Vyutpattivada Gudharthatattvaloka

Author(s): Dharmadattasuri
Publisher: Nirnaysagar Yantralaya Mumbai
Catalog link: https://jainqq.org/explore/008449/1

Page #1

श्रीः।
श्रीमद्गदाधरभट्टाचार्यप्रणीतः
व्युत्पत्तिवादः।
सर्वतन्त्र स्वतन्त्रमिथिलामण्डलमण्डनपण्डितकुलपतिझोपाख्यश्रीधर्मदत्त(बच्चाझा)सूरिविरचित
गूढार्थतत्वालोकसहितः।
अयंच
पं० हरिराज-पं० हरिनाथ-पं० रमापतिशर्मभिः संशोध्य
मुम्बय्यां
" निर्णयसागर" यन्त्रालये मुद्रयित्वा प्रकाशितः ।
सं. १९६८, सन १९११.
मूल्यं ४ रु.

Page #2

(Registered according to act XXV of 1867.) (All rights reserved by the publishers.)
Printed by B. R. Ghanekar, at the Nirnaya-Sagar Press, 23 Kolbbat Lane, Bombay.
Published by Pandit Hariraj, Pandit Harinath and Pandit Ramapati, Lalbag, Panjarpole, Bombay.

Page #3

भूमिका।
ॐ तत्सत् । कस्को न जानाति “काणादं पाणिनीयं च सर्वशास्त्रोपकारक"मिति वैदुष्यसमानाधिकरणं वचनम् । एतस्य चायमेवार्थो भवितुमर्हति यच्छब्दार्थशरीरस्य शास्त्रशब्दघटितस्य भगवतो महानुभावस्य सरित्पतेः प्रमितीकरणे न शक्नोति असम्यक्परिशीलितोक्तशास्त्रद्वयो विद्वच्छब्दध्रुक्कश्चित् । शक्नोति च सम्यक् परिशीलितोक्तशास्त्रद्वयो विद्वच्छब्दानन्ददायी कश्चिदेवेति । अत्रापि सत्स्वपि बहुषु महार्थेषु ग्रन्थमहाशयेषु श्रीमद्गदाधरभट्टाचार्यजन्मा व्युत्पत्तिवाद एवातिव्युत्पादकत्वात्संप्रति राजानतीत्यपि नापरोक्षं विश्वेषां विदुषाम् । विदितमेवास्ति यत्परिमितशब्दस्यास्यातिगूढार्थस्य तत्त्वालोकः कश्चिदपेक्षित आसी दिति । स च न संप्रत्यासी दिति वक्तुं शक्यते किन्तु मिथिलाभूषणश्रीधर्मदत्त( बच्चा )झामहाशयानुग्रहादास्तइति । उपादेयत्वंत्वस्य दर्शनसमनन्तरमेव विदितं भविष्यतीति न स्वकीयं दधि मधुरं वदामः । परमदयालुनाश्रीमतास्य प्रकाशने साधिकारप्रदानं वयमुत्साहिता इत्युपकारभारं शिरसा विभृमः । एतस्य च झटिति प्रकाशने शुद्धिसंपादने च पण्डितश्रीवासुदेवपणशीकरशास्त्रिणा बहु प्रयतितमित्येतदीयमहेतुकमुपकारमाजन्म न विस्मरिष्यामः । ॐ तत्सत् ।
अन्यान्यपि न्यायव्याकरणपाठ्यपुस्तकानि कानिचित्परिष्कृतानि कानिचिच विषमस्थलात्युपयुक्तटिप्पणसहितानि नातिविलम्बेन निर्णयसागरद्वारा प्रकाशयितुं शास्त्रप्रचारिणी समष्टिर्यतते ।
छातावास्तव्यौ पं. हरिराज,
पं. हरिनाथशर्माणौ. पनिचावास्तव्यो रमापतिमिश्रः,
यद्यपि पुस्तकमिदं क्रय्यपुस्तकालयेष्वन्येष्वपि प्रायः प्रामुयात्तथापि कानिचिदत्यभिमतानि स्थानानि निर्दिश्यन्ते
१ पं० राजाराम त्रिपाठी--बडागुदरका अखाडा-असीघाट, बनारस. २ पं० रामनगीनाजी-मु. अम्दौर-पो. छाता, जि. बलिआ. ३ शास्त्रप्रचारिणी कंपनी बनारस.

Page #4


Page #5

व्युत्पत्तिवादः ।
५०८
गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः ।
श्रीगणेशाय नमः ।
शाब्दबोधे चैकपदार्थेऽपरपदार्थस्य संसर्गः संसर्गमर्यादया भासते । स च क्वचिदभेदः ।
व्याजस्वीकृत सेवया विधुरभूद प्रेसरः श्रीमतां मानव्याहतिकैतवावनमनादीशस्त्रिलोकीपतिः । संभिन्नाच्जकुलप्रसूतिविभवादम्भोजमब्जालयो यस्य श्रीगिरिजापदाम्बुजयुगं तत्स्यादभीष्टप्रदम् ॥ १ ॥ मैथिलान्वयजातेन धर्मदत्तेन धीमता । व्युत्पत्तिवादगूढार्थतत्त्वालोको वितन्यते ॥ २ ॥
अथ शब्दाकाङ्क्षा विज्ञान विशेष कार्यकारणभावविज्ञानरूपाया व्युत्पत्तेरनुकूलेऽन्तर मतान्तरखण्डनगर्भत्वेऽपि तदुद्देशेनाप्रवृत्ततया जल्पव्यवहारायोग्ये व्युत्पत्तितस्वयुभुत्सयारम्भणीयत्वेन वादपदव्यवहार्ये चिकीर्षितसंदर्भे भेदाभेदान्वयविषयकत्वेन द्विविधे शाब्दबोधे सामान्यतो विशेषतश्चाकाङ्क्षाज्ञानस्य कार्यकारणभावमभेदान्वयबोधश्चेत्यादिना वक्ष्यति तत्प्रथममेव शाब्दद्वैविध्यप्रयोजकं संबन्धद्वैविध्यं वक्तुमुचितमिति कचिदभेदः कचिच तदतिरिक्त एवेति प्रथमत उक्तं तावन्मात्रस्य च परिचायकसाकाङ्क्षत्वेन परिचायकाकाङ्क्षानिवृत्तये तदुतिरपेक्षिता, तत्र शाब्दबोधेऽपि संसर्गे भासते सचेत्येवमुक्तावविशेषेण वृत्त्युपस्थाप्याभेदादिसंसर्गस्यापि संगृहीतत्वेन तदन्वयबुद्धेराकाङ्क्षाज्ञानत्र्यभिचारितयाकाङ्क्षाज्ञान विशेषकार्यकारणभावबोधकस्याभेदान्वयबुद्धिसामान्यकार्यकारणभावबोध पर्यवसायिनोऽभेदान्वयबोधश्चेत्यादेरसंगतिः । एवमाकाङ्क्षाज्ञानप्रयोज्य तत्कार्यताव - च्छेदककोटिनिविष्टविषयताश्रयाखिलसंसर्गासंग्राहकपरिचायकोक्तौ तदसंगृहीतसंसर्गविशेषविषय कशाब्दबुद्धा वाकाङ्गाज्ञान कार्यकारणभावकथनमसंगतं स्यादनुपक्रान्तविषयकत्वादिति वृत्तिविषयसकल संबन्धासंग्राहकमा काङ्क्षाभास्य निखिलसंबन्ध संग्राहकं परिचायकमाह — शाब्दबोधे चेत्यादिना । तस्य चैकपदार्थानुयोगिकापरपदार्थप्रतियोगिकः संसर्ग आकाङ्क्षाप्रयोज्यसंसर्गलाभिन्नशाब्दबोधनिरूपितविषयतावानित्यर्थः । सचेति । आकाङ्क्षाप्रयोज्यसांसर्गिकविषयतावांश्चेत्यर्थः । अत्रासति बाधक उद्देश्यतावच्छेदकावच्छेदेन विधेयान्वयस्य सर्वानुमततया एकपदार्थानुयोगिकापरपदार्थप्रतियोगिक संसर्गल स्याकाङ्क्षाप्रयोज्यसांसर्गिकविषयत्वव्याप्यतालाभादुक्त संसर्गत्वं वृत्तिविषयाखिलसंसर्गाद्यावर्तमानं साधकाभावादाकाङ्क्षाप्रयोज्यसंसर्गतां विनिवर्तयत्याकाङ्क्षाभास्यसकलसंसर्गे ग्वानुवर्तमानमनुवर्तयत्तीति वृत्तिविष यसकलसंसर्गासंग्रह आकाङ्क्षाभास्य सकलसंसर्गसंग्रहश्च ।
अथैकं यत्पदं तदर्थ इत्यर्थः एकस्मिन्पदार्थ इतिवार्थः एकत्ववत्पदार्थतावच्छेदकावच्छिन्न इतिवार्थ एकपदार्थं इत्यस्य विवक्षितस्तत्र नाद्यः, आख्यातार्थं कालकृत्योराकाङ्क्षाभास्य संसर्गस्यासंग्राहकत्वात् । न द्वितीयः, आकाङ्क्षाभावस्य तादात्म्यस्यासंग्राहकत्वात्तदनुयोगिप्रतियोगिनोर्भेदविरहात् । न तृतीयः, संपन्नो ब्रीहिरित्यादौ पदार्थतावच्छेदकानवच्छिन्नत्री हिलैकत्वसंसर्गस्याकाङ्क्षाभासस्य संग्रहासंभवात् । नच व्रीहित्वेऽन्वयपक्षो न सिद्धान्त इति तृतीये न दोष इति वाच्यम्, चैत्रस्य गुरुकुलमित्यत्र गुरुत्वस्य सखण्डतयान्वयितावच्छेदकरूपेणोपस्थिति संभवेन पदार्थतावच्छेदके तत्र पदार्थान्तरान्वयस्य संगततया तत्संसर्गासंग्रहात् । नच गुरुत्वस्यापि पदार्थतावच्छेदकत्वान्न दोष इति वाच्यम्, साक्षात्परम्परासाघारणावच्छेदकवस्य विवक्षणे लाङ्गूलवलोमत्वयोरपि पशुपदार्थतावच्छेदकतया तदवच्छिन्नयोरन्वयस्य वृत्तिविषयस्य संप्रहृप्रसङ्गात् । यत्त्वेकत्वापरत्वयोरविशेषितयोः सर्वसाधारणत्वादुपादानवैफल्यं विशेषितयोरुपादानेऽननुगम इति तन्न, पदविशिष्टसांसर्गिकविषयत्वादिप्रवेशे दोषासंभवात् । वैशिष्ट्यं च स्वप्रयोज्यप्रकारताकत्वस्वभिन्नपदप्रयोज्यविशेष्यताकलो भयसंबन्धेन विवक्षितम् । एतेनैकस्यैव संसर्गस्य पदार्थतयाऽकाङ्क्षाभास्यतया च संग्रहो न दोषाथायकः । कृतिप्रकारतानिरूपितचैत्रादिविशेष्यताकसमवायनिष्ठसंसर्गतायाः पदविशिष्टत्वेऽपि घटलप्रकारतानिरूपितघटविशेष्यता कसमवायनिष्ठसंसर्गतायाः पदविशिष्टत्वासंभवेन तद्ब्रहृणासंभवात् । नचैवं तृतीये खावच्छिन्नविशेष्यता कत्वस्वभिम्नधर्मावच्छिन्नप्रकारताकत्वोभयसंबन्धेन पदार्थतावच्छेदकविशिष्टत्वं धर्मविशिष्टत्वं वा प्रवेश्यं तदुभयमपि लोमस्वलाङ्गूलवयोर्लोमलाङ्गूलपदार्थतावच्छेदकत्वाद्धर्मलाब पशुपदार्थतावच्छेदकघटकलोमलाङ्गुलोभयसंसर्गलसंग्राहकत्वान संभवदुक्तिकम् । अत्र हि पदस्य विशिष्य प्रवेशो न संभव

Page #6

व्युत्पत्तिवादः ।
त्येवेति वाच्यम् । शृत्तिज्ञानीयविषयताप्रयोज्योपस्थितीयमुख्यविशेष्यतानिरूपितप्रकारताविशिष्टत्वस्य संभवदुक्तिकलात् स्वप्रयोज्यावच्छेदकताकप्रकारताकत्लखभिन्नतादृशप्रकारताप्रयोज्यावच्छेदकताकविशेष्यताकत्वोभयसंबन्धेन वैशिष्ट्यस्य च वाच्यत्वात् पशुत्वलोमत्वावच्छेदकत्वयोमुख्यविशेष्यतानिरूपितप्रकारलाप्रयोज्यत्वादुक्तसंसर्गलसंग्रहस्यासंभवात् । यदि चात्र षष्ठ्यर्थप्रतियोगिखस्य स्वाश्रयगुरुखसंबन्धेनैकदेशान्वयभीत्या गुरावेवान्वयः स्वीक्रियत इति तृतीये न दोषः । नच गुरुत्वस्य सनिरूपकतया नित्यसाकाहत्वेन निरूपकेणानन्वयो आकाडाप्रशमादेकदेशान्वयोऽपि स्वीकार्यः । ब्रीहिलं च नैवं नित्यसाकासमिति तत्र खाश्रयव्रीहितसंबन्धेनान्वयेऽपि न क्षतिरिति वाच्यम् । संसर्गघटकतया निरूपकलज्ञानस्याप्याकालानिवर्तकलाभ्युपगमस्यैकदेशानन्वयनियमभङ्गापेक्षयाभ्यर्हितत्वादिति विभाव्यते । तदापीदं रजतमिति प्रत्यक्षसाधारणप्रवर्तकतावच्छेदकधर्मनिर्वाहायेदं रजतमिति वाक्यजज्ञान इदमर्थे खरूपतो रजतत्वभानस्य खीकृततया रजतखनिष्ठप्रकारतानिरूपितेदनलावच्छिन्नविशेष्यताकसंसर्गतायाः संग्रहासंभवात् । एवं घटो नास्तीत्यादौ वरूपतो भासमानघटलस्यावच्छिन्नप्रतियोगिताकलसंबन्धेनाभावेऽन्वयाभ्युपगमात्तत्संसर्गतया अप्यसंग्रहादिति चेत् ।
अत्र केचित् । एकपदार्थेऽपरपदार्थस्य संसर्ग इत्यस्योपस्थितीयविषयताविशिष्टसंसर्गतावानित्यर्थः । वैशिष्ट्यं च खप्रयोज्यप्रकारतानिरूपितलखानिरूपितविषयताप्रयोज्यविशेष्यताकत्वोभयसंबन्धेन बाच्यमत्र खानिरूपितेत्यत्र निरूपितलं सा. क्षात्परम्परासाधारणं विषयतात्वेनैव च प्रकारताविशेष्यतयोः प्रवेशः कार्य इत्यपि सुवचम् । प्रकारतालादिप्रवेशात् साक्षास्परम्परासाधारणनिरूपितत्वस्य प्रवेशाद्वोपस्थितीयसंसर्गतावच्छेदकत्वात्मकविषयताप्रयोज्यशाब्दबोधीयसंसर्गखावच्छेदकलास्मकविषयतानिरूपितलस्य साक्षात्तदनिरूपितविशेष्यखाद्यात्मकविषयताप्रयोज्यविषयतानिरूपितलस्य च वृत्तिप्रयोज्यसंसर्गतायां सत्त्वेऽपि न तत्संग्रह इति वदति तन्मन्दम् ।
नीलो घटः नीलः कलश इति द्विविधाकाजाज्ञाने घटपदस्य घटे शक्तिग्रहे तदुत्तरविभक्तरेकत्वे शक्तिग्रहे कलशपदस्यैकत्वविशिष्टघटे लक्षणामहे चैको घटो मील इति शाब्दबोधे घटखघटविषयताया विनिगमकाभावेन वृत्तियज्ञानजम्योपस्थितीयद्विविधविषयताप्रयोज्यत्वेनोपस्थित्योरसमानाकारकतया तदीयविषयलयोः परस्परनिरूप्यनिरूपकभावासंभवेन चैकोपस्थितीयघटसविषयतावैशियस्य समवायनिष्ठसांसर्गिकबिषयतायां वृत्तिप्रयोज्यायां सत्त्वेन तत्संग्रहप्रसङ्गात् । नच खानिरूपितत्वेत्यादिसंसर्ग विहाय स्वनिरूपितविषयलाप्रयोज्यविशेष्यताकत्वमेव संसर्गतयोपादेयम् । तथाच खानिरूपितविषयताप्रयोज्यवमिव स्वनिरूपितविषयताप्रयोज्यत्वमपि घटविशेष्यतायामस्तीति न दोषः । एकलप्रकारतानिरूपितसंसर्गतायां वृत्तिज्ञानीयविषयताप्रयोज्यत्वस्येवाकाङ्क्षाप्रयोज्यत्वस्यापि सत्त्वेन तत्संग्रहो न दोषायेति वाच्यम् । संयोगेनाभावो नास्तीति वाक्यजशाब्दबोधे नजीभावेऽवच्छिन्नप्रतियोगिताकलसंबन्धेनाभावत्वस्यान्विततयाकालाप्रयोज्यायास्तरसंसर्गताया असंग्रहापत्तेः नञ्पदाभावपदजन्योपस्थित्योः समानाकारकत्वेन तदीयविषयतयोर्निरूप्यनिरूपकभावेनाभावत्वविषयतानिरूपितविषयताप्रयोज्यलस्यैवाभावविषयतायां सत्त्वात् ।
परे तु पदार्थलं च पदवृत्तिज्ञानीयविषयताप्रयोज्यविषयत्वं तद्धटकवृत्तिज्ञानीयविषयत्व एवैकखापरलयोरन्वयः, तथा सति संसर्गताविशिष्टसंसर्गलं पर्यवसितार्थः । वैशिष्ठवंच खनिरूपकप्रकारताप्रयोजकवृत्तिज्ञानीयविषयतानिरूपितविषयत्वाप्रयोज्यविशेष्यताकखखतादात्म्योभयसंबन्धेन । एवंचाभावपदनपदवृत्तिज्ञानयोरसमानाकारकतया नम्पदप्रयोज्यविषयतायाः प्रतियोगिलसंबन्धावच्छिन्नप्रकारतानिरूपितविशेष्यतात्वस्यैवानुभवसिद्धत्वेनोभयपदवृत्तिज्ञानीयविषयतयोर्विनिगमकाभावेन प्रकारखविशेष्यत्वयोः प्रयोजकत्वस्य वकुमशक्यत्यानोक्तदोष इत्याहुस्तदपि तत्प्रयोज्यत्वस्य खप्रयोज्योपस्थितीय विषयताप्रयोज्यत्वानतिरिक्तल उपस्थितीयविषयतयोरनतिरिक्ततयोक्तदोषतादवस्थ्यादतिरिक्तत्वेऽपि नद्धयगर्भवाक्यस्थले वृत्तिज्ञानयोरपि समानाकारकलादभावलाभावयोर्भासमानावच्छिन्नप्रतियोगिताकत्यसंसर्गत्वासंग्राहकत्वादुपेक्षणीयम् । अत्र च स्वनिरूपकप्रकारताप्रयोजकवृत्तिज्ञानीयविषयतानिरूपितविषयखाप्रयोज्यत्वस्य संसर्गत्वे न कोऽपि दोषो यद्यपि संभवति तथापि तस्य तथात्वे वृत्त्यविषयसंसर्गः संसर्गमर्यादया भासते इत्यस्यैव लिखितुमुचितत्वेन तदुपेक्षाया निर्बीजत्वापत्तेस्तदुपेक्षणीयम् । नच तथैव कथं नोक्तमित्याशंकनीयम् शाब्दबोधविषयो हि संसर्गो द्विविधो वृत्तिभास्य आकाडाभास्यश्च तत्रैकभेदेनापरो न लक्षणीयः विनिगमकाभावेन परस्परभेदस्य परस्परलक्षणलापत्त्या लक्षणकार्य इतरेतराश्रयप्रसङ्गात्प्रागुपदर्शितस्य वृत्तिविषयस्याकालाभास्यसंसर्गस्यासंग्रहप्रसङ्गाच्च । तस्मादेकपदार्थ इत्यादेरन्यत्रैव तात्पर्यस्य वक्तव्यखादिति चेत् ।
अत्राहुः-पदार्थान्तरत्वव्यवहारो हि पदभेदप्रयुक्तो वृत्तिभेदप्रयुक्तश्च परिदृश्यत इति तदुभयसाधारणमेवापरपदार्थलमत्र विवक्षितम् । तथा सति संसर्गताविशिष्टसंसर्गत्वं पर्यवसितार्थः, वैशिष्ट्यं च स्वतादात्म्यखनिरूपितप्रकारताविशिष्टविशेष्यताकलोभयसंबन्धेन । वैशिष्ट्यं च खप्रयोजकपदभिन्नपदप्रयोज्यत्वखप्रयोजकतिक्षानीयविषयतानिरूपितविषयत्वाप्रयोज्यलान्यतरसंबन्धेन । नद्वयगर्भवाक्यस्थल एकनपदार्थीभूताभावत्वनिष्ठप्रकारताविशिशपरनपदार्थीभूताभावनिष्ठविशेष्यतायां सत्त्वात्तदुभयप्रयोजकपदयोभिन्नत्वात्सन्निरूपितसंसर्गताया नासंग्रहः । घटसप्रकारत्वघटविशेष्यत्वयोः प्रयोजकपदभेदाभा

Page #7

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः । क्वचिश्च तदतिरिक्त पवाधाराधेयप्रतियोग्यनुयोगिविषयविषयिभावादिः।
वात्तनिरूपितसंसर्गताया न संग्रहः । नच घटोऽस्ति कलशोऽस्तीति द्विविधाकाढासमूहालम्बनज्ञानोत्तरं घटकलशोभयपदवृत्तिज्ञानजन्यघटोपस्थितेर्घटशाब्दबुद्धौ घटलप्रकारवघटविशेष्यखयोर्विनिगमकाभावेन पदयोः प्रयोजकलात्तनिरूपितसंसर्गखसंग्रहापत्तिः, स्वप्रयोजकपदसामान्यभिन्नत्वगर्भसंसर्गस्य खप्रयोजकपदाप्रयोज्यखस्य वा निवेशे नव्यगर्भवाक्यस्थलीयसंसर्गासंग्रह इति वाच्यम् खप्रयोजकपदनिष्ठाकाङ्क्षाज्ञानीयविषयतानिरूपितसांसर्गिकविषयतानिरूपितपदनिष्ठविषयताप्रयोज्यलसंसर्गस्यैव तेन विवक्षणात् घटपदकलशपदविषयतयोर्निरूप्यनिरूपकभावविरहात् न तत्र तत्संसर्गतासंग्रहः । नद्वयगर्भवाक्यस्थले नम्पदयोः साकाङ्घखात्तत्रत्यसंसर्गतासंग्रहः, स्वप्रयोजकविषयलं चेह स्वप्रयोजकवृत्तिज्ञानीयविषयतासमानाधिकरणं ग्राह्यम् । तेन कार्यतावच्छेदकघटकनिखिलविषयतानां कारणतावच्छेदककोटिप्रविष्टसकलपदविषयताप्रयोज्यत्वेऽपि न वृत्तिप्रयोज्यसंसर्गतासंग्रहप्रसङ्गः, एवं च खप्रयोज्यत्वमपि खसमानाधिकरणबृत्तिज्ञानीयविषयताप्रयोज्यलरूपमेवबोध्यम् । खप्रयोजकवृत्तिज्ञानीयविषयतासमानाधिकरणत्वेनाकाहाज्ञानीयविषयत्वोपादानेऽपि खप्रयोजकलमुपादेयमन्याऽस्तिघटः कलशोऽस्तीत्यादावेकस्य तदुभयवाक्यज्ञानं घटपदकलशपदयोः घटे शक्तिग्रहोअरस्य घटपदकलशपदयोः समभिव्याहारज्ञानं घटपदस्य घटे कलशपदस्य कम्युग्रीवादिमति वृत्तिज्ञानं तत्र घटघटखयोः संसर्गविषयत्वसंग्रहापत्तेः खप्रयोजकवृत्तिज्ञानीयेत्यादिसंबन्धप्रवेशादाख्यातैवकारादिस्थलीयसंसर्गतासंग्रहः । केन्वितु पदविशिष्टसंसर्गतायामेकपदार्थ इत्यादेस्ता स्पर्यम् । पदवैशिष्ट्यं च वविशिष्टविशेष्यताकत्लखविशिष्टप्रकारताकखान्यतरसंबन्धेन । प्रथमसंबन्धघटकवैशिष्ट्यं स्ववृत्तिज्ञानीय विषयताप्रयोज्यवस्खवृत्तिज्ञानीयमुख्य विशेष्यताप्रयोज्यप्रकारताकखोभयसंबन्धेन । प्रथमसंबन्धकथनं तु एकपदार्थद्वयनिरूपितसंसर्गतामात्रस्य संग्राहकतया प्रथमसंबन्धोपन्यास इति सूचयितुं नचास्ति तत्फलमिति बोध्यम् । द्वितीयसंबन्धघटकवैशिष्ट्यं च खवृत्तिज्ञानीयविषयताप्रयोज्यलवभिन्नपदवृत्तिज्ञानीयविषयताप्रयोज्यविशेष्यताकखोभयसंबन्धेन तथाचाख्यातार्थद्वयनिरूपितसंसर्गतायाः पदद्वयार्थनिरूपितसंसर्गतायाः संग्रहः पदार्थपदार्थतावच्छेदकद्वयनिरूपितसंसर्गताया न संग्रह इति वदन्ति । तदप्येवकारार्थव्यवच्छेदनिरूपिताया अन्ययोगलनिरूपितायाश्चावच्छिन्नप्रतियोगिताकलसंसगताया आकाङ्क्षाप्रयोज्याया असंग्रहादुपेक्षणीयम् । अथवा सामान्यत आकाङ्क्षाज्ञानशाब्दबोधयोः कार्यकारणभावे सत्येवाकाङ्क्षाज्ञानविशेषशाब्दविशेषयोः कार्यकारणभावविचारात्मकोक्तग्रन्थप्रवृत्तिः संभवति नान्यथा, नच तत्कार्यकारणभावस्य संभवः । तथाहि एकत्वाविवक्षायां घट इति कर्तृकारकपदे प्रयुक्त तस्माद्धटोपस्थितौ प्रमाणान्तरादस्तिलादियोग्यक्रियायामुपस्थितायां विनवाकाहाज्ञानं घटोऽस्तीति शाब्दबुद्धयुत्पत्तेः प्रभाकरसंमतलात् । पझ्यतः श्वतिमारूपं हेषाशब्दं च शृण्वतः । खुरविक्षेपशब्द च श्वेतोश्वो धावतीति धीरिति शाब्दप्रकरणे भट्टोक्तः श्वैत्यादिज्ञानस्य प्रत्यक्षादिजन्यत्वेऽपि विशिष्टज्ञानस्यालौकिकप्रत्यासत्त्यनङ्गीकर्तुस्तस्य मते प्रमाणपञ्चकाजन्यत्वेन शाब्दमतावन्तर्भावनीयत्वात्तस्याप्याकाहाज्ञानं विनैवोत्पत्तेराकाहाज्ञानस्य व्यतिरेकव्यभिचारादिति तत्समाधित्सयोक्तमतद्वयप्रतिक्षेपाय । शाब्दबुद्धिवावच्छेदेनैकपदार्थप्रतियोगिकापरपदार्थानुयोगिकसंसर्गस्य विषयवं दर्शयति-शाब्दबोधेचेत्यादिना । अत्र चैकखमपरत्वं च पद एवान्वेति नास्ति कोऽपि तादृशशाब्दबोधो न यः पद द्वयार्थसंसर्गमवगाहते। उक्तज्ञानदयस्यालौकिकप्रत्यक्षलमेवाभ्युपेयत इति न व्यभिचारः पदार्थलं च पदवृत्त्युपस्थाप्यखरूप मिह विवक्षितमेव तेनोक्तोपस्थिति विषयलसंसर्गखयोरेककालतालाभाभावाद् यदाकदाचिदुपस्थितिविषयत्वमादाय नोक्तस्थल उक्तसंसर्गविपयत्वप्रसङ्गः । एवं च सचेत्यवयुत्य शाब्दबोधविषयसंसर्गमाह तेनैकपदार्थद्वयसंसर्गासंग्रहनिबन्धनासङ्गतेन प्रसङ्गः इति शाब्दबोधे चेति चकारस्त्वर्थोऽनुमानादितो वैलक्षण्यमुपदर्शयति तच्चानुपपन्नं प्रयोजकविशेषमपेक्षमाणमाकाङ्क्षाज्ञानमेवोपक्षिपतीति तत्कार्यकारणभावदादाय भवतीति सर्वमवदातम् ।
क्वचिञ्च तदतिरिक्त एवेल्यनेनाभेदातिरिक्तसंबन्धानां तेषां सर्वेषां संग्रहेऽपि के ते संबन्धा इत्याकालाया अनिवृत्तवात्तग्निवृत्तये तद्विशेषानाह-आधाराधेयेत्यादि । अन्न द्वन्द्वान्ते श्रूयमाणस्य भावपदस्य प्रत्येकेणाभिसंबन्धादाधाराधेयभावादिलाभः । विषयविषयिभावादिरिति । अयं संबन्धो धाखर्थस्य सन्नर्थच्छादौ चेदितव्यः । आदिपदाजन्यजनकभावसमवायस्वरूपादिपरिग्रहः । अधाधाराधेयभावादीनां यत्संबन्धत्वोक्तिस्तरिक मिलितयोराधारवाधेयलयोराहोवित्प्रत्येकस्योत वोभयसाधारणैकास्खण्डोपाधिविशेषस्य । नायः, उभयोरेकनावर्तमानखात् । न द्वितीयः, आधारवादीनां खसिद्धान्ते कापि संसर्गलादर्शनात् । न तृतीयः आधेयत्वादिनैव विशिष्टबुद्ध्युपपत्तो तत्र मानाभावात् । नच संयोगादिप्रसिद्धसंबन्धानामुभयनिष्टत्वदर्शनाद्विभक्त्यर्थकर्मवादौ प्रातिपदिकार्थस्य संसर्गतया भासमाने विवादाध्यासितसंसर्गेऽपि तथाखमेवोचितमिति तसिद्धिरिति वाच्यम् । साधय॑स्य बलवत्प्रमाणपक्षपातं विनाभिमतार्थापर्यवसायिखादन्यथा संयोगस्य समवायेनोभयत्रसतः संसर्गवदर्शनादत्रापि तथा स्यात्तत्किं संबन्ध्यसंबद्धस्यैव संवन्धवं न तेन तेन संबन्धेन प्रतिनियतेन तत्तत्संबन्धिनि संबद्धस्य । अथ तर्हि कः प्रत्याख्येय इति चेदेकसंबन्धेन संबन्धिनोः संबद्धलं बलवत्तरप्रमाणाभावात् । एवं चाधेये खरूपेणाधारे निरूपकतया प्रत्यारान्नस्याधेयलस्य संसर्गत्वे न कापि हानिरिति चेन्न, प्राचीननवीनमतभेदेनाधारलाधेयखयोः

Page #8

व्युत्पत्तिवादः ।
अभेदश्च प्रातिपदिकाथै स्वसभानविभक्तिकेन खाव्यवहितपूर्ववर्तिना च पदेनोपस्थापितस्यवैसंसर्गमर्यादया भासते यथा नीलो घटो नीलघतमानयेत्यादी घटादौ नीलादेः, नतु विरुद्धविभक्तिमत्एदार्थस्य । नीलस्य घट इत्यादी नीलघटाभेदान्वयबोधस्य सर्वानुभवविरुद्धत्वात् । स्वसमानविभक्तिकत्वं च स्वप्रकृतिकविभक्तिसजातीयविभक्तिकत्वम् । साजात्यं च विभक्तिविभाजकप्रथमात्वादिना नत प्रत्येकं संबन्धलादुभयमतानुरोधेन पक्षपातपरित्यागेन तथोक्तेः । यद्वाधारतानिरूपिताधेयत्वप्रतियोगितानिरूपितानुयोगिलादीनां संसर्गतामतमालम्ब्येयमुक्तिः । तत्र वहिलावच्छिन्नलप्रतियोगिलस्य संसर्गत्वे वहिलावच्छिन्नलप्रतियोगिखानां संसर्गवमिवाधारत्वाधेयलाद्योरुभयोः संसर्गखोपपत्तिरिति ध्येयम् ।
अभेदश्च प्रातिपदिकार्थ इत्यादि। एतेन वहिमत्येव धूम इत्यत्र वहिव्याप्यवमिवाकाडाप्रयोज्याभेदनिष्ठसांसर्गिकविषयताखस्य प्रातिपदिकविशिष्टखव्याप्यलं लभ्यते वैशिष्टयं च स्वप्रयोज्यविशेष्यताकत्लखविशिष्ट प्रकारताकत्वोभयसंबन्धेन । खवैशिष्टयं च खप्रकृतिकविभक्तिसजातीयविभक्तिकत्लखाव्यवहितपूर्ववर्तिलान्यतरसंबन्धेन स्वविशिष्टप्रातिपदिकप्रयोज्यवसम्बन्धेन । नच क्रियाविशेषणस्थले व्याप्यखहानिरिति वाच्यम् , अभेदः संसर्गः प्रातिपदिकार्थ स्वसमानविभक्तिकपदोपस्थापितार्थस्यैवेति हिन योजना किंतु प्रातिपदिकार्थेऽभेदसंसर्गस्तथाविधार्थस्यैवेति, तथासति प्रातिपदिकार्थानुयोगिकाभेदसंसर्गे खसमान विभक्तिकपदोपस्थाप्यार्थातिरिक्तप्रतियोगिकलव्यवच्छेदवति सांसर्गिकविषयललाभेन प्रातिपदिकार्थनिष्ठविशेष्यतानिरूपिताकासाप्रयोज्यसांसर्गिकविषयताखस्य व्याप्यतालाभादुक्तदोषासंभवात् , अथैतब्यापकमर्धपिप्पल्यादिपूर्वपदार्थप्रधानसमासस्थले पिप्पलीपदलक्ष्यार्थपिप्पलीसंबन्धिप्रतियोगिकार्धपदार्थानुयोगिकसंसर्गनिष्ठविषयतायामवर्तमानं ततो व्याप्यं विनिवर्तयतीति प्रातिपदिकार्थयोरभेदान्वयनियमभा इति चेन्न । पूर्वपदार्थप्रधानसमासस्थले उत्तरपदस्यैव पूर्वपदार्थघटितार्थे लक्षणाखीकारेण पूर्वपदस्य तात्पर्थमात्रग्राहकतया तत्रत्यसांसर्गिकविषयतार्या व्याप्यनिवृत्तेरिष्टत्वात् । पूर्वोत्तरपदार्थयोरन्वयपक्षेच खविशिष्टप्रातिपदिकप्रयोज्यत्वस्यैव संसर्गत्वं वाच्यम् । वैशिष्ट्यं च खाव्यवहितोत्तरलघटितान्यतमसंबन्धेन बोध्यम् । प्रातिपदिकखप्रवेशाच घटः पचति चैत्र इत्यादी घटैकलसंसर्गविषयतायां चैत्रकृतिसंसर्गविषयतायां च न व्यापकसत्त्वप्रसङ्गः। नच तत्सत्त्वेऽपि का हानिरिति वाच्यम् । उक्तव्याप्यप्रयोजकान्तरस्य दुर्वचतया भेदएव संसर्गमर्यादया भासत इति समभिव्याहारकल्पनया वा तयोः परस्परव्याप्यव्यापकभावे पर्यवसानेनोक्तसांसर्गिकविषतायामभेदसंसर्गताखापत्तेरिति द्वितीयव्याप्यन्यापकभावश्च यत्र यत्र पद विशिष्टसांसर्गिकविषयतात्वं तनाभेदसंसर्गतरत्यमिति, वैशिष्ठ्यं च स्वप्रयोज्यविशेष्यताकलखविशिष्टप्रातिपदिकप्रयोज्यप्रकारताकत्वोभयसंबन्धेन स्ववैशिष्ट्यमुक्तान्यतमसंबन्धेन ।
नीलो घटो नीलघटमानयेत्यादि । अत्र प्रथमान्तपदघटितव्यस्तवाक्यमुदाहृत्य प्रथमान्तमेव समस्तवाक्यमुदाहर्तुमुचितं तत्परित्यागबीजं तु मृग्यम् । कचिच्च नीलं घटमानयेल्यादावित्येव पाठः । आदिपदाच तृतीयाद्यन्तपदघटितवाक्यसमस्तवाक्यपरिग्रहस्तत्र च नानुपपत्तिः। विरुद्ध विभक्तिमदिति । विरुद्धवं यद्यप्यरामानाधिकरणलमेव प्रसिद्ध तथापि विधमॆत्यादाविबानापि विशब्दो विरुद्धवचनस्तथा च विरुद्धेन रुद्धो विरुद्धधर्मवानित्यर्थः बिरुद्धशब्दस्य । विरोधप्र. तियोगिधर्मश्च प्रथमालादिस्तत्र तत्र ग्राह्य इति तत्समानविभक्तिकत्ल विपरीते पर्यवसन्नम् । नीलस्य घट इत्यादाविति । सप्तम्या: प्रयोज्यत्वमर्थः । तथा च तादृशवाक्यप्रयोज्यत्वप्रकारकानुभवविषयलाभाववत्त्वात्तादृशबोधस्येति तात्पर्यार्थः । तेनोक्तप्रयोज्यत्वविशिष्टोक्तबोधस्याप्रसिद्धत्वेऽपि न क्षतिः । विभक्तिविभाजकेति । अत्र विभक्तित्वेन न विभाज्यता अपितु सुवेन तथा सति विभक्तिखव्याप्यत्वे सति विभक्तिवव्याप्याव्याप्यत्वरूपस्य विभक्तित्वेन विभक्तिविभाजकलस्य प्रथमात्वेऽसंभवात्प्रथमालादिनेत्यस्यासत्यापत्तेः ! सुहवं च स्वाद्येकविंशतिविभक्तिसाधारणं संकेतविशेषसंबन्धेन सुप्पदवत्त्वमेव । न चैवंविधसुत्त्वज्ञानाभावकाले समानविभक्तिकलस्य दुयत्वादभेदान्वयबोधानुपपत्तिः । नहि समानविभक्तिकत्वं स्वरूपसदेव शाब्दबोधोपयोगि समानविभक्तिकस्थलेऽपि विरुद्धविभक्तिकखज्ञानदशायां शाब्दमतेरनुत्पादादिति वाच्यम् , उक्तसमान विभक्तिकलादीनां कारणतावच्छेदकघटकलानभ्युपगमाच्छिष्याणामवगतिसौलभ्याय तत्प्रदर्शनस्य शब्दानुगममात्रखात् एतेन प्रदर्यमाननियमेष्वपीदृशशकानां नावकाशः । नच प्रथमावादिनेति व्यर्थ सुबिभाजकत्वस्य तेष्वेव सत्त्वादिति वाच्यम् । तदुपादानादेव सुवेन विभाज्यतालाभात् । नच सुब्बिभाजकधर्मेणेत्येव कुतो नोक्तमिति वाच्यम् । कोसौ सुविभाजको धर्म इत्याकाङ्क्षानिवृत्तये प्रथमावादिनेत्यस्य वक्तव्यत्वे विशेषाभावात् । वस्तुतः प्रथमाखाद्यन्यतमपुरस्कारेणैव साजाये तात्पर्यम् तथा हि सुब्बिभाजन्कवं सुप्त्वव्याप्यत्वे सति सुस्वव्याप्याव्याप्यत्वं विभक्तित्वस्य विभाजकत्ववारणाय सत्यन्तम् । तदपि स्वसमानाधिकरणत्वे सति स्वसमानाधिकरणभेदप्रतियोगितावच्छेदकलरूपमेव वाच्यम् । तेन सुवस्य न विभाजकलनसक्तिः । अत्र सत्यन्तोपादानात्तिङ्लादिवारणम् । मुप्वादीनां विभाजकत्ववारणाय विशेष्यं तत्र सुप्वव्यायप्रथमालादिव्याप्यलस्य प्रथमात्वादो व्यावृत्तये द्वितीयं व्याप्यत्वं न्यूनवृत्तिखरूपमेव वक्तव्यम् । प्राथमिकं च व्याप्यवं लाघवात्सामानाधिकरण्याविशेषितं खसमानाधिकरणभेदप्रतियोगितावच्छेदकलस्पमुपादेयम् । तत्र सुश्वव्याप्यस्खमादि

