMbandhena phale'nvayaH tAzasaMbandhena kriyAvacchinnabhedaviziSTasya kriyAjanyaphalasyaiva cAbhAvo nA karmaNi pratyAyyataipi na doSaH viziSTAbhAvasyobhayatra saravAditi vAcyam / evamapi mandena yatrAparamando na gamyate'pitu prAmAdireva tatra prAmAdigantari mande mandAntaraniSThakriyAvacchinnadasahitasya svAtmakamandaniSThakriyAjanyanAmAdisaMyogasya sattvena viziSTAbhAvabAdhAnmandena mando na gamyate ityAderanupapattiH / yadi phalameva karmAkhyAtArthastasyAzrayatvakhAnukUlakriyAvacchinnabhedavatvobhayasaMbandhena karmaNyanvayaH, nasamabhivyAhAre ca tadubhayasaMbandhAvacchinnakriyAjanyaphalAbhAva eva tatrAnvayItyucyate, tadApi yatra caitramatrayorubhayakarmajasaMyogastatra caitraniSThatAdRzasayogasya caitre AzrayatvasvAnukUlakriyAvacchinnabhedavatsvobhayasaMbandhena sattvAccaitreNa catro na gamyate itysyaanupptteH| caitreNa caitro gamyate ityApattezca / aprocyate / bhedaH phalaMca karmAkhyAtArthaH / svAvacchinnapratiyogitAkatvasaMbandhena caitrAdiniSThakriyAvizeSitabhedasya svasAmAnAdhikaraNyasvapratiyogitAvacchedakajanyatvobhayasaMbandhena phle'nvyH| viziSTaphalasya namasamabhivyAhAre viziSTaphalAbhAvasya nasamabhivyAhAre ca karmaNyanvayaH caitramaitrayorubhayakarmajasaMyogasthale caitravRttikriyAvacchinnabhedasya caitre'satvena vishissttphlaabhaavo'ksstH| yatra mandena grAmo gamyate natu mandAntaraM tatra mandaniSThagrAmasaMyoge mandAntaraniSThakriyAvacchinnabhedasAmAnAdhikarapayasya tanmandAntarbhAveNa sattve'pi tAdRzabhedapratiyogi
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / 201 sApacchedakamandAntaraniSThakriyAjanyasvasthAsatvAttaddhaTitobhayasabandhena mandaniSThakiyAvacchicamedadhiziSTasya phalasyAbhAvo bhande'kSata paveti na kshciddossH| kartRpratyayasthale cAdheyatayA pratyarthAnvitasya pha. lakSya bhedarUpAparArthe sAmAnAdhikaraNyaSajanakakriyAvacchinnapratiyogitAkasvobhayasaMbandhanAnvaya: tAhazabhedasya ca svapratiyogitAvacchedakatvasaMbandhena kriyAyAm / yatra caitrakriyayA prAmena saMyoga'pi tvanyatra tatra grAma gacchati caitra iti prayogavAraNAya khajanakakriyAvacchinnapratiyogitAkatvasva caitro prAmaM gacchatItyAdau caitrazcaitraM gacchatIti prayogavAraNAya sAmAnAdhikaraNyasya saMbandhamadhye ki dezaH caramasthale caitragrAmasaMyogasya grAmaniSThacaitrakriyAvacchinnabhede saMbanyadvayasasvepi caitravRtitvavina ziSTasya tatsaMyogasya tAdRzabhede sAmAnAdhikaraNyavirahAcaitrakriyAyAM tadbhedapratiyogitApacchedakatvasasvepi nAtiprasaGga / caitrautraM na gacchatItyAdau ca tAdRzabhedAnvitakriyAkartRtvAbhAva pava caitre pratIyate, matu kriyAyAM dvitIyArthaviziSTabhedasya pratiyogitAvacchedakatvasaMbandhAvacchinnAbhAvaH / tAdRzasaMbagdhasya vRttyaniyAmakatvAt / yadi tAtparya vizeSavazAt kriyAnuyogiko'pyabhAvaH kvacitpratIyate isyanubhavasiddhaM tadA pratiyogitAvacchedakatve'pi dvitIyAdyarthatvamupagamyaviziSTabhedapratiyogitAvacchedakatvAbhAvAnvaya pava tatropagantavya iti dik / phalAvacchinnavyApArabodhakadhAtUnAM phale vyApAre ca zaktidvayam / karghAkhyAtasthale phalaM dhAtvarthavyApAravizeSaNatayA bhAsate tatra dvitIyArthAdheyatvAndhayaH, karmAkhyAtasthale phalaM dhAtvarthavyApArasya vizeSyatayA bhAsate tasya vizepyatayA AkhyAtArtha AzrayatvaM tadvizeSyatayA karmeti diidhidhikRtH| kecittu, saMyogAdirUpaphalAvacchinnabyApArabodhakAnAM gamiprabhRtInAM karmapratyayApekSayA bahUnAM phale zaktikalpanAmapekSya karmapratyayAnAM phale zaktikalpanameva laghIyaH, dhAtUnAM ca vyApAramAtravAcitA / dhAtoH phalabodhakatAmate nAmArthadhAtvarthayorAdhArAdheyabhAvasaMbandhena sAkSAdagdhayAsaMghAtphalAzrayatvastha karmaNi prakAratayA bhAnasyopagantavyatayA tatsaMsargasyAdhikasyabhAnakalpanenApi gauravaM phalasya pratyayArthatve ca tadAzrayatvaM saMbandha eveti lAghavam / naca dhAtUno vyApAramAtravAcitve grAma tyajatItyAdito'pi prAmaM gacchatItyAdita iva saMyogAdirUpaphalAvacchinnasyandabodhApattiH / / ityAdito'pi grAmo gamyataityata iva spandajanyasaMyogAdimattvena bhAnaprasaGga iti ghAcyam / karmapratyayasya saMyogavibhAgAdirUpanAnAphalavAcilve'pi tattatphalabodhe dhAtuvize SasamabhivyAhArazAnasyApekSayAtiprasaGgavirahAt / tyajati gacchati spandate ityAdau karmAsamabhivyAite bodhabailakSaNyaM ca tattadhAtUnAM phalavizeSAvacchinnavyApAralakSaNopagamenopapAdanIyam / phalAnvitasvArthavyApArabodhakatvaM gamyAdeH svabhAvAdhInaM tadabhAvAtsyandiprabhRtiSvakarmakatyavyavahAra ityA. hustama / yAgamiprabhRtInAmiva tyajigamiprabhRtInAmapi paryAyateti bhramavazAyAM yAti gacchatItyA. bAviva tyajati gacchatItyAdito'pyavilakSaNabodhotpattyA dhAtuvizeSasamamivyAhArasya phalavizeSayodhaniyAmakatAkalpanAsaMbhavAt / naca prAmaM tyajatItyAditaH saMyogAvacchinnavyApArabodhastAtparya sattve ibhyataeva / svanmate'pi tAtparyAnurodhena lakSaNayA tadrodhotpatterAvazyakatvAt / paraMtu tatra vibhAgAdirUpaphalapava phalapratyayatAtparyasyAnAditayA saMyogAdirUpaphalapratyAyanecchayA kharasato sAuzaprayoga iti vAcyam / vinA zakkinama lakSaNAgrahaM ca grAmaM tyajatIsyAditaH satyaSi tAtparya saMyogAvacchinnavyApArApratItarAnubhavikatayA dhAtoH phalavizeSavAcitAyA AvazyakatvAdazasyate iSyate kriyate ghaTa ityAdau viSayatvarUpaM karmatvaM trthH| naca kRtiviSayatAyAH phalatatsAdhanatadupAdAH sarthaH / ghaTAdipadevapIrti / ghaTalakalazasAdhanekadharmANAM zaktatAvacchedakale gauravAditi zeSaH / pravRttinimita svAiti / zakyatAvacchedakaM yathA zabdavyavahArapravRttarnimitaM tathA zaktatAvacchedakamapIti shkttaavcchedktaayaaityrthH| hamopagamtavyatidigiti / prAmaM gacchati na guNaM nacAbhAvamityAdau tu gatirdvitIyAyAmukkA draSTavyeti sUcitam / 1. etatpratIkaM 199 pRSThasya aSTamayaMktau draSTavyam / 2. etacca ttraivaikaadshpNktii| vyutpa. 26
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 vyutpattivAdaH / nasAdhAraNatayA yatra ghaTaH kriyate ityAdiprayujyate tatra jalAharaNaM kapAlaM kriyata ityAdiprayogasyApatiriti cet / kRtyarthakadhAtusamabhivyAhRtakarmapratyayasya cikIrSAprayojyasAdhyatAkhyavilakSaNaviSayatva. mevArthaH / uktakhale ca kapAlAdau kRtestArazaviSayavAbhAvAnoktaprayogaprasaGgaH |kaashaaH kaTaM kriyante ityAdI sAdhyatAsyaviSayatAzrayakarmAntarasamabhivyAhatakarmapratyayenavyApAryatArUpaviSayatApi pratyAkhyate tadupAdAnatayA kRtiviSayakAzAdau sAdhyatArUpakRtiviSayatAvirahe'pina tAzaprayogAnupapatitArazakarmasamabhinyAhArarUpatatprayojakavirahAt kAzAH kriyante ityAdI kAzAdau vyApAryatAgodhAnupapatterna tAzaprayogaiti kAzAH kaTAH kriyante ityAdAvapi vizeSyabhedena vAkyArthabhedAtkarmavayanAcakapadayoH samabhivyAhAre vyApAryatAyodhAnupapattizca / kriyate ityatra viSayatAyAH karmapratyayArthatve pAkAnupadhAyakakRtimAdAya pAko'kArIsyAdiprayogApattirityAdikantu dUSaNaM nirAkRtamayastAt / kartakarmatvavatkAlavizeSe'nuziSTA laDAdayaHkAlavizeSamapi bodhayanti / tatra laTpratyayasya vrtmaamkaaleshktiH| pacatIsyAdI kRtyAdirUpavyApArabodhakapratyayopasthApyakAlastAhazavyApAra evAnveti matu kriyAyAm / yadA puruSo vyApArazUnyastaddhInAgnisaMyogAdirUpaH pacyAderathoM vidyate tadAyaM na pacatIti prayogAdayaM pacatItyukte