Page #9

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः। समानानुपूर्वीकत्वं साजात्यम् । वेदाः प्रमाणं शतं ब्राह्मणा इत्यादावन्वयबोधानुपपत्तेः। गतान्यतरखव्याप्यखस्य प्रथमालादौ वारणाय खव्याप्यं स्वाश्रयवृत्तिलखानाश्रयवृत्तित्वोभयसंबन्धेन प्रथमावादिमदन्यत्लेन विशेषणीयं एवं च तिङ्लादिवारणाय सुन्वसामानाधिकरण्यं स्खमाद्यन्यतरखवारणाय प्रथमाखादिमदन्यवं चोपादाय तदुभयविशिष्टधर्मेण साजात्यं वाच्यम् सुत्वोबादिसंग्रहेपि क्षत्यभावादित्येतस्य लाघवादङ्गीकर्तव्यतायां प्रथमालादिमदन्यखान्यतमघटितधर्मेण साजात्यापेक्षया लाघवेनोचितोपादेयभावस्य प्रथमावाद्यन्यतमधर्मेण साजात्यस्य वक्तव्यतापत्तावगल्या प्रथमाखादिशब्देनोपादानेऽसंग्राह्यान्यतमत्वादिसंग्रहो माप्रसाडीदित्युपरञ्जकतया सुब्बिभाजकलं तत्त्वेन तान्त्रिकव्यवहारविषयललक्षणमुक्तमित्यस्य वक्तव्यतया प्रथमावाद्यन्यतमधर्मेण साजाये तात्पर्यमवधार्यत इति ।
समानानुपूर्वीकत्वमिति । तच स्ववृत्त्यानुपूर्वीसजातीयानुपूर्वीमत्त्वम् । आनुपूर्वी च वर्णानां पूर्वापरीभावः । अ. थानुपूर्व्याः केन रूपेण प्रवेशः । न तावत्तत्तद्वोत्तरतत्तद्वर्णखत्वेन अननुगमेन सामान्यस्यासंभवेन तनिवन्धनव्यवहारस्य विलयप्रसङ्गात् । घटपदरामानानुपूर्वीकत्वस्य नीलघटपदे प्रसङ्गाच्च । तत्रापि घकारोत्तराकारोत्तरटकारोत्तराखस्य सत्त्वात् खघटकतानवच्छेदकावच्छिन्नाघटितत्वस्वघटकतानवच्छेदकावच्छिन्नाघटितत्वसंबन्धावच्छिन्नखवृत्तित्वोभयसंबन्धेन पदविशिष्टपदखस्यैव तत्त्वमित्यपि न वक्तुमुचितम् , लतातालपदयोः समानानुपूर्वीकत्वप्रसगात् पदलस्याप्यनुगतखाभावाच । नचार्थबोधप्रयोजकतावच्छेदकधर्मत्वेन तत्प्रवेशः कार्यः तथाहि नाननुगमः सच घलं तदाश्रयविशेषः तदुत्तराकारोऽलं च घकारोत्तराकारोत्तरटकारः टत्वं तु तादृशटकारोत्तराकार इत्येते यावन्तः पदार्थास्तद्गतसमुदायत्वमिति वाच्यम्, निरर्थकयोः समानानुपूर्वांकत्वानुपपत्तेरिति चेत् यद्धर्मावच्छिन्ने यद्धावच्छिन्नसमानानुपूर्वीकत्वं विवक्षितं विषयतया तद्धर्मसमनियतज्ञानीयविषयतात्वसमनियतज्ञानसमनियततधर्मत्वेन तत्प्रवेश इति गृहाण । ज्ञाने विषयतात्वसामनयत्यं च स्वीयविषयतावत्त्वसंबन्धेन । विषयतावत्ता व खानवच्छेदकसंबन्धानवच्छिन्नलखसामानाधिकरण्योभयसंबन्धेन । उत्तानवच्छिन्नत्वं चखनिरूपितसंसर्गतावच्छेदकलसंबन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकस्वाभाववद्धर्मावच्छिनसंसर्गत्वानिरूपितत्वं । नातोव्यवहितोत्तरत्वयोर्भेदेऽपि विशेष्यत्वाद्यवच्छेदकसंबन्धाप्रसिद्धावपि समानानुपूर्वीकत्वानुपपत्तिः । नच वर्णविषयतयोरव्यवहितोत्तरत्वविषयतयोश्च न सामानाधिकरण्य मिति तत्परित्यज्य स्वावच्छेदकावच्छिन्नत्वमुपादेयं तस्य च घखादिनिष्टनिरवच्छिन्न विषयतायामभावादनुपपत्तिरिति वाच्यम्, यद्यकरूपेण विभिन्न विषयकज्ञानयोरपि समानाकारकलं तद्विषयतयोरेक्रधर्मावच्छिन्नयोरेकधर्मनिठयोश्चक्यं तदा तादात्म्यमानं संबन्धः । अन्यथोक्तसंवन्धानवच्छिन्नलस्वसामानाधिकरण्यस्वाबच्छेदकावच्छिन्नलान्यतरवत्वोभयस्य संबन्धता वाच्या यत्वं तत्त्वं चानुगतमिति नाननुगमः सार्थकपदयोः समानानुपूर्वांकलं च तद्धर्मस्यार्थबोधप्रयोजकतावच्छेदकत्वेन निवेशनं विधाय यत्त्वतत्त्वयोरननुगतत्वेऽपि भवति कथंचित् निर्वाच्यम् धर्मसामनैयत्यघटकविषयतासंसर्गतान्या वाच्या । नातः संसर्गान्तीवेण व्यभिचारात्सामनैयत्यहानिः । ज्ञानं च मुख्यविशेष्यताद्वयशून्यत्वेन विशेषणीयं तेन तद्धर्माश्रययावत्पदार्थविषयकसमूहालम्बनमादाय न लतातालपदयोः समानानुपूर्वीकरवप्रसङ्गः । यदि चाव्यवाहितोत्तरत्वघटितसमुदायभावेन पदत्वव्यवहारोऽर्थबोधप्रयोजकता चेष्यते तदा सामनैयत्यप्रतियोगितया तादृशसमुदायत्वमेवोपादेयं । विषयतायां संसर्गतान्यलं च न विशेषणीयं खत्वाघटितमप्यव्यवहितोत्तरत्वं खबृत्तिप्रागभावप्रतियोगित्वखवृत्तिकृतिमत्त्वोभयसंबन्धेन स्वाश्रयत्वरूपं निरुक्तमस्तीत्युक्तप्रकारस्य न दुर्वचता । विशेषतश्च घटपदसमानानुपूर्बीकवं खनिष्ठघत्वावच्छिन्नविषयतानिरूपितात्वावच्छिन्नविषयतानिरूपितटत्वावच्छिन्नविषयतानिरूपितात्वावच्छिन्नविषयत्वावच्छिन्नभेदप्रतियोगितावच्छेदकविषयतात्वसमनियतज्ञान विषयतापर्यायवच्छेदकधर्मवत्त्वम् । सामनैयस्यं च स्वनिरूपितविषयतावत्त्वसंबन्धेन। एवंच तादृशो धर्मों निरुक्तसमुदायत्वात्मकघटपदलमेव नीलघटपदत्वात्मकसमुदायत्वस्य च तदनवच्छेदकतया तदवच्छिन्ने न घटपदसमानानुपूर्वीकलव्यवहारः, प्रकृते च सुखायेकविंशत्यानुपूर्वीरन्यतमत्वेनोपादाय स्वगृत्तितादृशान्यतमवत्त्वमपि स. मानानुपूर्वीकत्वमपि विवक्षायोग्यमित्यलम् ।
अन्वयबोधानुपपत्तेरिति । अथ सुन्दराभ्यां घटाभ्यामिल्यादावेकविभक्ती चतुर्थीत्वग्रहेऽपरत्र च तृतीयावग्रहे विभक्त्योः समानानुपूर्वीकत्वग्रहसंभवेनाभेदान्वयबोधप्रयोजकसत्त्वप्रसङ्गात्तदापत्तिः, प्रथमाखादिना साजात्यपक्षे च न सा खप्रकृतिकविभक्तेः प्रथमात्वादिना सजातीयाया विभक्केः प्रकृतित्वज्ञानस्यासंभवात् विशेष्यवाचकवदप्रकृतिकविभक्तिवृत्तिधर्मविरुद्धप्रथमात्यायन्यतमघटकधर्मस्य विशेषणवाचकपदप्रकृतिकविभक्तौ ग्रहादितिचेत् । अत्र केचित् । यावन्तो दोषाः संभवन्तीति न्यायेनैकस्योद्भावनीयत्वे आपत्त्यपेक्षयानुपपत्तेः प्रबलत्वेन तस्या एवोक्तत्वान्न न्यूनता । वस्तुतस्तूक्तविभक्तिप्रकृतित्वेन ज्ञायमानपदोपस्थाप्यत्वमपि न प्रयोजकं प्रकृतिलप्रथमालाद्यज्ञानेऽपि शाब्दबोधोदयादिति स्वरूपसदेव तादृशप्रकृतित्वं शाब्दबोधस्वरूपयोग्यतानिदाहकताघटकं वाच्यम् । भवत्येव च तृतीयान्तसुन्दरपदचतुर्थ्यन्तघटपदयोः सुन्दराभ्यां घटाभ्यामिति वाक्यघटकयोः शाब्दबोधखरूपयोग्यता सुन्दराभ्यामित्याकारकपदवृत्त्यानुपूर्वीप्रकारेण तादृशपदविशिष्टस्य घटाभ्यामित्येतादृशानुपूर्व्यवच्छिन्नस्य ज्ञानत्वेनैव कारणत्वात् । नच विरुद्धविभक्त्यन्तत्वग्रहे कथं शाब्दबोधाभावः आकाहा

Page #10

व्युत्पत्तिवादः । ननु शिस्वाद्याः सदैकत्व' इत्यनुशासनात् शतं ब्राह्मणा इत्यादेः साधुत्वेपि वेदाप्रमाणमित्यादयः कथं प्रयोगाः, विशेष्यविशेषणवाचकपदयोरसति विशेषानुशासने समानवचनकत्वनियमात्। अन्यथा घटा नील इत्यादेरपि साधुताप्रसमात् । समानलिङ्गकस्थले तथा नियमोपगमेन वेदाः प्रमाणमित्यादेः
धत्वोपपादनेऽपि इति हेतस्तदद्भवे इति कारिकायाइतित्रयः समुदिताहेतुरितिकाव्यप्रकाशव्याल्याया असंगतिर्पोरैव । एवमसमानलिमकस्थले विशेष्यवाचकपदासमानवचनस्यापि विशेषणप. दस्य साधुत्वे ताहशस्खले औत्सर्गिकमेकवचनमेव सर्वत्र विशेषणपदानन्तरं प्रयोक्तुमुचितमिति प्रत्यक्षानुमानोपमानशब्दाःप्रमाणानि पितरो देवता इत्यादेरनुपपत्तिः। मैवम्, यत्र विशेष्यवाचकपदोत्तरवि
ज्ञानस्य सत्त्वादितिवाच्यम् । विभक्त्योरानुपूर्वीसाम्ये विशेषणवाचकपदप्रकृतिकविभक्तौ विशेष्यवाचकपदप्रकृतिकविभक्तिवृत्तिचतुर्थीत्वविरुद्धतृतीयात्वग्रहो हि तृतीयार्थकरणत्वपरत्वज्ञानेनैवाधेयः तथासति अभेदान्वयपरत्वस्य दुर्घहत्त्वात् करणत्वविशेषणत्वेन बुबोधयिषितस्य विशेषणस्याभेदेनान्यत्र बुबोधयिषितत्वासंभवादेकविशेषणत्वेनेत्यादिव्युत्पत्तेर्जागरूकत्वात्, करणत्वाद्यर्थपरवज्ञानं विनापि विरुद्ध विभक्तित्वज्ञान कथंचिदभ्युपगम्यमाने तत्र शाब्दबोधस्यानुपगमेच तादृशविभक्तित्वज्ञानस्य प्रतिबन्धकताया एवागत्या स्वीकरणीयत्वात् , सुन्दराभ्यामित्येतस्माच्छाब्दप्रसङ्गभीया सुन्दरपदाभ्यां पदसम. भिहारज्ञानत्वेन न यदिकारणता किंतु सुन्दराभ्यामित्येतादृशानुपूर्वीज्ञानत्वेनैव तदाहि कैव कथा यस्य प्रथमात्वादेरज्ञानेऽपि शाब्दबोधोदयस्तद्घटितधर्मज्ञानत्वेन कारणतायामिति न समानानुपूर्वीकत्वेन साजाल्यपक्षेप्यापत्त्यवकाश इति बोध्यम् ।
मन्विति । समुद्भावितायामनुपपत्ताबाशेक्रेत्यर्थः । विशत्याद्या इति । तथाच विंशत्याद्या इत्येतदनुशासनाच्छतं ब्राह्मणा इत्येतस्य साधुत्वे उक्तनियमशरीरेऽसति बाधक इत्युक्तावनुपपत्त्यभावः । वेदाः प्रमाणमित्येतस्य च साधुतैव नास्ति क तत्रानुपपत्तिरिति समानानुपूर्वीकत्वेन साजायोक्तावेव न दोषः प्रत्युत विभक्तिविभाजकधर्मपुरस्कारेण साजा. त्योक्ती नीला घट इत्यादावापत्तिरिति भावः । विशल्याद्याशब्दास्संख्याविशिष्टपरा एकवचनान्ता भवन्ति संख्यापराश्च द्विवचनबहुवचनान्ता अपि । एकल इति द्विबहुल इति च संख्यायाः प्रातिपदिकार्थतापक्षे यथाश्रुतमेवैकलावार्थका इत्यर्थकतया साध्वन्यथातु कथञ्चिदिति ।
असति बाधक इति । येषां पदानां नियतवचनलमनुशिष्टं तत्तद्भदकूट विशिष्टप्रातिपदिकप्रयोज्यविशेष्यतानिरूपिततादात्म्यसंबन्धावच्छिन्नप्रकारताप्रयोजकलविशेषिततादृशभेदकूटवत्त्वं यत्र तत्र तत्तद्विशेष्यवाचकपदप्रकृतिकविभक्तिस्यानुपूर्वीमद्विभक्तिप्रकृतिलमिति फलितार्थः । समानलिङ्गकस्थल इति। समानलिङ्गकत्वं च स्ववृति(लिङ्गलाद्यन्यतमवत्त्वम् , पुंलिङ्गवादिकं च अप्राणिसाधारणपुंस्त्यादिव्यवहारप्रयोजक्रसत्त्वादिगुणोपचयापचयस्य पुंस्त्वादिरूपत्वनये पुंस्त्वादिबोधकत्वमेव, स्वमते गुणत्रयानङ्गीकारात् सत्यां ब्राह्मण्यां ब्राह्मणो नास्ति ब्राह्मणे च सति ब्राह्मणी नास्तीति प्रतीत्योरुत्पादात् लिङ्गयोन्यादिमत्त्वलक्षणपुंस्त्वस्त्रीत्वादिप्रत्ययस्याङ्गीकरणीयत्वेऽपि तटस्तटीत्यादौ तत्प्रत्ययस्य बाधात्प्रयोजनाभात्राचानङ्गीकरणीयत्वमेवेति न पुंस्वादिबोधकत्वं पुलिझलादिकम् , अपितु प्राण्यप्राणिप्रतिपादकसाधारणं । पदसंस्कारप्रयोजक पुंलिङ्गत्वादिना परिभाषितत्वमेव पुंस्त्वादिबोधखरूपयोग्यत्वमेव पुंलिङ्गत्वादिकं तत्त्वं चानुगतं प्रातिपदिकवृत्त्यानुपूर्वीविशिष्टखानुपूर्वीकत्वं । वैशिष्ट्यं च स्वविशिष्टविषयतालव्यापकलसंबन्धेन । खवैशियं च खघटकवर्णावृत्तिलखावच्छिन्नविषयताप्रयोज्यविशेष्यतानिरूपितपुंस्त्वादिप्रकारताप्रयोजकत्वोभयसम्बधेन । व्यापकता च खावच्छिन्नविषयताप्रयोज्यविशेष्यतानिरूपितसङ्ख्यानिष्टप्रकारताप्रयोजकविषयतावच्छेदकावच्छिन्नत्वसंबन्धेन । तट इत्यादौ पुंस्त्ववोधाभावेऽपि ब्राह्मण इत्यादौ तद्वोधात् । तादृशबोधानुकूलाः ब्राह्मणादिपदघटकवर्णावृत्तयः खाद्यकविंशतिविभक्तिवृत्तयो यादृशधर्मावच्छिन्न विषयताः घट इत्यादी संख्याबोधानुकूलास्तादृशधर्मावच्छिना एव विभक्तिवृत्तयस्ता इति तत्र योग्यता न नदीशब्दादौ विभक्त्यानुपूर्वीभेदात् । येषां शब्दानां स्वप्रकृतिकाखिलविभक्तिसमानानुपूर्वीकाखिलविभक्तिप्रकृतिभूतः पुंस्वादिबोधोपधायकः शब्दो नास्ति तेषामानुपूर्वी विशिष्यैव योग्यताकुक्षावन्यतमत्वेन प्रवेशनीयेत्यपि कश्चिदिति ।।
इतिहेतुरिति । शक्तिनिपुणतालोककाव्यशास्त्राद्यवेक्षणात् काव्यज्ञशिक्षयाभ्यास इत्यादि । इति त्रय इति । शक्तिः कवित्वबीजभूतः संस्कारविशेषः प्रतिभाव्यपदेश्यः लोककाव्यशास्त्राद्यवेक्षणप्रयुक्तनिपुणताव्युत्पत्तिविशेषो काव्यज्ञशिक्षाप्रयुक्तोभ्यासः करणे योजने च पौनःपुन्येन प्रवृत्तिरिति त्रितय मितिशब्देन परामृश्यते । औत्सर्गिकमिति । नित्यद्विवचनबहुवचनसाकाडविशेषणपदानामसमानलिङ्गकस्थलेऽपि नैकवचनान्तत्यमित्युपात्तम् ।
नियमसङ्कोचेन समाधत्ते मैवमित्यादिना ।यति त्रस्प्रत्ययस्य घटकलमर्थस्तस्य विशेष्यवाचकपदेऽन्वयः यदिति विशेष्यविशेषणवाचकपदघटितं वाक्यमाह वाचकशब्दो बोधकपरस्तेन लाक्षणिकविशेष्यपदस्थले न नियमहानिः । उत्तरविभक्तीति।

Page #11

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः । भक्तितात्पर्यविषयसंख्याविरुद्धसंख्याया अविवक्षितत्वं तत्र विशेष्यविशेषणपदयोः समानधनकअव्यवहितोत्तरत्वेनानुसंधीयमानविभक्तीत्यर्थः । तेन दध्यादिविशेष्यपदोत्तरविभक्त्यश्रवणेऽपि न क्षतिः । विभक्तिताप. येविषयेति । विभक्तिजन्यबोधविषयत्वेनेच्छाविषय इत्यर्थः। नातस्समूहालम्बनतात्पर्यमादायासमानवचनस्थले विशेषणपदोत्तरविभक्त्यर्थसंख्यासमानाधिकरणसंख्याया विशेष्यपदोत्तरविभक्तितात्पर्यविषयलप्रसङ्गः। तात्पर्यविषयसंख्याविरुद्धलं तारशसंख्याऽसमानाधिकरणलं तात्पर्यविषयतावच्छेदकसंख्यालव्याप्यधर्मावच्छिन्नभित्रलं वा अविवक्षितलमित्यस्य विशेषणवाचकपदोत्तरविभक्तयेत्यादिः । तथाच तादृशविभक्तिजन्यबोधविषयत्वेनेच्छाविषयभिन्नत्वं तदर्थः तन्नेत्यस्य तटकलमर्थः तस्य विशेष्यविशेषणपदयोरन्वयः । नियमो व्याप्तिः । तत्र सप्तम्यर्थाथेयत्वान्वयः । व्याप्यता च तादात्म्येन व्यापर्क च समानवचनत्वं यद्यपि वचनशब्देन खघटितानामेकवचन द्विवचनबहुवचनानामवगतत्वे खोत्तर विभक्तिवृत्त्येकवचनलाधन्यतमवद्विभक्तिकत्वरूपं प्रतीयमानं प्रथमाद्वितीयान्तसाधारणमपि न क्षतिकरं विशेष्यविशेषणपदयोः समानविभक्तिकल. नियमान्तरस्य सद्भावात्तथापि खोत्तरविभक्तिवृत्त्यानुपूर्वीमद्विभक्तिकलरूपमेव लाघवात्तदुपादेयम् नच नोपादेयं नियतासमानलिङ्गविशेषणपदस्थले विभक्त्यानुपूर्वीभेदादिति वाच्यम् । आदेशिनिष्ठानुपूर्वीमादायैव तत्रापि तत्संभवात् कथमन्यथा साजात्यं व विभक्तिविभाजकप्रथमायादिना नतु समानानुपूर्वीकत्वेनेत्यत्र वन्द्यौ हरी इत्यादावनुपपत्तिमनुद्भाव्यासमानवचनकस्थले तदुद्भाधन नासंगतं स्यातू एवञ्च यत्र यत्र यत्पदवत्त्वं तत्र तत्पदोत्तरविभक्तिवृत्त्युक्तधर्मवद्विभक्तिकलमिति नियमः पर्यवसितः विशेष्यपदवत्ता च खप्रयोज्यविशेष्यतानिरूपिततादात्म्यसंबन्धावच्छिन्नप्रकारताप्रयोजकखखाव्यवहितोत्तरत्वेनानुसंधीयमान विभक्तिजन्यबोधविषयखप्रकारतानिरूपितेच्छीयविशेष्यतावच्छेदकसंख्यावृत्तिधर्मभिन्नधर्मावच्छिन्नसंख्यानिष्ठविषयताकबोधजनकल प्रकारतानिरूपितेच्छीयविशेष्यत्वाभाववद्विभक्तिकत्वोभयसम्बन्धेन । न चैवं यत्र वक्तुःसंख्याधर्मिकैवेच्छातत्र कागतिविभक्तरिच्छाविशेष्यलविरहात्संख्यानिष्ठविशेष्यतानिरूपितेच्छीयप्रकारखोपादाने च विभक्तिधर्मिकेच्छास्थले दोषप्रसङ्ग इति बाच्यं विभक्तिप्रयोजकेच्छीयसंख्यानिष्ठविषयलावच्छेदकधर्मभित्रधर्मावच्छिन्नविषयतानिरूपकेच्छाप्रयोज्यत्वाभाववद्विभक्तिकलस्यसंसर्गतया विवक्षितत्वेन स्थलदयेऽप्यदोषात् यद्यप्युक्तपदवत्त्वस्य व्याप्यत्वमेव यथाश्रुतग्रन्थतः प्रतीयते तथापि समानवचनलप्रयोजकान्तरस्याभावेनोक्तपदवत्व एव प्रयोजकलस्य वाच्यतया व्यापकत्वमपि स्वीकार्यमेव ।
अथ विभक्तित्वेनोपादानं किमर्थम् न च तदनुपादाने सुन्दर दधि बहवो गुणा इत्यत्र सौन्दर्य एकत्वविवक्षायां समानवचनत्वस्येष्टतया विशेष्यवाचकपदाव्यवहितोत्तरबहुपदार्थबहुसंख्याविरुद्धैकत्वस्य विवक्षिततया प्रयोजकाभावात् समानवचनत्वानुपपत्तिरितिवाच्यम् उक्ताविवक्षितत्वस्योक्तग्रन्थतस्समानवचनत्वव्याप्यत्वस्यैव प्रतीतत्वेन व्यापकलमवलम्ब्यदोपस्यासम्भवात् न च प्रयोजकान्तराभावेन तस्य तथालमुचितमिति वाच्यम् पदान्तरप्रयोजकवक्तृबुबोधयिषादेर्विभक्त्यंशेऽपि प्रयोजकतया तस्य निराकाङ्केष्वनुदयेन तत्र तत्र समानासमानवचनत्वनिर्वाहकलादिति समानवचनखस्यार्थसमाजप्रस्तत्वेन तादृशप्रयोजकानपेक्षत्वात् कुत्राभेदान्वयप्रयोजकं समानवचनलं कुत्र च नेत्याकाहानिवृत्तये शब्दानुगममुखेन तत्प्रसजकस्य व्याप्यस्यैव प्रदर्शनीयखाद्वेदाः प्रमाणमित्यादौ प्रसजकाभावादेव तत्प्रसक्त्यसंभवात् व्याप्यविरहस्य च व्यापकविरहाप्रयोजकतयोक्तस्थले उक्ताविवक्षितखविरहेपि क्षत्यभावात् समानवचनखस्यैकत्वस्य विवक्षितत्वेन विभक्त्यन्तरोत्पत्यसंभवेन निर्वाश्यत्वात् । अस्तु वा व्यापकत्वमपि तावतापि न क्षतिः । तादृशस्थले विशेष्यवाचकपदाव्यवहितोत्तरविभक्तेरप्रसिद्धतयाऽव्यवहितोत्तरत्वेनानुसन्धीयमानत्वस्य विवक्षणीयत्वात्तथाविधविभक्तितात्पर्यविषयैकत्वविरुद्धत्वस्यैकत्वेऽसम्भवात् अत्र केचित् सम्पन्ना लता बढ्यः सम्पत्तय इत्यादौ सम्पत्ती बहुत्वविवक्षायामसमानवचनकप्रयोगस्यापि साधुतया विभक्तित्वेनाप्रवेशे तदनुपपत्तिः स्मृतिविषयतया विभक्तरिव प्रत्यक्षविषयतया बहुपदस्यापि लतापदोत्तरत्वेनानुसन्धीयमानत्वेन तत्तात्पर्य विषयवहुत्वविरुद्धत्वस्य बहुत्वेऽसंभवात् । नचावच्छेदकतानात्मकतात्पर्य विषयत्वविवक्षणे न दोष इति वाच्यमे. कत्वपरपदाव्यवहितपूर्ववर्तिलुप्तबहुवचनान्तपदघटिते प्रमाणं वेदशाखा वाच्यं घट इत्यादाबसमानवचनत्वानुपपत्तेरिति वदन्ति । परेतु स्तोकमत्त इत्यादौ समानवचनत्वप्रसङ्गवारणाय विशेष्यवाचकपदे प्रातिपदिकत्वप्रवेशापेक्षया विशेष्यवाचकपदाव्यवहितोत्तरपदे सुहवप्रवेशे लाघवेन तस्यैवोपादेयतया विभक्तित्वेन प्रवेशे कथन्ताया नोन्मेष इत्याहुः।।
विभक्त्यर्थत्वेन संख्याप्रवेशमकृत्वा विभक्तितात्पर्य विषयत्वेन तत्प्रवेशनं वेदाःप्रमाणमित्यादौ यत्र जसि सुत्वभ्रमादेकवशक्तत्वभ्रमाद्वा शाब्दत्वमेकत्वस्य तत्रैकत्वस्य विभक्त्यर्थतयासमानवचनवप्रसादारणाय विभक्तिशक्यत्वरूपविभक्त्य. र्थत्वप्रवेशे च लोके सुविभकेःसंख्यालाक्षणिकत्वविरहेण दोषाभावेऽपि ततो न लाघवम् । केचितु वेदगतबहुलतात्पर्येण वेदपदोत्तरं जसि प्रयोक्तव्ये दोषवशात्प्रयुक्तया सुविभक्त्या घटितस्य वेदःप्रमाणमिति प्रयोगस्य समानवचनत्वनिबन्धनमसाधुलमभ्युपगच्छन्ति यकृतात्पर्यविदो विशेषदर्शिनः तत्रैवं समानवचनलव्याप्यस्य सत्तया कथन्ताया अनिवृत्तिः स्यादिति तात्पर्यविषयत्वेनोपादानं संख्यायाः कृतमिति बदन्ति । तात्पर्यविषयसंख्यायास्संख्यात्वेन प्रवेशात्प्रमाणे वेदेषु द्वित्वान्यप्रमेयमित्यादौ वेदनिरूपिततादृशप्रमेयत्वावच्छिन्नाधेयत्वस्य विभक्तितात्पर्यविषयतयाधेयत्वस्याधेयरूपत्वे तादृशविषय