idAnImaya pAkayatnavAnnaveti saMzayanivRtteH pUrSAparIbhAvApannakhAlyAropaNAdivyApArANAM viziSyapacyAdyarthaghaTakatvena pratyekatanyApAreSu kAlAnvayabodhApekSayA sthAdirUpaikArthe tadanvayasyaiva lAghavenocitatvAzca / vartamAnakAlazca tattacchabdaprayogAdhikaraNakAlarUpastattacchabdArthaH ato naikakAlaprayuktalaDAdito'paralaDAdiprayogAdhikaraNakAlInatvasya phasyAdAvanvayaH / svaprayogAdhikaraNakAlatvena khavAcyatve khatvAnanugamAt zaktayAnantyam sAmAnyato vyutpatterdurghaTatayA pUrvavyaktibodhAnupapattiH sarvanAmavicAradarzitarItyA smaadhaasyte| viziSya tattatkAlatvAvacchinnabodhasyAnubhavasiddhatayA sarvanAmazaktau buddhisthatvAdivacchandaprayogAdhikaraNasvamupalakSaNavidhayA vyAvartakaM vAcyam / naca tatkAlasyaivaMsatyavAcyatve tajjJAnAnupattirasamAdheyaiveti vAcyam / zabdaprayogAdhikaraNavRttikAlatvavyApyadharmatvena tattatkAlatvAnAmevopalakSaNIyatvAt / atha zabdaprayogAdhikaraNavRttikAlasvavyApyadharmo varSatvAdikamapi kAlavayAvRttidharmatvanivezepi etadrUpamAsatvAdivyAvarsanamazakyam / kSaNadvayAvRttikSaNavRttidharmatvena tavyAvarttaneca adhyayanAdya nadhikaraNe'pyadhyayanAdyadhikaraNasthUlakAlAntargatakSaNe'samAptArabdhAdhyayane puMsi cintAmaNi mayamadhIta ityAdiprayogAnupapattiH / yadica svaprAgabhAvAnadhikaraNaskhAzrayakartRkaprakRtakriyAprAgabhAvA. dhikaraNazabdaprayogAdhikaraNakAla eva vartamAnakAla AdheyatAsaMbandhena kRtAvandhesyato noktasthale cintAmaNimayamadhItaityAdiprayogAnupapattiH ArambhAvadhisamAptiparyantasya sthUlakAlasyApi tathAsvena zabdaprayogAdhikaraNakSaNAdirUpAntarAlakAle'dhyayanAdyanukUlakRtivicchede'pi zabdaprayogAdhiH karaNatvopalakSitatAzasthUlakAlavRttitvasyApi tAdRzakriyAnukUlakRtAvabAdhena yogyatAnirvAha isyucyate, tadA yena samanacintAmaNimadhItya kiMcitkAlosaraM punazcintAmaNimadhyeSyate tatrAntarAladazAyAmapyayaM cintAmaNimadhIta iti prayogApattiH / yadi stutipAThAdivicchedadazAyAmapi pratyaha mayaM stuti paThatItyAdivaduktasthale'pi darzitaprayoga iSTa evetyucyate tadApi svapadena viziSya tattaskRtInAmupAdAnenAnanugamo duruddhara eveti cenna / zabdaprayogAdhikaraNavRttikAlasvavyApyadharmasvenopalakSaNenAnugatIkRtatatkSaNadinamAsavarSavAdyavacchinnaeva kAle laTaH zaktiH / kriyArambhA. adhastAditi / dvitIyAyAm / kAladvayAvRttIti / prakRte prayogAdhikaraNatadanadhikaraNakAladvayAvRttItyarthaH / prakRtanayogAnadhikaraNakAlAvRttItimAtraM vaktavyam mAsasamudAyakharUpavarSavasya prakRtazabdaprayogAnadhikaraNamAsAntaravRttisvAsadvAraNam / etadrUpamAsatvAditi / etadityanena triMzaddinasthAyiyatkizciyaktigrahastadeva rUpaM yasya sa eva tadrUpo mAsa. statvasya prayogAdhikaraNAkhaNDaikakAlavRtteH prayogAnadhikaraNakAlAvRttitayA tatsaMgraho durvAraityarthaH / AdipadAdakhaNDaikavyaktivRttivarSakhAdipariprahaH / kSaNaddhayAvRttikSaNavRttIti / uktamAsakhAdivAraNAya kSaNavRttIti kSaNasamudAyavAraNAyAdhukyantam / asamAteti / asamAptamArabdhAdhyayanaM yasya tasminnityarthaH / svaprAgabhAveti / khaM vartamAnalAnvayikRtiH
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / 203 tpUrva karmasamAptyuttaraM cAdhItepacatItyAdiprayogavAraNAya kRsyAdirUpavyApAre tAzakAlasya khata simAgabhAvApratiyogitvasvavRttidhvaMsApratiyogiprakRtakriyAkartRniSThatvAbhyAM vizeSitenAdheyatAsaMba ndhenAnvayaniyama upagantavyaH / tattatkriyArambhapUrvamapi tatsamAtyuttaramapi vA ghartate yastattatkiyAnukUlakatyadhikaraNakAlastasya darzitavizidhAdheyatAsaMbandhastAdRzakRtau bAdhito'prasiddho betina zabdaprayogAdhikaraNatAizakAlamAdAya darzitaprayogApattiH / sambandhe svapadArthasya viziya niveze pyupapattizcintyA / naca kriyAnukUlakRtizUnyAntarAladazAyAM sthUlakAlamAdAya pacati adhIte ityAdivattAdRzakRtyadhikaraNakSaNe'pi sthUlakAlAvacchinnAbhAvamAdAya na pacati nAdhIte ityAdi prayogastatra no vartamAnakSaNamAtrAnvitatArazakriyAnukUlakRtyabhAvabodhakatAniyamAt / uktarItyA viziSyazabdaprayogAdhikaraNakSaNAdirUpakAlasyApi laTUpratyayena bodhanasaMbhavAt / nasamaminyAhA. rasthale'pi pratiyoginyeca kAlAnvaya iti ta na sat / tattatkSaNavRttipAkAdikRterabhAvasyAnyakSajAvacchedena tadAnIMtanasthalakAlAvacchedena tAzakRtimati sattvanokAtiprasaGgasya durvAratvAt maca kAlAnavacchinnAdhAratAsaMbandhena naarthasya puruSe'nvayAnokAtiprasakA iti vAcyam / tAzasthUlakAle yatrAtmani pAkAdikRtistAdRzakAlAntargatatAdRzakRtyanAdhikaraNakSaNe na pacatItyAdiprayogo. papattaye tatkSaNAvacchinnapAkAdikRtyabhAvabodhasyaiva tatra tatra svIkaraNIyatayA kacitpratiyogyaprasi. beduratvAt / vyApArAbodhakena ca laDAdipratyayena kriyAyAmeva vartamAnatvAnvayo bobhyate jAnA. tItyAdau natu laDarthAzrayatvAdI jJAnAdyasattve'pi tadAzrayatvAdisaMbandhe sati jaanaatiityaadipryogaa| ptteH|shaanaadivishisstte AzrayatvAdI kAlAnvayamupagamyAtiprasaMgavAraNe vizeSaNe sAnAdAvapi tadA nvayasyAvazyakatve tasyaiSa svIkAraucityAt / nazyatItyAdI kriyAyAM kAlAnvayasvIkAre vinaSTAdA. vapi nazyatItyAdiprayogaH syAditi tatrotpaserapi laDAdyarthatvamupagamya tatraiva kAlAnSayaM dIdhiti. kRdupajagAma / vastutastu nAzatvamutpattimadabhAvatvam tathAca dhAtupratipAdyatAvacchedakotpasAveva kAlAnvaya ityeva sAdhIyaH / vartamAnakAlasyotpattisaMbandhena dhAtvarthe'nvaya ityapi vadanti / laTpratyayena pakSyatItyAdI pratyayArthakRtau zAsyatItyAdau kriyAyAM bhaviSyattvaM pratyAyyate / yadyapi bhudha utpatyarthakatayA anAgatakAlotpattikatvaM bhaviSyacchabdArthastathApi pazyatItyAdau kRtyAdA. vanAgatatvamAtrasya pratItirupeyate utpattipratIterniSphalatvAdbhaviSyatyutpatsyata ityAdaudhAtunaiva tArayo. yyate, naJjayatItyAdau ca durzitA gtiH| tathAca vartamAnaprAgabhAvApratiyogitvam pratiyogitAsaMbandhenAnvayo vartamAnaprAgabhAvovAlaTUpratyayArthaH prAgabhAvAnaGgIkAre vartamAnakAladhvaMsa para tadarthadhvaMsasya kAlopAdhitvena svasamAnakAlapadArthAdhAratayA anAgatakatervartamAnakAladhvaMsotpattimA tayA utpattisaMbandhena kRtyAdAvanvayaH / atha pacamAne'pyudIcyapAkAnukUlakRtimAdAya pazyatItyA. dipryogaapttiH| pAkAnukUlakRtitvAvacchedena cAnAgatatvabodhasvIkAro na saMbhavati / pUrvapUrvapAkAnukUlakRtau tadvAdhArapakSyamANe'pi pazyatIti prayogAnupapatteH / tattatpAkAnukUlakRtitvAvacchedenApi tadanvayAsaMbhavaH tattatpAkatvena padAdanupasthiteH |naapi yatkicitpAkAnukUlAghakRtitvAvacchedena tadanvayaH AyatvopasthApakapadAbhAvAt / tattayaktimanantarbhAvya durvacatvAti cenna / prAgabhASasya vartamAnatvaM zabdaprayogAdhikaraNakSaNavattitvaM vartamAnaprAgabhAvasya pratyayArtharakhe tasya skhaviziSTakAla. ttikRtijanyapAkAnanukUlatvaviziSTapratiyogitAsaMbandhena vartamAnakAladhvaMsasya tadarthatve ca khaparvakAlInakRtijanyapAkAnanukUlatvaviziSTAdheyatvasaMbandhena kRtyaMze'mbayopagame udIcyakRtau vartamAnamA ukatritvena saMrsagatve bAdhita ityuktaM viziSTarUpeNa tathAtvekhaprasiddhaddati / upapattizcintyeti / khavRttiprAgabhAvapratiyogilasambandhAvacchinnakhaniSThAvacchedakatAkapratiyogitAkabhedAdessaMsargatve svapadArthasya saMsargAghaTakarave'pi satyabhAvAdananugamaviraha iti bhAvaH ityAdiprayogo nacetyancayaH / pacamAna iti / yasyAH: pAkakriyAyAH kAcikRtiruttarakA.