Page #12

व्युत्पत्तिवादः ।
त्वावच्छिन्नभेदस्यैकत्वेविरहात्समानवचनत्वापत्तेनविकाशः तन्निवेशे न्व तात्पर्यविषयतावच्छेदकसंख्यात्वव्याप्यधर्मावच्छि नभेदस्य विवक्षितत्वेन तात्पर्यविषयसंख्याभेदासत्त्वेऽपि न क्षतिः । विशेष्यवाचकपदोतरविभक्तितात्पर्यविषयसंख्याविरुद्धस संख्यात्वेन प्रवेशात्तादात्म्य स्यविशेषणविभक्त्यर्थतापक्षे विशेषणपदोत्तरविभक्त्या तादात्म्यस्य सर्वत्र विवक्षिततया विशेषण विभक्तिमात्रे तस्यासत्वेऽपि न क्षतिः ।
८
विशेषणवाचकपदोत्तरत्वेनानुसन्धीयमानविभक्त्या अविवक्षितत्वदलेऽनुसन्धीयमानस्य विभक्तित्वेनाप्रवेशे तादृशानु सन्धीयमानयत्किचिद्व्यक्त्याऽविवक्षितत्वप्रवेशे प्रकृष्टा मितिर्यस्मादिति विग्रहानुसारात्प्रमितिजनकार्थकेन प्रमितिपदेन तादृश जनकलांशे एकत्वतात्पर्यकखन्तेन घटितस्य वेदवाक्यानि प्रमितिजायन्त इति वाक्यस्य निराकाङ्गत्वप्रसङ्गः प्रमितिपदोत्तरत्वेन ज्ञायमानज्ञाधातुनाऽविवक्षितत्वस्यैकत्वे सत्त्वेन समानवचनत्वप्रसङ्गात् विशेषणपदाव्यवहितोत्तरत्वेनानुसन्धीयमानपदसामान्या विवक्षितत्वस्य प्रवेशे च यत्र विशेषणपदाव्यवहितोत्तरत्वेनैकविभक्तिव्यक्तिरेव ज्ञाता तत्र तद्विभक्तिव्यक्तिविवक्षितत्वत्वस्य लघो रतिप्रसङ्गाद्यनापादकस्य सत्तया तादृशाभावाप्रसिद्धिः स्यात्तादृशानुसन्धीयमानत्वमुपलक्षणीकृत्य तत्तद्व्यक्तिविवक्षितत्वा भावकूटनिवेशे च विभक्तित्वप्रवेशापेक्षया न लाघवम् अविवक्षितत्वस्य समानवचनत्वप्रयोजकत्वपक्षे समानवचनकविवक्षितसंख्याकलुप्तविभक्त्यन्तविवक्षित विरुद्धसंख्या कपदपूर्ववर्तिविशेषणपदघटिते वाक्ये समानवचनत्वानुपपत्तिश्च स्यादिति विभक्तिरवेन प्रवेशः तत्र चानुसन्धीयमानत्वस्योपलक्षणत्वेऽपि न क्षतिः । तादृशविरुद्ध संख्याविवक्षाविषयत्वाभाववद्विभक्त्य व्यवहितपूर्वत्वेनानुसन्धीयमानत्वस्य विशेषणपदनिष्ठस्य तद्दलार्थत्वपक्षेऽपि विभक्तित्वेन प्रवेशस्यैवमेव फलमनुसन्धेयमिति
अथ विरुद्धान्तोपादानमफलमिति चेन्न उक्ताविवक्षितत्वस्य समानवचनत्वव्यापकत्वपक्षे वेदत्वसामान्य एकत्वविवक्षया प्रयुक्ते वेदः प्रमाणमिति बाक्ये समानवचनत्वानुपपत्तिवारणाय तत्सार्थक्यसम्भवात् तस्य समानवचनत्वव्यापकत्वाभावपक्षे च शाब्दप्रयोजकसमानवचनत्वस्य सौकर्येण शिष्याणां ज्ञानाय तद्वद्याप्यस्येवासमानवचनत्वस्यापि तथा ज्ञानाय तथाप्यस्यापि वाच्यतया संख्याविवक्षामात्रस्य तथात्वासम्भवेन तादृशविरुद्धत्व विशेषितसंख्या विवक्षाया एव तव्याप्यत्वेनोपादानं कार्यमिति तत्र ग्रन्थगौरवप्रसङ्गस्स्यादिति तद्भयेनासतिबाधकै विशेषणविशेष्यपदत्वरूपप्रसञ्जकप्रसक्षितस्य समानचचनत्वस्य वारणायावश्यविशेषणीयै प्रसजके समानवचनत्वव्याप्तावनुपयुक्तेनोपरञ्जकभूतेन विरुद्धवान्तेन घटितस्य विशेषणस्योपादानं तथा सत्यर्थत एवासमामवचनत्वव्याप्यस्यापि लाभेन तदुत्यपेक्षाविरहान ग्रन्थगौरवम् । दृश्यते चैवमुक्तिर्यद्विषयत्वेन लिङ्गज्ञानस्येत्यादौ यत्तु स्तोकं पचतइत्यादौ समानवचनत्वप्रसङ्गवारणाय तदुपादानं तथासति विशेष्यवाचकपदाव्यवहितो. त्तरत्वस्य विभक्तौ विरहान दोषः नच रामाणामित्यादौ प्रकृतिप्रत्यययोरागमेन व्यवहितत्वेनाव्यवहितोत्तरत्वं न स्यादिति यद्यध्यवधानेन प्रकृतिप्रत्यययोरन्वयबोधौपयिकाकाङ्क्षा निर्वाह्यते तत्तद्भिन्नप्रकृत्युत्तरानुत्तरत्वे सति प्रकृत्युत्तरत्वस्यैव प्रकृत्यव्यवहितोतरत्वस्य वाच्यतयागमा देशविकरणादिव्यवधानेप्यव्यवहितोत्तरत्वं सम्भवत्येवेति न स्तोकम्पचत इत्यादौ तद्वारर्णमयस्तोकं मस इत्यादौ नास्त्येव व्यवधानमिति सुतरामिति वाच्यं विशेष्यात्वमित्वेन विभक्तितात्पर्यविषयत्वस्य विवक्षणे दोषाभावात आख्यातार्थसंख्याया धात्वर्थेनन्वयादिति तदसत् विशेध्यान्वयित्वेन संख्याविषयक तात्पर्यविषयविभक्तिकविशेष्यपदस •मभिव्याहतत्वविशिष्टो का विवक्षितत्वोपादानादेवोक्तदोषवारण संभवे तादृशविरुद्धयोपादानकथन्ताया अनिवृत्तेः विशेष्यवा चक्रपदोत्तरसुप्समभिव्याहतत्वोपादानादेव वोक्तदोषवारणसम्भवे विरुद्धत्वांशोपादानवैफल्यशङ्काया अनुद्धारात् । चच किवन्तप्रातिपदिकोत्तरसुविभक्तेः किपो लुप्तत्वेन धारवव्यवहितोत्तरतया तत्र का गतिरिति वाच्यं विशेष्यवाचकपदप्रकृतिकवस्य विवक्षितत्वात् तत्वश्च विशेष्यवाचकपदार्थशाब्दबुद्धित्वावच्छिन्नजन्यतानिरूपिता याव्यवहितोत्तरत्वसम्बन्धावच्छिन्न वि. शेष्यवाचकपदनिष्टप्रकारत्वावच्छिन्नकारणता तदवच्छेदकविशेष्यतावत्त्वम् । नहि धात्वर्थशाब्दबोध आख्यातकृदादिविशेष्यकधातुप्रकारकनिश्चयमिव धातुप्रकारकसुप्तद्धितादिविशेष्यकनिश्चयमपिकदाचिदपेक्षते इति न धातुप्रकृतिकत्वस्य सुपि सम्भवः । आकाहाज्ञानकारणतावच्छेदकशरीरे तत्र तत्रैतादृशप्रकृतिकत्वस्याप्रवेशनञ्च भट्टाचार्याणामेतदज्ञानकाले शाब्दानुपपत्तिभयेनैवेत्युतधर्मस्य कारणतावच्छेदकाघटकतया तत्रोक्तप्रकृतिकत्वस्य प्रवेशे नास्ति कापि क्षतिः । यद्वा तदव्यवहितोत्तरत्वं तदुत्तरत्वेनानुसन्धीयमानोत्तरत्वेनाननुसन्धीयमानत्वे सति तदुत्तरत्वेनानुसन्धीयमानत्वमिति धातूत्तरत्वेनानुसंधीयमानक्विप् प्रत्ययोत्तरत्वेनानुसन्धीयमानत्वस्यैव सुपि सत्त्वात् न धातुप्रकृतिकत्वस्य तत्र प्रसङ्गः । अथ विशेषणविभक्तेरभेदार्थकतापक्षे विशेष्यविशेषणपदत्वस्योत्ताविवक्षितत्वस्य च नीलो घट इत्यादाविव प्रकृत्या चारव इत्यत्रापि सत्तया समानवचनत्वप्रसङ्गः । नच विशेष्यवाचकपदोत्तर विभक्तिवृत्तिसुब्विभाजकधर्मवत्त्वप्रवेशे नायं दोष इति वाच्यं प्रकृत्या चारुभिरित्यत्र दोषादिति चेन्न विशेष्यवाचकपदोत्तर विभक्तिवृत्तिमुब्विभाजक धर्मशून्यविभक्तिप्रकृतिविशेष्यवाचकपदसमानानुपूर्व किपदार्थधर्मिकाभेदबोधानुकूलाकाङ्क्षाघटकविशेषणवाचकपदसमानानुपूर्वीकपदप्रकृतिकवृत्तिसुविभाजकधर्मशून्यत्वस्य विवक्षितत्वात् नहि प्रकृत्या चारुभिरित्यादौ विशेषणविभक्तौ तादृशधर्मशून्यत्वसंभवः प्रकृत्या चारुभिरित्यत्रेव प्रकृत्या चारव इत्यत्राप्यभेदबोधोदयात् नीलो घट इत्यादौ च भवत्येव तत्संभवः नहि नीलो घटइत्यत्रेव जालपि नीलो घटायेत्यत्राऽभेदबोधः एवञ्चोतनिवेशस्य यथोक्तविरुद्धवान्तो

Page #13

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः ।
पादानेप्यावश्यकत्वेन तावतैव स्तोकमत्त इत्यादेरपि वारणसंभवेन तद्विवक्षावैफल्यं दुर्वारम् । अथ शोभना रामदारा इत्यत्र समामवचनत्वानुपपत्तिः विशेष्यवाचकपदोत्तरविभक्तितात्पर्य विषयसंख्याया अप्रसिद्धत्वात् नच खतात्पर्य विषयसंख्याविरुद्धसंख्याविवक्षाविषयत्वसंबन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकस्य विशेष्यवाचकपदोत्तरविभक्त्यभावस्य विवक्षितत्वान्नानुपपत्तिरिति वाच्यं रामदारा मैथिलीत्यत्रैकत्व विवक्षा विषयकवचनान्ते मैथिलीति विशेषणवाचकपदे दारपदोत्तरविभक्त्यभावसत्वेन समानवचनत्वापत्तेरितिचेन खतात्पर्य विषयसंख्याऽविरुद्धत्वसम्बन्धावच्छिन्न प्रतियोगिताकविभक्त्यभाववत्संख्याविवक्षा वि. षयत्वाभावस्य विवक्षितत्वादुक्तदोषाभावात् अथ दारपदस्य विशेषणपदत्वे मैथिली रामदारा इत्यादी समानवचनत्वापत्तिरिपदोसरविभक्त्या संख्याया अविवक्षितत्वात् नव संख्याविवक्षायोग्य विभक्तिकत्वं विवक्षणीयं दारपदोत्तर विभक्त्या कुत्रापि संख्याजोधस्यादर्शनेन दारपदे तादृश विभक्तिकत्वविरहाददोष इति वाच्यं संभवतिसार्थकत्वे निरर्थकत्वस्यान्यास्यतया दारैकत्वस्थले योग्यताविरहेण बहुत्वस्य विवक्षितुमशक्यत्वेपि दारबहुत्वस्थले योग्यतया बहुत्वस्य विवक्षणीयत्वेन सर्वत्रैव दारपदोत्तरविभक्तौ संख्याविवक्षायोग्यत्वं विवक्षाविषयतावच्छेदकानुपूर्वीरूपमस्तीत्युक्तदोषस्य दुरुद्धरत्वात् अत एवोक्तमने अबादिपदोत्तरबहुवचनमपि क्वचिनिरर्थकमेवेत्यत्र क्वचिदितिचेनोक्तस्थलेझिाप्तमपि समानवचनत्वं दाराः पुंसि च भूम्येवेल्याउनुशासनेन बाधित मिति न प्रसज्यते नच व्यभिचारोऽसति बाधक इति व्याप्यशरीरे वक्तव्यत्वात् तथाच नियतवचनकान्यत्व विशेषिताविवक्षितस्वस्य व्याप्यत्वम्पर्यवसितं नियतवचनकत्वञ्च धर्मविशिष्टत्वं वैशिष्ट्यच्छ खावच्छिन्नपरत्वस्वविशिष्टशाब्दजनकतावच्छेदकविभक्तिनिष्ठविषयतानिरूपिताव्यवहितोत्तरत्वसम्बन्धावच्छिन्न विषयतावच्छेदकानुपूर्वीमत्वोभयसम्बन्धेन विभक्तिविषयतायों खवैशिष्ट्यं च स्वावच्छिन्नविषयतानिरूपितसंख्यानिष्ठप्रकारताप्रयोजकविषयताबस्वसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकखाभावकत्वसम्बन्धेन विषयतावत्वञ्च खसमानाधिकरणसुविभाजकधर्मसामानाधिकरण्यखावच्छेदकानवच्छिन्नत्वस्यनिरूपिताव्यवहितोत्तरखसम्बन्धावच्छिन्नविषयतावच्छेदकावच्छिन्नविषयतानिरूपितत्वैतन्नितयसम्बन्धेन दारपदोसरजसादिविभक्ति विषयतायां दारसदृशाचरण कर्तृत्वावच्छिन्नविशेष्यतानिरूपितसंख्यानिष्टप्रकारताप्रयोजकदारपदनिष्ठ विषयतानिरूपितखादिनिष्ठविषयतावत्वसत्वेपि स्त्रीत्वावच्छिन्नपरदारशब्दस्य दारसदृशाचरणकर्तृत्वावच्छिन्नपरत्वाभावेन तद्धर्मस्यानुपादेयत्वाद्भवति नियतवचनकत्वं नच प्रथमसम्बन्धानुपादानेऽपि स्त्रीत्वरूपधर्ममादाय नियतवचनत्वं संभव: सेवेति वाच्यं किबन्ताद्धनि निष्पमस्य दारपदस्यापि स्त्रीत्वरूपधर्ममादाय नियतवचनकत्वापत्त्या धर्भसामान्याभाववद्विभक्तिविषयताघटितस्यैव नियतवचनकत्वस्योपादेयत्वादन्यथापत्तिवारणायैवास्तु प्रथमसम्बन्धोपादानं दारपदोत्तरजसादिविषयतायां तादृशसंख्यानिष्टविषयताप्रयोजकशसादिनिष्ट विषयतावत्त्वधारणाय त्रितयसंबन्धघटकप्रथमोपादानं जविषयतायां जस्विषयतावत्ववारणाय द्वितीयस्योपादानं । स्यादिपदोत्तरवादिनिष्ठविषयतावत्ववारणाय तृतीयस्य च । अतएव शतं ब्राह्मणा इत्यत्रापि न समानवचनलप्रसङ्गः शतपदोतरविभक्त्या शतत्वावच्छिन्ने संख्यान्वयस्यादर्शनेन शतपदोत्तरविभक्तिः विषयतायाश्शतत्वरूपधर्मविशिष्टत्वेन नियतवचनकत्वस्य शतपदे सत्रात् । नच शतपदोत्तरविभक्त्यैकलस्स विबक्षितखादेव न समानवचनलप्रसङ्ग इति वाच्यम् । तथासत्येकत्वाविवक्षायां शतानि ब्राह्मणा इत्यस्यापत्तेः 1.नचेष्टापत्तिः । विंशत्याद्यास्सदैकत्व इत्यनुशासनविरोधात् तब्येकत्वविवक्षौदासीन्येन नियतैकवचनान्तत्वं विशल्यादिशब्दानामाह । विवक्षादरे तु तत एवैकवचनप्राप्ताबनुशासनवैफल्यात् । किंच शतत्वएकत्वान्वये संख्यायाः विभक्त्यर्थसंख्यान्वयित्वरूपस्यावश्यविवक्षणीयप्रधानत्वस्य सत्वेन शतशब्दस्य प्रधानीभूतसंख्यार्थकत्वरूपस्य संख्यार्थकत्वस्य सत्तया प्रातिपदिकान्तस्य षष्ट्यर्थद्वारकखार्थान्वयएव तत्र साकाङ्कत्वेन ब्राह्मणानां शतमित्येव स्यानतु शतं ब्राह्मणा इति । नच प्राधान्येन संख्याबोधकमेव तदिति वाच्यम् । गवां शतं ददातीत्यस्यानुपपत्तेः । नचैवं ते शतानि वयं पञ्चेत्यादेः का गतिरिति वाच्यम् । तेषामारीत्वे ततएव साधुलादुक्ताविवक्षितत्वस्य समानवचनत्यप्रयोजकत्वपक्षे तत्तद्भेदविशिष्टनियतवचनकत्वाभावस्य प्रवेश्यत्वात्तत्र समानवचनत्वोपपत्तेः । अतएवासंख्याताः सहस्राणि ये रुद्रा इति वैदिकप्रयोगेऽपि नानुपपत्तिः । ते शतानी. स्यादीनामनार्षत्वे स्वप्रामाण्यमेव । अथैकत्वाविवक्षया जात्सेकल विवक्षया वा शतं ब्राह्मण इति कथं न प्रयोग इति चेन सार्थकरवसंभवे निरर्थकतायारस्वायत्ते शब्दप्रयोगे सार्थक विहाय निरर्थकप्रयोगस्य चान्याय्यत्वाजात्येकत्वविवक्षाया. एकदेशान्वयदुष्टतया सिद्धप्रयोगोपपादकत्वेऽपि स्वारसिकप्रयोगस्य तन्मूलताया वतुमशक्यत्वाच. बहुत्वविवक्षया बहुवचनप्रयोगस्यैव प्राप्तत्वादिति । विषयताबदन्यत्वं नियतवचनकत्वं विषयतावत्वं च खावच्छेदकावच्छिन्नपरत्वस्वनिरूपकबोध. अनफत्वप्रकारकतात्पर्यविषयतावच्छेदकानुपूर्वीमत्वखविशिष्टविषयताकबोधजनकत्वप्रकारकतात्पर्य विषयतावच्छेदकानुपूर्वीम-.. वैतत्रितयसंबन्धेन खवैशिष्ट्यं च स्वनिरूपितप्रकारतावच्छेदकसंख्यात्वव्याप्यधर्मातिरिक्ततादृशधर्मावच्छिन्नप्रकारताकत्वखावच्छेदकावच्छिन्नत्वोभयसंबन्धेन बोध्यमित्यपि कश्चित् । __ अथवा विशेष्यवाचकपदोत्तरविभक्त्यर्थसंख्यानिष्टप्रकारतानिरूपितविशेष्यतावत्वमपि विशेषणवाचकपदे विशेषणम् । विशेष्यतावत्ता व स्वावच्छेदकावच्छिन्नपरत्वख निरूपकबोधजनकत्वप्रकारकतात्पर्यविशेष्यतावच्छेदकानुपूर्वीमलोमयसंवन्धेन । तथाच दारपदस्व विशेषणवाचकत्वे एकवचनान्ते विशेष्यवाचकपदे एकवचनार्थकत्वनिष्ठप्रकारतानिरूपितस्य स्त्रीत्वावच्छिन्न
२ व्युत्प०

Page #14

१०
व्युत्पत्तिवादः ।
त्वनियमः । अतएव पुरूरवोमाद्रवसौ विश्वेदेवा इत्यादौ द्वित्वविशिष्टयोः पुरूरवोमानवःप्रभृत्योविशेषणतया विवक्षितत्वात्तद्वाचकस्य पदस्य द्विवचनान्तता । घेदाः प्रमाणमित्यत्र च विशेषणपदोत्तरविभक्तथा बहुत्वविरुद्धमेकत्वं विवक्षितं तच प्रकृत्यर्थतावच्छेदके प्रमितिकरणत्वेऽन्वेति । शाब्दप्रमाकरणस्वं च शब्दत्वावच्छिन्नं यावच्छन्दनिष्ठमेकमेवेति नायोग्यता । नच पदार्थः पदार्थना
विशेष्यत्वस्य स्वनिरूपकबोधजनकत्वेन तात्पर्य विषयतावच्छेदकानुपूर्वीमत्व विरहात् । दारसदृशाचरणकर्तृत्वाद्यवच्छिन्नविशेष्यत्वस्य च स्वावच्छेदकावच्छिन्नपरत्वविरहान्न सत्वमिति न समानवचनत्वप्रसङ्गः । विशेष्यवाचकपदे बहुवचनान्ते विशेषणवाचकदारपदे उक्तविशेष्यत्वस्य सत्वाद्भवत्येव समानवचनत्वम् । दारपदस्य विशेष्यवाचकपदत्वे च शोभनादिविशेषणवाचकपदे तादृश विशेध्यतावस्वस्याविवक्षितसंख्याकविभक्तिकत्वस्य च सत्वात्समानवचनत्वम् । संख्याया विवक्षितरले. व तादृश विभक्तिकत्वाभावान समानवचनत्वम् । नच मैथिल्यादिपदोत्तरविभक्त्या यदा नैकत्वादिकं विवक्षितं तदा मैथिल्यो रामदाराः कुन्तीमायः पाण्डुदारा इत्यादिप्रयोगापत्तिरिति वाच्यम् । प्रधानीभूतविशेष्यगतत्वेन प्राक्प्रयोक्तव्यविशेष्यवाचकपदोत्तर विभक्त्या संख्यायाः सति योग्यत्वेऽवश्य विवक्षणीयतया तत्समानाधिकरणसंख्याया विशेषप्रतिपत्त्यनाधायकस्वेन दुष्परिहरनिरर्थककरूपतया विशेषण विभक्त्या विवक्षितत्वासंभवेऽपि यत्रायोग्यतया विशेष्यवाचकपदोत्तरविभक्त्या संख्या न विवक्षिता तत्र योग्यायास्संख्याया विशेषणविभत्तनिरर्थकत्ववारणायावश्य विवक्षणीयत्वात् । साथैकप्रयोगसंभवे निरर्थकप्रयोगस्यान्याय्यवादुफस्थले एकरवद्वित्वार्थकयोरेकवचन द्विवचनयोरेव प्रसक्तः । नचैवं घटरवादावेकत्वसंख्याया योग्याया विवक्षया सार्थकैकवचनप्रयोगसंभचे निरर्थकबहुवचनप्रयोगस्यान्याय्यतया एते घट इति प्रयोगापत्तिरिति वाच्यम् । एकदेशान्वयस्य व्युत्पत्तिविरुद्धत्वेन प्रामाणिकप्रयोगोपपत्त्यर्थ क्वचित्तद्विवक्षायास्संभवेऽपि स्वरसतस्तादृश विवक्षाया असंभवेनागत्या निरर्थकस्यैव प्रयोकव्यत्वे समानवचनप्रयोगस्यैव न्याय्यत्वादितिदिक् ।
पुरुरवोमाद्रवसौ विश्वेदेवा इति । अत्र पिशाचा राक्षसा यक्षा भूता नानाविधास्तथा । प्रतिलम्पन्ति सहसा श्राद्धमारक्षवर्जितम् । तत्पालनाय विहिता विश्वेदेवाः स्वयंभुवा । इष्टिश्राद्धे ऋतुर्दक्षः सत्यो नान्दीमुखे वसुः । नैमित्तिके कालकामौ काम्ये च धुरिलोचनौ । पुरूरवा माद्रवाश्च पार्वणे समुदाहृतौ ! उत्पत्तिं नाम चैतेषां न विदुर्थे द्विजातयः । अय. मुच्चरणीयस्तैः श्लोकः श्रद्धासमन्वितैः 1 आगच्छन्तु महाभागा विश्वेदेवा महाबलाः । ये यत्र योजिताः श्राद्ध सावधाना भवन्तु ते इत्यस्ति वचनम् तत्र क्वचित्पुरूरवोमाद्रवसावित्यप्यस्ति पाठस्तदवलम्ब्यायं ग्रन्थः । इन्द्रस्य दुहिता ज्येष्ठा विषानाम महातपाः । तस्याः पुत्राः समुत्पन्ना विश्वेदेवात्रयोदश । इत्या दिवचनलिखनं कस्य चिन्नातिप्रामाणिकमिव प्रतिभाति । अमरटीकादो आदित्या द्वादश प्रोक्ता विश्वेदेवा दश स्मृता इति दशयोक्तेः श्राद्धकल्पश्राद्धचिन्तामण्याद्युदाहृतवचनादपि दशत्वप्रतिपत्तेश्च अथ खयम्भुवा तपालनाय लिहिता इति सन्निहितवाक्यार्थान्वितखार्थकत्वेन विश्वेदेवा इति पदस्य निराकासत्वे पुरूरवोमाद्रवसावित्यनेनान्वयस्यासम्भवात् पुरूरवोमादवसावित्यस्य च पार्वगे समुदाहृतावित्येतदर्थान्वितस्वार्थकतया पूर्णाकाङ्गत्वेन विश्वेदेवा इत्यनेनान्वयासम्भवाच पुरूरनोमाद्रवती विश्वेदेवा इति लिखनमसातमिति चेन । पार्वण इत्यस्य हि पुरूरवोमाद्रवसावित्यनेनान्वयः समुदाहृतावित्यनेन वा । नायः साङ्गषट्पुरुषश्राद्धविशेषस्य घटकतायास्तत्प्रयोजकताया वा पुरूरवोमाद्रवस्त्वादिना विश्वेषां देवानामेतद्वचनार्थप्रतिपत्तिपूर्व प्रत्येतुमशक्यत्वात् विधिमन्त्रलिङ्गादितो विश्वेदेवत्वेनैक कर्मणि देवतालप्रतिपत्तेः पात्रणे पुरूरवोमाद्रवसावित्यस्योद्देश्यसमर्पकस्वासंभवात् विश्वेदेवत्वेन देवतात्वप्रतिपत्तेरेव पार्वण इत्यस्य न विधेयत्वमपि । नापि द्वितीयः तावन्मात्रस्य साकाङ्कत्वेन वाक्यार्थीपर्यवसानादध्याहारस्य दुष्टवात्तयोर्विश्वेदेवखस्यानुभवसिद्धशाब्दत्वकस्यालाभप्रसशाच । तस्माधोसी गणो विश्वेदेवपदनिर्देश्यस्तत्र ऋतुदक्षादियुग्मस्येष्टिवाद्धादौ मुख्यत्व चिन्तनीय मित्येवंपरताया उक्तवचनस्य तान्त्रिकसिद्धाया निर्वाहाय च पार्वणे विश्वेदेवाः पुरूरवोमाद्रवसौ समुदाहृतावित्येवमन्वयो वाच्यः तदर्थमुत्तरवाक्ये विश्वेदेवा इति पदमनुकर्षणीयं नचात्र मुख्यत्वेन चिन्तनीय पुरूरयःप्रभृतिघटितसमुदाये पुरूरवःप्रभृतिपदस्य लक्षणैव दोष इति वाच्यं प्राधान्येन व्यपदेशा भवन्तीति न्यायेन मुख्यत्वस्यानुष्ठानोपयो. गित्वेनावश्यकतया चिन्तनीयत्वस्य च सुग्रहतया प्रामाणिकत्वात् तत्र तात्पर्यस्य तदनुपपत्तेरुसलक्षणाया निर्दोषत्वादिति ।।
द्वित्वविशिश्योः पुरूरवोमाद्रवःप्रभृत्योरिति । नच बहुत्व विशिष्टेषु कथं द्वित्व विशिष्टस्यान्वयस्तथासति द्वौ बहव इति प्रयोगापत्तरिति वाच्यम् । विशेषणतयेत्यस्य परम्परया विशेषणत्वपरत्वेनादोषात् । प्रभृतिपदाक्रतुदक्षादीनां सङ्ग्रहः पुरूरवःप्रभृतिपदं पुरूरव:प्रभृतिघटितसमुदायपरम् माद्रवःप्रभृतिपदं च मादवःप्रभूतिघटितसमुदायपरं तादृशसमुदायत्वद्वये च द्वित्वान्वयो विवक्षित इति कश्चित् तन्न तादृशसमुदायत्वयोवलक्षण्यासंभवेन द्वित्वान्बयासंभवात् । व्यक्तिभेदमादाय बहुत्वस्यापि योग्यतया सार्थकबहुवचनत्यागे बीजाभावात् द्विस्वविशिष्टयोरित्यादिग्रन्थे कुसृष्टिकल्पनापत्तेश्च । शाब्दप्रमाकरणत्वं रेति । अथ किताबछान्दप्रमाकरणत्वं शाब्दत्वप्रमावोभयधर्मावच्छिन्नकार्यतानिरूपितकारणत्वम् । प्रमानिष्ठशाब्दत्वा

Page #15

गूढार्थतत्वालोकन्याख्यासहितः ।
बच्छिनकार्यतानिरूपितकारणत्वम् प्रमात्वन्यूनवृत्तिशाब्दत्वघटितधर्मावच्छिन्नकार्यतानिरूपितकारणत्वं वा । नाद्यः प्रमा स्वस्यार्थसमाजप्रस्तत्वेन कार्यतानवच्छेदकत्वात् । न द्वितीयः शाब्दत्वावच्छिन्नं प्रति शब्दत्वेनकारणत्वस्य वहिना सि श्चतीतिवाक्येऽपि सत्वेन तत्रापि प्रमाणत्वव्यवहारापत्तेः । न तृतीयः तादृशकरणत्वस्थानेकत्वेनैकमेवेतिग्रन्थासङ्गति रिति चेत् तृतीयकल्पाङ्गीकारे क्षति विरहात् स एवाङ्गीकरणीयः । उक्तग्रन्थस्तु शाब्दबजातेरेकरवेन भाक्तैकत्वव्यवहारपरत्वे. नोपपादनीयः । सुबकत्वस्य शाब्दत्वजातादेवान्वयः एवंच करणत्वस्य करणखरूपत्वपक्षे व्यक्तिभेदेन भिन्नत्वेऽपि न क्षतिः। अतएव ध्वनिः प्रमाणं घटः कर्मत्वमित्यादि निराकालवाक्यं प्रमाणमित्यादीनां न प्रसाः । प्रमा प्रति शब्दत्वेन स्वरूपयोग्यस्वस्यैव प्रमाणव्यवहारप्रयोजकत्वेऽविशेषेण वेदाः प्रमाण मितिवदुक्तप्रयोगाः प्रसज्येरन् । नचेष्टापत्तिः आप्तोपदेशः शब्दः प्रमाणं प्रयोगहेतुभूतार्थतत्त्वज्ञानजन्यः शब्दः प्रमाण मित्यादिना अयोग्यनिराकालध्वन्यादिव्यावृत्तस्यैव शब्दप्रमाणलक्षणस्य सिद्धान्तितत्वेन तस्यैव च व्यवहारौपयिकतया तच्छ्न्ये लक्ष्यव्यवहारस्यायुक्तत्वात् । किंच सर्व हि वाक्यं सावधारणमित्यबलम्ध्य वेदाः प्रमाणमितिवल्लौकिकवाक्यानि प्रमाण मिति न व्यवहरन्ति तदपि शब्दखावच्छिन्नप्रमाकरणत्वस्य व्यवहारविषयत्वेनोपपद्यतेकस्मिंश्चिदपि लौकिकवाक्ये प्रमाणत्वाभावरूपस्याप्रमाणत्वस्यासंभवेन तद्यवच्छेदस्य तत्रापि संभवात् एवं वेदत्वावच्छेदेनेव लौकिकवाक्यत्वावच्छेदेनापि प्रमाणत्वस्योक्तस्य संभवेन सर्वे वेदाः प्रमाणमित्यस्येवावच्छेदकावच्छेदेनान्वयविवक्षया तत्समानार्थपर्यवसायिनो वेदाःप्रमाणमित्यस्येव वा सर्वाणि लौकिकवाक्यानि प्रमाणानीत्यस्य लौकिकवाक्यानि प्रमाणानीत्यस्य वापत्तिर्दुद्धरा । नचैवं शब्दखावच्छिन्नं यावच्छब्दनिष्ठमिति ग्रन्थस्य का गतिरिति वाच्यम् । शब्दत्वपदेन ज्ञापकासाधारमधर्मस्याकावारूपस्य शब्दपदेन च प्रमाणशब्दस्य बोधनीयत्वात् गत्यभावात् यथाश्रुतग्रन्थानुरोधिनस्तु उक्तप्रयोगयोवैलक्षण्यमनुभवसिद्धमपलपन्तो ध्वनिः प्रमाणमित्यादिप्रसङ्गमिष्टापत्त्या वारयन्तो यद्विशेषयोरिति न्यायेन कुप्तं शाब्दत्वावच्छिन्नं प्रति शब्दत्वेन करणत्वमवलम्ब्य उक्तग्रन्थमव्याख्येयं मन्यन्ते । केचित्तु स्वतात्पर्यविषयप्रमानिष्ठशाब्दत्वावच्छिन्नकार्य, तानिरूपितशब्दत्वावच्छिन्नकरणखरूपं शाब्दप्रमाकरणलं विवक्षितं तथाच ध्वनेनिराकाङ्कस्य च तात्पर्याभावादयोग्यस्य खतात्पर्य विषयप्रमाया अप्रसिद्धरुक्तदोषाणां नावकाशः । नच खत्वाननुगमेनकलासंभव इति वाच्यम् । शब्दविशिष्टत्वस्यैव खतादात्म्यस्खतात्पर्य विषयप्रमानिष्ठशाब्दत्वावच्छिन्ननिरूपितकरणलोभयसंबन्धेन तद्रूपत्वात् । उक्तविशिष्टत्व एव चैकत्वा. न्वयः तत्परतयैव चोक्तग्रन्थो व्याख्येय इति वदन्ति । तत्र स्वतात्पर्य विषयप्रमाकरणत्यस्य संसर्गत्वेऽपि निवाहादतिरिक्तस्य वैफल्यम् न चेष्टापत्तिः प्रमाणपदस्य पारिभाषित्वापत्तेरिति चिन्तनीयम् ॥
नचेति एवमितिशेषः । पदार्थः पदार्थेनान्वेतीति व्युत्पत्तिविरोध इति । अत्र इतिशब्दस्यस्वरूपवचनस्य नाभेदेन व्युत्पत्तिपदार्थान्वित्तपरत्वं वाक्यस्य व्युत्पत्तिरूपत्वाभावादन्यथा व्युत्पन्नोऽयमिति व्यवहारानुपपत्तेः वाक्यस्य यथाकथंचित्पुरुषनिष्ठत्वेन तदुपपादने वार्थहान विरहिणि व्युत्पन्न इति व्यवहारापत्तेः प्रन्थे व्युत्पादकत्वव्यवहारानुपपत्तेश्च । अपि तु सन्निहितवाक्यस्वरूपवचनस्य लुप्तपञ्चमीकस्य व्युत्पत्यन्वितवाक्यप्रयोजकत्वपरत्वमेव तथाच पदार्थ इत्यादेरिति वाक्यादाप्तपुरुषपरम्पराऽधिगताज्जायमानस्य निर्धारितप्रमाणभावस्य तदर्थज्ञानस्य तदर्थाभ्यथानुपपत्या कल्पितस्य तादृशस्य कार्यकारणभाव विशेषज्ञानस्य वा व्युत्पत्तेः विरोधः पदार्थतावच्छेदके पदार्थान्वयस्वीकारे वस्तुभूतेन तेन विषयतयाऽसामानाधिकरण्यमप्रमात्वपर्यवसित मित्यर्थः । स्यादिति शेषः।नय तदभ्युपगन्तुं शक्य मितिभावः। अथ कीदृश उक्तकार्यकारणभावःन तावद्विशेध्यतासंबन्धेन शाब्दबुद्धित्वेन मुख्यविशेष्यतासंबन्धेनोपस्थितित्वेन च सः पश्वा दिपदशक्यतावच्छदके लाजूलादौ व्यभिचारात् नापि मुख्यविशेष्यतासंबन्धेन शाब्दबुद्धित्वेन वृत्तिग्रहामुख्यविशेध्ये शाब्दमतौ विशेषणतया भासमाने पदार्थान्तरान्वयप्रसङ्गात् नापि पदार्थान्तरनिष्टप्रकारतानिरूपितविशेष्यतासंबन्धेन शाब्दबुद्धित्वेन पदार्थान्तरत्वस्याच्यावर्तकरवादिति चेत् विशेष्यताविशिष्टविशेष्यतासंबन्धेन शाब्दबुद्धित्वेन कार्यत्वमिति गृहाण । वैशिष्ट्यं च खतादात्म्यखप्रयोजकवृत्तिज्ञानीय विषयतानिरूपित. विषयत्वाप्रयोज्यविषयतानिरूपितत्वोभयसंबन्धेन । नचैवं सत्यपि शोभनः पशुरित्यत्र शोभनपदजन्योपस्थितेः मुख्य विशेष्यतासंबन्धेन शोभनमाने सत्त्वेन लोमलाङ्गलादावपि सत्तया तत्रैकत्वादिसंख्यान्वयप्रसङ्गः शोभनपदार्थान्ययप्रसनथ शोभन पदार्थस्य द्विधाभानानुपगमात् न सकृदुप्चरित इत्यादि व्युत्पत्तिविरोध इति वाच्यम् । विशेष्यताविशिष्टविशेष्यतात्वसंबन्धेन शाब्दबुद्धौ खीयमुख्य विशेष्यताप्रयोज्यस्वसंबन्धेनोपस्थितत्वेन कारणत्वस्य वाच्यत्वात् । वैशिष्ट्यं च खतादात्म्यस्वप्रयोजकवृत्तिज्ञानीय विषयताविशिष्ट विषयतानिरूपितविषयत्वाप्रयोज्यविषयतानिरूपितविषयतावत्वोभयसंबन्धेन विषयतावैशिष्ट्यं च वि. षयतावत्ता च खावच्छेद्यत्वस्वतादात्म्यान्यतरसंबन्धेन बोध्यम् । नीलोघट इत्यादिशाब्दयोधीयघटत्वनिष्ठप्रकारतानिरूपितविशेष्यतायामप्युपस्थितेः सत्वेन तत्रोक्तसंबन्धेन शाब्दबोधस्यासत्वेनान्वयव्यभिचारःस्यादिति निरुक्कविषयत्वाप्रयोज्यवि. षयतानिरूपितत्वं विहाय निरूपितविषयतावत्वमुपातं तथासति तादृशघटत्वावच्छिन्न विषयतावत्वान्न व्यभिचारः लालत्वप्रकारतानिरूपित विशेष्यतायां खप्रयोजकवृत्तिज्ञानीयतादृश विषयतानिरूपितत्वस्य लालत्व विषयतायामेव सत्वेन लोमविषयतायास्तदनिरूपितत्वेन निरुतविषयत्वाप्रयोज्यतया तनिरूपितलाङ्ग लत्वावच्छिन्नविषयतावत्वस्य सत्वेन तनः व्यति.

Page #16

१२
व्युत्पत्तिवादः ।...
म्धेतीति व्युत्पत्तिविरोधः, संपन्नोवीहिरित्यनेकत्रीहितात्पर्यकेप्येकवचनदर्शनेन तादृशव्युत्पत्तिसको
--..---------
-
--
रेकव्यभिचार इति स्वप्रयोजकविषयताविशिष्टविषयतानिरूपितत्वमुपात्तमिति । यद्वा वृत्तिज्ञानीयविषयत्वाऽप्रयोज्यसासगिकविषयतानिरूपितविषयताविशिष्टविशेष्यतासंबन्धेन शाब्दबुद्धित्वेन सं बोभ्यः । वैशिष्ट्यमुक्तान्यतरसंबन्धेन यद्यत्र विशेष्यसात्वं नोपादीयेत तदैका विशेषणत्वेनोपस्थितस्येत्यादिव्युत्पत्तरप्यत एवगतार्थत्वं नच पारतन्त्र्येण भासमाने प्रकारे तद्धार्मणि च व्यतिरेकव्यभिचारः विषयताविशिष्टान्यत्वस्य विशेषणतयोपादानेन तद्विषयत्वस्य व्यावर्तनीयत्वात् वैशिष्ट्य च स्वावच्छेद्यनिरूपितत्ववनिरूपितविषयत्वावच्छेद्यविषयतानिरूपितप्रकारतावलोभयसंबन्धेनेति । नन्वातसाधारणापरिच्छिन्न. देशकालभूरिप्रयोगविषयत्वेन सिद्धप्रामाणिकपरंपराधिगम संपन्नो ब्रोहिरिति बाक्यं स्वायत्ते शब्दप्रयोगे निरर्थकप्रयोगस्यान्याय्यतया कल्पितविवक्षितार्थकताकखंतत्री हिपदघटितमृते ब्रीहिलजातावकत्वान्वयनप्रामाण्यमहति । नचैकत्वस्य बीहावे. वान्वयः संभवति एकत्वविशिष्टे सम्पत्तिविशिष्टस्याभदान्वयासंभवात् संपत्तेबहुत्वात्मकत्वात् स्वाथ्यावधिकान्तिकत्वग्रहविषयत्वाभावविशिष्टखाश्रयावधिकदूरत्वग्रहविषयत्वासामानाधिकरण्यस्वतादात्म्योभयसंबन्धेन संख्या विशिष्टानिर्धारितबहुस्वत्वान्यसंख्यात्यव्याप्यधार्मिका बहुत्वसंख्या हि त्रीह्यादिगता संपत्तिः त्रीहित्रयादिमति क्षेत्रे सम्पन्नो व्रीहिरिति व्यवहारवारणा. यानिर्धारितेत्यादि तत्र संख्यायास्त्रित्वत्वेनावधारितत्वात् । यदा संख्यात्वव्याप्येन यादृशयाशधर्मेण संख्याग्रहे न सम्पन्नव्यवहारस्तत्तदवच्छिन्नभेदकूटवत्वं संख्या विशेषणम् । यत्रैकस्मिन्नेव क्षेत्रे कस्यचिदेकैकस्यान्तिके सर्वे त्रीय इति बुद्धिः कस्यचित्तु दूरे ब्राहय इति तत्र तयोस्संपन्नत्वासंपन्नत्वव्यवहारयोरुपपत्त्यर्थं स्वाश्रयावधिकेत्यादि । यत्रान्तिकत्वग्रहविषयेऽपि व्यवहितापेक्षया दूरत्वग्रहस्तत्र संपन्नत्वव्यवहारोपपत्यर्थ तादृशाभावविशिष्टत्वं विषयावविशेषणतयोपात्तम् । वैशिष्ट्यं व खसमानाधिकरण्येन यत्र- 'ब्रीह्याधनेकजातीयाः सजातीयदूरवर्तिनो विजातीयान्तिकस्थास्तत्र सम्पनो व्रीहिरिति न "व्यवहारोऽपितु सम्पनं शस्यमित्येव यदि प्रामाणिकस्तदानेकजातीयगतबहुत्वसंख्यामादायापत्तिवारणायोद्देश्यतावच्छेदकव्याप्यत्वमपि संख्याविशेषणतयोपादेयम् दूरान्तिकत्वग्रहश्च खप्रयोजकज्ञानसमानाधिकरणो ग्राह्यः सच विषयतायां विशेषण तेन पुरुषान्तरीयग्रहमादाय कालान्तरीयग्रहमादाय च न दोषः । एवं च ब्रीहिस्खजातावेकत्वान्वयः सिद्धः । तथाचोक्तवाक्योक्तव्युत्पत्योर्द्वयोरेव प्रामाणिकतया जातावेकत्वान्वयेन वाक्यस्येव संकोचेन व्युत्पत्तेरपि प्रामाण्यमुपपाद्यं ततश्व प्रमाणावेऽ. प्येकस्वान्क्यः संभवत्येव तत्प्रयोगस्यापि प्रामाणिकत्वेनावधृतवादित्याशयेनाह सम्पन्नोत्रीहिरित्यादि। परेतु विजातीयःसंयोगः सम्पत्तिः वैजायं च सम्पन्नत्यव्यवहारान्यथानुपपत्त्या कल्पनीयं सम्पन्नव्यवहारश्च परस्परसमासक्तेष्वेव व्रीहिषु न विरलेषु नचैकस्मिन्निति तादृशवैजात्य विशिष्टः संयोगो नैकत्व विशिष्टे ब्रीहौ । नच तस्याव्यासज्यवृत्तितया कथं नैकत्वविशिष्टे संभव इति वाच्यम्। एकत्वस्य सजातीय द्वितीयराहित्यात्मकतया तद्विशिष्टे व्रोही सम्पन्नत्वव्यवहारविरहेण तनिष्ठसंयोगे वैजात्याभावात्तस्मान्जातावेकत्वान्वयो वाच्यस्तथासति नियमसंकोच आवश्यक इति वदन्ति तन्मन्दम् । व्यवहारस्थान्यथाप्युपपन्नतया तारशवैजात्ये मानाभावात् अभिधातत्वादिना सांकर्यात् । अभिघातत्वादिध्यायनानावैजायस्वीकारेऽनुगमकाभावेन सम्पनपदप्रवृत्तिनिमित्तत्वासंचात् परस्परमत्यन्तसन्निहितेष्वसंयुक्तेष्वपि सम्पत्तिव्यवहारदर्शनात् ताशव्यवहारस्य कादाचित्कत्वानुपपत्तेश्च । मन्त्रादिपदवत्सम्पत्त्यादिपदमपि प्रामाणिकखव्यवहारविषयत्वप्रवृत्तिनिमित्तक एव तादृशविषयता चापेक्षाबुद्धिवि
शेष विषयत्ववद्यासज्यबृत्तिरिति न तस्यैकत्ल विशिष्टेऽन्वयसंभव इत्यपि कश्चित् ॥ . . .. व्युत्पत्तिसंकोचस्येति । उक्तवाक्यात्प्रथमतो जायमानस्य सामान्यतः कार्यकारणभावज्ञानस्य व्युत्पत्तेरंशतो भ्रमत्वकल्पनस्येत्यर्थः । यद्वा आपाततो जायमाने प्राथमिकज्ञाने भ्रमत्वग्रहे तत्परत्वासंभवेन यद्यपदार्थपदार्थलावच्छेदकयोरन्वयः प्रामाणिकः तत्तद्भेदकूटविशेषितपदघटितवाक्यार्थे तात्पर्यस्य वक्तव्यतया तहाजायमानायाद्वितीयग्रहरूपव्युत्पत्तेः प्राथमिकज्ञानविषयत्वन्यूनवृत्तिविषयताकत्वस्येत्यर्थः । अथवीह्यादिपदभेदस्य व्रीहित्वादिपदार्थतावच्छेदकभेदस्य बोपादाने निहत कार्य. कारणभावे कार्यतावच्छेदकविशेष्यत्वसंबन्धे व्रीह्यादिपदाप्रयोज्यत्वस्य नीहित्वाद्यवृत्तित्वस्य वा विशेषणत्वे मुख्य विशेष्यताभिन्नत्ववीह्यादिपदाप्रयोज्यत्योभयाभावद्विषयत्वस्य कारणतावच्छेदकसंबन्धत्वे वा पर्यवसानं तथासति नित्यो. नीहिरित्यपि , स्यानच . सम्पन्नोत्रीहिरिल्यादिवाक्यघटकबीह्यादिपदस्यैव तत्तद्यक्तित्वेन तत्र प्रवेश्यत्वान्न दोष इति वाच्यम् । तथापि नित्यः सम्पन्नो ब्रोहिरिति वाक्यस्य प्रामाण्यापत्तेः तत्र त्रीहिरवे एकस्वान्वयानुरोधेन तबीहिपदाप्रयोज्यत्वादेविशेष्यत्वादो. विशेषणीयतया ब्रीहित्वे एकत्वस्येव. नित्यपदार्थस्याप्यन्वयसंभवेनायोग्यताया अभावादितिचे. दुष्यते । उक्तवाक्याद्धि पदवृत्तिज्ञानीयमुख्यविशेष्यताप्रयोज्यविशेष्यतावति पदार्थे। तादृशविषयतावदनुयोगिकभासमानसंसगप्रतियोगित्वं पदवृत्तिज्ञानीयधर्मितावच्छेदकताप्रयोज्यविषयतावद्रुपपदार्थतावच्छेदकनिष्ठानुयोगिताकसंसर्गप्रतियोगित्वाभावश्व नः बोधयितुं शक्यः । पदार्थतावच्छेद के संसर्गभानाभानयोाघातादिति पदवृत्तिज्ञानीयमुख्य विशेष्यताप्रयोज्यत्रकारतानिरूपितसंसर्गतानिरूपित विशेष्यत्वे तादृश विशेष्यताप्रयोज्यत्वस्य , पदवृत्तिज्ञानीयधर्मितावच्छेदकताप्रयोज्यत्वाभावस्य च बोधे उक्तवाक्यस्य तात्पर्यमशीकरणीयम् । अतएव यत्र समवायादेः पदार्थतावच्छेदकतावच्छेदकताघटकसम्बन्धत्वं तत्र

Page #17

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः ।
१३
पदार्थे पदार्थतावच्छेदकानुयोगिकसमवायरूपसंबन्धप्रतियोगित्वस्य समवायस्यैकत्वेन प्रतिषे मशक्यतया पदार्थतावच्छेदके पदार्थान्तरान्वयप्रसङ्ग इत्यपि निरस्तम् । एवं च सङ्कोचे क्रियमाणे वाक्यार्थज्ञानस्य व्युत्पत्तिरूपतापक्षे तादृश विशेष्यत्वे सम्पको त्रीहि रित्यादिवाक्यघटकस्वाद्यर्थैकत्वनिष्ठप्रकारतानिरूपितबीयादिपदार्थतावच्छेदकताप्रयोज्यविशेष्यत्वादिभेदकूटवत्ववृत्तिज्ञानीयधर्मितावच्छेदकताप्रयोज्यलोभयाभावात्मकतादृशाप्रयोज्यखस्य वाक्याथैघटकत्वं पर्यवस्यतीति न नित्यः सम्पन्नोब्रीहिरिल्यस्य प्रसङ्गः । उक्तवाक्यार्थाक्षिप्त कार्यकारणभावज्ञानस्य व्युत्पत्तिरूपत्वपक्षे चोक्तकार्यकारणभावघटकमुख्य विशेष्यत्वस्थाने मुख्यविशेष्यत्वभिन्नत्वनिरुक्तवाक्यघटकस्वप्रयोज्यैकत्वनिष्ठप्रकारतानिरूपितव्रीहित्वनिष्टविशेष्यताप्रयोजकविषयताभिन्नत्वोभयाभाववद्विषयत्वस्य प्रवेशो यद्यपि न संभवति समानाकारकज्ञानीयविषयतयोरैक्येनोक्तदोषतादवस्थ्यात् तथापि कार्यतावच्छेदकसंबन्धघटकविषयतायां तादृशवाक्यघटकवादिप्रयोज्यैकलादिनिष्ठप्रकारताकविषयताभेदकूटवत्वस्य विशेषणत्वं संभवत्येवेति नोक्तदोषप्रसङ्गः । ब्रोहिस्वे नित्यान्वयबोधस्यापाद्यत्वेनाभिमतस्योक्तसंबन्धस्य प्रसिद्धतया कारणीभूतोपस्थितेमुख्यविशेष्यतयाऽभावात् ब्रीहित्यविशेष्यकैकत्वप्रकारकबोधस्योकसंबन्धस्याप्रसिद्धत्वेन तंप्रत्युक्तकारण विरहस्याकिंचिकरत्वेन तत्संभवाच । अथोक्तरूपेण कार्यकारणभावो न प्रामाणिकः पदवृत्तिज्ञानाद्व्यत्वादिना घटोपस्थितौ यथाकथंचित् घटत्वोपस्थितौ च विनिगमकाभावेन घटत्वेन द्रव्यत्वेन च घटे पदार्थान्तरान्वयप्रसङ्गात् एवं निराकाङ्क्षपदाटोपस्थिती आकाहाज्ञाने च सति शाब्दबोधप्रसङ्गात् । विशिष्यपदनिवेशे च पर्यायस्थले व्यतिरेकव्यभिचारप्रसङ्गात् पदार्थकदेशे पदार्थान्तरान्वयप्रसङ्गवारणाय तत्तत्पदजन्यतत्तद्धर्मावच्छिन्नविषयकोपस्थित्यव्यवहितोत्तरवृत्तिज्ञानीयसांसर्गिकविषयत्वाप्रयोज्यसंसर्गतानिरूपिततधर्मावच्छिन्नविषयताकशाब्दबुद्धित्वावच्छिन्नं प्रति तत्तद्धर्मप्रकारतानिरूपित तत्तनिष्ठमुख्यविशेष्यताकोपस्थितित्वेन कार्यकारणभावस्य वक्तव्यत्वात् तथासति न कथंचिदपि व्रीहित्वे पदार्थान्वयसंभवः नचोपस्थितिशाब्दबुद्ध्योस्तत्तद्धर्मावच्छिन्नविषयकत्वपदविशेषवृत्तिज्ञानजन्यवघटितधर्माभ्यां कार्यकारणभावस्य सिद्धान्तितत्वेन तत एवोक्तदोषवारणसंभवात् पदार्थतावच्छे. दके पदार्थान्तरान्बयप्रसङ्गवारणायोक्तसामान्य कार्यकारणभाव एवाभ्युपेय इति वाच्यम् । उपस्थितिशाब्दबुद्ध्योरुत्तरीत्या कार्यकारणभावस्य निर्वचने फलद्वयसंपत्तौ कार्यकारणभावद्वयागीकारस्य नियुक्तिकत्वात् आकाढावहिभूतपदान्मुख्यविशेष्यतया पदार्थतावच्छेदकोपस्थिताबाकालाघटकपदावा येन रूपेण पदार्थतावच्छेदकस्य शाब्दबुद्धी प्रवेशः तद्धर्मविशिष्टावच्छिन्नोपस्थिती रूपान्तरेण च मुख्य विशेष्यतयोपस्थिती च तत्र पदार्थान्तरान्वयप्रसाच ! नच ब्रीहित्वनिष्ठविशेष्यताया निरवच्छिन्नत्वेन तन्निरूपकशाब्दबुद्धेः कार्यतावच्छेदकानाक्रान्तत्वेन तंप्रत्युक्तकारणविरहोऽकिंचित्कर इति वाच्यम् । एवमेव नित्यो ब्रीहिरित्यत्रापि ब्रीहित्वे नित्यान्वयबुद्धिप्रसङ्गात् प्रसञ्जकसंवलनासवलनयोरुभयत्रापि तुल्यत्वात् इति चेदुच्यते । उपस्थितिकारणतया हि पदार्थभान पदार्थद्वयसंसर्गभानं चाकाडाज्ञान कारणतया निर्वाह्यमिति पदार्थः पदार्थेनेत्यादिनियमान्यथानुपपत्त्या पदयोः समभिव्याहारज्ञानं पदार्थयोरेवान्वयबुद्धौ कारणमिति । यवतत्वेनानुगतेन पदपदार्थों विषयीकृत्य तत्तत्पदयोः समभिव्याहारज्ञानं तत्तत्पदार्थयोरेवान्वयबुद्धौ कारणमिति वा सामान्यत आकाखाज्ञानकार्यकारणभावविज्ञानरूपैव प्रथमतोघ्युत्पत्तिजीयतेऽनन्तरं सम्पन्नो व्रीहि रित्यादिवाक्यानां प्रामाणिकत्व एकदेशान्वयतात्पर्ये वावधृते यत्र यत्र पदार्थतावच्छेदके पदार्थान्वयभानं प्रामाणिकं तत्र तादृशान्वयबुद्धावाकाहाज्ञानस्य कारणत्वं नान्यत्रेति सङ्कोच्यते व्युत्पत्तिरिति नापत्त्यनुपपत्ती उपस्थितेराकाहाज्ञानकारणतावच्छेदकसंसर्गघटकत्वमाकाहाज्ञानसहकारित्वं वेत्यन्यदेतत् । तथाहि स्वघटकबीहिपदजन्यबीहित्वावच्छिन्नोपस्थितिमत्वखघटकपदजन्यैकत्वत्वावच्छिन्नोपस्थितिमत्वोभयसंबन्धेन ब्रीहि रित्याकारकानुपूर्वीज्ञान विशिष्टायामेकत्वप्रकारतानिरूपितबीहित्वनिष्टनिरवच्छिन्नविशेष्यत्वावच्छिन्नावच्छेदकताकविशेष्यतानिरूपितसम्पनत्वाचच्छिन्नप्रकारताकशाब्दबुद्धौ त्रीहि रित्याकारकानुपूर्वी ज्ञानस्य खघटकसंपन्नत्वावच्छिन्नोपस्थितिमत्वसम्बन्धेनोक्तशाब्दयुद्धौ संपन्न इत्याकारकानुपूर्वीज्ञानस्य च कारणत्वं नित्यो ब्रीहिरियस्याप्तसाधारणापरिच्छिन्न देशकालभूरिप्रयोगाविषयत्वेनानवधृतप्रमाणभावतया व्रीहित्वे नित्यान्वये बीजाभावेन तत्र तात्पर्यस्थानवधृतत्वादुक्ताकाडाज्ञानस्य नित्यनिष्ठप्रकारतानिरूपितब्रीहित्वनिष्टविशेष्यत्वघटितधर्मावच्छिन्नं प्रति च न कारणत्वमिति प्रथमज्ञानस्यांशतो भ्रमत्वात्तदशपरिहारेण जायमानस्य द्वितीयज्ञानस्य न्यून विषयकत्वाद्भवति संकुचितत्वमिति । कश्चित्तूक्तनियमान्यथानुपपत्त्या तद्धर्मिकेतरान्वयबुद्धौ ततद्धर्मिकवृत्तिज्ञानजन्यतदुपस्थित्यभावविशिष्टतत्तद्धर्मावच्छिन्नधर्मिकवृत्तिज्ञानजन्यतत्तद्धर्मावच्छिन्न विषयकोपस्थितित्वेन प्रतिबन्धकत्वमाक्षिप्यते । सति च नियमसकोचे तत्तद्धर्मावच्छिन्नविषयकयद्यदुपस्थितिकाले तत्तद्धर्मिकेतरान्वयबोधः प्रामाणिकस्तत्तयक्तरुत्तेजकत्वं च लभ्यते । तथाचैकदेशान्वयस्य नापत्त्यनुपपत्ती । अत्र च विशिष्यपदनिरूपितत्वं प्रथम. त्तिपदार्थे प्रवेशनीयं तेन वाक्यबहिर्भूतपदात्तद्धर्मस्य मुख्य विशेष्यतयोपस्थितावपि नैकदेशान्वयप्रसङ्ग इत्याह तच्चिन्त्यम् । मनु संपनो व्रीहिरि ति वाक्यस्यावधारितेम प्रामाण्येन सामान्यतस्सद्भतेर्थे तात्पर्य मुन्नीयते तच मीही पर्याप्तिसंबन्धेनैकत्वान्वये बाधे गृहीते ब्रीहित्वे च तदन्वये अनम्यगतिकवाभावेन दुष्टस्य पदार्थ इत्यादिनियमसङ्कोचस्य प्रसङ्गोऽर्थान्तरस्य प्रकृतपदानभिधेयत्वेन विशिष्यतात्पर्यनिर्णयाभावादलक्ष्यत्वेन च प्रकृतपदार्थत्वाभावे च सिद्धे. खाश्रयव्रीहित्यवत्वसंबन्धे

Page #18

१४
व्युत्पत्तिवादः । चस्यावश्यकत्वात् । यदि स्वाश्रयप्रकृत्यर्थतावच्छेदकवत्त्वसंवन्धेन प्रकृत्यर्थ पवैकत्वान्वयः, व्रीहित्वजातेः स्वरूपत एव ब्रीह्यादिपदशक्यतावच्छेदकतयान्वयितावच्छेदकरूपेणानुपस्थितेस्तत्र पदार्थान्तरस्यान्वयानुपपत्तेरिति मन्यते, तदा प्रकृतेऽपीदृश्येव गतिः । यतु संपन्नो ब्रीहिरित्यादावेकवचनोपस्थितानि नानकत्वानि प्रत्येकं नानाबीहिष्वन्धीयन्ते इत्युक्त्यैव सामञ्जस्ये जातावेकत्वभा.
नैकत्व विशिष्टत्री हिघटितार्थे पर्यवस्यतीति पदार्थ इत्यादि नियमसकोचो नावश्यकः । नच विभक्त्यर्थसंख्यायाः प्रकृत्यर्थे पर्याप्तिसंबन्धेनैवान्वय इति गृहीतस्यान्वयव्यतिरेकाभ्यां नियमस्यात्रापि पक्षे सकोचप्रसङ्गो दोष इतिवाच्यम् । वृत्तिज्ञानीय विषयत्वाप्रयोज्यसंसर्गतानिरूपितस्य स्वतन्त्रभासमाननिष्ठप्रकारत्वस्य पि विशेष्यत्वस्य चावच्छिन्नास्वनियमात्तत्संकोचदोषस्यापि तत्र प्रसङ्गान्नियमैकसंकोचदूषितोक्तपक्षस्य ततोऽभ्यर्हितत्वात् । नच परमःसुन्दर इत्यादौ परमपदार्थान्वयस्य सौन्दर्ये सखण्डपदार्थ विवक्षितत्वेन पदार्थैकदेशे सौन्दर्ये परमपदार्थान्वयपक्षे नियमसकोचस्य परमपदलक्ष्यार्थस्य खाश्रयसौन्दर्यवत्वसंबन्धेन परमत्वविशिष्टस्य सुन्दरे अन्वयपक्षे च लक्षणाप्रसङ्गस्यैकैकस्यैव दोषस्य सद्भावादनध्यवसाय इति वाच्यम् । एकदेशा नन्वयनियमसंकोचप्रसङ्गदोषस्य तात्पर्यग्रहपुरःस्फूर्तिकतया लक्ष्यार्थे एव तात्पर्यस्य गृहीतत्वाल्लक्षणायाः समूलत्वेना. दोषत्वात् । नच विवक्षितैकत्वैकवचनघटिते महान् धान्यराशिरित्या दिवाक्ये का गतिः सखण्डवस्तुनि पदार्थतावच्छेदके धान्यराशित्वे एकत्वान्वये पदार्थ इत्यादिनियमसंकोचो दोषः स्वाश्रयपदार्थतावच्छेदकवत्वसंबन्धेन पदार्थ एवान्वये च पर्याप्तिसंबन्धेनान्वयनियमसंकोचो दोष इति पक्षयोरप्येकैकदोषस्यैव सद्भावेनानध्यवसायापत्तिरिति वाच्यम् , संपन्नो बोहिरित्यत्रोक्तयुक्त्या पर्याप्तिसंबन्धेनान्वय नियमस्यांशतो भ्रमविषयत्वे सिद्धेऽन्यांशेऽपि तस्यैव तथात्वौचित्यात्कुप्तानुसारित्वा(कल्पनायाः पदार्थ इत्यादिनियमस्य भ्रमविषयतायाः कुत्राप्यकुप्तत्वेन तस्य तथात्वस्य कल्पयितुमयुक्तवादित्याशयेनाह । यदिचेत्यादि । यदिचेति विवादप्रदर्शनाय । तथाह्याकाशपदात्स्वरूपत उपस्थितस्याकाशस्य शाब्दबोधविषयत्वेऽन्वयिता. वच्छेदकरूपेणान्वय्युपस्थितेरनपेक्षितत्वाद्रीहित्वएकत्वान्वये नियमद्वयसंकोचदोषस्यानवकाशात्तस्य नीहिल एवान्वयः । शब्दाश्रयत्वादिनोपस्थितस्यैवाकाशस्य भानमितिपक्षे च ब्रीहित्यजातावन्वये दोषद्वयप्रसंङ्गाद्रीहावेव तस्यान्वयोऽङ्गीकार्य इति ।
अन्वयितावच्छेदकरूपणानुपस्थितेरिति । अथान्वयितायाः प्रकृताया अवच्छेदकत्वं विवक्षितमन्वयितामात्रस्य वा । नाद्यः । तथाह्यन्वयितायाःसंबन्धित्वरूपाया अवच्छेदकरवं न तावदनतिप्रसक्तत्वनियतं प्रतियोगित्वादीनामिव संभवति । नीलो घट इत्यादौ नौलान्वयित्वविरहिणि पीतघटे वर्तमानस्य घटत्वस्य तस्वानुपपत्तेः घटविशेषत्वस्य तत्वापत्तेश्च । नचानतिरिक्तवृत्तित्वोदासीनं सर्वत्र तयवहारापत्तरिति भासमानवैशिष्ट्य प्रतियोगित्वानुयोगित्वात्मकप्रकारत्वविशेष्यत्क्योरन्वयित्वरूपतया तदवच्छेदकत्वस्यातिरिक्तप्रकारत्व विशेष्यत्वावच्छेदकत्वनियतस्य स्वरूपसंबन्धात्मकावच्छेदकत्वस्य वा तत्वं वाच्यम् । एवं च व्रीहित्वत्वावच्छिन्नेऽन्वयस्वीकारएव ब्रीहित्वत्वस्यान्वयितावच्छेदकत्वं नच तत्स्वीक्रियत इति प्रकृतान्वयितावच्छेदकाप्रसिद्धः। न द्वितीयः अन्वयितावच्छेदकेत्युक्तिवैफल्यादिति चेन्न शाब्दबोधविशेष्यत्वविशेषस्यावच्छिन्नत्वनियमेनकत्वस्य ब्रीहित्वेन्वयाङ्गीकारे ब्रीहित्वत्वेनैव रूपेण सोऽङ्गीकरणीयो नच तत्संभवति व्रीहित्वत्वेनोपस्थितेस्तत्रापेक्षणीयतया तदभावाद्रीहिपदस्य खरूपतो व्रीहित्व विशिष्ट एव शक्तः। नच लक्षणया तस्संभव उक्तलक्षणाया निरूढत्वाभावेनोक्तप्रयोगस्य स्वारसिकत्वानुपपत्तेरित्याशयादन्वयितावच्छेदकरूपेणेत्यस्यान्वयितावच्छेदकतया संभाव्यमानेन रूपेणेत्यर्थकत्वादिति । अथोकनियमनिर्वाहकं वक्तव्येमिति चेदन केचित् विशेष्यतात्वविशेषसम्बन्धेन प्रकारतात्वविशेषसंबन्धेन च शाब्दबुद्धि प्रति स्वप्रकारावच्छिन्नत्वसंबन्धेनोपस्थितेः कारणत्वादुक्तनियमनिर्वाह इत्याहुः । वस्तुतस्तु शाब्दबोधविषयताद्वयी वृत्तिज्ञानीयविषयताप्रयोज्याकाडाप्रमोज्या च । आद्याया नावच्छिन्नत्यनियमोऽन्त्यायास्त्वपरतत्रभासमानगतायास्तथात्वनियमस्स चाकाडाज्ञानकार्यकारणभा. वेनैव निर्वाह्यः आकालाज्ञानमात्रस्य हि तत्तद्धर्मावच्छिन्न विशेष्यतानिरूपिततत्तत्संबन्धावच्छिन्नतत्तद्धर्मावच्छिन्न प्रकारताकशाब्दबोधं प्रत्येव कारणत्वं नहि कस्याप्यनवच्छिन्न विशेष्यताकबोध प्रति । तथाच निर्विशेषस्य सामान्यस्याभावेन शाब्दविशेषसामग्री विना सामान्यसामग्रीतः कार्योत्पत्यसंभवेन विशेषसामच्या अपेक्षणीयतया तस्याश्च सर्वस्या अवच्छिन्नविशेष्यताकबोधकारणघटितत्वादनवच्छिन्नविशेष्यताकबोधस्यालीकत्वानियमनिर्वाह इति । प्रकृतेपि वेदाः प्रमाणामित्यादावपि तादृश्येव गतिः यथा स्वायत्री हित्वक्त्वसंबन्धेन नीहावेकत्वान्वयेन संपन्नो व्रीहिरिल्यत्र प्रामाम्योपपत्तिरूपा गतिः तथा स्वाश्रयप्रमाणरववत्वसंबन्धेन प्रमाण एकखान्ययेन प्रामाण्योपपत्तिरूपैव गतिः । एकत्वस्यैकमात्रवृत्तिसंख्यात्वेन निरुक्तसम्प. नत्वन्यूनवृत्तितयातदनुयोगितावच्छेदकत्वासंभवे जातावकत्वभानाभ्युपगमोपष्टम्भकतां मन्यमानस्यैतद्देशविद्यमानत्रीहित्वसहितैकत्वजातीयस्यान्यूनान तिप्रसक्ततया तादृशावच्छेदकत्वमुपपाय जातानेकत्वभानस्य निरर्थकता वदतः पक्षं दूषयितुमुपन्यस्यति यत्त्विति । . एकवचनोपस्थितानीति । एकवचनस्यैकत्वत्वेनैकत्वशक्ततया तेन रूपेणानेकेषु एकत्वेषु शक्तिमह एकत्वानामुप

Page #19

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः ।
नोपगमो निरर्थक इति । तदसत् । यतः स्वसजातीयनिष्ठभेदप्रतियोगितानवच्छेदकैकत्वरूपंसजातीय
स्थितिसंभवात्तदभिप्रायेणेदम् । अथैकवचनोपस्थितानि नानकत्वानीति नानकत्वेषूपस्थितत्वोक्तिर्निरर्थिका. शाब्दबुद्धावपूर्वव्यक्तिभानायोपस्थितिशाब्दबुद्ध्योः समानप्रकारकत्वेनैव कार्यकारणभावस्य दीधितिकारायनुमतत्वेनैकत्वत्वेन यत्किंचिदेकलोपस्थितावपि शाब्दबुद्धी योग्यानां नानैकत्वानां भानसंभवात् । स्मृत्यनुभवयोस्समान विषयकत्वेन कार्यकारणभावात् शाब्दबोध विषयव्रीहिगतस्य यदेकत्वस्य न प्रागनुभवस्तस्य नोपस्थितत्वसंभव इति सामान्यलक्षणानगीकारपक्षे त्रीहिगतैकस्वानामुपस्थितत्वपरस्योक्तग्रन्थस्य नाक्तिरपि संभवति । नच शाब्दबोधविषयसकलबीहिष्वेकत्वभानं निष्प्रयोजनत्वान विवक्षितमिति वाच्यम् । एकोद्वाविति प्रयोगवारणाय भासमानसंख्यानुयोगितावच्छेदकतयैव संख्याभानस्य खीकरणीयतयोक्तग्रन्थस्यैकत्वजातीयेषु सम्पन्नत्वानुयोगितावच्छेदकत्वोपादानपरत्वेन तथा भानस्यावश्योपेयत्वात् अन्यथा प्रत्येक नानावीहिटिवत्याद्युक्तिवैफल्यात् यत्किंचिद्रीहिव्यक्तौ यत्किंचिदेकरवान्वयेनापि तदंशे प्रामाण्यस्याक्षतेरिति चेत्सत्यम् सामान्यलक्षणाभ्युपगमपक्षीय एवोक्तप्रन्थः । तत्पक्षे च समान विषयतयोपस्थितिशाब्दबुद्ध्योः कार्यकारणभाव इति सकलैकत्वस्योपस्थितत्वापेक्षास्तीति नासङ्गतिः । वस्तुतस्तु शाब्दबोधविषयेष्वेकत्वेषु प्रचुरस्योपस्थिततया छत्रिन्यायेन भवति तथोक्तिः सङ्गता तथाच शाब्दबोध विषयसकलैकत्वानामुपस्थितत्वालाभेन तत्प्रयोजनान्वेषणाया अपि नोन्मेषः धर्मधर्मिणो यो। नानात्वेनोक्तेः सकलताशव्रीहिष्वेकत्वान्वयलाभः उपस्थितमित्युक्तौ तत्रापि जायेकत्वविवक्षापत्तेः उपस्थितानीत्यादिबहु. वचनोक्तिः प्रत्येकमित्यनुक्तौ नानकत्वानामेकैकत्रीयन्वयलाभः खरसतः स्यादिति तदुपात्तम् ।
खसजातीयनिष्ठभेदप्रतियोगितानवच्छेदकैकत्वरूपमिति । अथात्र स्खपवेन कस्य प्रतीतिरभिमता न ताव. देकत्वस्य रास्या व्युत्पत्तिसिद्धत्वेपि तसवन्यपर्यालोचनया प्रकृत्यर्थस्यैव साजात्यप्रतियोगित्वप्रतिपत्तेः तद्विरुद्धत्वात् नापि प्रकृत्यर्थस्यैव स्वपदस्य खप्रयोजकबुद्धिविषयत्वे सति साक्षात्परम्परया वा यः स्वार्थस्य विशेष्यो यश्च समभिव्याहृतक्रियाकारकपदार्थस्तदुभयत्र शक्तेः उक्तवपदघटितवाक्यजबुद्धौ प्रकृत्यों हि न खार्थघटितार्थस्य विशेष्यः तद्वोधकपदाभावात् सजातीय द्वितीयराहित्यस्यैव विशेष्यतया भातत्वाच नाध्याहृत क्रियापदार्थकारकरूपोपि च सः। भवतीत्यादिक्रियापदानामेवाध्याहर्तव्यतयोक्तराहिलस्यैव तत्कारकतया प्रतीतेः । एवमत्र स्वपदेन हि प्रकृत्यर्थग्रहणे खसमभिव्याहृतपदार्थसंसर्गित्वविशिष्टत्या. दावपि स्वपदेन तस्यैव प्राध्यतया तस्य शब्दानात्मकत्वेन तत्समभिव्याहृतत्वाप्रसिद्धिश्च नच स्वसमभिव्याहतेत्यादिग्रन्थदर्शनेनात्र स्वपदेनैकवचनग्रहणं संभवति शक्त्युपाधिविरहात साजात्यस्य प्रतियोग्यनुयोग्युभयवृत्तित्वनियमेनैकवचनावृत्तवैश्यमागधर्मस्य साजालरूपतानुपपत्तेश्चेति चेन्न प्रकृत्यर्थे वर्तमान मित्येतावदध्याहृत्य प्रकृत्यर्थस्य खपदार्थत्वोपपादनसम्भवात् तस्य वर्तमानत्वरूपक्रियाकारकत्वात् । यत्त संबन्धवोधकस्वसामानाधिकरण्यादिपदघटकखपदेन संबन्धिबोधनिर्वाहाय शक्त्युपाध्यन्तरस्य वक्तव्यतया तथैवात्रापि तद्विशेषोक्त्या निर्वाहइति तदसत् अन्वयपदस्य कृदन्ततया वैशिष्ट्यपदस्य च कृदन्तनिष्पन्नतया तद्घटकक्रियापदार्थकारकत्वादेव षष्ठ्यन्तप्रतियोगिबोधकपदार्थस्य खपदार्थतासम्भवात् । स्वसमभिव्याहतेत्यादी खपदार्थस्य प्रकृत्यर्थसंबन्धिनस्तादात्म्येन समभिव्याहृतपदार्थेन सहान्वयः तेन खपदार्थस्याशब्दरूपत्वेऽपि नक्षतिः खपदं संपातायातमितिकश्चित् समभिव्याहारश्च संबन्धिनमपेक्षमाणः प्रकृतिपदं प्रकृतिपदार्थश्च तथाभूतएकवचनं तत्वेन कल्पयतीति न काप्यनुपपत्तिः खपदमात्मीयपरं तथाच खबोधकशब्दलाभइत्यन्ये ।
अथ सजातीयनिष्ठभेदप्रतियोगित्वाभावस्यैव लाघवात्सजातीय द्वितीयराहित्यरूपत्वमुचितं नचोभयभेदप्रतियोगित्वमादी यासंभव इतिवाच्यम् भेदप्रतियोगितानवच्छेदकत्व विवक्षायामप्येकत्ववद्गगनाशुभयभेदमादायासंभवतादवस्थ्यात् । नच प्रतियोगितावच्छेदकतापर्यायनधिकरणत्वविवक्षयात्र नदोष इतिवाच्यम् पूर्वक्षणावच्छिन्नैकत्ववभेदस्यापरक्षणावच्छेदेनैकत्वव्यक्तिमदभेदस्य चोत्पत्तिकालावच्छेदेन खसजातीयनिष्ठत्वेनासम्भववारणाय निरवच्छिन्नविशेषणतयावृत्तित्वस्य प्रतियोग्यवृत्तिबस्यवा भेद विशेषणवप्रसक्ती लाघवात्प्रतियोग्य वृत्तित्वस्यैव हि तत्वमुचितं तावतेवोभयभेदस्यापि वारणेन तद्वारकान्तरानुपादानात् नच प्रतियोग्यवृत्तित्वस्याप्युभयाभावादिकमादाय दोषवारणाय परिष्करणीयतया नलाघव मिति वाच्यं निरवच्छिनख. स्माप्येवमेव परिष्करणीयत्वात् पर्यायशविवक्षाया आधिक्यादिति। यत्तु प्रतियोगिताया अव्याप्यत्तित्वे सजातीयद्वितीयकेऽपि सामान्यथर्मावच्छेदेन तादृशप्रतियोगित्वाभावसत्वादापत्तिरिति तन्न एकत्वत्वावच्छेदेनतादृशावच्छेदकतापर्याप्त्यनधिकरणत्वस्य सजातीयद्वितीयवृत्ये करवे सत्वेनापत्तेस्तुल्यत्वात् निरवच्छिन्नविशेषणतयोभयावृत्तिधर्मावच्छेदेनवा तादशाभाववत्वस्य विवक्षथा वारणस्यापि तुल्यत्वादिति चेदोमिति ब्रूमः अतएवैकवचनतुल्यैकपदशक्ति विचारे निरुक्तप्रतियोगित्वाभावस्यैव सजातीयद्वितीयराहित्यरूपतोक्ता इहतु तावहूरानुधावनं यथै कयोर्द्विवचनकवचनइतिशक्तिग्राहकशास्त्रतः संख्यारूपद्वित्वसाहचर्यात्संख्यारूपैकस्वएव शक्तिप्रतीतेस्तस्यास्सर्वथा बाधकल्पनापेक्षयांऽशतो बाधकल्पनस्य न्याय्यतया तदर्थमिति गृहाण । एकत्वमात्रमविशेषितैकत्वत्वावच्छिन्नमर्थतः पदार्थत्वेन गृहीतैकत्वव्याप्तिकत्वेन लिङ्गभूतात् अर्थान्तरप्रतिपत्यर्थमवश्यप्रयोक्तव्यपदार्थात् लाभात्