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpttivaadH| gamAvAvedarzitaviziSTasaMbandhAsakhenAtiprasaGgavirahAt / dhvaMsapUrvatvaM ca tadanadhikaraNatvameva / nacA. mtarAlikakRtijanyasya pacyarthavyApArasya pUrvavyApArAnukUlakRtyajanyatayA AntarAlikakRteH pUrvakatijanyapAkAnanukUlatvamakSatameveti tasyA api niruktaviziSTasaMbandhena vartamAnaprAgabhAvAdimattva. makSatameveti vAcyam / kRtijanyapAketyatra kRtijanyacyApArAdhInaphalAnukUlavyApArasya vivakSitasyAt / paktatyAdI luTo'nadyasamabhaviSyasvamarthaH / anadyatanabhaviSyatvaM ca zabdaprayogAdhikaraNadivasAvRsitve sati zabdaprayogakAlInaprAgabhAvapratiyogitvam zabdaprayogAdhikaraNadivasadhvaMsotpattikatvaM pA / kecitu bhaviSyattvameva tsyaarthH| kriyAyAH kRtervA svarUpasadanadyatanatvameva tatsAdhutAniyAma. kam asAdhutvAdevAdya pazyatItyAdau pakteti na prayoga ityAhustanna / tathAsati bhaviSyattvAdikamapi mAkhyAtArthaH syAt / svarUpasadbhaviSyatvAdikameva luDAdipratyayasya sAdhutAniyAmakam / asAdhusvAdeca pazyati paktetivatpacatItyAdau pazyatItyAdiprayogaviraha ityasyApi vaktuM zakyatvAt / pacati pazyatItyAderavilakSaNabodhajanakatvamanubhavaviruddhamiti kAlavizeSabodha Avazyaka iti cet, tadA pakkA pakSyatItyAderapi vilakSaNabodhajanakatvasthAnubhavikatayA anadyatanatvAnvayabodho'pi durvAraH / yadica pazyatItyAdivAkyajanyabodhe sati bhaviSyattvAdisaMzayAnudayAdbhaviSyasvAdeH zAbdadhISiSayasvamAvazyakamityucyate, tadAnadyatanasvabodhe'pi IdRzImeva yukti gRhANa / evaM na pazyatItyAdAvabhAve anAgatakAlAvacchinatvabhAnamAvazyakam / anyathA pakSyatyapi vartamAnavRttapAkakRtyabhAvamAdAya na pazyatItyAdiprayogaprasaGgAt / naca pakSyatyayanAgata yatkiMcitkAlAvacchedena vartamAnamabhAvamAdAya na pazyatIti prayogo durvAra paveti vAcyam / anAgatakAlAvacchinnatvaMhi tatra vartamAnakSaNadhvaMsAvacchinnatvam / tAdRzadhvaMsaniSThA avacchedakatA'navacchinnA grAhyA anAgatakRtimati ca puMsi tavabhAvavRsau vartamAnakSaNadhvaMsarUpaH kAlaH pratiyogI vRttAvapyavacchedaka iti virodhabha. anAya tAzakRtyanavacchedakAvAntarakAlAvacchinnapavAvacchedaka upeya iti nokkAtiprasaGga ityukta yuttayA anAgatatvasya yathA luDAdharthatvaM tathA'dya pakSyati na pakketyatrAnadyatanakAlAvacchinnatvasyAbhASe'bhAne zvaH pazyatyappadyatanAnAgatakAlAvacchinnapAkakRtyabhAvamAdAya na pakteti prayogaprasaGgena lutto'ndytnaarthtvmaavshykm| anAgatAnadyatanakAlAvacchimatvamapi uktarItyAtiprasaGgavAraNAya prakRtazabdaprayogAdhikaraNadinadhvaMsaniSThAnavacchinnAvacchedakatAkatvarUpaM grAhyam / avacchedyAvacchedakabhAvakSa saMbandhavidhayA bhAsate dhvaMsa pava padArtha ityavadheyam / atha nabUsamabhivyAhArasthale'pi kRtAveva kAlAnvayo'stu / anAgatakRtizca mahApralayasyAprAmANikatayA sarvatraiva prasikhyatIti ma pratiyogyaprasiddhiH abhAvAnvayazcAtmani kAlAmavacchinnAzrayatAsaMbandhanopagamyatAmiti cenna / yaduttarakAle caitrIyaudanapAkAdikamaprasiddhaM tadAnI caitra odanaM na pazyatIti prayogAnupapatteH anAgatacaitrIyaudanakarmakapAkAnukUlakRtyaprasiddhyA tabhAvapratyAyanAsaMbhavAt / nacAbhAve kAlAnvayopagamepi yattaNDulakhyatayAdikarmakapAka evAprasiddhastavyattayAdiparasyaitattaNDulaM na pazyatItyAdivAkyasyApramANavApattiH pratiyogyaprasiddhAratvAditi tatra pAke tavyaktikarmakatvAbhAva eva nA bobhyata iti labhAvinI tasyAH vartamAnakRtimatItyarthaH / tena pAkAntarAnukUlAyAudIcyakRteH pariprAyatAvyAvRttiH tAdRzakRtisatve . pakSyatItiprayogaspeSTApattestavyAvartanAya pacamAna evArthIdapakSyatIti vaktavyam / sambandhAsattveneti / vartamAnodIcyatyorekapAkaM pratyevAnukUlatvena prAgabhAvAdhikaraNakAlavRttivartamAnakRtijanyapAkaMpratyanukUlatyasyaivodIcyakRtau satvAttAdRzAnadukUlakhaviziSTapratiyogilasambandhAsattvenetyarthaH / apramANikatayeti / ghaTAdisantatiratyantaM samucchidyate santatilA pradIpasantativadityAyanumAnasyAprayojakatvAdanukUlatarkAbhAvAt tailavAdyatyantocchedAtpradIpaikasantAnAtyantasamucchedasaMbhave'pi sargaprayojakAnAmanantajIvAnantakAlotpadyamAnAnantAdRSTapravAhANAmucchedasyAsaMbhAvitatvAt sarvamuktarapisandigdhalAditiH mAvaH / caitrIyaudaneti / caitrIyalamodanAnvayibodhyaM natu kRtyanvayi kRtestathAtve'bhASabodhasya sarvathaivApramAlA
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ guuddhaarthttyaalokvyaakhyaashitH| 205 upagantavyam tathA coktakhalepi tattatpAke kSetrIyaudanakarmakatvAbhASapodhopagamenopapattiriti vAdhyam / pAke tatkarmakatvAbhAvabodhopagame tAzapAkAnukUlAnAgatakRteH kartari bhAnasyopagantavyatayA taduttaraM kadAcidapi yena na pazyate tAdRzakartRsamabhivyAhRtadarzitavAkyasya prAmANyopapAdanAsaMbhavAt / agatyA tu yatkarmako yatkartRkaH pAko'prasiddhastAdRzakarmakartRghaTitArthakanabhUpadavadvAkyasyAyogyatopagamyate / kecitu tatrApi pAke tatkarmakasvAbhAvasya tAdRze ca kartari pAkakRtyabhAvasya bodhamupagamya prAmANyamupapAdayanti / tAtparyasatve ekenApi namA'bhAvadvayabodhanasaMbhavAt / nacaivaM taNDulamAtraM pacati pakSyati vA caitre'pi taNDulamayaM na pacati na pakSyatIti prayogaH syAt / tattaNDulAkarmakapAkAnukUlavartamAnAdikalyabhAvAbAdhAditi vAcyam yataH subarthapratiyogikasvArthAbhAvAnvitakriyAkartRtvAbhAvabodhakatvaM nama: AkAzaM na pacati ghaTaityAdAvapi na svIkriyate tAdRzabodhajanakatAyA avyutpannatvAt yenoktAtiprasaMga: syAt kintu pAka AkAzAkarmakaH pAkakRtyabhAvavAn ghaTa ityAdisamuhAlambanabodha evoktasthaleca caitre pAkakartRtvAbhAvabodhAbha prAmANyaprasaMgaH astu vA tatrAbhAvAnvitakriyAkartRtvAbhAvaviSayako'samUhAlambanarUpa eva bodhastathApi na darzitAtiprasaMgaH tAdRzayodhenvayitAvacchedakAvacchedena prathamAbhAvabhAnaniyamAt / pAkaravAvacchedena ca taNDulAdikarmakatvAbhAvAnvaye yogyatAvirahAt / andha AkAzaM na pazyatItyAdAvapIdazI gatiH / atha yattaNDulAdikarmako yatpuruSakartRkA pAko'prasiddhastatpuruSe'nyakarmakapAkakartRtvasya taNDulAdau vAnyapuruSapacyamAnatvAdenamadazAyAM taNDulamayaM na pazyatItyAdivAkyasya bodhakatAyA anubhavasiddharavenApAka mazakyatvAbhoktamakAraH sAdhIyAn virodhinizcayasatvena tatpuruSe pAkakartRtvasAmAnyAbhAvasya pAkatvAvacchedena taNDulakarmakatvAbhA. yasya ca pratItyasaMbhavAditi cenna / tatra tAzavAkyasya ekAbhAvAvagAhibhramajanakatvopagamAt / naca sarbatraiva tadupagamaucityena prayAsavaiphalyamiti vAcyam / vizeSadarzibhiraprasArakairapi tathAvidhavAkyaprayogAta tasya prasiddhArthakatAsaMpAdanasyAvazyakatvAt / naca tattaNDulAdikarmakatvaM taniSThavikittijanakatvaM tadapi vA prasiddhamiti kartha pAke tadabhAvapratyaya iti vAcyam / viklittyAdAveva tattavRttisvAbhAvabodhopagamAt / ___ apAkSIdityAdau luGo'tItakAlothaiH tasyApyAkhyAtasAmAnyArthakRtyAdAvanvayaH tasya ca sambandha AdheyatvaM athavA