Page #20

व्युत्पत्तिवादः ।
द्वितीयरहितत्वमेकवचनार्थः न त्वेकत्वमात्रम् । तस्य वस्तुमात्रसाधारण्येनार्थत एव लाभात् । अनुपयोगाश्च । अतएव पशुनायजेत इत्यादौ पशुनिष्ठतादशैकत्वस्य विवक्षितत्वाद् अनेकपशुकरणकया. गास्नादृष्टसिद्धिः। साजात्यं वसमभिव्याहतपदार्थसंसर्गित्वविशिष्टप्रकृत्यर्थतावच्छेदकवस्वरूपेण ।
ज्ञानात् तथाच प्रत्ययस्य प्रकृतिविना प्रयोगानईत्वेन प्रकृतिपदस्यावश्यप्रयोक्तव्यतयोक्तयुक्त्या बिलम्बेनापि ततस्तदर्थप्रत्यये संभवति तत्र शक्तिकल्पनमनुचितमतएवापूर्वादौ लिडादीनां शक्तिनिराकृता सजातीयद्वितीयराहियेन तु न प्रकृत्यों नियत इति तस्यानन्यलभ्यतयैकवचनार्थतासंभव इति भावः । अनुपयोगादिति । अनेकव्यावृत्तिरेकरवप्रतिपत्तेः फलं तचैकत्वमात्रप्रतिपत्तेन भवतीति विशेषस्य तदर्थतेतिभावः । अतएव विशिष्टैकत्वस्यैकवचनार्थत्वादेव । पशुकरणकेति । गौणमत्र करणलं तत्र कर्मणएव करणसंज्ञाविधामादेवं कर्मत्वमपि गोणमेव संप्रदानस्यकर्मसंज्ञानुशासनात् तथाचैकपशुनिष्ठरुद्रनिरूपितखत्वाविषयको मन्त्रपूर्वकस्त्याग इष्टसाधन मितिनाक्याथै तत्रानेकपशुकरणकयागस्यानन्तर्भावेणेष्टसाधनत्वेनादृष्टसाधनखाक्षेपस्यासंभवेनासाधनताया अप्रामाणिकतया नततोऽदृष्टसिद्धिरिति भावः ।
स्वसमभिव्याहतपदार्थसंसर्गित्वविशिष्टप्रकृत्यर्थतावच्छेदकरूपेणेति । अथ समभिव्याहृतयत्किंचिः:पदार्थसंसर्गित्वं विवक्षितं । यावत्तादृशपदार्थसंसर्गित्वं वा संसर्गोपि यःकश्चिदुपादेयः प्रकृतशाब्दबोधविषयो वा सोऽपि साक्षादेव प्रवेश्यः साक्षात्परपरासाधारथोवा । तत्र नतावदाद्यः संभवदुक्तिकः नीलपीतोभयघटवत्यत्र नीलो घटोस्तीत्यस्य भोजनकर्तृशयनकर्तृब्राह्मणद्वयवत्यत्र ब्राह्मणोभुङ्ग इत्यस्य चानुपपत्तेः समभिव्याहृतपदार्थं तद्देशस्तित्वसंसर्गित्वस्य पीतघटे शयनकर्तृब्राह्मणेच सत्त्वात् । नापि द्वितीयः समभिव्याहतपदार्थनीलसंसर्गित्वतादृशभोजनकर्तृत्वसंसर्गित्वयोः पीतघटशयनकर्तृब्राह्मणयोरभावेनोक्तदोषाप्रसकावण्यस्य संसर्गावलम्बिपक्षसत्वसापेक्षत्वेन तदसत्वोपपादनेन सुनिरासत्वात् तेषु न प्रथमः नीलादेरपि कालिकादिसंसगैस्य पीतघटादौ सत्वात्। नापि द्वितीयः कालिकेननीलरूपबत्यत्र नीलोघटइत्यत्र कालिकस्यापि प्रकृतशाब्दयोधविषयत्वात् समभिव्याहृततत्तत्पदार्थनिष्ठविषयतानिरूपितशाब्दबोधीयसंसर्गत्वस्य विवक्षणेच निरूपितत्वस्य साक्षात्प्रवेशे साक्षात्संसर्गकल्पादर: स्यात्तत्र नीलघटेऽपि यावत्पदान्तर्गतेदमाद्यर्थनिष्ठविषयतासाक्षानिरूपितसंसर्गतावनिरूपितत्वानुयोगित्वाभावेन सजातीयाप्रसिद्धिः। परम्परासाधारणनिरूपित्तत्वप्रवेशेच कालिकस्याप्युक्तस्थले संग्रहप्रसमात् । पीतघटवत्यत्र नीलो घट इत्यत्र पीतघटसंसर्गताया अपि नीलविषयतया परम्परानिरूपितत्वात् फलं भुङ्के इत्यादी फले भोजनसंसर्गित्वोपपत्यर्थ प्रतियोगित्वानुयोगित्वान्यतररूपस्यैव संसर्गित्वस्य प्रवेश्यत्वात् पीतघटस्यापि यावत्पदार्थसंसर्गिखापत्त्या तदनुपपत्तिः स्यात् । एवमत्र ब्राह्मणो ब्राह्मणाय गां ददातीत्यत्र कर्तृभूतसंप्रदानीभूतब्राह्मणयोरेकत्वानुपपत्तिः समभिव्याहतपदार्थदानादिक्रियया द्वयोरेव संबद्धत्वादिति चेदत्र केचित् एकवचनोपलक्षितमेकत्वमेकवचनार्थः । संबन्धश्च स्वप्रकृत्यर्थतावच्छेदकवत्व.. खविशिष्टसंसर्गतानिरूपकत्वोभयसंबन्धेन यत्स्वाधिकरणं तन्निष्ठभेदप्रतियोगितानवच्छेदकत्वम् खवैशिष्ट्यं च खप्रयोज्यशाब्दबोधविषयत्वसामानाधिकरण्यस्वसमानाधिकरणप्रत्ययप्रयोज्यताहशविषयतासामानाधिकरण्यान्यतरसंबन्धेन । तथाचात्र नीलो भट इत्यत्रैतद्देशस्याधेयत्वं नीलघटनिष्ठमेव शाब्दबुद्धी भासते तादृशाधेयत्वनिष्टसंसर्गत्व एवच स्वसमानाधिकरणत्रलप्रत्ययप्रयोज्यशाब्दविषयतासामानाधिकरण्यं नतु पीतघटनिष्ठाधेयत्वसंसर्गत्व इति न तत्रानुपपत्तिः एवं ब्राह्मणो भुझे इत्यादी भोजननिरूपितमेव कर्तृवं शाब्दबोधविषयो नतु शयनकर्तृत्व मिति तनिष्ठसंसगताया नसंग्रहः प्रत्ययार्थनिष्ठखोपादाने च कर्तृवत्वेन तस्याप्याख्यातार्थतया तनिष्ठसंसर्गताया अपि संग्रहः स्यादिति प्रत्ययप्रयोज्यशाब्दविषयतासामानाधिकरण्यमुपात्तम् द्वितीयादेरेकत्ववाचकत्वरक्षायै खप्रयोज्यत्यादिसंसर्गनिवेशः प्रथमाया एकत्ववाचकत्वोपपत्तये स्वसमानाधिकरणेत्यादिप्रवेशः सुप्तवाह्मणेऽत्र ब्राह्मणो मुझे इत्यत्र खघटितवाक्यघटकप्रत्ययप्रयोज्यशाब्दविषयत्वस्य शयनकर्तृत्वेपि सत्वेन स्वघटितवाक्यघटकत्वेमोपादानेऽनुपपत्तिः स्यादिति स्वसमानाधिकरणत्वेनोपादानं तत्वं च स्वप्रकृत्यर्थनिष्ठविशेष्यतानिरूपितप्रकारताप्रयोजकत्वं ब्राह्मणो ब्राह्मणाय गां ददातीत्यत्र चतुर्थीसामानाधिकरण्यं न तिङः प्रथमाधताच न संप्रदानत्वस्येति चतुर्थीप्रथमयोनैकत्ववाचकत्वानुपपत्तिः संसर्गतानिरूपकत्वं च प्रतियोगित्वानुयोगित्वान्यतरात्मकं वाच्यम् तिदुर्थभूतसंसर्गप्रतियोगित्वस्य द्वितीयाद्यर्थसंसर्गानुयोगित्वस्य चैकवचन प्रकृत्यर्थेऽसंभवात्तथाच सर्वत्रानुपपत्तिवारणाय खप्रकृत्यर्थतावच्छेदकवखोपादानं नच तात्पर्यभ्रमादिजन्यशाब्दबुद्धिविषयवस्यात्र ब्राह्मणोभुङ्के इत्यादावपि शयनकर्तृत्वादी संभवादनुपपत्तिरितिवाच्यम् । तात्पर्थभ्रमाद्यनधीनत्वस्य शाब्दबुद्धी विशेषणीयत्वात् खप्रयोजकतात्पर्यायस्य स्वप्रयोज्यबोधविषयत्वेन विषयत्वस्य वा विवक्षणीयत्वात् अथ तत्तत्पशुषु तत्तद्यागकरणखानां शाब्दयोधविषयतया तत्रानुपपत्तिरितिचेन्न । यत्र रामभिव्याहृतपदार्थे एकस्मिन्प्रकृत्यर्थस्य द्वयोर्विवक्षितसंबन्धेन संबद्धात्विं तत्रैकत्व विवक्षायामेकवचनविशि. त्वमेकत्ये खविशिष्टनिरूपकता विशिष्टान्यत्वसंबन्धेन वाच्यं खवैशिष्ट्यं च खप्रकृत्यर्थतावच्छेदकसामानाधिकरण्यखविशिष्टसंसर्गताकत्वोभयसंबन्धेन संसर्गतायां स्ववैशिष्ट्यं च पूर्वोक्तसंबन्धेन विशिष्टान्यत्वघटकवैशिष्ट्यं च स्वसमानाधिकरणभेदप्रतियोगितावच्छेदकत्व खनिरूपितसंसर्गताविशिष्टसंसर्गतानिरूपकत्वसामानाधिकरण्योभयसंबन्धेन संसर्गतावैशिष्ट्यं च

Page #21

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः ।
स्वावच्छेदकावच्छिन्नत्वस्वनिरूपकनिरूपितत्वोभय संबन्धेन तथाच तयागकरणपशुनिष्ठैकत्वे यागान्तरकरणत्वनिरूपकत्वसभानाधिकरणभेदप्रतियोगितावच्छेदकत्वेऽपि तन्निरूपितसंसर्गताविशिष्टसंसर्गतानिरूपकत्वस्य पश्चन्तरे यागान्तरे च सत्वेन तत्सामानाधिकरण्यविरहेण विशिष्टान्यत्वसंभवाद्भवत्येकवचनार्थता पशुद्रयकरणकयागकरणपशुनिष्ठैकत्वे च पश्चन्तरनिष्ठ करणत्वनिरूपकत्व समानाधिकरणभेदप्रतियोगितावच्छेदकत्वस्य तादृशसंसर्गतानिरूपकयागनिरूपिततत्पशुनिष्ठकरणत्वसंसर्गतानिरूपकत्वसामानाधिकरण्यस्य च सत्वेन न विशिष्टान्यत्वसंभवः अन्यत्र तु प्रागुक्तैव रीतिरिति वदन्ति ॥
परेतु विशेष्यतावच्छेदकतत्कोटिप्रविष्टेषु परम्परयाऽपि प्रकारतावच्छेदकत्वस्य प्रकारतावच्छेदकतत्कोटिप्रविष्टेषु परम्परयाऽपिविशेष्यतावच्छेदकत्वस्य च न व्यवहारइति साक्षात्परम्परावच्छेदकत्वनिष्ठं प्रकारतावच्छेदकत्वव्यावृत्तं विशेष्यत्वस्य विशेष्यतावच्छेदकत्वव्यावृत्तं प्रकारत्वस्य च निरूपकत्वं निरूपितत्वं च विलक्षणमेव । अत एव तत्र तत्र विशेष्यत्वप्रकारत्वामच्छेदकत्वादीनां पर्याप्तिनिवेशनं प्रामाणिकानां संगच्छते ।
मचावैलक्षण्ये प्रकृते को दोष इति वाच्यम् । यत्र हि राजद्वयसम्बन्धिधनं गृहीत्वैकस्य राज्ञो दासो जिगमिषति तत्र राज्ञो धनं गृहीला जिगमिषति दास इति प्रयोगो नोभयत्र राजगतैकत्वविवक्षायां प्रमाणभावमवलम्बते । निरूपितत्वाद्यवैलक्षण्ये तत्प्रामाण्यं दुरुद्धरं स्यात् राजगतैकत्ले वक्ष्यमाणस्य स्वप्रकृतिप्रयोज्यविषयताविशिष्टत्वस्य सत्वात् । खप्रकृतिप्रयोज्यायां राजनिष्टावच्छेदकतायां प्रकारतानिरूपितवस्येव मुख्यविशेष्यतानिरूपितत्वस्यापि सत्वेन स्वाभिन्नमुख्य विशेष्यतावच्छेदकतावत्वसंबन्धेन स्वविशिष्टायां राजत्वनिष्ठनिरूपकत्व राजाविशिष्टखत्वविशिष्टधनविशिष्टकर्मत्वविशिष्टग्रहणविशेष्योत्तरत्नविशिष्टजि
१७
गमिषाविशिष्टदासनिष्टत्वरूपसम्बन्धावच्छिन्नाधेयत्वसम्बन्धावच्छिन्नावच्छेदकतानिरूपितनिरूपितत्वसम्बन्धावच्छिन्नसम्बन्धिलसम्बन्धावच्छिन्नस्वत्वनिष्ठनिरूपकत्वाभ्यां निरूपितयोरधिकरणत्वयोः पर्याप्तं यद्वित्वं तदवच्छिन्नवद्वृत्तिभेद प्रतियोगितानवच्छेदकत्वस्य सत्त्रात् । वैलक्षण्ये च राजनिष्ठावच्छेदकत्वाभिन्नत्वस्य प्रकारतावच्छेदकतायामेव सत्वेन तादृशप्रकारतावच्छेएकतावत्वसंवन्धेन स्वविशिष्टाभ्यां राजत्वनिष्ठनिरूपकत्वदास विशिष्टाश्रयत्वविशिष्टजिगमिषाविशिष्टोत्तरत्वविशिष्टगमनविशिष्टकर्मत्वविशिष्टधनचिशिष्टस्वत्वनिष्टनिरूपकत्वाभ्यां निरूपितयोरधिकरणत्वयोः पर्याप्तं यद्वित्वं तदवच्छिन्नवत्वस्य राजान्तरेऽपि सत्वेनैकत्वे तद्वृत्तिभेदप्रतियोगितावच्छेदकत्वस्यैव सत्वात् प्रामाण्यं न प्रसज्यत इति । एवं च स्वप्रकृतिप्रयोज्यविषयताविशिष्टनिरूपकताकाधिकरणतावावच्छिन्नानुयोगिताकपर्याप्सिकसंख्यावच्छिन्नवद्वृत्तिभेदप्रतियोगितानवच्छेदक मेकत्वमेकवचनार्थः । निरूपकतायां वैशिष्ट्यं च स्वाभिन्नमुख्यविशेष्यतावत्वखाभिन्नमुख्य प्रकारतावच्छेदकतावत्वस्वाभिन्नमुख्यप्रकारतावत्व स्वाभिप्रतादृश विशेष्यतावच्छेदकता वत्वान्यतम संबन्धेन । मुख्यविशेष्यतावत्ता च खसाक्षान्निरूपकावच्छेदकतावत्वस्वनिरूपितमुख्यप्रकारतावत्वान्यतरसंबन्धेन । अवच्छेदकतावत्ता व स्वसामानाधिकरण्यस्वावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नत्व स्वानवच्छेदकानवच्छि त्रत्वखवृत्तिवैतचतुष्टयसंवन्धेन । मुख्यप्रकारतावत्ता च स्वावच्छेदकतात्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकपर्यात्यनुयोगितावच्छेदकरूपवृतत्वस्वावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नत्वोभयसंबन्धेन । खाभिन्नमुख्यप्रकारतावच्छेदकतावत्ता च स्वसाक्षानिरूप कत्वस्वाचच्छेयप्रका [तानिरूपितविशेष्यखानवच्छिन्न लोभयसंबन्धेन खविशिष्टावच्छेदकतावत्वखाश्रयत्वान्यतरसंबन्धेन । अवच्छेदकतावत्ताच पूर्वोकचतुष्टयसम्बधेन खाश्रयत्वं च खावच्छेदकसंबन्धावच्छिन्न संबन्धित्वसम्बन्धावच्छिन्नवखावच्छेद्यप्रकारता निरूपित विशेष्यत्वावव्छेदकावच्छिन्नत्व स्वविशिष्टविषयतावव्यापकत्वैतत्रितयसंबन्धेन । स्ववैशिष्ट्यं च स्वावच्छेद्यविषयतानिरूपितविषयत्वानवच्छिमत्वस्वनिरूपितखैतदुभयसंबन्धेन । व्यापकता च खनिरूपितावच्छेदकतावृत्तित्व संबन्धेन । वृत्तित्वं च खावच्छेदकावच्छिनत्वस्वविशिष्टविशेष्यतानिरूपितप्रकारतावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नसंबन्धित्वसंबन्धावच्छिन्नत्वोभयसंवन्धेन । स्ववैशिष्ट्यं च खतादाम्यखावच्छेद्यत्वान्यतरसंबन्धेनस्वाश्रयत्वखानवच्छेद कानवच्छिन्नख वृत्तित्वैतत्रितयसंबन्धेन । स्वावच्छेदकावच्छिन्नलं लाभाववदवच्छेदकत्वानिरूपितवरूपं ग्राह्यम् । अभावप्रतियोगितावच्छेदकसंबन्धश्च स्वनिरूपितावच्छेदकतावत्वम्वावच्छेधप्रकारतानिरूपित विशेष्यतावत्वान्यतरात्मकः । अवच्छेदकतावत्त्रविशेष्यतावत्वे स्वसामानाधिकरण्यादिचतुष्टयेषु यस्य यस्योपादेयत्वं तैर्माये स्वाध्यवनियामकत्रितयसम्बन्धघटकविशेष्यतावच्छेदकावच्छिन्नत्वमप्युक्तरूपमेव स्वाभिन्नमुख्य प्रकारतावयं च स्वनिरूपितावच्छेदकतावत्वखाश्रयत्वान्यतरसंम्बधेन । खाश्रयत्वं च खावच्छेदकसंबन्धावच्छिन्न संबन्धित्वसंबन्धावच्छिनत्वस्वनिरूपितविशेष्यतावलोभयसंबन्धेन अवच्छेदकतावलविशेष्यतावत्वे च सामानाधिकरण्यादिभिः संवन्धैर्ब्राह्ये । स्वाभिन्नविशेष्यतावच्छेदकतावत्यं च स्वविशिष्टावच्छेदकतावत्वस्वाश्रयत्वान्यतरसंम्बन्धेन । वैशिष्टयावच्छेदकतावत्वे पूर्वोक्तसंबधैर्माये । खाश्रयत्वच्च स्वावच्छेदकसंवन्धावच्छिन्नसंबन्धिवसंबन्धावच्छिन्नत्वस्वनिरूपितस्वावच्छेद्य प्रकारतानिरूपितविशेष्यत्वावच्छेद्यविषयतावच्छेदकावच्छिन्नत्वस्खनिरूपितमुख्य प्रकारतावदवच्छेकताकखख विशिष्टविषयतावव्यापकत्वैतच्चतुष्टयसंबन्धेन । मुख्यप्रकारतावत्वं च पूर्वोक्तसंबन्धैर्बोध्यम् ।
च
स्ववैशिष्टयं च स्वनिरूपितत्वखावच्छेद्य विशेष्यतानिरूपितविषयताभिन्नत्वस्वनिरूपितमुख्यप्रकार तावदन्यत्वैतत्रितयसंबन्धेन । प्रकारतावता च खतादात्म्यस्वनिरूपिताचच्छेदकसातादात्म्यान्यतरसंबन्धेन । व्यापकता च खवृत्तिलखनिरू३ व्युत्प०

Page #22

व्युत्पत्तिवादः ।
पितावच्छेदकतावृत्तिलान्यतरसंबन्धेन । वृत्तिवं च पूर्ववदेवप्रायम् । विशेष्यतावच्छेदकावच्छिन्नखं स्वाभाववदवच्छेदकलानिरूपितवरूपं ग्राह्यम् । अभावप्रतियोगिताच स्वनिरूपितावच्छेदकतावखखावच्छेद्यनिरूपितविषयतावत्वान्यतरसंबन्धेन ग्राह्या। अत्र स्वविशिष्टनिरूपकताकाधिकारणतावदृत्तित्व विवक्षणे प्रायश एकत्वमानस्य खविशिष्टप्रकृत्यर्थतावच्छेदकनिष्ठनिरूपकताकाधिकरणतावद्वृत्तिभेदप्रतियोगितावच्छेदकलमेव स्यादिति तादृशाधिकरणताखावच्छिन्नपर्याप्तिकसंख्यावच्छिन्नवदृत्तिलपर्यन्तानुधावनम् । स्वाभिन्नमुख्य विशेष्यतावखसंबन्धश्च मुख्यविशेष्यगतैकत्वस्यैकवचनार्थतासम्पत्यर्थमुपात्तः । त. थाहि यत्रैको विद्वान् परथाविद्वान् ब्राह्मणो मुझे क्षत्रियश्च विद्वान् भुते ब्राह्मणश्च विद्वानन्यश्शेते तत्रात्र विद्वान् ब्राह्मणो भुङ्ग इति ताशब्राह्मणगतैकत्वविवक्षायां प्रयोगो जायते । तत्र मुख्य विशेष्यताविशिष्टानिरूपकताब्राह्मणत्वनिष्टाविद्यावत्वनिष्ठा च तत्तदसाधारणधर्मावच्छिन्ना एतद्देशाधिकरणकभोजनकर्तृत्वत्वावच्छिन्ना च आद्ययोः खसाक्षानिरूपकावच्छेदकतावत्त्वस्य अन्त्यायां स्वनिरूपितमुख्यप्रकारतावत्त्वस्य च सत्त्वादिति तन्निरूपिताधिकरणताकूटवरचमेकत्याश्रयीभूतब्राहाण एव शयनकर्तुर्विद्यावत्वब्राह्मणत्वयोःसत्वेपितादृशभोजनकर्तृत्वविरहात् क्षत्रिये ब्राह्मणत्वस्याविदुषि विद्यावत्वस्य च विरहादिति तनिष्ठभेदप्रतियोगितानवच्छेदकत्वं तदेकत्वेऽस्तीति तस्यैकवचनार्थतासम्पत्तिः । अत्र घटोस्तीत्यादौ घटत्वनिनिरवच्छिन्नावच्छेदकतावत्वस्य पटत्वनिष्टनिरवच्छिन्ननिरूपकतायामपि सत्वे निरुक्ताधिकरणताकूटवत्वस्याप्रसिया एकवचनार्थतानुपपत्तिः स्यादिति तद्वारणायावच्छेदकतावत्वघटकसम्बन्धेषु खसामानाधिकरण्यस्य तद्भूटानुयोगिकसमवायावच्छिन्ना. या एतद्घटानुयोगिकसमवायावच्छिन्नायाश्च घटत्वनिष्ठनिरूपकताया घटत्वनिष्ठावच्छेदकताविशिष्टत्वे तथैवानुपपत्तिः स्यादिति __ स्वावच्छेदकसम्बन्धावच्छिन्नत्वस्य तद्रूपघटत्वोभयत्वावच्छिन्नाया एतद्रूपघटत्वोभयत्वावच्छिन्नायाश्च निरूपकताया घटखनिष्ठावच्छेदकताविशिष्टत्वे तथैवानुपपत्तिस्स्यादिति खानवच्छेदकानवच्छिन्नत्वस्य चोपादानम् । ऋद्धस्यौजखिनो राज्ञः पुरुषो
नास्ति वेश्मनीत्यादौ ऋद्धौजस्विराजस्खत्ववदेतद्वृत्तिपुरुषनिष्ठभेदप्रतियोगितानवच्छेदकत्वेनैकत्वस्य शाब्दमतौ भासमानत्वेन ताशानवच्छेदकत्वघटकखत्वनिष्टनिरूपकतायां राज्ञऋद्धत्वौजखित्वाभ्यामेवावच्छेदकतया तादृशावच्छेदकताकनिरूपकतामावघटितनिरुक्तानवच्छेदकल्लवदेकवे लाघवाच्छक्ये एकवचनस्य शक्तिप्रतिपत्त्यर्थं निरुक्तपरिचायककोटौखानवच्छेदकानवच्छिन्नलसम्बन्धेन खवृत्तित्वस्योपादानं नहि तदनुपादाने काप्यापत्तिरनुपपत्तिर्वा । नच कथं न तन्न शक्तिप्रतिपत्तिरितिवाच्यं तत्रैकैकधर्मावच्छिन्नावच्छेदकताकनिरूपखस्याप्युक्तावच्छेदकताविशिष्टतया तावनिरूपकवघटितोक्तानवच्छेदकलोपरागेण गु. रुखादशक्यएवैकत्वे शक्तिप्रहप्रसङ्गा त्तदुपादाने च धर्मत्रयावच्छिन्नावच्छेदकताकनिरूपकतामात्रस्यावच्छेदकता विशिष्टत्वेन तन्मात्रघटितानवच्छेदकत्ववदेकल एव शक्तिप्रहसम्भवात् । खानवच्छेदकानवच्छिन्नलं च तत्र खनिरूपकतावच्छेदकताविशिसन्यावच्छेदकलानिरूपितवं विशिष्टान्यलं च सामानाधिकरण्यादिभिः तेन प्रमेयस्येदमस्तील्यादौ खानवच्छेदकाप्रसिद्धावपि न क्षतिःनच मुख्यविशेष्यतानिरूपितायास्तादृशखलनिष्ठावच्छेदकसायास्तादृशस्खलनिष्ठनिरूपकतानवच्छेदकपुरुषलनिष्ठावच्छे. भवनानिमपितवं विशेष्यताद्वारकमस्तीत्यनुपपत्तिरितिवाच्यम् । नहि राजवनिष्ठावच्छेदकलं राजावच्छिन्नत्वेन पुरुषखावच्छिन्नत्वेन च व्यवहियत इतिपरम्परयाप्यवच्छिन्नखव्यवहारोऽवच्छेदककोटिसन्निविष्टधमैरेव वाच्यो नत्ववच्छेद्यकोटिप्रविष्टैरुदासी. नैर्वा । विशेषणं हि विशेष्यस्य परिचायक निरूपकं विशेष्यंच परिचेयं निरूप्यमित्युच्यत इति विशेषणनिष्ठावच्छेदकतानिरूपिकैवनिरूपकनिष्ठत्वाद्विशेष्यनिष्ठा च निरूपितनिरूप्यनिष्ठलादवच्छिन्नत्वं चावच्छदेकतानिरूपितखमिति राजलनिष्ठावच्छेदकताया न राजावच्छिन्नत्वं नापि पुरुषलावच्छिन्नत्वं साक्षात्परम्परासाधारणावच्छेदकतानिरूपितलस्याप्युक्तयुक्तर्विलक्षणलादिति वस्तुगतिः तथाच नोक्तानुपपत्तिः।
अथवा खानवच्छेदकानवच्छिन्नख परस्परनिरूप्यनिरूपकभावेऽपिस्वनिरूपितावच्छेदकताविशिष्टान्यावच्छेदकतावदन्यखं वाच्यम् अवच्छेदकतावत्ताचखावच्छेद्यप्रकारतानिरूपितविशेष्यत्वावच्छेद्यत्वसंबन्धेन । इदं चावच्छेद्यत्वं साक्षात्परम्परासाधारणम्।परम्परयाच तदनच्छेद्यप्रकारतानिरूपितविशेष्यत्वावच्छेयप्रकारतानिरूपितविशेष्यत्वावच्छेद्यत्वेनैव खीक्रियतइति पुरुषलनिष्टावच्छेदक खावच्छेयप्रकारतानिरूपितविशेष्यलावच्छेद्यलं खलनिष्टावच्छेदकतायां परम्परयापि नास्तीतिन कापि क्षतिः। स्वनिरूपितमुख्यप्र. कारतावलोपादानञ्च भोजनकर्तृत्वनिष्ठनिरूपकतासंग्रहाय, तदसंग्रहे शयनकर्तृब्राह्मणेऽपि तादृशनिरूपकताकाधिकरणताकूटस्य सत्वेन तादृशभेदप्रतियोगितानवच्छेदकत्वस्यैकत्वेऽसम्भवः स्यातास्वावच्छेदकर्सबन्धावच्छिन्नलं च एकलाश्रयाननुयोगिकसंबन्धावच्छिन्नताशकर्तृखनिष्ठनिरूपकतावारणायोपादेयम् । अधिकवारकपर्याप्तिनिवेशनं च द्विखाद्यवच्छिन्नताशकर्तृत्वनिष्ठनिरूपकतावारणाय । न्यूनवारकं च तदुक्तयुक्त्या शक्तिमहप्रतिपत्त्यर्थम् । फलं भुक्त चैत्र इत्यादौ खसमानाधिकरणान्नवृत्तिलसम्बधेनफलविशिष्टकर्मलविशिष्टभोजनविशिष्टकृति निष्ठनिरूपकलवारणायव निरूपितावच्छेदकताविशिष्टान्यावच्छेदकलानिरूपितत्वरूपमेव तदवच्छेदकावच्छिन्नखमुपादेयम् । स्वाभिममुख्यप्रकारतानिरूपकावच्छेदकतावत्वं च प्रकारतावच्छेदकगतैकखस्यैकवचनार्थतासम्पत्यर्थे । तादृशप्रकारताकलं च साक्षात्परंपरासाधारणं, तेनेदं राज्ञ इत्यादिसाक्षात्प्रकारविशेषणगतैकत्वस्येव चैत्रः फलमत्रभु ब्राक्षणो ब्राह्मणाय गां ददातीत्यादौ परम्परामुख्यप्रकारविशेषणफलब्राह्मणादिगतैकत्वस्याप्येकवचनार्थोपपत्तिः । तथाहि खप्र.