kAlavizeSaNatayaivAtItatvaM lothaiH AzrayatAsambandhena ca tastha kRtyAdAvandhayaH kAlAntarbhAvasya vyarthatvAt / atItatvaM vartamAnadhvaMsapratiyogitvaM vastuto vartamAnadhvaMsa eva lachAdyarthaH tasya pratiyogitAsaMbandhena kRtyAdAvanvayaH / madhyavazAyAmapAkSIdityAdiprayogavAraNamuktarItyA bodhym| luprtyysthaatiittvvdnytntympyrthH| adya pacatyapacadityaprayogAt / abhUpa ityAdAvanayatanatvasattveti tadavivakSayA nala-pratyayena lubaadhH| atopyanadyatanatvabodhakatvaM laDpratyayasyAvazyakam / svarUpasadanadyatanatvasya laGgasAdhutAniyAmakatve'nadyatanatvasya vastusato vivakSAmAtreNo mana-caitraH parakIyamodana pakSyati na skhaudanaM tAzasthalIyoktaprayoge odanapadasya tAdRzaudanaparatvasyAvazyakalAt pratiyomini kAlAnanvaye cAtItAdicaitrIyaudanakarmakapAkakRteH prasidhyA tadabhAvo bodhayituM zakya iti bhAvaH / nacaivamiti / abhAvadvayabhAnopagame satItyarthaH / svArthAbhAveti / khaM naJpadam / kAlavizeSaNeti / atItakAlasya adhyattvepyatItakhaM yadyapi tadarthastathApi tatkAle vizeSaNIbhavadeva tadartho na khAtayeNa khAtAzrayeNa ca tadarthavaM vivakSitami / madhyadazAyAmiti / ekapAkAnukUlAyAH kRteH kasyAzcidatItatve kasyAzcidbhaviSyattve ca vartamAnakRtidazAyAmisarvaH / bhaviSyattvaM ca nApattau prayojaka madhyazabdakhArasyAdutam / naca vartamAnakRtidazAyAmityevakuto noktamiti vAcyam bhApatiprayojakasya tatpAkAnukUlakRteratItavasyAtolAbhAsaMbhavAt / uktarItyeti / khavRttikRtijanyaparakAnanukUlala vizi. pratiyogikhasya saMsagalopagamenetyarthaH / pAkarUpANAM sarvavyApArANAM ekaphalaM pratyanukUlatayA tAdRzakRtiprayojyavyApA
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpattivAdaH / 206 ktaMzthale lavAraNAnupapatteH / idamapyanadyatanatvaM prakRtazabdaprayogAdhikaraNadinAvRttitvam / athavA svAtantryeNAnadyatanatvaM na laGarthaH kiMtu tAdRzadinAdyakSaNavRttidhvaMsapratiyogitvarUpamanadyatanAtItatvaM viziSTamevAtItatvamanadyatanatvam / parokSatvaM ca liTorthaH / adhyAsta sarvartusukhAmayodhyAmityAdau parokSatvasattvepi parokSatvAvivakSayA na liT / parokSatvaM vaktuH sAkSAtkArAviSayatvam / kecittu svabhinakartRkatvameva parokSatvamataeva liDDutamapuruSAsaMbhavenA parokSatAyAmapi liTaH sAdhutve Naluttamo vetyAderzApakatvamupAyakAroktaM saMgacchate / anyathA nidrAdidazAyAM svakartRkagamanAdikriyAyAH khaparokSatvasaMbhavena zApakatvAsaMgaterityAhuH / kaliGge dRSToli nAhaM kaliGgAn jagAmetyAdAvatyantApahnavasthale sUtrAntareNa kriyAyA aparokSatvepi lividhAnAt tAdRzazApakabalena vyAtene kiraNAvalImityatra liTaH sAdhutvopapAdanamupAyakRtAmayuktameveti bodhyam / atyantApahnavazcAbAdhitaparoktaviparItabodhanAya tadupapAdakAbhAvapratipAdanecchA kaliGgAdhikaraNakadarzanAderupapAdakaM kaliGgagamanAdikaM tena vinA tadsaMbhavAt / atyantApahnavasvarU panneva liTsAdhutA niyAmakaH / liGloTorbidhirarthaH, parapravRttyarthe tatprayogAt / vidhiH pravarttakajJAnaviSayo dharmaH sa ca dharmoM nyAyanaye kRtisAdhyatvaM balavadaniSTAnanubandhitvasahitamiSTasAdhanatvaM ca, odanakAmaH pacetsvargakAmo yajetetyAdAvodanasvargAdirUpaM yatphalaM tatsAdhanatvaM pAkayAgAdi kriyAyAM pratIyate / tAdRzaphalAnAM ca tattadrUpeNa liGAdizakyatAvacchedakakoTipraveze zaktyAnantyaM sarvasAdhAraNyena vyutpattyanuvayenApUrvaphalasAdhanabodhAnirvAhazcetISTatvena tessaamnugmH| iSTatvaM samabhivyAhRtapadopasthApitakAmanAviSayatvamataH svargakAmaH pacetetyAdau zaktibhramazUnyasya naudanAdisAdhanatvaghIrnavA tattAtparyeNa tathA prayogaH prAmANikAnAmiSTatvajJAnasyApravartakatvepi zakyaphalAnugamArthaM tasya zakyatA / vastutastu azakyasyaiva tasya zakyAnugamakatA sarvanAmasyale buddhisthatvaca tena rUpeNa phalAnAM saMketaviSayatAM vinA zakyaikyAsaMbhavAt / tasya saMketaviSayatvopagamepi yathA na tasya vAcyatA tathA prapaJcitamanyatra / atraceSTatvasya zAbdabodhe'bhAnAdviziSTeSTatAvacchedakasvargatyAdiprakareNa zAbdabodhotpatyA vidhivAkyAtpravarttakajJAnanirvAhaH yasu dRSTatvena phalabhAnepi svargakAmAdipadaikadezopasthita svargatvAvacchinnasya vidhyarthaikadeze iSTe'bhedAnvayAtpravarttakazAnanirvAha iti / tadapi na sat vRttizabdaikadeze itarAnanvayaniyamAt svargatvAdiprakAreNa kAmanAdhInapravRttau svargatvAdivizeSitaphalasAdhanatAjJAnasya hetutayA abhedena svargAdivizeSitaphalasAdhanatAjJAnasyAnupayogitvAca / abhedena svargAdiprakArakasvargAdISTasAdhanatAjJAnamapi svargatvAdiprakArakapravRttau hetuH / ataeva svargakAmo yajetetyAditaH pravRttiriti tu na yuktam / svargatvaprakArakakA raprayukta phalaprayojakavyApArAnanukUlalamuktAnanukUlavaM bodhyam / ataeva liDuptameti / vyAtene kiraNAvalImiti na saMgacchate kriyAyAH parokSalaevaliTo vidhAnAt svakartRkakriyAyAH svaparokSatvaM nahi saMbhavati va parokSatvaM ca vivakSitam uttamapuruSehi ya eva vaktA sa evakartteti zaGkAyA upAyanAmakaTIkAkRtA vardhamAnena Naluttamoveti sUtrasyApArokSyepi liTaH prayoge jJApakatvamurIkRtya samAdhAnaM kRtaM / jJApakatAcAsya sUtrasya tadaiva saMbhavati yadi liDuttamasya niyamataH parokSaviSayatve'saMbhavaH syAdasaMbhavazca na svasAkSAtkArAviSayatvarUpa pArokSyasya liGghiSayatve saMbhavati yatrAbhyAsavizeSAhita saMskArAtpuruSAntaranodanAdinAvAdezAntasaMyogAnukUlavyApArAzrayalalakSaNakartRtvaM tAdRzavyApArAsAkSAtkartRlaya kasyacittatra svamAtRkagamanakriyAyAH svaparokSatvasyoktasya saMbhavAttatraiva paravacanAditaH svagamanamavadhAryAhaM jagAmeti prayogasya liDuttamaghaTitasya saMbhavAdapArokSyaviSayajJApakatAsaMgatAsyAt / yadA tu svabhinnakartRkatvameva pArokSyaM tadA liTaH parokSaviSayala uttamapuruSasya sarvathaivAsambhavastatra svasya vaktareva kartRtkhAt niyamenoktapArokSyasyAsaMbhavaiti tatrAsaMbhavino liDutamasyoktasUtraviSayatvamayuktaM syAditi tatsUtrameva liTaH kvacidaparokSaviSayatAM jJApayatIti jJApakatvotiH prakAzakRtobhavati saGgatetyarthaH / liGkidhAnAditi / tathA cotasUtrasya tAdRzaliDuttamaviSayatayApi labdhaviSayatvAt jJApakallasyokta