Page #23

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः । .
कृतिप्रयोज्यामुख्यप्रकारतानिरूपितावच्छेदकता यथा राजखावच्छिन्ननिरूपितत्वसंबन्धावच्छिन्ना तथाधेयलसंबन्धावच्छिन्नफलत्वावच्छिन्ना खनिष्टनिरूपकतानिरूपितत्वसंबन्धावच्छिन्नब्राह्मणत्वावच्छिन्नाच यथाच राजखावच्छिन्नावच्छेदकताविशिष्टा खरूपसंबन्धावच्छिन्नराजखनिष्ठा इदमर्थविशिष्टस्वत्वनिष्ठानिरूपितत्वसंवन्धावच्छिन्ना तथा फलत्वावच्छिन्नावच्छेदकता विशिष्टा समवायावच्छिन्ना फलत्वनिष्ठा चैत्रविशिष्टकृति विशिष्टतद्देशाधिकरणकभोजनविशिष्टकर्मलनिष्ठाधेयत्वसम्बन्धावच्छिन्नसंबन्धित्वसंबन्धावच्छिन्ना च । एवं ब्राह्मणत्वावच्छिन्नावच्छेदकता विशिष्टा ब्राह्मणत्वनिष्टा ब्राह्मण विशिष्टकृति विशिष्टगोकर्मकदानविशिप्रस्खल विशिष्टनिरूपितत्वनिष्ठोक्तनिरूपितत्वसंबन्धावच्छिन्नसंबन्धित्वावच्छिन्ना च निरूपकता भवतीति तत्तनिरूपिताधिकरणताकूटवत्वं विवक्षितैकत्वाश्रयेषु राजविशेषफलविशेषब्राह्मणविशेषेष्वेवेति तत्तनिष्टभेदप्रतियोगितानवच्छेदकत्वं तत्तदेकत्वे वर्तत इति तत्संग्रहः । अत्र खविशिष्टावच्छेदकतावत्त्वोपादानं राजत्वादिनिठनिरूपकतासंग्रहार्थं तदसंग्रहे इदमर्थस्य राजतदन्योभयखामिकत्व इदमविशिष्टखलनिष्ठनिरूपकताकाधिकरणत्वस्य राजभिन्नेऽपि सत्त्वेनैकत्वस्य तादृशभेदप्रतियोगितानबच्छेदकत्वानुपपत्तिः स्यात् ! विशेषणनिष्टावच्छेदत्वमात्रस्य निरूपकत्वे स्वनिरूपकत्वेनैवावच्छेदकत्वमुपादेयमितरथा निरुक्तोभयसंबन्धेन स्वविशिष्टत्वेन, तेन फलनिष्ठावच्छेदकतानिरूपितकर्मत्वनिष्ठावच्छेदकताविशिष्टनिरूपकताकाधिकरणत्वस्य फले विरहेऽपि न क्षतिः।
'अवच्छेदकतावखनियामकसंबन्धानामुपादाने प्रयोजनं प्राग्वदेव द्रष्टव्यं । खाश्रयलोपादानं च तादृशस्खलादिनिष्ठनिरूपकता. संग्रहार्थ, तदसंग्रहे राजत्लादिनिष्ठनिरूपकताकाधिकरणवस्य विवक्षितैकत्वानाश्रयेषु राजादिषु सत्वेनैकलस्य तादृशानवच्छेदकलानुपपत्तिः स्यात् । खाश्रयलनियामकसंबन्धेषु प्रथमस्यानुपादान आश्रयत्वादिसंबन्धावच्छिन्नखलादिनिष्ठनिरूपकताया अपि खाश्रयत्वेन तनिरूपिताधिकरणताघटितकूटवलस्याप्येकलाश्रयेऽप्यसलं स्यात्, खावच्छेदकसंबन्धावच्छिन्नवस्व निरूपितविषयलावच्छेदकसंबन्धावच्छिन्नत्वाद्युपादानेऽपि तदेव स्यादिति तदुपादेयं । नच तादृशखखस्य निरूपकतया तादृशकर्मखस्याश्रयतया राजफलादावेकवघटकत्वेन भासमानलात् कथं तत्तनिष्ठनिरूपकतायामुक्तसंबन्धिखसंबन्धावच्छिन्नखमिति पाच्यं निरूपितत्वसंबन्धावच्छिन्नसंबन्धित्वस्य निरूपकतात्मकत्वादाधेयलसंबन्धावच्छिन्नसंबन्धिखस्य चाधयतारूपखात् ताशसंबन्धित्वनिष्ठायाः कालिकादिघटितान्यतरलाधवच्छिन्नसंसर्गताया अवारणीयत्वेन ताशसंबन्धिखलावच्छिन्नलस्य संसर्गतायामनुपादेयलात् । अन्यतरखानवच्छिन्नतादृशसंसर्गताकनिरूपकताया अपि संगृहीतत्वेन तन्निरूपिताधिकरणताघटितकूटस्यैकलानाश्रये बिरहात् विरुद्धोभयसंबन्धनिष्ठोभयखावच्छिन्नानिरूपकतानिरूपितसर्सगता नास्त्येवेति तद्वारणायापि हि तस्य नोपादेयत्वम् । पर्वते वहिं जानाति चैत्र इत्यादौ वहिनिष्ठावच्छेदकताविशिष्टत्वस्य चैत्रविशिष्टाश्रयत्वविशिष्टज्ञाननि छावच्छेदकतानिरूपिताधेयत्वसंबन्धावच्छिन्नसंबन्धिखावच्छिन्नविशेष्यल निष्ठनिरूपकत्वे वारणाय द्वितीयसंबन्धोपादानम् । चैत्रः फलं मुझे इत्यादी मैत्रकर्तृकभोजनकर्मलनिष्ठनिरूपकत्वे फलनिष्ठावच्छेदकताविशिष्टत्ववारणाय तृतीयसंबन्धोपादानम् । तथासति स्वविशिष्टचैत्रनिष्ठविषयत्वे निरुक्त निरूपकलाभावाट्यापकलासंभवान्न विशिष्टलसंभवः खवैशिष्ट्यनियामकसंबन्धेषु प्रथमस्यानुपादाने चैत्रकर्तृकभोजनकर्मलनिष्टनिरूपकलस्यासंग्रहः स्यात् । कमलनिष्ठावच्छेदकतात्मक विषयताया अपि खनिरूपितलात्तत्र निरुक्तनिरूपकवस्यासखात्तदुपादाने च तस्याः स्वविशिष्टत्व विरहानासंग्रहः । द्वितीयस्यानुपादाने तादृशनिरूपकतामात्रस्यासंग्रहः स्मादिति तदुपादानम् । नच विशेष्यत्वप्रकारत्वावच्छेदकलादिनिरूपितायास्तत्तदवच्छेद्यविशेष्यतानिरूपितविषयवानवच्छिन्नाया अवच्छेदकताया अपि स्वविशिष्टखात्तत्समानाधिकरणनिरूपकतावच्छेदकताया निरुक्तसंबन्धिवसंबन्धानवच्छिन्नतया व्यापकलासंभवान्निरुक्तनिरूपकलासंग्रहस्तदवस्थ इति वाच्यम् निरुक्तावच्छेदकताया निरुक्तविषयतानिरूपकलस्यैवानुपदं व्यवस्थापितत्वात् । परंपरानिरूपितलमपिहि निरूपितनिरूपित एवाभ्युपेयते नतु निरूपितनिरूपकेऽपि । यदि च परस्परनिरूप्यनिरूपकभावस्तदा स्वतादात्म्यखावच्छेद्यखान्यतरसंबन्धेन स्वनिरूपितविषयताविशिष्टविशेष्यलावच्छेदकतावदन्यखघटितत्रितयसंबन्धेन वैशिष्ट्यमुपादेयं तथाच नोक्तदोषसंभवः ।
यद्वा खवृत्तिलघटितोभयसंबन्धेन वैशिष्टय वाच्यम् । वृत्तिलं च खावच्छेद्यखखतादात्म्यान्यतरसंबन्धेन खविशिष्टविशेष्यतानिरूपितप्रकारतावच्छेदकतावत्वसंबन्धेन । अवच्छेदकतावत्ताच स्वतादात्म्यस्वावच्छेद्यखान्यतरसंबन्धेन तथाच चैत्रत्वादिनिष्ठधर्मितावच्छेदकतायाः स्वनिरूपितत्वेपि खाबच्छेद्यविशेष्यत्वाप्रसिद्ध्या निरुक्तसंबन्धेन तस्य फलनिष्ठावच्छेदकत्वे वृत्तिवाभावात् । ब्राह्मणाय गां ददातीत्यत्र खल एकत्र द्वयंरीत्या भासमानब्राह्मणनिरूपितलगोवृत्तित्वद्वयमध्ये ब्राह्मणनिष्ठावच्छेदकत्वस्य खपदार्थत्वे गोवृत्तित्वनिष्ठावच्छेदकताया गोनिष्टावच्छेदकतायाः स्वपदार्थत्वे ब्राह्मणनिरूपितलनिष्ठावच्छेदकतायाश्च न स्वविशिष्टत्वसंभवः खखनिष्ठावच्छेदकताद्वारा खनिरूपितलसरवेपि खस्मिन्तादृशावच्छेदकतावत्यविरहेण वृत्तित्वविरहात् वृत्तिलनिष्टविशेष्यतानिरूपितगोनिष्टप्रकारतानिरूपितलस्य परंपरयापि ब्राह्मणनिष्ठावच्छेदकतायामसंभवात् स्वनिरूपितविषयलताशप्रकारतानिरूपितविषयत्वयोरवच्छेद्यावच्छेदकभावेन निरूप्यनिरूपकभावाभावात् चैत्रनिष्टविशेष्यत्वकृतिनिष्टप्रकारलदाननिष्टावच्छेदकलादीनां ब्राह्मणगवादिनिष्ठावच्छेदकलनिरूपितवस्येव तादृशावच्छेदकखयोस्तेषामपि वृत्तिलात् चैत्रनिष्ठविशे

Page #24

२०
व्युत्पत्तिवादः।
ष्यतानिरूपितप्रकारतानिरूपितावच्छेदकतायास्तादात्म्यस्य खावच्छेद्यकृत्यादि निष्ठविशेष्यतानिरूपितप्रकारतानिरूपितावच्छेदकताया अवच्छेद्यत्वस्य च सत्वात् कृत्यादौ परंपरया ब्राह्मणगवादिविशेषितस्य दानादेः प्रकारलात् । खनिरूपिताबच्छेदकता. वृत्तिलनियामकसंबन्धयोरावस्यानुपादाने चैत्रोऽत्र फलं भुते मैत्रोऽनमिल्यत्र फलनिष्ठावच्छेदकताविशिष्टत्वस्य समवायसंबन्धावच्छिन्नसंबन्धित्वसंबन्धावच्छिन्नमैत्रनिष्ठावच्छेदकतानिरूपिकायां मैत्रविशिष्टकृतिविशिष्टभोजन विशिष्टकर्मत्वनिष्ठनिरूपकतायामपि सत्वं स्यादिति स उपादेयः। द्वितीयस्यानुपादाने स्वसमानाधिकरणमैत्रवृत्तित्वसंयन्धावच्छिन्नचैत्रनिष्ठावच्छेदकताकतादृशकर्मत्वनिष्ठनिरूपकत्वस्यापि संग्रहः स्यादिति सोप्युपादेयः। तद्धटकखवैशिष्ट्यनियामकसंबन्धेषु प्रथमस्थानुपादाने मैत्रकृतिनकारकचैत्रविशेष्यकज्ञानीयचैत्रविशेष्यत्वस्यापि विशिष्टत्वं स्यादिति तदुपात्तम् । चैत्रनिष्टविशेष्यत्वे स्ववैशिष्ट्यसंपत्तये खतादात्म्यस्य कृत्यादिनिष्ठविशेष्यत्वे तत्संपत्तयेच खावच्छेद्यत्वस्यच खाश्रयत्वनियामकतयाप्रवेशःमैत्रकृतीयसंबन्धविशेषेणकृतिविशिष्टचैत्रस्य विशेष्यत्वे कृतिनिष्ठप्रकारतानिरूपितचैत्रत्वमात्रावच्छिन्नविशेष्यतायाः खवैशिष्ट्यवारणाय फल भुजानचैत्रो मैत्रीयसंबन्धविशेषेण कृतिमानित्यत्रपारतन्त्रीयकर्तृनिष्ठप्रकारतानिरूपितफलभोजनकर्तृचैत्रत्वोभयधर्मावच्छिन्नविशेष्यतावारणाय च खवृत्तित्वखानवच्छेदकानवच्छिन्नत्वयोः प्रवेशः कार्यः । खातन्त्रीयप्रकारतानिरूपितविशेष्यतामादाय दोषः खानवच्छेदकानवच्छिन्नत्वसंवन्धानुपादाने मृग्यः । यत्र चैत्रः फलमेकमन्नं च भुङ्क्ते तत्रानकर्मकभोजनकृतिसंबन्धित्वविशिष्टचैत्र विशिष्टकृतिविशिष्टभोजन विशिष्टकर्मत्वनिष्ठनिरूपकतायाक्षेत्रविशिष्टकृतिविशिष्टभोजनविशिष्टानुवृत्तित्वविशिष्टकर्मत्वनिष्ठनिरूपकतायाश्च वारणायावच्छेदकावच्छिन्नत्वस्य स्वाभाववदवच्छेदकत्वानिरूपितत्त्वरूपतोक्ता। प्रतियोगितावच्छेदकसंवन्धयोरायः चैत्रत्वकृतित्वादिनिष्ठावच्छेदकतासंग्रहार्थः द्वितीयश्च चैत्रकृत्यादिनिष्टावच्छेदकत्वसंग्रहार्थः । एतेन न यत्र यस्य विशेषणत्वं तत्तनिष्टायच्छेदकताकतत्तनिष्ठनिरूपकत्वावच्छेदकत्वादेरपि वारणम् । .. अत्र च वेदाः प्रमाणमित्यत्र प्रमाणत्वएकत्वान्वयेपि न क्षतिः तादृशैकत्वे स्वप्रकृतिप्रयोज्यप्रमाणत्वनिष्ठावच्छेदकताविशिष्टत्वस्य सत्वात् । पूर्वकल्पे तु प्रकृत्यर्थतावच्छेदके तस्मिन् प्रकृत्यर्थताबच्छेदकवत्वविरहात् प्रकृत्यर्थतावच्छेदकतत्वावच्छेदकसाधारणप्रकृत्यर्थतावच्छेदकत्वविवक्षणे प्रकृत्यर्थेपि निरुक्तसाजात्यस्य सत्वेन तत्र प्रकृत्यर्थतावच्छेदकगतैकत्ववद्भेदस्य सत्वात् । एवं प्रकृत्यर्थतावच्छेदकेपि निरुक्तप्रकृत्यर्थतावच्छेदकवत्वस्य समभिन्याहृतपदार्थसंसर्गित्वस्यच सत्वेन तत्र प्रकृत्यर्थगतैकत्ववद्भेदस्य सत्वात् तादृशैकत्वे तादृशानवच्छेदकत्वस्य प्रायशो न बहुस्थलेषु संभवः । अथ यत्र पदार्थानां विशेष्ये विशेषणमितिरीत्या शाब्दबुद्धौ भानं तत्र का गतिः विशिष्टस्य तत्राभासमानत्वेन तत्तत्पदार्थनिष्टविषयतानां निरूप्यनिरूपकभावाभावादितिचेन्न विशिष्टस्याविषयत्वेन विशिष्टसंसर्गिणः सजातीयद्वितीयराहित्यस्याविवक्षिततया तत्तत्पदार्थनिष्टविषयतानां निरूप्यनिरूपकभावाभावेपि क्षतिविरहात् । प्रकृत्यर्थस्य यत्र विशेषणत्वं तनिष्ठविषयताप्रकृत्यर्थनिष्ठविषयतन्योश्च निरूप्यनिरूपकभावसत्वात् तावन्मात्रसंसर्गित्वोपरागेण सजातीयद्वितीयराहित्यासम्भवे तादृशस्थले न भवलेवैकत्वस्य विवक्षितत्वमिति तु विभावनीयम् ।
भेदप्रतियोगितावच्छेदकताच प्रकारतावच्छेदकसंबन्धावच्छिन्ना ग्राह्या नतु पर्याप्तिसंबन्धावच्छिना तेनव्रीहित्वगतैकत्वस्य स्थाश्रयव्रीहित्वसंबन्धेन ब्रीहिपदार्थेऽन्वयपक्षेऽपि तस्य न तादृशानवच्छेदकत्वानुपपत्तिः । नच ब्रीहावेवतादृशनिरूपकताकाधिकरणखसत्वेन तद्वृत्तिभेदप्रतियोगितानिरूपितनिरुक्तसंबन्धावच्छिन्नावच्छेदकत्वाप्रसिद्धिरिति वाच्यम् प्रकारतावच्छेदकसंबन्धावच्छिन्नावच्छेदकत्वीयखरूपसंबन्धावच्छिन्नतादृशावच्छेदकत्वाभावस्यविवक्षितत्वात् । नच प्रकारतायाः केन रूपेण प्रवेश इति वाच्यं स्वप्रकृतिप्रयोज्यविषयताविशिष्टप्रकारतावच्छेदकत्वस्यैकवचनार्थत्वे निरुक्तपर्यनुयोगासंभवात् । वैशिष्टयं च प्रागुक्तान्य. तमसंबन्धेन स्वविशिष्टनिरूपकताकाधिकरणतापर्याप्तिसंख्यावच्छिन्नवदुत्तिभेदप्रतियोगितानिरूपितावच्छेदकतावदन्यत्वसंबन्धेन ! अवच्छेदकतावत्ता च खावच्छेदकसंबन्धावच्छिन्नत्वखसामानाधिकरण्योभयसंबन्धेन । यत्वतत्त्वयोः शब्दानुगमस्थले उपादेयत्वे येन संबन्धेन यदेकवचनार्थस्य शाब्दबुद्धौ प्रकारत्वं तत्संबन्धावच्छिन्नावच्छेदकत्वीयखरूपसंबन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकनिरुतावच्छेदकत्वाभात्रवत्वसंबन्धेन खप्रकृतिप्रयोज्यविषयताविशिष्टैकत्वं हि तदेकवचनार्थ इत्यपि वक्तुं शक्यम् । तृतीयसंबन्धानुपादाने पाण्डुदारा माद्रीयन माद्रीपदार्थस्य विधेयत्वे तद्गतैकत्वस्य तादृशभेदप्रतियोगितानवच्छेदकत्वं न स्यादिति स उपात्तः तथासति पाण्डदारत्वावच्छिन्नतादात्म्यसंबन्धावच्छिन्नसंबन्धिलसंबन्धावच्छिन्नानिरूपकता माद्रीत्वनिष्ठा च निरूपकताखविशिष्टा भवतीति तदुभयनिरूपिताधिकरणताबत्वं मद्रजायां पाण्डुपन्यामेव वर्तत इति तादृशैकत्यस्य तादृशानवच्छेदकलसम्पत्तिः। तादृशनिरूपकताद्वयसंग्रहार्थ संबन्धद्वयोपादान मिति द्रष्टव्यम् । चतुर्थस्य चोपादानं राज्ञः पुरुषोऽत्रास्तीत्यादौ राजनिछैकत्वस्य तादृशानवच्छेदकत्वसंपत्त्यर्थ संबन्धप्रयोजनं प्रागुक्तरीयानुसंधेयम् । संबन्धानामन्यतमत्वेनोपादानमविधाय स्वतादात्म्यापनमुख्यविशेष्यतावत्वादिप्रत्येकसंबन्धेन वैशिष्टयमविधाय व्युत्पत्तिचतुष्टयं वाच्यमिति वा प्रकार आदरणीयः । अथ पशुना रुद्र यजेतेल्यत्र का गतिः इष्टसाधनीभूतयागकर गत्वपशुलाधिकरणत्वयोस्तत्तदेकत्वानाश्रयेषु तत्तत्पशुष्वपि सत्वेन पशुनिष्टैकत्वमात्रस्य तादृशानवच्छेदकत्वासंभवादिति चेदुच्यते । यत्रकस्मिन् समभिव्याहतपदार्थ प्रकृत्यर्थयोः संबन्धव्यावृत्तय एकत्वं विवक्षितं

Page #25

गूढार्थतत्वालोक व्याख्यासहितः ।
तत्र स्वाश्रयत्वसंबन्धघटकसंबन्धेषु प्रागुक्तात्किंचिदधिकमुपादेयं यथा स्वतादात्म्यापन्नमुख्यप्र का रतावच्छेदकतावत्वघटकस्वाश्रयत्वनियामकसंबन्धेषु खावच्छेद्यप्रकारतानिरूपितविशेष्यतावच्छेदकावच्छिन्नत्वस्थले तादृशविशेष्यतावत्वं तनियामकसंबन्धश्च स्वावच्छेदकावच्छिनत्वस्वविशिष्टावच्छेदकता कत्वद्वयम् । वैशिष्ट्यं च स्वावच्छेद्यप्रका रतावच्छेदकसंबन्धावच्छिन्न संबन्धित्व संबन्धावच्छिन्नत्वस्वावच्छेद्यप्रकारतानिरूपितविशेष्यतासमानाधिकरणोभयावृत्तिधर्मावच्छिन्नत्वोभयसंबन्धेन । स्वविशिष्टविषयतात्वव्यापकत्वघटकसंबन्धतया च स्वावच्छेद्यप्रकारता निरूपितविशेष्यत्वावच्छेद्यप्रकारतानिरूपित विशेष्यत्वा नवच्छिन्नत्वमप्युपादेयं तथा सति स्वसमानाधिकरणभेदप्रतियोगितानवच्छेदकत्व संबन्धेन निरुक्तनिरूपकताकाधिकरणतात्वव्याप्यानुयोगिताकपर्याप्तिकसंख्यावच्छिन्नविशिषैकत्वस्यैकवचनार्थत्वे भवत्येव पशुना यजेतेत्यादिस्थलीयैकत्वस्य संग्रहः । तथाहि पशुत्वाधिकरणत्वेष्टसाधनीभूततद्यागकरणत्वाधिकरणत्वद्वयत्वावच्छिन्नानुयोगिताया निरुक्तनिरूपकताकाधिकरणतात्वव्याप्यतया तत्रिरूपकपर्याप्तिप्रतियोगितादृशाधिकरणतागतद्वित्वावच्छिन्नविशिष्टत्वं तत्सदेकरवे वर्तते । यागस्य पशुद्वयकरणकत्वे च तद्यागकरणपशुनिष्ठैकत्वयोरेकस्यापि न तादृश संख्यावच्छिन्नविशिष्टत्वस्य संभवः । चालनीन्यायेन तत्तदेकत्ववद्भेदस्य पशुत्वाधिकरणत्वतद्यागकरणत्वाधिकरणत्वद्वयसमानाधिकरणत्वात् । पशुत्वाधिकरणत्वतद्यागकरणत्वाधिकरणत्वतद्व्यक्तित्वाधिकरणत्वगतन्त्रित्वावच्छिन्नानुयोगितायाश्च तादृशाधिकरणतात्वाव्याप्यत्वात् । निरुक्तनिरूपकता का धिकरणतात्वावच्छिन्नप्रवेशे तत्तद्यागकरणत्वाधिकरणत्वघटितकूटत्वस्यैव तादृशसंख्यात्वेन तदवच्छिन्नवत्वस्यैकत्वाश्रये कुत्रापि न संभव इति तत्परित्यज्य व्याप्यत्वोपादानं, तादृशसंख्यावच्छिन्नसमानाधिकरणभेदप्रतियोगिता नवच्छेदकत्वं वैकत्वे न संभवति तत्तदेकत्वानाश्रयेऽपि तादृशसंख्यावच्छिन्नवत्वस्म सत्वादिति तादृशसंख्यावच्छिन्नविशिष्टत्वमुपात्तम्, तत्तव्यक्तित्वावच्छिन्नावच्छेदकताकनिरूपकत्वसंग्रहाय तादृशविशेष्यतावच्छेदकावच्छिनत्वं विहाय तादृशविशेष्यतावत्वमुपात्तं तादृशावच्छेदकतासमानाधिकरणविषयत्वे व्यभिचारवारणाय स्वविशिष्टविषयतात्खव्यापकत्वघंटकवैशिष्ट्यनियामकतया चतुर्थं संबन्धस्य निवेशः कृतः इत्थमेव चान्यत्राप्यूहनीयः ।
२१
अथ घटोsस्तीत्यत्रैतद्देश वृत्तित्वाधिकरणत्वघदत्वाधिकरणत्वसमुदायत्वावच्छिन्नवद्वृत्तिभेदप्रतियोगितावच्छेदकत्वाभावप्रतियोगितावच्छेदकत्वस्य लाघवेनैतद्देशत्रुत्तिघटवृत्तिभेदप्रतियोगितावच्छेदकतात्व एवं कल्पनीयतया निरुक्तावच्छेदकता त्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावाप्रसिद्धिः । निरुक्ताधिकरणत्वस्योपलक्षणत्वे घटद्वयवत्यपि अत्र घटोस्तीति प्रयोगापत्तिरिति चैन्न निरुक्तसंख्यावृत्त्युभयावृत्तिधर्मविशिष्टावच्छिन्नवद्वृत्तिभेदप्रतियोगितावच्छेदकत्वाभावप्रवेशे दोषाभावात् निरुक्ताधिकरणत्वस्योपलक्षणत्वेऽपि तादृशावच्छेदकत्वाभावकूटस्य प्रवेश्यत्वेनादोषाच । अथ स्वरूपतो व्रीह्त्विजातावेकस्वाम्वयपक्षे कथं निहकव्युत्पत्तिसङ्गतिः संपत्यवच्छिन्नत्री हित्वावच्छिन्नसमवायसंबन्धावच्छिन्नाधेयत्व संबन्धावच्छिन्ननिरूपकताकाधिकरणत्वस्यैव तथाविधत्वेन तस्य सत्वद्रव्यत्वादावपि सत्वात्तत्र श्रीहित्वगतैकत्वस्याभावात् व्रीहित्वनिष्ठाया निरवच्छिन्नधर्मितावच्छेदकतायाश्च स्वविशिष्टावच्छेदकतावत्वसंबन्धस्याप्रसिद्धत्वादितिचेत्, अत्र केचित् । स्वाश्रयप्रतियोगिकखावच्छेदक संबन्धावच्छिन्नसंबन्धित्वसंबन्धावच्छिनत्वस्य संबन्धतया प्रवेश्यत्वात् । स्वाभिन्ननिरवच्छिन्नावच्छेदकतासमानाधिकरणोभयावृत्तिधर्मावच्छि नत्वस्यापि तादात्म्यसंबन्धावच्छिन्नत्वविशेषितस्य संबन्धतया वा प्रवेश्यत्वात्, व्रीहित्वप्रतियोगिकसमवाय संबन्धावच्छिन्नसंबन्धित्वसंबन्धावच्छिन्ननिरूपकताकाधिकरणत्वं निरुक्तोभयावृत्तिधर्मावच्छिन्नाधिकरणत्वं वा त्रीहित्व एव हि वर्तते न सत्त्वादाविति न दोष इति वदन्ति ।
अन्येतु जात्यैकत्वभानोपगमपक्षे यद्येकत्वमात्रमेकवचनार्थः तदा श्रीहावेकरवत्वेनैकत्वभानोपगमात् को विशेष: अर्थत लाभस्योभयत्रापि तुल्यत्वात् । नच मास्तु विशेषस्तदभावे ह्यवसितार्थतात्पर्यकाशेषपदघटितप्रयोगप्रामाण्योपपत्तिमात्राय तस्य स्वीकरणीयतयाsन्यत्र सजातीयद्वितीयराहित्यभानेऽपि प्रकृत्यर्थं एवैकत्वसामान्यस्य प्रकृते तदर्थे भानप्रसङ्गः विनिगमकाभावातथासति यत्वित्यादिग्रन्थसन्दर्भविरोधः । यदि च संपन्नव्रीहिवृत्तिव्रीहित्यनिष्टभेदप्रतियोगिता नवच्छेदकं स्वाश्रयव्रीहित्वववसंबन्धेन सम्पन्नत्रीहिनिष्ठ भेदप्रतियोगितानवच्छेदकं वैकत्वं निरुक्तस्थले भासतें तथाच सामान्यतो गृहीतायाः राजातीयनिष्ठभेदप्रतियोगिता नवच्छेदकत्व एकवचनश केरनुग्रहः सएवच बिनिगमक इत्युच्यते तदापि तद्विवक्षायाः प्रयोजनप्रतिलम्भाभावेन स्ववृत्त्यैकत्वत्वावच्छिन्नवत्वसंबन्धेनैकत्वान्वयेऽपि निरुतशक्त्यनुग्रहसंभवेन व विनिगमनाविरहस्तदवस्त्रः । नच लाघवं विनिगमकमिति वाच्यम् स्वाश्रयशाब्दत्वावच्छिन्नकार्यतानिरूपितकरणत्व संबन्धेनैकत्वान्वयापेक्षया निरुक्तसंबन्धेनैकत्वान्वय एवं लाघवसद्भावेन प्रमाणमित्यत्र तथापि तादृशान्वयानुपपत्तेरिति जातावेकत्वभानस्य विजातीये समभिव्याहतपदार्थसंसर्गव्यावृत्तिबुद्धिः प्रयोजनं वाच्यम् । तथाच संपन्नो व्रीहिरिति वाक्यं तत्र प्रामाणिकमिष्यते यत्र ब्रीहित्वरूपैकजात्यवच्छिन्नस्य संपत्तिः । यत्र तु नानाजात्यवच्छिन्नस्यैव सा तत्र संपनं सस्यमित्येव । एवं संयोगेन भूतले बहुघटसत्वदशायामत्र घटोस्तीति प्रयोगस्तत्रैव न यत्र घटविजातीयपटादीनां सत्वं । पटादिसत्वे तादृशप्रयोगश्चेत्प्रामाणिकः सर्वतीर्थेष्वयं विधिः महं संमार्ष्टि इत्यादिवदगत्याऽविवक्षितसंख्याकवचनघटित एवाभ्युपेयः । एवं च जातावेकत्वभानस्थले प्रकृत्यर्थतावच्छेदकेऽम्वयपक्षे स्वविशिष्ठावच्छेदकतावत्त्व संबन्धस्थाने स्वाश्रयवदन्यत्वनिष्ठत्व संबन्धं स्वाश्रयवत्वनियामकसंबन्धेषु स्वविशिष्टावच्छे

Page #26

"
व्युत्पत्तिवादः ।
दकत्वानिरूपितत्वसंबन्धं व निवेश्य व्युत्पत्त्यन्तरं स्वीकरणीयम् । स्वाश्रयवत्ताच स्वभिन्नत्वस्वसामानाधिकरण्योभयसंवन्धेन । प्रकृत्यर्थं एवान्वयपक्षे च स्वविशिष्टावच्छेदकतावत्वसंसर्गाघटितव्युत्पत्त्यन्तरं वाच्यम् । व्युत्पत्तिभेदश्चैतादृशस्थले न दोषाय एकशब्दशक्तिविचारे शक्तिवादे भट्टाचार्येण तथोक्तत्वात् तथाचात्र संपन्नो व्रीहिरित्यत्रैतद्देशवत्तिसम्पन्नवृत्तिव्रीहित्ववदन्यवृत्तिभेदप्रतियोगितानवच्छेदकैकत्वं व्रीहित्वे एतद्देशषृत्तिसंपन्नवृत्तिभेदप्रतियोगिता नवच्छेदकैकत्वं वा ब्रीहौ भासते तत्र तादृशानवच्छेदकत्वमेकत्वस्य तदैव संभवति यदि विजातीयस्य न सम्पत्तिस्तथासति व्रीहित्ववदन्यत्वस्यैतद्देशवृत्तिसम्पन्नवृत्तित्वस्य व श्री हित्वविरुद्ध जातावपि सत्वेन तत्र व्रीहित्वगतैकत्वस्य विरहात् एवमेतद्देशत्रुत्तिसंपन्नत्वस्य व्रीहिविजातीयेपि सत्वेन तत्र स्वाश्रयत्री हित्ववत्वसम्बन्धेनैकत्वस्याभावात् यत्र वीहीणामन्यजातीयानां च सम्पत्तिस्तत्र समुदायत्वविशेषरूप संपत्तेर्विभित्रतथा त्रीहिमात्रगत सम्पत्तेर्विवक्षितत्वमवलम्ब्य तामादाय तादृशानवच्छेदकत्वनिर्वाहो द्रष्टव्यः । यत्र नैकजातीयस्य संपत्तिरपितु नानाजातीयानां तत्र निरुक्तसंपत्तेरभावेन विवक्षितुमशक्यतया सजातीयविजातीयगतसंपत्तेरेव विवक्षणीयतया न तादृशानवच्छे दकत्वस्यैकत्वे संभवः । स्वाश्रयवदन्यत्वप्रवेशश्च सत्ताद्रव्यत्वमादायासम्भववारणाय एवमेवात्र घटोऽस्तीत्यादावपि संगमनीयः । इत्थं चोक्तव्यावृत्तिबुद्धिरूपप्रयोजनस्य निर्वाहः निरुक्तव्यावृत्तिं विनोक्तानवच्छेदकत्वस्यानुपपद्यमानत्वात् । नच बहुनी लघटसत्त्वदशायामन्त्र नीलो घटोस्तीत्येतद्देशेऽघढ जातीय घटेष्वप्यनीलजातीयं व्यावर्त्तयितुं प्रयुज्यते तस्य कथं निर्वाहः एतद्देशे पीतषढसत्त्वेप्युक्तानवच्छेदकत्वानुपपत्त्यभावात् खाश्रयघटत्ववत्व संबन्धेन पीतघटेऽप्येकत्वस्य सत्यादिति वाच्यं विशिष्टस्यातिरिक्तत्व एकत्वस्य नैल्यविशिष्टघटत्वेऽन्वयाङ्गीकारे क्षतिविरहात् तादृशैकत्वस्य पीतिमविशिष्टघटत्वेऽसत्त्वात् । अनतिरिक्तत्वे त्वयस्या घटपदस्य नैत्यघटत्वोभयनिरूपिताधिकरणतावति लक्षणाभ्युपगन्तव्या नीलपदस्य तात्पर्यग्राहकत्वात् । निरुताधिकरणत्व एव चैकत्वान्वयस्वीकारात् तादृशस्थले प्रकृत्यर्थ एकत्वान्वयपक्षे चाकाङ्क्षावशात्स्वसमानाधिकरणनै ल्यघटत्वोभयत्वावच्छिन्ननिरूपकताकाधिकरणत्वस्य संसर्गतया भानाम्युपगमेनोक्तदोषस्य वारणीयत्वादिति प्राहुः । कचित्पुस्तके समर्थनीय इत्यनन्तरं नच दात्रेण च्छिनत्ति पशुना यजेतेत्यादौ एकत्वान्वयिनो दात्रपवादेर्न प्रकृतच्छिदायागादिकरणत्वप्रकारेण भानमपितु छिदा यागादेरेव दात्रपश्वादिकरणकत्वप्रकारेण तथाचैकत्वे प्रकारीभूतदात्र पशुत्वादिप्रकारेण सजातीयदात्रपश्वादौ सकलैकत्वविशिष्टभेदसत्त्वेनाप्रसिद्धिरेव सजातीयनिष्टभेदेप्रतियोगितानवच्छेदकत्वस्येति वाच्यम् एकत्वान्वयिनि दात्रादौ तुल्यवित्तिवेद्यतया प्रकृतच्छिदा• रंणत्वादेरपि प्रकारत्वात् यदि शाब्दबोधे तुल्यवित्तिवेद्यतया भानमप्रामाणिकं तदा प्रकृतशाब्दसमानाकारकप्रत्यक्षे एकत्वेम भासमाने नियमतः प्रकारीभूतो धर्म एव ग्राह्य इत्यस्ति पाठः न प्रकृतग्रन्थइत्र यद्यपि प्रतिभाति बहुषु पुस्तकेष्वनुपलम्भात् । संदर्भस्यान्यधादर्शनाश्च । तथापि स व्याख्यायते तत्प्रामाणिकत्वमभ्युपगच्छतां संतोषाय सुधियाम् । ननु समभिव्याहृतपदार्थसंसर्गित्वविशिष्टप्रकृत्यर्थतावच्छेदकवत्त्वमेकत्वान्वयिनि प्रकारतया भासमानाशेषधर्मवत्त्वमेव अन्यस्य दुर्वचत्वात् । तथाच खप्रकृतिप्रयोज्य विषयता विशिष्टमेकत्वमेकवचनार्थ इति पर्यवस्यति । वैशिष्ट्यंच स्वावच्छेद्यत्वस्वतादात्म्यान्यतरसंबन्धेन स्वविशिष्टवि शेष्यतानिरूपित्तप्रकारताविशिष्टनिरूपकताकाधिकरणत्ताकूटवद्वृत्तिभेदप्रतियोगितानवच्छेदकत्वसंबन्धेन, प्रकारतावैशिष्ट्यंच खावच्छेदकसंबन्धावच्छिन्नत्वस्वावच्छेदकतापर्यात्यनधिकरणधर्मपर्याप्तावच्छेदकता कान्यत्वोभयसंबन्धेन । एवश्वाश्र नीलोघटोत्राह्मणोत्र भुङ्क्ते इत्यादौ निरुक्ताधिकरणता कूटस्य पीतघटशयनकर्तृब्राह्मणादौ न सम्भव इति तन्निष्ठैकत्वे निरुक्तविषयतामिशिष्टत्वसम्भवान्न तत्रानुपपत्तिशङ्केत्येतदुक्तनिरुक्ताभिप्रायेणाह - नचेत्यादि तुल्यवित्तिवेद्यतयेति । प्रकारविशेष्ययो भीनाम्युपगमादितिशेषः । वेद्यत्वं विषयत्वमात्रं नतु ज्ञानविषयत्वं वित्तिपदादेव ज्ञानलाभात् तुल्यत्वश्च वेद्यत्वान्वयिस्ववृत्तिप्रकारतात्वविशेष्यतात्वान्यतरात्मकम् । तृतीयातु अभेदार्थिका भानं विषयत्वं तथाच प्रकारस्य विषयत्वं विशेष्यवृत्तिविषयतया स्ववृत्तिविशेष्यतात्वेन तुल्यं यद्विषयत्वं तदभिन्नं विशेष्यस्यचविषयत्वं प्रकारवृत्तिविषयतया स्ववृत्तिप्रकारतात्वेन तुल्यंयद्विषयत्वं तदभिन्नं तस्याभ्युपगमादित्यर्थः । वस्तुतस्तु विषयताविशिष्टविषयत्वपर्यवसन्नं तुल्यवित्तिवेद्यत्वं । वैशिष्ट्यञ्च स्वनिरूपितत्वखविशिष्टविषयत्वावच्छिन्नत्वोभयसंबन्धेन स्ववैशिष्ट्यञ्च स्वसाजात्यखावच्छेद्य विशेष्यत्वप्रकारत्वान्यतर निरूपितत्वोभयसंबन्धेन, साजात्यञ्च स्वरृत्तिप्रकारतात्वविशेष्यतात्वान्यतररूपेण संबन्धघटकवैशिष्ट्यनियामकद्वितीयसंबन्धप्रवेशात् स्वावच्छेयस्यान्यतरत्वेन प्रवेशाच कृतिनिष्ठविशेष्यतानिरूपितयागमिष्ठप्रकारत्वं तन्निरूपितपशुनिष्ठावच्छेदकत्वं चादायतुल्यवित्तिवेद्यतया भानाभावेऽपि न यागादेस्तत्प्रसङ्गः । प्रकारताविशिष्टविशेष्यत्वमेव वा तत्, वैशिष्ट्यंच स्वनिरूपितत्वखावच्छेद्यविशेष्यतानिरूपितप्रकारतात्वावच्छेद्यत्वोभयसंबन्धेन । एतच नीलो घट इत्यादौ नैल्यस्य घट इव घटस्य नैल्येपि भान एव निर्वहति नान्यथेति बोध्यम् । अप्रामाणिकमिति । प्रत्यक्षे सामम्योस्तुल्यकालप्रयोजकसाम्यात्संपन्नतयातादृशभानसंभवेपि शाब्दबुद्धीप्रकार विशेष्याभावस्य प्रकृतिप्रत्ययौ सहार्थव्रतस्तयोः प्रत्ययार्थस्य प्राधान्यमुद्देश्यवचनं पूर्वमित्यादिव्युत्पत्तिविशेषनियन्त्रितत्वेयुगपत् सामग्रीद्वयस्य संवलनासम्भवात्तादृशभानस्य न संभवइतिभावः । शाब्दबोधसमानाकारक प्रत्यक्षइति । समानाकारकज्ञानीय विषयतयोरैक्ये नास्ति विषयता वैशिष्ट्यनियामकसम्बन्धे वैलक्षण्यं शाब्दबोधीयदात्रविष्टप्रकारतातः प्रत्यक्षीयतादृशप्रकारताया एवाभिन्नत्वेन तदवच्छेद्यत्वस्य छिदाकरणत्वप्रकारतानिरूपितविशेष्यतायां सत्वादन्यत्रासत्वाच 1 ऐक्याभावे तु खविशिष्टप्रत्यक्षविषयत्वावच्छेद्यविशेष्यत्वं
२२

Page #27

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः ।
२३
aaisa घटोऽस्तीत्यादौ घटनिष्ठभेदप्रतियोगितानवच्छेदकै कत्वाप्रसिद्धावपि न क्षतिः । एतद्देशविधमानघटनिष्ठ भेदप्रतियोगितानवच्छेदकैकत्वस्यैव तत्र बोधादिति । तस्य च प्रसिद्धत्वात् । एतदेशे बहुघटसत्त्वदशायां तादृशवाक्यप्रयोगस्तु जात्येकत्वादेव समर्थनीयः । यत्तु एकत्याविवक्षायामपि भावाख्यातस्थले एकवचनस्य साधुत्वदर्शनात्संख्याया अविवक्षणेऽपि संपन्नो व्रीहिरित्यादावेकसंघटक वाच्यम् | वैशिष्ठ्यंच स्वानवच्छेद कानवच्छिन्नत्वस्ववृत्तित्व खानबच्छेदकसंबन्धा नवच्छिन्नत्व ख निरूपितविषयतात्वव्यापकत्वैतच्चतुष्टय संवन्धेन । व्यापकत्वं च खनिरूपितविषतात्वसंबधेन । विषयतावत्ता च खानवच्छेदकानवच्छिन्नत्वादित्रितयसंबन्धेन बोध्या । इदमत्रचिन्तनीयम् अलौकिकप्रत्यासत्त्यनङ्गीकारे अलौकिकार्थघटितवाक्यार्थस्थले शाब्दसमानाकारकप्रत्यक्षाप्रसिद्ध्या व्युत्पत्तिमहासम्भवः निरुक्तप्रत्यक्षानुपस्थितौ व्युत्पत्तिग्रहो दुर्घटश्रेति ।
यद्यपि यद्यपित्तव्यतित्वेन यागादेरित्यादिविभावनीयमित्यन्त ग्रन्थोपि काचित्क एव नन्चासौ प्रामाणिकतयोपादेयः शब्दानुगमसंभवासंभवावगतिभ्यां व्याघातात् । उक्तरीत्या शब्दानुगम संभवस्यावगतत्वे यद्यपीत्यादिशङ्काया एवानुन्मेषात् । अवगतत्वे एकवचनार्थान्वयस्य बहुप्रकारत्वेनैकमात्रस्थले तत्प्रदर्शने कृतेऽपि सर्वत्र शिष्याणां व्युत्पत्तिमहासम्भवेन संदर्भप्रवृत्तिफलानुपपत्तेः शाब्दबुद्धौ सर्वत्र विशेषस्यैव भासमानतया खसजातीयनिष्टेत्यादिग्रन्थस्याविचारितनिर्वाहार्थप्रवृत्तिकतथा न्यूनतापाताच्च । तथाप्येकविशेषप्रदर्शनेन साधर्म्यविशेषाद्विशेषान्तरप्रतिपत्तेः सूक्ष्ममतीनां संभवेन तन्मात्रोद्देश्यकप्रवृत्तिकतया कथंचित्संगतत्वमवलम्ब्य व्याख्येयः तथापि स्वतादात्म्येत्यादि । इदमन्त्रबोध्यम् एषा रीतिर्यत्रैकस्मिन्समभिव्याहृतपदार्थेऽनेकेषां संसर्गित्वसंभवस्तत्रैव नान्यत्र अन्यथा यत्र बहूनां भोजनकर्तृत्वं तत्राप्यत्र ब्राह्मणो भुङ्क्ते इति प्रयोगापत्तेः एकैकभोजनक्रियायां कर्तृद्वयासंभवेन तत्तदेकत्वे स्वाश्रयकर्तृकभोजनकर्तृनिष्टभेदप्रतियोगितानवच्छेदकत्वसम्भवात् । भेदप्रतियोगितेति । प्रतियोगिताव्यासज्यवृत्तिधर्मानवच्छिन्ना प्रतियोग्यवृत्तिभेदनिरूपिता वा प्रात्या नात उभयभेदादिकमादाय दोषः । ननु कस्यचित्कुठारस्य कुठारान्तरकरणकच्छेदन क्रियाकरणस्यैकस्यैव यत्र छेदनकरणत्वं तत्र कुठारेण च्छिनत्तीत्यस्यानुपपत्तिः तत्राप्युक्तरीत्यैवैकत्वस्यैकवचनार्थताया वाच्यतया तदसंभवात् तत्कुठारनिष्ठैकत्वस्य स्वाश्रयकरण - कच्छेदनकरणकुठारनिष्टभेदप्रतियोगितावच्छेदकत्वात् इत्यतः कल्पान्तरमाह--अथवेति । तथासत्यस्या एव रीतेः कुठारेण च्छिनतीत्यत्राप्यनुसर्त्तव्यत्वेन नानुपत्तिः तत्रत्यच्छेदनस्य खानाश्रयकुठाराकरणकत्वादिति । ननु देवतोद्देशेन द्रव्यत्यागस्यैव यागत्वेनैकयागत्वावान्तरधर्माश्रयस्य प्रत्येकेणोभयकरणकत्वेऽपि तत्तद्व्यक्तौ खानाश्रयपशुकरणकत्वसत्वेबाधकाभाव इति चेन्न खानाश्रयपशुकरणकावृत्तियागत्वावान्तरधर्मवत्वस्यैव संसर्गत्वात् । अनेकपशुकरणके तन्त्रेणानुष्ठेये यागविशेषादौ नैकपशुकरणकत्वप्रसङ्गः फलविशेषजनकतावच्छेदकावान्तरधर्मस्य तत्तत्त्यागेष्वेकत्वादिति । अथैकत्वस्य पशावनन्वये प्रत्ययस्य प्रकृत्यर्थान्वितस्वार्थबोधकताव्युत्पत्तिभङ्गः नन्वाधेयतया पशोरेकत्वे तस्य च यागेऽन्वय इति न व्युत्पत्तिभङ्गः । एवंचैकत्वे विशेषणतयान्वितस्य करणत्वे विशेषणत्वासंभवादगत्या करणविभक्तेः करणत्वसंसर्गतात्पर्यनिर्वाहकत्वमेव वाच्यं । तथासति पदार्थविधया वक्ष्यमाणरीतेः पशुकरणत्वभानस्यावश्यकतया स्वाश्रयपशुकरणकत्वसंसर्गस्य वैफल्यमिति शङ्कापि निरस्तेति वाच्यम् । सुबर्थसंख्यायाः प्रकृत्यर्थविशेषणत्वनियमस्य तथापि बाधप्रसङ्गादिति चेत्र अगत्या पदार्थः पदार्थेनेत्यादिनियमसङ्कोचस्येवोक्तनियमसंकोचस्याप्यदोषत्वात् । अथवोक्तदोष भयेनैव तादृशविधिजन्यबोधस्य विशिष्टवैशिष्ट्यबोधात्मकतयेत्यादिना कल्पान्तरं वक्ष्यति तन्त्रैकत्वस्य पशावन्वये विशिष्टवैशिष्ट्य मानमर्यादावशायुत्पत्तिवैचित्र्याङ्गीकारेण धर्मिपारतन्त्र्यात्परम्परया यागकियायामन्वयस्वीकारात् नह्युक्तव्युत्पत्योर्भङ्गः । नचैवं स्वाश्रयपशुकरणकत्वस्य संसर्गत्वोक्तिवैफल्यमिति वाच्यं तस्य संपातायातत्वात् । स्वाश्रयकरणकत्वमात्रसंसर्गत्वेऽपि दोषाभावेन पशुत्वेनाश्रयप्रवेशस्य संपातायाततायाः सर्वथैव वक्तव्यतया समस्तस्यापि तथात्वे क्षत्यभावात् स्वानाश्रयपशुकरणकत्वसंसर्गे व पशुत्वस्याप्रवेशे यागस्य पशुकरणकत्ववन्मन्त्रकरणकत्ववत्तया स्वानाश्रयाकरणकत्वस्यासंभवः स्यादिति तदुपादेयमेव । इदन्तुचिन्तनीयं । स्वतादात्म्यखानाश्रयपश्वकरणकप्रकृतवाक्यतात्पर्यविषययागकरणकत्वोभयसंबन्धेनैकत्वविशिष्टैकत्वस्य पशावन्वयेऽपि न क्षतिः । एतस्या एव रीतेः कुठारेण चिच्छनत्तीत्यत्राप्यवलम्बनीयतया तात्पर्यविषयच्छेदनक्रियायास्तत्कुठारनिष्ठैकत्वानाश्रयकुठाराकरणकत्वात् । कुटारद्वयकरणकच्छेदनक्रियायास्तात्पर्यविषयत्वे च तस्यास्तादृशाकरणकत्वस्यासंभवादनुपपत्तेरापत्तेश्चासंभवात् तथासति सुबर्थसंख्याधात्वर्थयोरन्वयावलबिपक्षावलम्बनं किमर्थमिति ।
अप्रसिद्धमिति । नच पश्वकरणकयागादौ तत्प्रसिद्धेरसङ्गतिरितिवाच्यम् पशुकरणकयागइत्यस्य पूरणीयत्वात् तथाचाप्रसिद्धमित्यविद्यमानमिति पर्यवसितार्थः । अधावच्छिन्नप्रतियोगिताकेत्यत्रावच्छिनत्वं यद्यवच्छेदकता निरूपितत्वमात्रं तदैकत्ववद्धढोभयभेदस्यैकत्वाश्रयेऽपि सत्वेनानुपपत्तिः । यदि स्वभिन्नावच्छेदकत्वानिरूपितत्वविशेषितं तदा खत्वप्रदेशे ऽननुगमः अप्रवेशे च तादृशानिरूपितत्वाप्रसिद्धिरितिचेत् विलक्षणमेवावच्छिन्नत्वमनवस्थाभयेन स्वीकरणीयं तदेव च प्रकृले प्रवेश्यमिति नानुपपत्तिरिति गृहाण । प्रतियोगित्वनिष्ठावच्छेदकताभिन्नभेदत्वनिष्ठावच्छेदकताभिमावच्छेदकत्वानिरूपितभेदनिष्ठा

Page #28

२४
व्युत्पत्तिवादः । वचनोपपत्तेरलं जात्येकत्वपरतया तत्र समर्थनेनेति । सदयकिंचिरकरम् । भावाल्यातखले गरवतरविरहेण विभक्तनिरर्थकत्वोपगमात् । तत्र च सार्थकत्वोपगमसंभवे तरपरित्यागस्यानुचितत्वात् । सति तात्पर्य सद्बोधस्यानुभविकत्वाचेति । एवं त्रयः समुदिता हेतुरित्यत्र हेतुपदं कार्योत्पादप्रयो. जकतावच्छेदकसमुदायत्वावच्छिन्नपरं ताशसमुदायत्वान्वितमेकत्वं एकवचनार्थः । अत एव श
..-.-.. वच्छेदकताभिनपशुत्वनिष्ठावच्छेदकताभिन्नावच्छेदकत्वानिरूपितपशुत्वावच्छिन्नावच्छेदकताभिन्नकरणतात्वनिष्ठावच्छेदकताभिन्नावच्छेदकत्वानिरूपित्तप्रतियोगिताकाभावत्वेनोक्ताभावः प्रवेश्यः तेन तत्पशुवृत्तिभेदवत्पश्वकरणकत्वं भेदवत्तत्पश्वकरणकत्वं तादृशभेदवत्पशुकरणकत्वघटोभयाभावं चादाय नोभयपशुकरणकयागसङ्कप्रसङ्गः ।
अनुभवविरुद्धत्वेत्विति । अत्र च धात्वर्थीभूतस्य सुबर्थे विशेषणतया ह्मन्बयोऽनुभवविरुद्धः । नच सुबर्थघटकीभूतस्य धातुविशेषसमभिव्याहारेण तादृशार्थे पदवृत्तेः सुप्रड्तया ततस्तथाभानेआकाहाविरहस्याकिञ्चित्करत्वादिति चिन्त्यम् । एवं सुबर्थघटकतया भानाङ्गीकारेपि खकरणपशुवृत्तित्वसंवन्धप्रवेशफलं चिन्त्यमेव । कश्चित्तु स्वकरणपशुनिष्ठभेदप्रतियोगितावच्छेदकरघसंबन्धावच्छिन्नखाभाववत्वमेव निरुक्तानवच्छेदकत्वमन्यथा स्वत्वप्रवेशेऽननुगमः अप्रवेशे च करणीभूतपशुनिष्ठभेदप्रतियोगितानवच्छेदकत्वोपरामेणैवतादृशानवच्छेदकत्वस्य संसर्गताया वाच्यतया तेन रूपेण तस्यैकत्वमात्रावृत्तितया गुणे संयोगस्य द्रव्यसंसर्गताया इवैकत्वे निरुक्तस्य यागसंसर्गताया अप्यसंभवः । एवञ्च पश्वकरणकयागवैशिष्ट्यस्योभयपशुकरणकयागक. रणपशुनिष्टैकत्वे संभवः स्यादिति खाकरणपशुवृत्तित्वसंसर्ग उपादेय इत्याह तन्नातिमनोरमं । संसर्गसंसर्गभानाभावपक्षे उक्तरीतेः संभवेऽपि कल्पान्तरे तदसंभवात्तथाहि उक्तानवच्छेदकत्वस्यान्यत्र प्रसिद्धस्य यागविशिष्टबुद्धौ रूपविशिष्टयुद्धौ समवायस्य रूपप्रतियोगिकत्वेनेव यागप्रतियोगिकत्वेनैव संसर्गतया भानमङ्गीकरणीयं तथासत्येकत्वे न तस्यासंभव इति खाभाववत्वस्य संसर्गरूपताङ्गीकारस्य नि/जत्वात् । कथमन्यथा पशुत्वतत्तव्यक्तित्वाद्यवच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदस्याप्याश्रयनिष्टतया तमादायै. चाश्रयनिष्ठभेदप्रतियोगिपश्रकरणकत्वस्य यागकरणपशाचविद्यमानलोक्तिसंभवे विशिष्टभेदद्वित्ववद्भेदपर्यन्तानुधावनं । नच प्रतियोग्यवृत्तित्वविशेषणेन विशिष्टभेदादिव्यावृत्तिसंभवे तत्कल्पपरित्यागोऽनुचित इति वाच्यं प्रतियोग्यवृत्तित्वस्यापि विलक्षणावच्छित्रत्वमन्तरेण दुचतया तद्धटितकल्पानुसरणस्यैव युक्तत्वात् । यत्तु स्वाभाववत्वप्रवेशेऽपि खत्वप्रवेशाप्रवेशविकरुपेन दोष इति तन्न स्वबृत्युभयावृत्तिधर्मावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावस्यैव प्रवेश्यत्वात्तत्र खत्वाप्रवेशेऽपि क्षतिविरहादिति । अथवेति । वाकारोऽनास्थायामानुभविकस्यैकत्वबोधस्यापलापप्रसङ्गादिति । गत्यन्तरविरहेणेति । अविवक्षातिरिक्तगतिविरहेणेत्यर्थः । विशेष्यतया आख्यातार्थसंख्याप्रकारकान्वयबोधे प्रथमान्तपदोपस्थाप्यत्वस्य तन्त्रत्वेन चैत्रेणस्थीयत इत्यादौ चैत्रादेः प्रथमान्तपदानुपस्थाप्यत्वेन तन्त्र संख्यान्वयासंभवात् । सार्थकत्वानुरोधेन व्युत्पत्तिवैचित्र्येणाप्यन्वयस्य चैत्रमैत्राभ्यांस्थीयत इत्यादौ द्वित्वावरुद्ध कर्तर्यसंभवात् कर्तृगतसंख्याभिधाने तृतीयानुपपत्तेश्च धात्वर्थबहुत्वेष्येकवचनस्यैव दर्शनात्तत्रापि बाधितत्वेनान्वयासंभवाद्धात्वर्थे द्वित्ववहुत्वयोरपियोग्यत्वेन तद्विवक्षायां द्विवचनबहुवचनयोरप्यापत्तेः धात्वर्थे संख्यान्वये आल्या. तस्य निराकाङ्कत्वस्यैवाभ्युपेयत्वाञ्च न विवक्षासंभव इति भावः। निरर्थकत्वोपगमादिति । नच तेप्रभृतेः कर्माख्यातादिस्थले संख्याप्रत्ययोत्पादात् तादृशानुपूर्वीप्रकारेणैकत्वादिशक्तेरावश्यकत्वात् संख्यार्थकत्वमेवास्ति भावाख्यातस्यापीति कथं निरर्थकत्वसंभवः । यत्तु भावाख्यातस्थलेऽपि कालस्य प्रतीतेः कथं निरर्थकत्वसंभव इति तन्त्र संख्यारूपार्थराहित्यस्यैव निरर्थकलपदेन प्रकरणमहिम्ना लभ्यत्वादिति वाच्यम् संख्यातात्पर्यरहितत्वस्यैव तद्रूपत्वात् नहि संभवति तत्र संख्यायां व्युत्पन्नस्य वक्तस्तात्पर्य प्रागुक्तयुक्त्या तद्विषयासंभवस्य निर्णयादिति तत्र संख्याविवक्षाविरहोऽभ्युपगन्तुं शक्य इति । सार्थकत्वसंभव इति । संख्यातात्पर्यविषयत्वसंभव इत्यर्थः । भावाख्यातस्थलइवात्रचाविवक्षाकारणामाबात् द्वयं ह्यविवक्षाकारणं यिवक्षणीयासंभवनिर्णयः तत्प्रयोजनत्वाप्रतिसन्धानश्च तत्र च प्रकृते न्युत्पन्नस्याद्यस्य न संभवः स्वायत्त शन्दप्रयोगइत्यादि न्यायस्य जागरूकतयोक्तातिप्रतिसन्धानंच न कल्पनाईमित्यविवक्षितत्वं नाभ्युपेयमिति भावः । अथ सम्पन्नत्रीहिमात्रबुबोधयिषया प्रयोक्तव्ये वाक्ये न केवलं प्रकृतिरित्यादि न्यायेनावर्जनीयतयाऽवश्यप्रयोक्तव्यो विभक्त्यंशः प्रकृत्यंशश्च तत्र प्रकृतिभागोऽर्थविशेषबुबोधयिषानुसारावीह्यादिविशेषपदात्मा विभक्त्यर्थस्याबुबोधयिषिततया यस्मिन् कस्मिश्चित्प्रयोक्तव्ये औत्सर्गिकत्वात्प्रथमैकवचनात्मक एव विभक्त्यंशः। एवं हि न तदवलम्बनेन स्वायत्तइत्यादि न्यायोऽवतरितुभीष्टे तथासत्येकदेशानन्वयव्युत्पत्तिभङ्गोऽपि न मर्षणीय इति भवत्येवैकत्वस्याविवक्षितत्वं दुर्वारमित्यत आह-सतितात्पर्य इति । सत्यं न स्वायत्त इत्यादिन्यायानुरोधादुक्तप्रयोगादिषुसर्वत्र संख्यायाविवक्षितत्वं परन्तु यत्र ब्रीहित्वेनैकजातीयेषु संपत्तिप्रतिपत्तिः प्रयोजनत्वेन प्रतिपन्ना तत्र भवत्येव तादृशप्रतिपत्तिविषयताव्याप्ताप्तपरम्परावक्तः प्रकरणादितस्तज्ज्ञानाच व्युत्पन्नानामप्रतिपत्तिः अनुव्यवसीयमाना च सा भवति जाताचेकत्वान्वये प्रमाणं तस्य च प्रामाणिकत्वे प्रयोगानुसारलब्धविषयप्रसरोक्तनियमभजोऽपि न दोषस्तन्नियमस्य संकोच्यत्वादिति भावः । कार्योत्पादप्रयोजकतावच्छेदकसमुदायत्वावच्छिन्नपरमिति ।

Page #29

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः ।
क्यादीनां त्रयाणां तृणारणिमणिन्यायेन हेतुत्वशङ्कानिरासः । तथा सत्येषामेकैकसमवधानदशायामपि कार्योत्पत्तेरावश्यकतया तत्रितयपर्याप्तसमुदायत्वस्य कार्योत्पत्तिप्रयोजकतानवच्छेदकतया तेषां त्रयाणां तथाविधैकसमुदायत्वाश्रयत्वानुपपत्तेः । एवं जात्याकृतिव्यक्तयः पदार्थ इत्यत्र त्रितयनिष्ठस्य पदशक्तिरूपपदार्थत्वस्यैकत्वं विवक्षितमिति तत्र विशेष्यपदस्य बहुवचनान्तत्वेऽपि विशेषण पदस्यैकवचनान्ततोपपत्तिः प्रत्यक्षानुमानेत्यादिसूत्रे प्रमाकरणत्वरूपप्रकृत्यर्थतावच्छेदकस्य प्रत्यक्षानुमानादिनिष्ठस्यैकताया बाधितत्वेनाविवक्षितत्वात्प्रमाणपदस्य बहुवचनान्ततेति । एवं पितरो देवता इत्यत्रापि पितृपितामहादीनां सहितानामेकरूपेण देवतात्वविरहेण पितृत्वपितामहत्वादिना पृथगेव त्यागोद्देश्यत्वरूपदेवतात्वम् । उद्देश्यतावच्छेदकभेदेनैव उद्देश्यताभेदात् । तत्र एकत्वस्याविवक्षया देवतापदस्य बहुवचनान्ततेति दिक् । स्वप्रकृतिकत्वं च स्वाव्यवहितोत्तरत्वेन प्रतिसन्धीयमानत्वम् । तेन दधि सुन्दरमित्यादौ विशेष्यपदानन्तरं विभक्तेरसत्वेऽपि न क्षतिः । तत्र विभक्तेरनुसन्धानं बिना शाब्दबोधानुपगमात् । एवं तादृशविभक्तिसजातीयविभक्तिकत्वमपि तथाविधविभक्त्यव्यवहितपूर्ववर्तितथा प्रतिसन्धीयमानत्वम् । तेन इदं दधीत्यादौ विशेषणपदानन्तरं विभक्तेरसखेऽपि न क्षतिः । अथ नीलस्य घट इत्यादावपि पदार्थोपस्थित्यादिकारणसमवधानसंभवात् कथं न नीलघटाद्योरभेदान्वयबोधः । सामग्र्या कार्यजनने उक्तनियमभङ्गप्रसङ्गरूपबाधकस्याकिंचित्करत्वादिति चेत् । तथाविधान्वयबोधौपयिकाकाङ्क्षाविरहात् । तथा हि । तादृशान्वयबोधे प्रथमाविभक्त्यन्त
२५
ननु हेतुपदस्य निरुक्तधर्मावच्छिन्ने लक्षणानुसरणं व्यर्थ शक्त्युपस्थापिते हेतुत्वेप्येकत्वान्वयस्य संभवात् । नच कथं हेतु - एकलान्वयस्य संभवः तदेकत्वस्यावच्छेदकैक्यायत्तत्वेनावच्छेदकतया संभाव्यमानानां शक्तित्वादीनामनेकत्वादिति वाच्यम् समुदायत्वेनैकहेतुत्वस्य संभवात् । अत एव समुदिता इति सार्थकं, समुदायत्वविशिष्टहेतुखान्वये समुदायत्वेन हेतुत्वस्य लभ्यत्वात् । इत्थमप्येकैकस्मात्कार्योत्पत्तिव्यतिरेकलाभेनैकत्वविवक्षाया नानर्थक्यमिति चेन्न एकस्याः प्रत्यासत्तेर्दुर्लभतया समुदायत्वस्यैकविशिष्टापरत्वरूपत्वेन विशेष्यविशेषणभावे विनिगमनाविरहा गुरुतरानेककारणत्वप्रसङ्गेन च दण्डचक्रादीनां समुदायत्वेन हेतुलमनभ्युपेत्य प्रत्येकरूपेण हेतुत्वानां सहकारिवादेभ्युपगतत्वाच्छक्यादीनामपि समुदायत्वेन हेतुत्वस्य सहकारिवादे तथैवानभ्युपेयत्वात् । नच समुदिता इत्यस्य वैयर्थ्य हेतुपदस्य निरुक्तसमुदायलावच्छिन्नलक्षणायां तात्पर्यग्राहकत्वात् । कार्योत्पादेति पर्यवसितकथनं नतु तदन्तर्भावेण हेतुपदार्थता तदुद्भवइत्यस्यान्व या देवतल्लाभात् काव्योद्भवनिरूपितप्रयोजकत्वश्च काव्योत्पत्तिसमानाधिकरणाभावाप्रतियोगित्वं तादृशोत्पत्तिव्यतिरेकनियतव्यतिरेकप्रतियोगित्वमतिरिक्तपदार्थोवेत्यन्यदेतत् । सर्वथैव शक्तत्यादिष्वेकैकस्मात्कार्योत्पत्तौ शक्त्यादिसमुदायव्यतिरेकस्य कार्योत्पत्तिसदेशत्वेन निरुक्तसमुदायत्वस्य प्रयोजकतावच्छेदकत्वासंभव इति तेषां सहकारिलमेवाभ्युपेयमित्येकत्वविवक्षाप्रयोजननिर्वाहः ।
तृणारणिमणिन्यायेनेति । तृणारणिमणी नधिकृत्य तो न्यायस्तृणारणिमणिन्यायः, सचान्यतमत्वादिना गृहीतान्वयव्यतिरेकेष्वेकैकशो व्यभिचारेषु परस्परनैरपेक्ष्येण प्रत्येकधर्मपुरस्कारेण कारणतसाधिका युक्तिस्तयेत्यर्थः । तृतीयार्थस्य हेतुत्वेन्वयः ।
पदशक्तिरूपपदार्थत्वस्यैकत्वमिति । नचेच्छारूपायाः शक्तेरेकत्वेन ययेकपदार्थत्वव्यवहारस्तदा घटपटादीनामपिस्यात् यदिचेच्छाविषयत्वस्यैकत्वनिबन्धनस्तदा जात्याकृत्यादिनिष्ट विषयताया नानात्वेन जात्यादिष्वप्येकशक्तेरसंभव इतिवाच्यं पदजन्यबोधविषयत्वनिष्ठप्रकार तैयहि शक्तिस्तन्नियामकसंबन्धश्व स्वनिरूपित विशेष्यत्वस्वावच्छेद्य निरूपितावच्छेद्यत्वनिष्ठविषयतानिरूपितावच्छेदकत्वनिष्टविषयतावत्वान्यतरात्मकः विषयतावत्वश्च स्वनिरूपिताधेयत्व संबन्धावच्छिन्नावच्छेदकतावत्वस्वनिरूपितसंसर्गत्वनिष्ठविषयतानिरूपित विषयतावत्वान्यतरसंबन्धेन बोध्यमिति न काप्यनुपपत्तिः । एकताया बाधितत्वेनेति । नच प्रमाणत्वस्य प्रमाजनकत्वरूपतया प्रमात्लएकलान्वयसंभवात्तद्विवक्षया कथन सार्थकैकवचनप्रयोगः कृत इति प्रमात्वस्यैक्याभावादसंभवान्न तथान्वय इति न वाच्यम् प्रमानुगतव्यवहारानुरोधेन कथञ्चिदनुगतप्रमात्वस्य वाच्यत्वादिति वाच्यम् प्रमालन्यूनवृत्तिधर्मघटितधर्मावच्छिन्नजनकत्वरूपतया प्रथमधर्म एवं चैकत्वान्वये प्रमाणपदोत्तरखादेः साकाङ्गत्वाप्तादृशै कधर्मावच्छिन्नजनकत्वस्य प्रत्यक्षादिचतुष्टयेबाधितलादिति भावः । अनुपगमादिति । एतद्वीजंल वक्ष्यते । प्रथमाविभक्तयन्तेति । प्रथमात्वेन विभक्तेर्नाकाद्वाशरीरे प्रवेशः प्रथमालाज्ञानेऽपि शाब्दबोधोदयात् । नापि स्वत्वादिना घटइत्याद्यानुपूर्वीमान्नज्ञानेऽपि शाब्दबोधोदयात् किन्तु घटइत्यादेरानुपूर्वप्रकारेणैवाकाङ्क्षाशरीरे प्रवेशः कार्यः आनुपूर्वीविशेषा
'प्रमाणत्वस्य
४ व्युत्प०

Page #30

व्युत्पत्तिवादः।
घटादिपदसमभिव्याहतप्रथमान्तनीलादिपदत्वमेवासमस्तनीलघटपदाद्याकाहा । समासस्थले च घटपदाधव्यवहितपूर्ववर्तिनीलादिपदत्वं नीलादिपदाव्यवहितोत्तरवर्तिघटादिपदत्वं वा आकाङ्क्षा !
--... . . वच्छिन्नयोरेव समभिन्याहाररूपाया आकाङ्गाया ज्ञानं कारणमुक्तग्रन्थस्तु शिष्यव्युत्पादनार्थः । वस्तुतस्तु समभिव्याहाररूपाकाला न शाब्दबोधोपयोगिनी अग्रे समभिव्याहाररूपाकाङ्क्षाज्ञानस्य हेतुताया निराकृतलादित्यादिना तस्या अतद्रूपलोक्तेस्तथासति यथाकारणलं तथा तत्रैव वक्ष्यामः । नच हृद्यो बहुगुडः सुन्दरः पाठकदेशीयः पाठकतरः पाठककल्पः पाठकरूप इत्यादौ कथमुक्ताकाङ्क्षा विशेष्यवाचकपाठकपदस्याप्रथमान्तत्वादितिवाच्यं नचैवमप्युपकुम्भमर्धपिप्पत्यादीत्यादिसन्दर्भणीतरस्य अन्धकृतैन करिष्यमाणप्रायलात् ॥
समासस्थलेचेत्यादि । अथ समासस्थले नीलपदाव्यवहितोत्तरघटपदलादेरेवाकाडात्वे पदार्थोपस्थित्यादिकारणसवाते नीलघटेत्येतन्मात्रज्ञाने च सति शाब्दबोधापत्तिरितिचेन्न अनुमिताविव शाब्दबुद्धावपि विधेयताया नियमेन समासस्थले नीलमात्रप्रकारकस्य शाब्दबोधस्यासंभवादुपसर्जनीभूतनीलादिपदप्रयोज्यविषयताया विधेयत्वासंभवात् विधेयीभवदेकत्वादिप्रकारकनीलघटशाब्दबोधादेरेव समासोत्तरं प्रसिद्धतया तत्सामन्या विभक्त्यन्तनीलघटादिपदज्ञानघटितत्वेन निरुक्तस्थले तदभावेनापत्त्यसंभवात् । विधेयीभवन्नीलादिप्रकारकस्य च नीलघटशाब्दबोधस्य व्यासस्थल एव प्रसिद्धत्वेन तत्सामथ्याअप्युक्तस्थलेऽभावात् । नच नीलत्वावच्छिनप्रकारतानिरूपितघटलावच्छिन्नविशेष्यताकशाब्दबुद्धित्वस्याकाडाज्ञानजन्यतावच्छेदकत्वेन योग्यताज्ञानादिजन्यतावच्छेदकत्वेन च निरुक्तसमासस्थलीयाकाङ्क्षाज्ञानादिघटितसामग्रीसत्वे कुतो नोक्तापत्तिः घटत्वावच्छिन्नप्रकारतानिरूपितघटवावच्छिन्नविशेष्यताकशाब्दत्वस्य जन्यतानवच्छेदकत्वेन तदवच्छिन्नापत्तितो वैलक्षण्यादिति वाच्यम् निर्विशेषस्य सामान्यस्याभावेन व्याप्यीभूतयत्किञ्चिद्धर्मावच्छिन्नोत्पादकसामनी विना व्यापकधर्मावच्छिन्नोत्पत्त्यसंभवात् व्याप्यभूतश्च धर्मः नीलघटइत्यादिज्ञानाव्यवहितोत्तरनीलघटादिविशेष्यकैकलादिप्रकारकशाब्दबुद्धित्वादिः व्यापक्रञ्च नीलघटपदज्ञानाव्यवहितोत्तरनीलप्रकारकघटविशेष्यकबुद्धिलं, कार्यतावच्छेदकत्वञ्च तस्य यद्विशेषयोरित्यादिन्यायप्रामाण्यात्, उक्तसामान्यकार्यकारणभावाभावेऽपि च न क्षतिः कार्यतावच्छेदकघटकप्रयोजकतायाः कारणतावच्छेदकघटके न्याय्यतया नीलप्रकारतानिरूपितघटविशेष्यलरूपकार्यतावच्छेदकघटकं प्रति कारणतावच्छेदकघटकनीलपदाव्यवहितोत्तरघटपदत्वस्यैव प्रयोजकखादाकालाघटकतादृशांशस्याकासात्वोक्तरसातत्वविरहात् । यत्तु न केवलंप्रकृतिः प्रयोक्तव्यानापिचप्रत्यय इति व्युत्पत्यनुसारेण सामान्यतः प्रकृतिजन्यशाब्दबुद्धौ प्रत्ययजन्यशाब्दबुद्धौ च परस्परसमभिव्याहारज्ञानस्य कारणत्वेन व्यापकधर्मावच्छिन्नसामग्रीविरहादेव नोक्तापत्तिरिति तन्न निरुक्तकार्यकारणभावे मानाभावात् प्रकृतिवाद्यज्ञानेऽपि शाब्दबोधोदयाचोक्तव्युत्पत्तेःविशेषकार्यकारणभावमूलकतादृशवस्तुप्रतिपत्तिमात्रफलकलात् । केचित्तु खाद्यन्तनीलघटादिपदज्ञानोत्तरतादृशशाब्दबोधे खाद्यन्तनीलघटपदखादिज्ञानत्वेन कारणवमिति नोक्तापत्तिः नीलपदाव्यवहितोत्तरघटपदलस्याकाडालकथनं तु निरुक्ताकासाशरीरे खाद्यन्तत्वप्रवेशस्य निर्विभक्तिकपदप्रयोगाव्युत्पन्नवनिबन्धनत्वेनाभेदान्वयमोधप्रयोजकत्वस्य निरुक्तपदबमात्रपर्यवसितप्रायत्वात् । व्यासस्थले च निर्विभक्तिकवपरिहारस्य पदयोर्विजातीयविभक्त्यवरुद्धत्वेऽपि संभवेन सजातीयविभक्तिगर्भस्यैवाभेदान्वयप्रयोजकत्वस्याभ्युपेयलात् तत्र च तथैवोक्तम् । नचैवं नीलघटरूपमित्यादिस्थले शान्दवोधानुपपत्तिः घटपदस्यखाद्यन्तलविरहात् खादिपूर्ववर्तितामात्रस्य तथात्वे नीलघटाऽस्तिचैत्र इत्यत्रापि तदापत्तरिति वाच्यम् खपूर्ववर्तिसमासाघटकपदपूर्ववर्तिलसंबन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकस्वाभाववत्व विशेषितवपूर्ववतिखसंबन्धैन खादिमत्त्वस्य वाच्यलात् । नव नीलघटपदस्य निर्विभक्तिकस्य विभक्त्यन्तसमासघटकपदपूर्ववर्तिनः तादृशपदेनैकवाक्यताविरह निश्चयेऽपि निरुक्तखादिमलसंभवेन शाब्दयोधापत्तिरिति वाच्यम् खप्रयोज्यविषयतानिरूपितविषयताप्रयोजकपदलसंबन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकखाभाववत्पदानुत्तरत्वसंबन्धेन खवृत्तिवस्यैवाभावान्तार्थलान्निरुक्तस्य च संसर्गतया तज्ज्ञानं च न दुरुपपादम्, खप्रयोज्यविषयताया अपि खप्रयोज्यविषयतानिरूपितवं परम्परयाऽस्तीति नीलघट इत्यादौ नानुपपत्तिः खादीनाथ सुवादिनैव प्रवेशः कार्यकारणभावबाहुल्यं चेष्यत एवेत्साहुस्तदसत् नीलघटरूपमित्यादी रूपपदमात्रेऽपि स्वन्तत्वादिग्रहे शाब्दबोधोदयात्कथमन्यथानुपदवक्ष्यमाणायाः समासव्याससाधारणानुगताकालायाः खण्डन संगच्छेत तत्रापि वोत्तरवभिन्नपदानुत्तरत्वे सति स्वप्रयोज्यविषयतानिरूपितविषयताप्रयोजकपदभिन्नपदानुत्तरमुपूर्ववसंबन्धेन नीलपदवद्धटपदलस्याकाहारूपतायावतुं शक्यलात् । नीलोघटरूपमित्यादौ घटादौ नीलाद्यन्वये निराकाङ्के घटादिविषयताया वस्तुतो नीलादिविषयतानिरूपितत्वविरहेण तत्राप्युक्ताकाहाया अप्रसक्तेः उक्तनिरूपितवस्य संसर्गघटकलाचोक्तविषयतयोरनिरूपितत्वग्रहे आकाहाविरहग्रह आकाहाविरग्रहे चोक्तविषयतयोरनिरूपितत्वग्रह इत्यन्योन्याश्रयस्य निरुक्ताकालाझानकारणताग्रहे न प्रसनः। वस्तुनि तथाविधान्योन्याश्रयप्रसादोषापलापः सर्वत्र तादृशज्ञानकल्पनं चोभयत्रापि समानं नीलघटरूपमित्याद्यानुपूर्वीझानानां नीलाभिन्नघटीयरूपशाब्दबोधे हेतुलस्य कृप्ततया तावतैव तत्र नीलाभेदबोधसंपत्तेस्तदनुरोधेन तत्र समासस्थलीयाकाहानिर्व चनप्रयासो नोपादेय एवेति तु स्यादेवोपादेयः अतएव समासघटकपदार्थस्य विधेयवाभ्युपगमपक्षेऽपि न क्षतिरिति ।