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / manAyA adhikAratvAnupapatteH / atheSTatvasya zakyopalakSaNatve tadaMzAbhAna nirvAhepi svargatvAderazakyasya bhAnaM na saMbhavati azakyasya bhAnopagametiprasaGgAditi cet / svargatvAdyavacchinne samabhivyAhatakAmanAviSayatvajJAna sahakRtasya tADhazakAmanAviSayatAvacchinnazaktizAnasya svargatvAdiprakArakazAbdadhIhetutvopagametiprasaGgAnavakAzAt / vastutastAdRzakAmanAviSayatAvacchedakatvopalakSitasvargasvAdiviziSTasAdhanatve zaktisvIkArAtsarvasAmaJjasyam / naca svargatvAdiviziSTasAdhanatvasya vidhipratyayavAcyatvaM na saMbhavati svargatvAdergAsnAnAdijanyasvargAdisAdhAraNyena yAgAdijanyatAnavacchedakatayA yAgAdau svargatvAdiviziSTasAdhanatvabAdhAt nahi janyatAnavacchedakadharmo janakatvanirUpake vizeSaNamiti vAcyam / svargatvAdeH zakyavizeSaNatvepi tadupalakSitavaijAtyAvacchinnanirUpitajanakatAyA yAgAdAvabAdhitAyAH svargAdijanakatAtvena vidhipratyayato bhAnasaMbhavAt / ghaTatvAdiviziSTavAcakapadaghaTitAdU ghaTaM dravyakhenaiva jAnAtItyAdivAkyAt ghaTatvAdyupalakSitaghaTAdivizeSyakasvabhAnavat / naca taddharmAvacchinnanirUpitatatsAdhanatvajJAnaM vinA taddharmaprakArakaphalecchAdhInapravRsyanirvAha iti zakyam / vahnityAdiprakArakecchAtopi tRNAdisamavadhAne'bhrAntapravRterAnubhavikatvAt bhUyaH sukhArthinAmapi bhramaM vinA kriyAvizeSe pravRttezca taddharmAvacchinnaphalArthipravRttau taddharmaprakAreNa bhAsamAnaphalaM prati sAdhanatAjJAnasyaiva pravarttakatvAt / saca dharmaH kAryatAvacchedakatayA bhAsatAM kAryaze upalakSaNatayaiva vetyanyadetat / nahi vahnitvAdikaM tRNAdijanyatAvacchedakaM vyabhivArisAdhAraNatvAt / navA bhUyastvAdikaM kasyacijanyatAvacchedakamarthavaza saMpannatvAt / evaM sati accara fcchannaphalArthI tattvAdau kathaM na pravarttate tantvAderapi ghaTatvAdyupalakSitajanyasaravAdi viziSTanirUpitadravyatvAvacchinna sAdhanatAvattvAditi cet phalAnupadhAnanizcayAttasya svAtatrayeNa pravRttipratibandhakatvAt phalopadhAyaka sAdhanatvasya vA vidhipratyayArthatayA ghaTakA mastantumupAdadItetyAdirna prayogaH / nakha tathApi svargatvAderyAgAdiniSTakAraNatA ghaTaka vyApakatAnirUpakatAnavacchedakatayA svargatvAvacchinnanirUpitavyApakatA ghaTitakAraNatAyA bAdhaH svargAdiniSThakAryatAvacchedakavaijAtyasya ca kAraNatAmahottarakAlakalpyatvena prAganupasthityA tadvacchananirUpitavyApakatAbodhAsaMbhava iti svargakAma ityAdI vidhyarthabodhAnupapattiryurvAraiveti vAcyam / svarUpasaMbandharUpAyA eva kAraNatAyA vidhyarthatvopagamAt / anyathA siddhinirUpakatAnavacchedakaniyatosaravarttitAvacchedakadharmavatsvargakatvameva svargakAraNatvaM / niyatottaravartitAvacchedakazca dharmo viziSya uttarakAlakalpyo jAtivizeSa eva niyatottaravartitAvacchedakatvena sAmAnyarUpeNa zAbdabuddhau bhAsate niyatottaravarttitAvacchedakatvaM ca kAraNatAvacchedakatvAbhimatadharmAvacchinnatadvyApArAbhAvAdhikaraNatAviziSTotpattikSaNAvacchinnAdhikaraNatAnirUpakatAnavacchedakatvam adhikaraNatAvaiziSTyaM ca svAvacchedakakSaNAvyavahitottarakSaNAvacchinna svAzrayaniSThatva saMbandhena / vastutaH svarganiSThadharmAvacchinnanirUpitaniyatapUrvavartitAvacchedakadharmavattvameva svargakAraNatvam / niyatapUrvavartitAvacchedakatvaM cAvyavahitapUrvakAlAvacchinnavRttikAbhAvaghaTitadaizikavyApakatAyAH svAzrayatvasvAzrayanirUpitavyApAravyavattvA 207 myatarasambandhenAvacchedakatvameva vyApakatvanirUpakatAvacchedakavaijAtyasya viziSyAnupasthitAvapi vargadharmatvena jJAnaM saMbhavatyeva / vyApakatAghaTakAbhASapratiyogitAyAM svarUpatoSaccheda ka koTipravi TAyA api jAtervyApakatAbhAne svargadharmasvAdinA bhAne na bAdhakam / svargadharmatvAderupalakSaNatA yuktamA tasyAsaMbhavAttAdRzajJApakabalena vyAtena ityasyopapAdanamayuktamityarthaH / adhikAratvAnupapatteriti / yaddharmAvacchi prasAdhanatAjJAnAtpravRttistatprakArakakAmanAthAevAdhikAratvAt prakRteca svargAbhinnasAdhanatAjJAnAtpravRttirupagatA nahi khargalAkacchinnasAdhanatAjJAnAdityarthaH / svarUpatovacchedaka koTIti / vijAtIyasvargasamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitAvacchedakatvAbhA'bIyAvacchedakatvaniSThapratiyogitAvacchedakakoTau vaijAtyasya svargadharmatvAdinA na pravezo'pitu kharUpata eva svargadharmatvena praveze bAMgalAdau svargadharmAvacchinnasamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitAvacchedakatvasyaiva sattvena vyApakatAvacchedakatvaM durghaTaM syAditibhAvaH /
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10: vyutpattivAdaH / bhAnAt / pratiyogitAsaMbandhena pratiyogiprakArakajJAnazva pratiyogikoTAvupalakSaNaprakArAbhAnaniya mAt / prakRte ca kAraNatAzarIraghaTakAbhAvasya pratiyogitAprakAreNa bhAnaniyamAt / ataeva svarUpato vazitvAdyavacchinnapratiyogitAkAbhAvasya vahnitvAdyavacchinnavyApakatAvacchedakatvopalakSitadharmAvacchinnAbhAvatvena lakSaNa pravezasya saMbhavaduktikatA / itthameva ceSTatAvacchedakadharmANAmupalakSaNIbhUteneSTatAvacchedakatvena vyApakatAghaTakAbhAvapratiyogitAvacchedakako vyapraviSThenApISTatAvacchedakadharmANAM sarvasAdhAraNazaktiprade bhAnamupapadyata iti / etena niyatottaravartitAvacchedakadharmavatsvargakatvasya vidhyarthatAmate yAgAdidharmikatAhazakAraNatAgrahasya pravRttihetutA vAcyA / tadapekSayA ca svargAdidharmika niyatottaravarttitAvacchedakadharma rUpayAgAdisAdhyatAjJAnasya pravRttihetutve tAdRzasAdhyatAviziSTamAtrasya vidhyarthatve ca lAghavam tAdRzasAdhyatAyA niruktasAdhanAntargatatvAditISTasAdhanatvasya vibhyarthatvaM pravarttakatvaM ca vyAhanyeta / evaM yatra kAraNatAvacchedakadharmopyanupasthitotiprasakena nyUnavRttinA vA dharmeNa kAraNamupalakSitaM tatra zabdAtkAraNatAgrahAnupapattizceti nirastam / vyApakatAghaTitakAraNatAyAH sAdhyatAmapekSyAgarIyasyA evoktarItyA pravarttakatvAdisaMbhavAt / tAdRzasAdhanatAzarIrevyApakatAvacchedakatvenaiva kAraNatAvacchedakapravezAttabrahe viziSya tadupasthityanupasthityanupayogAzceti / vijAtIyasvarganirUpitasamavAya eva svargAdiniSThayAgAdijanyatAvacchedakasambandhaH / tathAca vaijAtyasya sambandhaghaTakatayaiva vyApakatAzarIre nivezAznopasthityapekSA / navA kAraNatAvighaTakavyabhicArAvakAza ityAhuH / tadasat / vijAtIya svarganirUpitasamavAyatvena saMbandhatAyAM mAnAbhAvAt / tAdRzasaMbandhaghaTitavyApakatAyA vidhipratyayArthatve tasya svargAdiniSThavaijAtyabhedena zaktibAhulyaprasaGgAt / tAdRzakAryasaMbandhaghaTiteSTakAraNatAyAzca pramANAntareNApratyAyitatvAt / tatra zaktipradAnupapattyA zAbdabuddhau tadbhAnAnupapattezca / naceSTatAvacchedakatyopalakSitasvargatvAvacchinne kAraNatAghaTakAdhikaraNAdipadArthe ca khaNDazaH zaktirupeyA / AkAGkSAvazAyAdhikaraNarUpavidhyarthe vijAtIya svarganirUpitasamavAyasya saMbandhatayA bhAnAttAdRzakAya saMbandha ghaTita kAraNatAyAH zAbdabodhe bhAnamupagantavyam / natu tAdRzasaMbandhAntarbhAveNa zaktiriti na kAcidanupapattiriti vAcyam / evaMsati saMsarga tAtparyajJAnAnurodhena tAdRzasaMsargopasthisyapekSAyA durvAratvAt / naca tatsaMsargeNa vizeSaNaviziSTavizeSyaparatvajJAnameva saMsargabhAnaniyAmakam tatrApi ca saMsargaH saMsarga eva natu vizeSaNamiti na jJAnApekSeti vAcyam / vizeSaNaviziSTavizeSyasya vAkyArthatvena pUrvamanizcitatayA tatparatvamasya zAbdabodhAtpUrvamasaMbhavAt / tattatsaMbandhaviSayatAnirUpitavizeSaNAdiviSayatAzAlibodhaparatvazAnasyaiva hetutayA tatra saMbandhasya vizeSaNatayA tadupasthiterAvazyakatvAt / evaM vijAtIyasvarganirUpittasamavAyasaMbandhena svargatvAvacchedena janyatopagame svargatvasyAzvamedhajanyatva sAmAnAdhika mAtrameva hi zandenApi pratIyate natu svargasvasya janyatAvacchedakatvamasAmarthyAdasaMbhavAzcetyAdimizragranthavirodhaH / yattu vaijAtyameva kAryatAvacchedakaM tacca saMbandhavidhayaiva kAraNatAghaTaka kAryatAvacchedakadharmaviziSTanirUpitakAryatAvacchedakasaMbandhena kArya vanniSThAbhAvApratiyogitvasya kAraNatAzarIre nivezyatvAditi / tadapyasat / kAryasya kAryatAvacchedakarUpeNaiva nivezanIyatayA tadupasthitya pekSA dhauvyAt / naca saMbandhasaMkoce prameyatvenaiva kAryapravezaH saMbhavatIti vAcyam / vijAtIya svargavaniSThAbhAvapratiyogitAtvasyAguroravacchedakatvasaMbhave vijAtIya svargIyasamavAyasaMbandhena prameyavanniSThAbhAvapratiyogitAsvarUpagurudharmAvacchinnAbhAvAprasiddheH / etena svargatvameva yAgajanyatAvacchedakamavacchekSukartAghaTakasamavAyasaMbandhasaMkoce na vyabhicAra ityapi nirastam / tAdRzasaMbandhavizeSaNeSTatAvacche pratiyogitAprakAreNeti / svargadharmalasamAnAdhikara NAnavacchinnAvacchedakatAnirUpitAvacchedakatAnirUpitAdhikaraNakhaniThAvacchedakatAnirUpitAvacchedakatA nirUpitAdheyatvaniSThAvacchedakatA nirUpitAbhAvaniSThA vacchedakatA nirUpitapratiyogitvaniSThAvacche. dakatAnirUpitAvacchedakatA tvaniSThAvacchedakatA nirUpitatattadavacchedakaniSThAvacchedakatAbhibhAvacchedakatvAnirUpitapratiyogitAnirUpakatvenetyarthaH / yadi svargadharmatvasyAvacchedakakoTau vizeSaNatvaM syAt svargadharmatvAvacchinnAvacchedakatAnirUpakatvaghaTitapratiyogitAnirUpakatvena pravezaH syAditi bhAvaH / lakSaNepravezasyeti / dhUme vahnidravyAdivyApyatvasyAnugataikalakSaNe vahnilAvacchi, mavyApakatAvacchedakatvasamAnAdhikaraNaniravacchinnAvacchedakatA kapratiyogitAkAbhAvavannirUpitavRttikhAbhAvatvarUpe pravezasyaityarthaH
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ yakakAmAvavizisaMbhavaH / vatAhaza gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / 209 dakaviziSTasya pramANAntarAvedyatayA tatra zaktinizcayAsaMbhavAt / nahi samabhivyAhataphalabodhakapadopasthApyatAvacchedakatvarUpopalakSaNadharmeNa yathA svargatvAdInAM zaktigrahe bhAna tathopalakSaNIbhUtatAhazapadopasthApyatAvacchedakasaMbandhatvena vijAtIyasvarganiSThasamavAyAderapi tatra bhAmasaMbhavaH / svargapadAruddhasamavAyenaiva svargavaviziSTasyopasthitau viziSTasamavAyena svargatvaviziSTasya svargapadArthatvopagame lakSaNAprasaGgAt / zuddhasamavAyena vargatvaviziSTaviSayakakAmanAvato'nadhikAraprasaGgAt |miimsikaastu aharahaH saMdhyAmupAsItetyAdI nityatayA niSphale saMdhyopAsanAdAviSTasAdhanatvasyAyogyatvenAnvayAsaMbhavAnneSTasAdhanatvaM liGarthaH / atha saMdhyAvandanAderapyarthayAdopasthApitabrahmalokAyApyAdiphalasAdhanatvamavyAhatam / yatra nitye'rthavAdAdapi na phalopasthitistatrApi phalAbhAvanizcAyakapramANAbhAvAdyogyatAsaMzayasaMbhavena phalasAdhanatvapratyayo liGAditaH saMbhavatyeva / nava tadvotho nopayogI niSphalatayA zAte caityavandanAdI pravRttivAraNAyeSTasAdhanatAzAnasya pravRttihetutAvazyakatvena nityavidheH pravRttinirvAhAya tasya phalasAdhanatAbodhakatAyA AvazyakatvAditi cetra / "saMdhyAmupAsate ye ca satataM saMzitavratA" iti zrutau satatamiti zruteH kadAcidyasya saMdhyAvandanAdibAdhastena svIyasaMdhyAvandane brahmalokAvAptiphalAnupadhAnasya nizcitatayA aharahaH saMdhyAvandane brahmalokAyAptisAdhanatAbodhane'pi tasya saMdhyAzrandane pravRtyanirvAhAt yatra ca nityeviziSyaphalabodhako'rthavAdAdinAsti tatra vidhipratyayena iSTatvena phalasAdhanatAbodhasya janane'pi icchAviSayatA'vacchedakasvargatvAdirUpavizeSadharmaprakAreNa phalaviSayakatatsAdhanatAbodhasyAnirvAheNa pravRttyanirvAhAt / iSTasAdhanatAzAnAghaTitakAraNastomAtmikAyAH saMdhyAvandanAdyabhAvagocaranarakAdisAdhanatAzAnAdhInatadgocaradveSaghaTitasAmagryA eva saMdhyAvandanAdI pravartakatAyA upagantavyatayA nityasthale iSTasAdhanatAbodhasyAnupayogitAyA duritvAt / naca vizvajitA yajetetyatra viziSTaphalAzravaNe'pi yathA svargakAmapadasthAdhyAhAreNa tatsamabhivyAhArAd vi. zeSarUpAvacchinnasvargasAdhanatAbodhastathA nityasthale'pi vizeSadharmaprakArakasvargasAdhanabodhasaMbhaSAt uktapravRttisAmagyantarakalpanamayuktamiti vAcyam / bahuvisatyayAyAsasAdhyavizvajidyAgenatasabrAmapazvAdiphaloddezena pravRttyanupapatteH, tadvidheH svargaphalatAtparyanizcayAtsaMdhyAvandanAdau cAlpAyAsasAdhye grAmAdiphaloddezenApi pravRttyupapatteH, tadvidheH svargaparatvanizcayAyogAt / svargAdiphalakAmanArahitairmumukSubhirapi sNdhyaavndnaadyaacrnnaaduktprvRttisaamgriiklpnsyaavshyktvaac| tAhazasAmagrI vinA prAyazcittAdAviSTAsAdhane pravRttyanirvAhAcca / naca tatrApi pApadhvaMseSThasAdhanatAjJAnAtpravRttinirvahati / sukhaduHkhAbhAcetaragocarecchAyAM iSTasAdhanatAzAnasya niyamato'pekSAyAM niSphalapApadhvaMsasyeSThatvAsaMbhavAt / narakasAdhanagocaradveSasya tasagocarecchAjanakatvopagame'smasamIhitAyAmiSTasAdhanatvajJAnAghaTitapravRttisAmagyAmavivAdAt / kRtisAdhyatAzAnasahitecchAsAmAnyasAmagrItazvikIrghotpattaniSphale'pi saMdhyAvandanAdau nirvAheNa pravRttyupapatteH / naca narakAnutpAda eva prAyazcittasya saMdhyAvandanAdezca phalamitISTasAdhanatAjJAnaghaTitaiva pravRttisAmagrI narakadveSavatAM ca tadanutpAde niyamata eveccheti teSAM nityasaMdhyAvandanAdyanuSThAnamupapadyate / anyaizca tatrAnuSThIyate iti vAcyam / narakAnutpAdasya tatprAgabhAvAtmakasya pratiyogivikalpagrAsena phalatvAsaMbhavAt / atyantAbhAvasya pratiyogivirodhitayA kadAcispApAntaraNa yasya narakaduHkhaM janitaM janiSyate vA tadAtmanyasaravAnityatvena cobhayoH phalatvAsaMbhavAt / yogakSemasAdhAraNasAdhanatAyAzca guruzarIratvena pravRttyanupayogitvAt / yadapi maNDalI kuryAdisyAdivAkyaprAmANyavAraNAyeSTasAdhanatyasya vidhyarthatvamAvazyakamiti tadapi na / maNDalIkaraNAdija pratiyogivikalpagrAseneti / yasya kadAcidapi notpAdastasya prAgabhAve mAnAbhAvAttasyAvastulAt / yasyAvazyamutpattistasyaiva prAgabhAvasya khIkaraNIyatayA sandhyopAsane kRte'pi tadutpatterAvazyakalAttadanutpattyartha sandhyopAsanasya vaiyarthyAMpatteriti bhaavH| yadi ca sandhyAvandanAyakaraNajanyatAvacchedakaduHkhagatavaijAtyasya prasiddhatvena tadayacchinapratiyogitAkAgabhAvo duHkhaM me mAbhUditi pratItisiddho nAprasiddhaH sandhyAvadanAdyakartari tatprasiddhaH sa caika evAtyantAbhAvavattvasya saMbandhaH pratyAtmagato nAnApra. tiyogyutpAdavinAzyo yena sandhyAbandanaM kriyate tadAtmani kadAcidapi tAdRzaduHkhasyotpAdasaMbhavAt prAgabhAvasaMbandha eva sadaiva vartate yena tu na tarikrayate tasya duHkhotpAdena prAgabhAva saMbandhanAza iticedupeyate tadAyAha / phltvaasNbhvaaditi| vyutpa0 27
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 vyutpttivaadH| nyatasAdirUpaphale'pi kadAcitkasyacidiSTasAdhanatAbhrameNecchotpattyA maNDalIkaraNAdAvapISTasAdhanatvAbAdheneSTasAdhanatvavidhyarthatAmate'pi tadvAkyaprAmANyasyAvazyakatayA issttaaptteH| svargakAmo maNDalI kuryAditi vAkyajanyabodhe ca svargakAmanAyA maNDalIkaraNAdiniSTakartavyatvaprayojakatvabhAnena tadarthabAdhena tadvAkyAprAmANyopapattena ceSTasAdhanatvasya vidhipratyayArthatvAnupagame svargakAmo yajetetyAdivAkyAdyAgAdI pravRttyanupapatitatrAbhAvagocaradveSaghaTitasAmanayasaMbhavAt yAgAdyabhAvastha narakAdirUpadviSTasAdhanasvAbhAvAt dRSTasAdhanatvabodhakamAnAbhAvena tajjJAnaghaTitasAmaThyA api bhavanmate durghaTatvAditi vAcyam / iSTasAdhanatvasya vidhyarthatAvirahe'pi svargAsAdhanaM na vargakAmanAdhInakRtisAbhyamitItaraSAdhabalAtsvargakAmakRtisAdhyatAnvayitAvacchedakatayA svargasAdhanatvasyokavidhijanyabodhe bhAnAdyAgAdAviSTasAdhanatAzAnAdeva pravRttinirvAhAt / itthaMca samdhyAvandanAdI tatkAlAvacchinnazaucAdikamevAdhikAro natu phalakAmanApi / ataH phalakAmanAzUnyasyApi zaucAdimataH sandhyAvandanAkaraNaM pratyavAyajanaka phalakAmanAyAstatrAdhikAratve tacchanyasyAnadhikAri. tayA tadakaraNaM na pratyavAyamAvahet / naca mumukSApavAdena svargAdirUpaphalakAmanAyAH kadAcidasabhave'pi narakAmAvarUpaphale niyamata pavecchAsaMbhavatIti na zaucAdimataH sandhyAvandanAdhakaraNasya pratyavAyajanakatvAnupapattiririti vAcyam / narakAdyanupasthityaiva tadabhAvAzAnena tdicchaavirhoppterityaahuH| tadasat / dhvaMsAderatyantAbhAvavirodhitAyA niSpramANakatayA narakAtyantAbhAvasyaiva prAyazcittasandhyAvandanAdiphalatvasaMbhavAdiSTasAdhanatAjJAnAdyaghaTitapravRttisAmadhyA asiddheH, karaNAntarakalpanApekSayA guruzarIrakSemasAdhanatAzAnasyaiva sarvatra pravRttihetuteti daNDAddhaTa ityAdipratItibalAtsvarUpasaMbandhavizeSarUpasya kSemasAdhAraNasAdhanasvasyopagame taccharIragauravasyApyabhAvAzceti nityasthale zaucAdiphalakAmanayorubhayoradhikAratve'pi pratyekameva tayoradhikAritA natu militayo. riti phalakAmanAzUnyasyApi zaucAdimato'dhikAritayA tasyApi nityAkaraNaM pratyavAyajanakam / atha vA sandhyAvandanAkaraNena pratyavAyajanane'dhikAraikadezazaucAdimattvameva sahakAri natu phalakAmanApi tadasattvepi pratyavAyotpatteH sarvasiddhatvAt / etena saMvalitAdhikArAnupagame zaucAdizUnyaphalakAmanAvato daivAnnityAkaraNaM pratyavAyaM janayediti nirastam / ataeva nityakAmyajayantIvatAdau phalakAmanAyA adhikAratvasya sarvasiddhatayA zaucAdimataH phalakAmanArahitasya tadakaraNaM pratyavAyaM janayatIti / aparetu caityanavandateti vAkyaprAmANyAnurodheneSTasAdhanatvasya vidhyarthatvamAvazyakam / kRtisAdhyatvAdimati caityavandanAdau kRtisAdhyatvAdyabhAvasya naJA bodhane tadvAkyasyAprAmANyApatteH / kRtilAdhyatAyAzca vidhitvaM niyuktikam / tadanaGgIkAre'pi kRterAkhyAtasAmAnyArthatayA vidhipratyayasyApi tadarthakatayA pacetetyAdau kRtaH pAkAnukUlatvabhAnasyAvazyakatayArthAtpAkAdAvapi kRtilAdhyatAbhAnAt / kRtisAdhyatAyA kidhitve'pi tattatkAlatattatpuruSavizeSitakRtisAdhyatAviSayakasya pravartakajJAnasya zAbdabodhontarameva svIkaraNIyatayA vidhivAkyajazAbdabodhataH sAkSAtpravRttyanirvAhAt / astu vA sAdhyatAsaMbandhenaivAkhyAtasAmAnyArthakRteH kriyAyAM vidhipratyayajanyavodhe bhAnam / pravartikA cikIrSApi sAdhyatAsaMbandhena kRtiprakArikA kriyecchaiva / naca laDAdisthale AkhyAtArthakRteH kriyAvizeyatayaiva bhAnamiti vyutpatteH kaptatvAtpacetetyAdau na tasyAH kriyAvizeSaNatayA bhAnasaMbhava iti vAcyam / vyutpattivaicitryeNa tadupapatteH / zatyabhedepi vyutpattibhede bAdhakAmAcAt / ataeca prAcInairAkhyAtArthasyaiva kRteH karmapratyayasthale kriyAvizeSaNatayA bhAnamupeyate evaM kvacitpAkAdAviva sarvatraiya yAgapAkAdeH laukikapramANAdeva kRtisAdhyatAbodho nirvahatIti vadanti / na kalalaM bhakSayedityAdiniSedhavidheH prAmANyAnurodhataH balavadaniSTAnanubandhitvasya vidhyarthe pravezaH / niSiddhe'pi kalAbhakSaNAdau tRptyAdirUpeSTasAdhanatvasattvena tadabhAvasya nA bodhane prAmANyAnupapatteH / balavaniSTAnanubandhitvasya vidhitve tasyaivAbhAvo balavaniSTanarakAnubandhini tatsatkarmaNyabAdhito bodhyata iti tatprAmANyopapattiH / balavadaniSTAnanubandhitvasyeSTasAdhanatAvizeSaNatayA vAcyatve viziSTAbhAvasyaiva zAbdabodhe bhAnam / so'pi vizeSaNAbhAvo yato'vAdhitaH phalaabha - -- -..-..............-- ---- ---- pateneti / athavetyAdi pakSAntaropagamenetyarthaH /
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDhArthatatvAlokavyAkhyAsahitaH / 211 kSaNAdau viziSTAbhAvabodhAnantarameva talliGgakAnumAnagamyo balavadaniSTAnubandhitvarUpastadananubandhisvAbhAvaH pravartakamiva nivarsakamapi zAnaM zrutivAkyAtparamparayaiva natu sAkSAt / etanmate ca na tAdRzAbhAvasya zAbdabodhe bhAnaM padArthaMkadezatayA itaravizeSaNatayopasthitatvena nArthavizeSaNatayA'niSTAnanubandhitvAnvayAsaMbhavAt / vastuto viziSTazaktau vizeSyavizeSaNabhAve vinigamanAvirahAt pRthageva balavadaniSTAnanubandhitAyA vAcyatvam / naca balavadaniSTAnanubandhitve iSTasAdhanatvasya vizeSyatve vidhivAkyataH kriyAvizeSyakeSTasAdhanatAzAnAsaMbhavAt kriyAgocaracikIrSAdyartha vidhivAkyajazAbdabodhottaramiSTasAdhanatvaprakArakakriyAvizeSyakajJAnAntaraM kalpanIyamiti tadakalpanaprayuktalAghavameva balavadaniSTAnanubandhitvasya vizeSaNatye vinigamakamiti vAcyam / kriyAyAM balavadaniSTAsAdhanatvajJAnasyApi tadgocarecchAhetutayA balavadaniSTAsAdhanatvasyeSTasAdhanatvavizeSaNatvamate kriyAvizeSyakatatprakArakajJAnAntarasya kalpanIyatayA matadaye kalpanAsAmyatAyadikha balavadaniSTasAdhanatvajJAnameva dveSasAmagrItvenecchApratibandhakaM natu tadasAdhanatvajJAnamiccharahetustadoktasya vizeSyavizeSaNabhAve vinigamakasya saMbhave'pi viziSTasya vAcyatve zyene vidhyarthavAcyena tadvidhAyakazruteraprAmANyaprasaGga iti zaktibhedasya zyene kevaleSTasAdhanatAbodhasya copagama AvazyakaH / maNikRtApi viziSTasya vAcyatve zyene vidhyarthabAdhena tatra balavadaniSTAsAdhanatvasyAbhAnaM likhitam / sadabhAnaM viziSTazaktipakSe na saMbhavati / viziSTazaktervizeSaNavinirmokena vizeSyAMzAbhAsakatvAt / tattaddharmaprakAreNa padArthaviSayakazAbdabodhe tattaddharmAze zakyatAvacchedakatvaparyAptyavagAhijJAnasya hetutvAt / anyathA viziSTasvargAdivAcakavargAdipadAdvinA lakSaNAM kevalaM sukhatvAdiprakArakazAbdabodhApatteH / yadica kevalasukhatyAdinA svargAdirUpasukhabodho lakSaNAmantareNa svargAdipadAdiSyataeva neSyate paraM sukhAntarabodhastatra zaktivirahAditi zakyatAvacchedakatAparyAptyavagAhitvamanupayogItyucyate tadApi balavadaniSTAnanubandhitvaviziSTeSTasAdhanatvasya za. kyatAyAM zyenaniSThavaividhasAdhanatvasya balavadaniSTasAdhanatvaniyatatvena tadasAdhanatvaviziSTatyena vidhimatyayAvAcyatayA sutarA tatra vidhyarthatvAnirvAha eva / yattu zyenasyAdRSTAdvArakatvaghaTitahiMsAlakSaNAnAkrAntatayA balavaduHkhAjanakatvamiti matAntaram / tadasat / tathAsati zyene tAttvikapravRttivAraNAya balavahuHkhAprayojakatvajJAnasyaiva pravRttihetutAyA upagantavyatayA tasyaiva vidhyarthatAyA Avazyakatvena zyene tadvAdhAcchuteraprAmANyaprasaGgatAvasthyAt / zyenasya hiMsAtvavirahe'pi abhicAratayA narakajanakatvasya durdhAratvAcca / yattu abhicarannityasya vairivadhagocaraprabalakAmanAviziSTArthatayA tAdRzakAmanAviziSTasyaiva puruSasya balavadveSaviSayAjanakatvarUpabalavadaniSTAnanubandhitvaghaTakadveSAnudayAt tAdRzakAmanAviziSTavRttibalavadveSaviSayAjanakatvaM zrutivAkyAt pratyetavyaM, taba zyene'bAdhitameva vairivadhe utkaTarAgavatastajanyanarake balavadveSAnutpattyA tAdRzanarakasya vairivadhotkaTakAmanAviziSTavRttidveSAviSayatvAt / nokadA ekatrAvartamAnayorekataramaparaviziSTavRttIti mizrANAM mUlAbhiprAyavarNanaM tadapi na balavadveSaviSayaduHkhajanakatvatvapratiyogikAbhAvasyAtiprasaktatayA balavadveSaviSayaduHkhajanakatvatvAvacchinnAbhAvasya vAuyatAsvIkAre puruSavizeSIyabalavadveSaviSayaduHkhajanakatvAbhAvasya pratyayAsaMbhavAt tADazaduHkhajanakatve abhAye ca khaNDazaktisvIkAre viziSTazaktisvIkAraparityAgAt / evaM yatrotkaTarAgo ya. dA tatraiva notkaTadveSastadA tajjanye phale utkaTarAgadazAyAM ca tajanyaduHkharUpaphalAntare utkaTadeSe na kiMcidvAdhakamiti vairivadhe utkaTarAgadazAyAM ca zyenajanyanarake balavadveSo durapavAda eba astuvA phalavizeSotkaTarAgaghaTitA upAyagocarotkaTarAgasAmagrI tatraiva tajjanyatayA jJAte sati phalAntarepyutkaTadveSavirodhinI tathApi narakavairiyadhayorekataraM prati zyenasya hetutvAgrahadaDAyAM tayorbalavadveSarAgayoryugapatsaMbhava pava / yattu dIkSAGgapazughAtasya narakAsAdhanatayA mA hiMsyAdiabhAvaidhahiMsaiva vivakSiteti zyenasya narakAsAdhanatvopapAdanaM, tadapi na / tAvatApi abhicAravidhayA dhAtvasya durvAratvAt / atha khaNDazaktimavalambyAniSTAsAdhanatvavinirmokena kvacidvidhibodhopagame ---- NDazaktisvIkAraiti / viziSTazaktI pratiyogitAvizeSasaMsargaghaTitarUpasyAnekatayA'nekazatyApattiriti khaNDazaktiH khIkaraNIyA tathAsatyabhivaranityAdisamabhivyAhAravalAdeva svaniSThapratiyogitvasya zatruvadhakAmanAvadRttidvaSaviSayaduHkhajanakatA
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 vyutpattivAdaH / zvetaM chAgamAlabhetetyAdAvapi tatparisyAgasaMbhavAt avirodhena mA hiMsyAdityatra zrutyarthasaMkoco na syA diti sAMkhyamatameva sAdhIya iti cetsyAdeva avirodhe'pi brAhmaNebhyo dadhi dIyatAM tarka kauNDi nyAyetyabhave sAmAnyavidhervizeSetara paratvaM vyutpatisiddhamiti mA hiMsyAdityatra saMkocaH / atha vA kathaMvidvAdhakApanayasaMbhavenautsargikArthaparityAga iti hiMsAniSedhasaMkocenaivopapattau na zvetaM chAgamAlabhetetyAdI vidhipratyayasya balavadaniSTAsAdhanatvArthaparityAga ityarthaH / atha yAgapAkAdijanyazramAdAvapi kadAcitkasyacidbalavadveSodayAt yajeta pacetetyAdau aprAmANyaprasaGgo durvAraH / yattu balavadaniSTA. sAdhanatvaM na laukikavibhyarthaH / kiM tu na kalaamityAdizruteH prAmANyopapattaye vaidikaliGgaeva ta darzakatA vatrApi balavadaniSTaM narakameva tAdrUpyeNArthaH / ata iSTotpattinAntarIyakazramAdeH kadAcit dveSaviSayatayA na yAgAdau vidhyarthabAdha iti tadapi na, zAkaM na bhuJjItetyAdivaidyakavAkye yalavadaniSTAjanakatvaniSedhaparatvaM vinA prAmANyAnupapatteH tatrApi rogAjanakatvaM vidhyarthastadabhAvo naJA bodhyataiti cedra riktAyAM na gacchet puSye nodvahedityAdijyotiHzAstravacanasya naikaH parvatamArohedityAdivAkyasya ca kA gatiH / tatrApi viziSya tattadaniSTAsAdhanatvasya vidhipratyayArthatve zaktyAna - nsyaprasako vyutpattyanupapatti / atra vadantidveSaviSayatAvacchedakatvopalakSitanarakatvAdyAzrayasAdhanatAtvAvacchinnapratiyogitAkA bhAvakUTe tAdRzAbhAvatvenAnugate ekaiva vidhipratyayasya zaktiH upalakSaNIbhUtadveSaviSayatAvacchedakatvaM parityajya narakAdyasAdhanatvaM pratIyate kutracinnarakA sAdhanatvaM kutracidrogAsAdhanatvaM pratIyataityatra tAtparyameva niyAmakaM pratiyogitAyAH prakAratayA bhAnAt pratiyogitAvacchedaka ghaTakanarakatvAdI dveSaviSayatAvacchedakatvasyopalakSaNatayA zaktigrahe bhAnamaviruddham / naca prameyatvAderapi upalakSaNatayA bhAnamaviruddhamiti prameyatvAderupalakSaNatayA narakatvAdyanugamakatvaM kathaM na svIkriyate vinigamakAbhAvAditi vAcyam / sukhAdyasAdhanatvasya vidhyarthatAviraheNa prameyatvAdeH sukhatvAdisAdhAraNyaMnotarUpasyetyasyaiva vinigamakatvAt / naca tAtparyAbhAvAt sukhAdyasAdhanatvabodhakatvopapattI vidhyarthatve'pi kSativiraha iti vAcyam / tasya vidhyarthatvena tattAtparyeNAdhunikAnAM na bhuJjItetyAdiprayogApatteH // // iti mahAmahopAdhyAya gadAdharabhaTTAcAryakRto vyutpattivAdaH samAptaH // zubhaM bhavatu // tvAvacchinnasya saMsargatayA bhAnopagamena na kasyaciddoSasya saMbhava iti bhAvaH | avirodhepIti / yathAzrutavAkyArthayorvirodhAprahe'pi vizeSArthe tAtparyagrahAttatra lakSaNArUpaH saGkoco bhavatyevetyarthaH / atha prayojana virodhAdyaparisphUrtI mukhyA rthAtiriktatAtparyagraha eva na bhavatIti tAtparyagrahArthaM brAhmaNebhya ityAdeH paryAlocane kriyamANe yadA kauNDinyAya taka - . mevadIyatAmityavagamyate tadA brAhmaNebhya iti vAkyasya tAtparya kauNDinyAtiriktabrAhmaNe lakSaNAvIjamavadhAryate yadA tu kauNDinyAyatakamapIti gRhyate tadA tu noktArthe tAtparya vijJAyata iti zaktazabdaprayogamapahAya lAkSaNika prayogaprayojanantu nAstyeveti virodhamUlaka evaM saGkocaH sAmAnyavizeSasthale'pi vijJAyate tatra virodhasya vAkyAparyAlocanadazAyAmagRhItatvAdavirodhepi sAmAnyavizeSabhAve saMkoca ityuktistAdRzAma hepItyetatparatayA neyA yadi sAmAnyavizeSabhAvaH saMkocaprayojakaH syAtsarvebhyo brAhmaNebhyo dadhi dIyatAntakamapi kauNDinyAyetyAdAvapi saMkocaH syAdityabhiprAyeNAha athaveti / vyutpattivAdagUDhArthatatvAlokaH samAptaH //
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyurvedIyagranthamAlA. (mAsikapatrikA) aspAM mAsikapatrikAyAmayAvadhi amudritA duSprApAH prAcInAzca vividhA AyurvedIyama tAyAsena saMpAdya saMzodhya nirNayasAgaramudrAyabAlaye sucikaNapatropari nAgarAkSarairmudrApayitvA nIyante / yeSAM granthAnAM TIkA upalabhyate te saTIkA eva mudrApyante / yeSAM ca TIkA nopara saralaM TippaNamapi dIyate / kalikAtAnagaravAstavyaiH 'em. e.' vidyAbhUSaNa ityupAdhidhAri rAjazrIyogIndranAthasenaiH, 'em. e. el. em aeNND es.' ityupAdhidhAribhiH kavirAja senaiH suzrutabhASyapraNetRbhiH kavirAjazrIhArANacandracakravartimiH, jayapurarAjakIyasaMskRta layasya AyurvedAdhyApakaiH AyurvedAcAryopAdhikaiH paM. zrIlakSmIrAmasvAmibhiH anyaizca vaidya siteyaM patrikA / prAcInAyurvedIyagranthadarzanotsukaibhiSambhiravazyaM saMgrahaNIyA / vArSikaM mUlyama NabhRtisahitaM rUpyakatrayam / saMpAdakaH prakAzakazca, vaidya jAdavajI trikamajI naM. 372 koTa borAbajhArageTa muMbaI.