Page #31

२७
• गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः । उक्तस्थले च तादृश्या एकस्या अप्याकाङ्क्षाया विरहानापत्तिः । कार्यतावच्छेदककोटावव्यवहितोत्तरत्वनिवेशानोक्ताकाशाशानयोः परस्परबोधे व्यभिचारः। यत्तु समासब्याससाधारणं विशेषण
नोकाकाङ्काज्ञानयोरिति । इदमुपलक्षणम् व्यासस्थले समासस्थलेऽपि च पर्यायपदघटितत्वेनाकाक्षाया नानाखातेषामपि परस्परजन्यवोधे व्यभिचारवारणायाव्यवहितोत्तरवस्य कार्यतावच्छेदकघटकलं बोध्यम् ॥
कार्यतावच्छेदककोटाविति । अथानेनाव्यवहितोत्तरवातिरिक्तस्यापि कार्यतावच्छेदकलं ज्ञायते अन्यथा कार्यतावच्छेदकतयेत्येवोच्येत तत्किमित्यभ्युपेयं व्यभिचारायभावादितिचेन्न नीलो घटः नीलः पट इति ज्ञानं थत्र पटपदे नीलाधव्यवहितोत्तरत्वस्याप्रामाण्यज्ञानास्कन्दितं तत्रनीलघटशाब्दवोधो जायते नतु नीलपटशाब्दबोधः तदनुरोधेनाप्रामाण्यज्ञानाभावस्य कारणतावच्छेदकघटकलं वाच्यमेवं सति कार्यतावच्छेदककोटौ विषयताविशेषस्याप्रवेशे तत्रैव व्यतिरेकव्यभिचारः स्यादिति विषयताविशेषस्याप्रामाण्यज्ञानास्कन्दित आकाहाज्ञानेऽनुमितिसामय्यां च नीलोघट इत्यनुमितेरुत्पत्तेस्तत्र व्यतिरेकव्यभिचारवारणाय शाब्दलस्य च प्रवेश्यखात् । नच नीलोघटः नीलः कलशः इतिद्विविधाकाहाशाने कलशपदाचंशे प्रामाण्यज्ञानास्कन्दिते सति नीलघटान्वयबुद्धिरुत्पद्यते तन्न व्यतिरेकव्यभिचारः स्याद्विषयवादीनां कार्यतावच्छेदककोटौ प्रवेशेऽपीति कार्यतावच्छेदककोटावप्रामाण्यज्ञानानास्कन्दितलमवश्यमुपादेयं तथाचोक्तव्यभिचारयोरभावाद्विषयलादिप्रवेशो व्यर्थ इति वाच्यमप्रामाण्यज्ञानेऽप्रामाण्यज्ञानस्य तत्राप्यप्रामाण्यज्ञानस्याभावः प्रवेश्य इत्यनवस्थिताप्रामाण्यज्ञानाभावानां कार्यतावच्छेदककोटौ प्रवेशापेक्षया तत्तद्यक्तित्वेनाप्रामाण्यज्ञानाभावानां कारणतावच्छेदककोटी प्रवेशस्य युक्तलात्, तथासति पर्यायस्थलीयाप्रामाण्यज्ञानव्यक्तेरभावस्थाप्रयोजनत्वेन परित्यक्ततया कार्यतावच्छेदककोटावप्रामाण्यज्ञानाभावस्थाप्रवेश्यत्वात् , इष्टतावच्छेदकावच्छिन्नसाधनताज्ञानस्य प्रवृत्त्यायुपयोगित्वेन नीलघटान्वयबुद्धित्वेन प्रयोजनत्वप्रतिसन्धाने तदवच्छिन्नसाधनवग्रहस्यैवापेक्षणीयतया विषयित्वादीनां कार्यतानवच्छेदकत्वे तदसंभवेन तदर्थ नीलो घट इत्यादिवाक्यप्रवृत्तिनस्यात् नीलघटान्वयबुद्धित्वेन तादृशान्वयबुद्धीनामभावस्य कारणाभावानुमेयत्वमपि न स्यादिति विषयत्वादेः कार्यतावच्छेदकतया प्रवेशस्य तथाप्यावश्यकखाच्चेति विभावनीयम् । अथाकालाज्ञानानां स्तखाब्यवहितोत्तरलघटितधर्मावच्छिन्नं प्रति जनकत्वे यद्यपि योग्यताज्ञानलावच्छिन्नासमवधानप्रयुक्तफलोपधायकलाभाववत्वावच्छिन्नकलरूपं योग्यताज्ञानसहकृतलमाकाहाज्ञानस्यास्त्येवैकस्मादप्याकाहाज्ञानाद्विना योग्यताज्ञानं फलानुत्पत्तरिति योग्यताज्ञानविगमदशायामाकाक्षाज्ञानाच्छाब्दापत्तिन संभवति तथापि योग्यताज्ञानस्य तत्तदाकावाज्ञानविरहदशायामाकालान्तरज्ञानसद्भावेन फलजनकतया कारणतावच्छेदकीभूताकाहाज्ञानविशेषलावच्छिन्नासमवधानप्रयुक्तफलोपधायकवाभाववत्स्वावच्छिन्नकत्वरूपाकाहाज्ञानसहकृतत्वविरहादाकाङ्काज्ञानविगमकाले केवलयोग्यताज्ञानाच्छाब्दापत्तिर्दुरेति चेदुपस्थितेः शाब्दकारणत्वस्य तत्रतत्रोक्तत्वेनोपस्थितेराकाहाज्ञानादिसहकृतलस्योक्तरूपस्यासंभवेन केवलाया उपस्थितेः शाब्दापत्तिमतिपत्य को विशेषः प्रसङ्ग इदानीमीदृशापत्तिवाचोयुक्तः, हन्त कोयमुत्तरप्रकारः नोकदा दूषणानभिधानमन्यदोद्भावितदूषणपरिहारभार्य बोढुमीटे, अथाप्रसिद्धोत्तर दूषणमुद्भाव्यमानं सदृशोत्तरत्वेन दूषणान्तरप्रतिकूलमप्यबोधविलसितेनातथाभूतमित्युच्यते प्रतिविधानम् । तथाहि नहि सहकारिनियमः सामग्रीव्याप्तर्भिद्यते इति सहकारिवादेऽभ्युपगम्यत एव सामग्रीव्याप्तिः तस्याश्च सामग्या एकधर्मावच्छिन्नकार्यतानिरूपितकारणत्वावच्छिन्नानुयोगिकपर्याप्तिप्रतियोगिकूटत्येन न प्रदेशस्तथासति व्याप्यकार्योत्पत्ती व्यापकधर्मावच्छिन्नसामग्या अनपेक्षितत्वप्रसङ्गात्, गौरवात्, व्यापकधर्मावच्छिन्नसामग्रीवस्य तद्धर्मावच्छिन्ननियतपूर्ववर्तिवघटितत्वेन तृतीयान्यथासिद्धिनिरूपकत्वाच्च तादृशसामग्रीलस्य कारणतानवेच्छदकलात्, किंतु तत्तद्धर्मावच्छिन्नकार्यव्याप्यतायां तद्धर्मव्यापकाशेषधर्मावच्छिन्नकारणकूटविशिष्टत्वे सति स्वावच्छिनकारणकूटविशिष्टत्यसंबन्धेन तद्धर्मव्याप्यधर्मविशिष्टत्वे च सति तत्तद्धर्मावच्छिन्नकारणकूटत्वेन, एवं च व्यापकसामग्रोविशिष्टाया एव सामय्या यथाफलोपधायकत्वेन तद्विरहदशायां न कार्योत्पत्तिः तथा व्याप्यीभूतयत्किंचिद्धर्मावच्छिन्नसामग्री विशिष्टाया एवोक्तनियमेन फलोपधायकतया तद्विरहेऽपि न कार्योत्पत्तिरिति योग्यताज्ञानकार्यतावच्छेदकव्याप्यीभूततत्तदाकाङ्क्षाज्ञानाव्यवहितोत्तरशाब्दलावच्छिन्नकारणतत्तदाकाङ्काज्ञानघटितसामय्यभावे नापत्तिसंभवस्तत्तद्धर्मव्याप्यलं च तद्धर्म न्यूनवृत्तित्वम्, सामग्रीव्याप्ती व्यापकसामग्रीवैशिष्ट्यनिवेशे यथाव्यापकधर्मरहितव्याप्यासंभबो मूलं तथा निर्षिशेषस्य सामान्यस्यासंभवो व्याप्यधर्मविशिष्टलप्रवेशे मूलमवसेयम् । अतएव ज्ञानविशेषप्रत्यक्षादिसामग्रीविरहकाले खलपनोयोगमात्राज्ज्ञानस्य सद्विशेषद्रव्यादिसामग्री विरहकाले द्रव्यमात्राजन्यसलावच्छिन्नस्य नापत्तिः । नच प्रत्यक्षादिसामध्यभावे संभाव्यमानं ज्ञानमनुभवाद्यनात्मकरवेन स्वरूपमलभमानं नोत्पत्तुमीष्ट इति वाच्यम् तदुत्पत्तेः प्रामाणिकत्वे ज्ञानप्रकारान्तरस्यैवानुसरणीयत्वाद्धटानयनापसरणस्थले घटाभावस्य विशिष्टाभावस्य च प्रामाणिकस्य कप्ताभावानन्तर्गतत्वे तुरीयत्वस्य व्यवस्थापितत्वात् यद्धर्मापेक्षया कार्यतावच्छेदको व्यापकधर्मो नास्ति तद्धर्मावच्छिन्नव्याप्ती सामय्यां व्यापकधर्मावच्छिन्नसामग्रीवैशिष्ट्यं यदपेक्षया व्याप्यीभूतः कार्यतावच्छेदकधर्मो नास्ति तदवच्छिन्नव्याप्ती च सामग्यां व्याप्यधर्मविशिष्टत्वं च नोपादेयमतो न व्यायाप्रसिद्धिर्दोषः । व्याप्य'सामग्रीखादिनान कारणलास्वीकारात् सामग्रीखशरीरनिर्वचनोपक्रमेण गौरवान्यथासिघ्यायुद्धावनमपि न दोषभावमवलम्बते।

Page #32

२८
व्युत्पत्तिवादः । पदस्य विशेष्यवाचकपदाप्रकृतिकविभत्त्यप्रकृतित्वरूपं विरुद्धविभक्तिराहित्यमेव तादृशान्वयबोधौ. पयिकाकाङ्क्षा । विशेष्यवाचकपदनिष्ठविशेषणवाचकपदाप्रकृतिकविभक्त्यप्रकृतित्वं च न तथा, नीलघटमानयेत्यादावसंभवादिति । तदसत् । विशेष्यवाचकपदाप्रकृतिकस्वस्थ तारशपदानुत्तरत्वस्य तदुत्तरत्वेनाप्रतिसन्धीयमानत्वरूपस्य वा नीलो घट इत्यादौ नीलादिपदसमभिव्याहृतविभक्तौ घटपदसमभिव्याहृतविभक्तिभिन्नतया सत्त्वात् । अथ विशेष्यवाचकपदोत्तरावृत्तिविभक्तिविभाजकधर्मवद्विभक्तिराहित्यस्य विवक्षणान्न दोष इति चेत्तर्हि विभक्तित्वादिकमजानतः पुरुषस्य तादृशधर्मशानासंभवाच्छाब्दबोधानुपपत्तिः। नीलो घट इत्यादावपि सुपदस्याम्पदत्वादिभ्रमदशायां तादृश. बोधस्यानुयात् । नीलस्य घट इत्यादावपि षष्ठ्यादेः सुपदत्वादिभ्रमदशायां शाब्दबोधोत्पत्त्या स्व. रूपतो विरुद्धविभक्तिराहित्यस्याप्रयोजकत्वात् । अथ नीलो घट नीलघट इत्यादिद्विविधबोधसाधारणं
---------...- --.---.---...... .-.-..एवञ्च योग्यताज्ञानाकालाज्ञानादीनां परस्परसहकारित्वसंपत्तये एकधर्मावच्छिन्नं प्रति कारणवसंपादनक्लेशः केषांचिदनादेय एव एकधर्मावच्छिन्नकार्यतानिरूपितकारणवस्यासहकारिवरूपत्वात् । अन्यथा साधारणधर्मवत्ताज्ञानस्य प्रत्येककोटिसाहचर्यावच्छिन्नप्रकारताकज्ञानत्वेनोपस्थितिद्वारा कारणलपक्षे द्वयोः सहकारिखकथनं ग्रन्थकृतो विरुद्ध्येत असाधारणधर्मवत्ताज्ञानजन्यसंशये व्यभिचारवारणाय खखाव्यवाहतोत्तरसंशयवावच्छिन्नं प्रत्येव कारणवस्योक्तत्वेन द्वयोरेकधर्मावच्छिन्नं प्रत्यकारणलात् व्यापकसामग्याः सहकारिखानुपपत्तेश्च । नच तत्राप्येकज्ञानाव्यवहितोत्तरसंशयं प्रत्येवापरज्ञानस्यापरज्ञानाव्यवहितोत्तरसंशये चैकज्ञानस्य कारणखकल्पने न सहकारिखहानिरिति निर्मूलस्तत्परित्यागो नादरणीयो ग्रन्थकृतामिति वाच्यम् सामग्रीव्याप्त्यभ्यु. पगमेन सर्वसामञ्जस्ये अनन्तकार्यकारणभावकल्पनागौरवस्यैव तदुपेक्षाबीजत्वात् । तथाहि नीलोघट इत्याद्याकाड्डाज्ञानाव्यवहितोत्तरखावच्छिन्न प्रत्येव योग्यताज्ञानस्य नीलादिपदजन्योपस्थित्यादेश्च कारणत्वे यत्रैकं योग्यताज्ञानस्यैकमुपस्थितेस्तत्र तयोरनन्तं कारणलं स्यात् पर्यायशब्दद्घटिताकाहाज्ञानाव्यवहितोत्तरत्वरूपकार्यतावच्छेदकानन्त्येन निरूपकीभूतकार्यताया आनन्त्यात्। नच सामग्रीव्याप्ती स्वीकृतायामनर्थकः कार्यकारणभाव इति वाच्यम् कार्यकारणभावमूलत्वात्सामग्रीव्याप्तेरन्यथा च्याप्यतावच्छेदकसमुदायलस्य दुरधिगमलप्रसङ्गात् , कारणाकारणविभागाभावे सत्येकशेषस्य कर्तुमशक्यलात्, पौर्वापर्यनियमात्मककार्यकारणभावस्यान्वयव्यतिरेकाभ्यां सप्रमाणत्वेनापलोतुमशक्यत्वाच्च । यत्तु आकाङ्क्षाज्ञानाव्यवहितोत्तरखावच्छिन्नं प्रति योग्यताज्ञानादिविशिष्टाकाहाज्ञानत्वेन कारणलं वाच्यम् इति न केवलयोग्यताज्ञानाच्छाब्दबोध इति तन्न एककारणपरिशेषापत्यासहकारिवादभजप्रसन्नात् विशेष्यविशेषणभावे विनिगमनाविरहेण गुरुधर्मावच्छिन्नानां प्रत्येककारणतासमसङ्खयाककारणता. नामापत्तेः ग्राहकेणान्वयव्यतिरेकेण योग्यताज्ञानस्य गृहीतायाः कारणताया अपहोतुमशक्यत्वाच्च । अथास्वाकाङ्क्षाज्ञाननिष्टान्यतमत्वमखण्डोपाधिरूपमेव कारणतावच्छेदकं लाघवादिति चेन्न कार्यानुपलब्धिलिङ्गकानुमानभङ्गप्रसङ्गात् तृणारणिमणीनां फूत्कारनिर्मन्थनतरणिकिरणसंयोगरूपनियतसहकारिसहकृतानामन्यतमत्वेन कारणत्वे सहकारिनियमानुपपत्तश्चान्यतमत्वस्य कारणतावच्छेदकताया दूषितवादेकत्र निणीतशास्त्रार्थस्यान्यत्रापि प्रसरात् । नच तत्तत्सहकारि विशिष्टस्यान्यतमत्वेन कारणत्वे नानुपपत्तिरिति वाच्यं तथाविधान्यतमत्वस्य केवलेपि सत्त्वेन सहकारिरहितादपि कार्यापत्तेः; अपश्चितमेतन्यायकुसुमाजलिप्रकाश इत्यलम् । विशेष्यवाचकपदोत्तरावृत्तिविभक्तिविभाजकधर्मवद्विभक्तिराहित्यस्येति । अथ विशेष्यवाचकघटादिपदानां तत्तद्विभक्तित्वेन प्रवेशो घटपदत्वेन वा । नाद्यः नीलोघट इत्यादीनामप्येकाकालाऽसंभवप्रसङ्गात् । एवमाद्यपक्षे तादृशधर्मवद्यकिचिद्विभक्तिराहित्यं प्रवेश्यते तादृशधर्मवद्विभक्तिसामान्याभावो वा । आये नीलस्यघट इत्यत्राप्याकाडापत्तेः द्वितीये प्रथमाभिन्नविभक्तिवस्यातिप्रसङ्गाधनापादकस्य संभवेन गुरुधर्मस्य प्रतियोगितानवच्छेदकत्वेऽभावाप्रसिद्धः तादृश विभक्तिव्यक्त्यभावकूटस्य प्रवेशे च कूटत्वस्यैकविशिष्टापरत्वरूपतया भावव्यक्कीनामानन्त्येन कारणतावच्छेदकानन्त्यप्रसङ्गात् । न द्वितीयः तत्र घटपदोत्तरलवद्यत्किचिन्निरूपितवृत्तिलाभावो निवेश्यते घटपदोत्तरलवनिरूपितवृत्तित्वसामान्याभावो वा । आये नीलोघट इत्यत्रापि घटपदवादिना घटपदाव्यवहितोत्तरद्वितीयादिनिरूपितवृत्तित्वाभाववलस्य प्रथमात्वेऽपि सत्वेनाकाङ्कानापत्तेः द्वितीये नीलस्य घट इत्यत्राप्यापत्तेः डस्वादिष्वपि घटपदाव्यवहितोत्तरनिरूपितवृत्तित्वसामान्याभावविरहात् डसादिविभक्तरपि घटप्रातिपदिकादुत्पत्तेरिति चेदुच्यते नीलोघटो नीलघटः नीलंघदं नीलघटमित्यादीनां दिशः समासव्याससाधारणं पृथगेव घटपदोत्तरवाद्यवृत्तिविभक्तिविभाजकधर्मवद्विभक्तिराहिल्यमाकाला एवंसति घटपदत्वेन प्रवेशेपि न क्षतिः घटपदोत्तरखाद्यवृत्तिवस्य द्वितीयालादी सत्वात् नीलादिपदोत्तरस्वाद्यवृत्तिविभक्तिविभाजकधर्मवद्विभक्तिराहिल्यं तु खाद्यन्तनीलादिपदरामभिव्याहृतत्वविशेषितमेवाकावारूपं वाच्यमन्यथा नीलस्य घट इत्यत्राप्याकाडापत्तेः तच न समाससाधारणं यत्र समासघटकविशेषणपदस्य विशेषणविभक्त्यन्तवं न केनापि प्रति संनिहितं तत्र खाद्यन्तनीलादिपदसमभिव्याहृतख

Page #33

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः ।
२९ खोत्तरसुपदभिन्नपदानुत्तरत्वविशिष्टखोत्तरत्वादिरूपखाव्यवहितोत्तरत्वसंबन्धेन नीलादिपदवत्सु. विरहात्, प्रतिसंधानस्थलेऽपि कर्मधारयविग्रहस्थपदस्य प्रथमान्तता या एव स्वीकृतत्वेन नीलघटमित्यत्रासंभवात् । नच विशेषणापदनिष्ठस्योक्तरूपस्याकासात्वेऽपि नीलोघटस्येत्यादावतिप्रसंगः खाद्यन्तघटादिपदसमभिव्याहृतवस्य विशेषणात् । नचैवं नीलघटरूपमित्यत्र समासासाधारण्यरूपदोषसंभवे तदुपेक्षाया नि/जलमिति वाच्यम् आकाङ्क्षाज्ञानानुपपत्तिलक्षणदोषस्य सार्वत्रिकत्वेनैतदोषापेक्षया प्रबलत्वात् । यत्तु नीलघटरूपमित्यत्र प्रथमतो नीलमुघटस्वित्यनयोस्समासोत्तरं नीलघटसरूपखित्यनयोस्समासादन्ततः सर्वत्रेश्वरप्रतिसंधानमादायाकाडासम्भवात्तदुपेक्षणम् विभक्तिराहिल्यांशे च विभक्त्यव्यवहितपूर्वत्वस्यैवाभावस्य प्रवेशो नानुसंधानस्य समासवदेव दधि प्रमेयमित्यादावप्याकाडासंभवात् । एवं चेश्वरप्रतिसन्धानमादाय नीलघटमित्यत्र नाकासानुपपत्तिः दधिप्रमेयस्येत्यत्रनिरुक्ताकासासत्त्वेऽपि दध्यादिपदानां विभक्त्यन्तत्वप्रतिसंधानस्यैव सर्वत्राभ्युपगततया तज्ज्ञानासंभवेन शान्दाद्यापत्तिविरहादिति तन्नातिसमन्जसम् शाब्दस्यापत्तिविरहेऽपि निराकाङ्क आकासापत्तिदोषस्य सह्यतायां बीजाभावात् दधिप्रमेयस्येत्यस्य समासरूपत्वेन कदाचिदिष्टापत्तावपि प्रमेयस्य दधीलत्र तदसंभवात् । यद्वा यत्वतलवत्ववस्याप्यनुगतत्वेसत्यननुगतकार्यकारितामवलम्ब्य नीलादिपदानां खसमभिव्याहृतघटादिपदोत्तरावृत्तिविभक्तिविभाजकधर्मवद्विभक्तिराहित्यस्याकाहालं वाच्यं तत्र च नकोऽपिदोषः। अत एव सामान्यविशेषपरयोः समासच्याससाधारणमित्यादिनीलोघटोनील घटइत्यादिप्रन्थयोर्न सन्दर्भविरुद्धता । वस्तुतस्तु नीलादिपदानां घटादिपदवत्त्वस्यैवाकाडालं पदवत्ताच स्वाभाववत्त्वसंबन्धेन अभावश्च खोत्तरत्ववत्रिरूपितवृत्तिलसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकस्वाभाववद्विभक्तिविभाजकधर्मवत्वसम्बन्धावच्छिनप्रतियोगिताको बोध्यः । धर्मवत्ता च स्वावच्छिन्नाव्यहितपूर्वलसम्बन्धेन तथाच नाननुगमः। नचैवं विभक्तिलादिकमजानतइत्यादिदोथासङ्गतिः अज्ञातस्यापि संसर्गतयाभानाभ्युपगमादितरथान्वयशक्तिखण्डनस्यासंगल्यापत्तेरितिवाच्यम् विभक्तिवादिज्ञानाभावस्योक्ताकाशाज्ञानाभाव प्रति हि न कारणाभावत्वेन प्रयोजकलमभिप्रेतमपितुविशेषाभावम्प्रति सामान्याभावरवेन तथाच यत्र घटादिपदेऽव्यवहितोत्तरलमात्रेण नीलादिपदवलं गृहीतं तत्रापि शाब्दबोधस्यानुभविकत्वेन तदनुपपत्ती पर्यवसानम् सर्वत्रनिरुक्तपारिभाषिकसमभिव्याहृतत्वसंसर्गेण नीलादिपदे घटादिज्ञानकल्पना, निरुक्तपरिष्कारस्य निर्दोषतया तदुपेक्षाया निर्बीजवापत्तेर्वमशक्यैव निरुक्ता च वाचोभङ्गी विभक्तित्वादिज्ञानविरहनिबन्धन एव निरुक्ताकाशाज्ञानाभावो नवव्यवहितो. तरलादिसंसर्गभानविरहनिबन्धन इत्यस्य सिद्धान्तपक्षनिर्दोषतापादकस्य सूचनायेतिदिक् ।
विशेष्यवाचकपदोत्तरावृत्सित्वेन धर्मस्य प्रवेशे नीलादिपदोत्तरखादिनिष्टतद्वयक्तिवादिकमादाय नीलोघटइत्यत्राप्याकालानुपपत्तिः स्यादितिविभक्तिविभाजकत्वेन तत्प्रवेशः । यत्तु विशेष्यवाचकपदविशिष्टश्रावणप्रत्यक्षविषयतावच्छेदकधर्मवदप्रकृतिकलं विवक्षणीयं वैशिष्ट्यं च खावृत्तिलखाव्यवहितोत्तरावृत्तित्योभयसंबन्धेन । एवं च नीलघट इत्यत्र घटपदवैशिष्टयस्य खाव्यवहितोत्तरावृत्तिलविरहात्सुत्वे खावृत्तित्वविरहाद् घटपदत्वे च श्रावणप्रत्यक्षविषयतावच्छेदके विरहात्तत्संग्रहः । विभक्तिखाद्यप्रवेशाच तदज्ञानदशायां न शाब्दानुपपत्तिरिति कश्चिदाह तन्मन्दम् नीलोघट इत्यत्र सुपदयोस्तारमन्दरूपत्वे श्रावणप्रत्यक्षविषयतावच्छेदकतारबजातिमादायाकालानुपपत्तेः । विभक्तिमात्रवृत्तितथाविधधर्मेतरधर्मवारकं हि विभक्तिविभाजकलमुपादेयमन्यद्वेति न कश्चिद्विशेषः ज्ञाततयोपयोगाभावस्य समानखात् । अथ विशेष्यवाचकपदोत्तरावृत्तिनिष्ठा या विभक्तिविभाजकखसमानाधिकरणविषयता तनिरूपितविभक्तिनिष्ठविषयतानिरूपिताभावनिष्टविषयतानिरूपितविशेषणवाचकपदनिष्टविषयताकज्ञानरचेन कारणत्वे विभक्तिलाज्ञानेपि न दोष इतिचेन्न केवलानुपूर्वीतदवच्छिन्नज्ञानेऽभावाद्यज्ञानेपि शाब्दबोधोदयात् । अतएव विभक्तियादिकमित्यत्रादिपदमुपातं किंच विशेष्यवाचकपदोत्तरावृत्तियत्किंचिद्धर्मवद्विभक्त्यभावस्तादशधर्मसामान्यवद्विभक्त्यभावोवा विशेष्यवाचकपदोत्तरावृत्तिविभक्तिविभाजकधर्मवद्विभक्त्यभावो वा निरुक्तविषयतया कारणतावच्छेदकत्वेन. प्रवेश्यते। नाद्यः नीलं घट इत्यत्रापि टालादिधर्मवद्विभक्तिराहित्यसत्वेनाकाहापत्तेः न द्वितीयः नीलोघट इत्यत्रापि घटपदोत्तरखाद्यवृत्तिनीलपदाव्यवहितोत्तरसुखादिमद्विभक्तिमवस्यैव सत्वेनाकाहानापत्तेः न तृतीयः विभक्तिविभाजकत्वस्य विशेषणल एव तथाविधाभावः कारणतावच्छेदककोटी निविशते तथासति विभक्तिविभाजकलविषयतायाः कारणतावच्छेदकघटकताध्रौव्यमिति विभक्तिविभाजकलाशाने शाब्दानुपपत्तितादवस्थ्यादिति ।
स्वोत्तरवादिभिनेत्यादि । अथ घटो नील इत्यत्राकासाभावप्रसङ्गभयेन स्वोत्तरलविशेषितस्य निरूक्तपदानुत्तरत्वस्य विवक्षितुमशक्यतया घटस्य नील इत्यत्राप्याकाडापत्तिः नीलपदोत्तरं इस्भिन्नपदानुत्तरत्वे सति इसव्यवहितपूर्वलस्य घटपदे सलात् । अथ नीलोघट इत्यादिव्यासमात्रसाधारणाकालाया एवं प्रकृते विवक्षितत्वमिति चेतहि समाससाधारण्यसंपादनेन का पुरुषार्थः आकाहाधिक्यस्य विद्यमानखात् । नच घटोनील इत्यत्रापि नीलोघट इत्यादिसमभिव्याहारकल्पनयैव शाब्दबोध इतिवाच्यं नीलादेर्विधेयतया बुवोधयिषितत्वे उद्देश्यवचनं पूर्वमित्यादि न्यायानुसारेण घटादिपदस्य नीलादिपदपूर्ववर्तितया झानस्यैव शाब्दबोधानुगुणत्वात् । अतएव पर्वतो वद्धिमानित्यादिकमेव प्रतिज्ञावाक्यमभियुक्ताः प्रयुजते । किश्चनीलोऽस्ति घट

Page #34

३०
व्युत्पत्तिबादः । षन्तघदादिपदत्वमेव तथास्त्विति चेन्न । नीलघटरूपमित्यादिवाक्यसाधारण्यानुरोधेनान्यारश्या इत्यत्र शाब्दबोधानुपपत्तिः आकाहाविरहात् । नीलादिपदोत्तरसुभिन्नास्त्यादिपदाव्यवहितोत्तरलस्यैव घटादिपदे सलात् नीलादिपदाव्यवहितोत्तरसुभिन्नपदानुत्तरत्वस्य नीलोपट इत्यादावप्रसिद्ध्या विवक्षितुमशक्यखादिति चेन्न व्यासस्थलेऽप्युक्तदोषभयेनान्यादृश्याकाङ्काया उपगन्तव्यतया साधारणाकाहानुशरणाप्रयोजकत्वस्याप्यत्र दोषतयोपलक्षणीयखात् समाससाधारणीकरणस्यैवपूर्वपक्ष्यभिप्रेतलं मनसि निधाय समासस्थले समाससाधारण्यस्य प्रबलदोषत्वमभिसन्धाय तावन्मात्रोक्तरदुष्टत्वात् । अनुपपत्तिहि खाव्यवहितोत्तरवादिमिन विभक्त्यव्यवहितोत्तरत्वसंबन्धावच्छिन्नखाभावस्य संसर्गत्वमभ्युपेत्य वारणीया । वृत्त्यनियामकस्याभावप्रतियोगितानवच्छेदकत्वे निरुक्तसंबन्धावच्छिन्नखनि प्रकारतानिरूपितविशेष्यत्वस्य प्रमीयविशेष्यताप्रतियोगिकखरूपसंबन्धावच्छिन्न प्रतियोगिताकाभावस्य तवं विवक्षणीयम् । यत्तु नीलोस्तिघटइत्यत्रापि नीलोघटोस्तीत्यादिसमभिव्याहारकल्पनयैव शाब्दबोध इति तन्न अव्यवधानेन पदार्थोपिस्थितेरेवासति रूपताया व्यवस्थापिततया अभ्रान्तस्थाश्रुततादृशसमभिव्याहारस्याप्युक्तवाक्याद्वाधकाभावेन शाब्दानुभवोत्पादस्यानुभवसिद्धत्वात् । अथवा निरूक्ताभाववत्त्वखाव्यवहितोत्तरविभक्त्यवृत्तिसुखाद्यवच्छिन्नाव्यवहितपूर्वलसंबन्धावच्छिन्नस्वाभाववलोभयसंबन्धेन नीलादिपदवत्त्वे सति खन्तघटपदत्वमाकाङ्क्षारूपतया विवक्षणीयम् एवञ्च घटस्य नील इत्यादौ नीलपदाव्यवहितोत्तरविभक्त्यवृत्तिडस्पदलावच्छिन्नाव्यवहितपूर्ववसंबन्धेन नीलपदवत्वस्यैव सत्वेन तदभावविरहात् खवघटितनिरुक्तसंबन्धेन नीलपदाभावसत्वेऽपि घटपदे खाव्यवहितपूर्ववविरहानापत्तिः खाव्यवहितोत्तरस्य विभक्तित्वेन प्रवेशान्नीलघट इत्यत्र नानुपपत्तिः खाव्यवहितोत्तरविभक्त्यप्रसिद्धथा निरुक्तसंबन्धस्य तन्त्रीलपदव्यधिकरणत्वात्, खाद्यव्यवहितपूर्ववप्रवेशाच्च नीलो घटस्येत्यादी नापत्तिः । नचैवं घटोनीलरूपमित्यत्राकाडापत्तिरिति वाच्यम् ऋद्धस्यराजमातङ्गा इत्यस्य विभक्त्यनुसन्धानपक्षे समासासाधुत्वेनाप्रयोक्तव्यत्वमिवोक्तप्रयोगस्यापि ततएवह्यप्रयोक्तव्यत्वमित्यभ्युपगमात् । यद्वा खाव्यवहितोत्तरघटपदभिन्नपदावृत्तिसुखावच्छिन्नाव्यवहितपूर्वलसम्बन्धावच्छिन्नाभावस्यैव प्रवेशः कार्यः नीलघट इत्यत्र तावतैवाकाहासम्पत्तेः। तथाच घटोनीलरूपमित्यत्र नापत्तिः नीलपदाव्यवहितोत्तरघटपदभिन्नावृत्तिसुखावच्छिन्नाव्यवहितपूर्वलस्यैव घटपदे सखात् घटपदासमतलविभक्त्यप्रकृतिकत्वोभयाभावबलं वा नीलपदे विशेषणमित्यपिकश्चित् । परेतु खोत्तरत्वखोसरसुभिन्नपदानुत्तरलोभयसंबन्धेन नीलपदविशिष्टखन्तघटपदवलमाकासा । तादृशघटपदवलं च खतादात्म्यस्वाश्रयलान्यतरसंबन्धेन । स्वाश्रयत्वं च स्वप्रकृतिकविभक्तिवृत्यानुपूर्व्यवच्छिन्नप्रकृतिघटपदत्वस्वसमभिव्याहृतनीलपदप्रकृतिकविभक्तिवृत्यानुपूर्व्यवच्छिन्न प्रकृतिनीलपदसमभिव्याहृतत्वोभयसंबन्धेन । तथाचनीलपदविशिष्टखन्तघटपदं नीलघट इत्येतद्वाक्यीयं नीलोघटइत्येतद्वाक्यीयंच तत्रसमासे प्रथमघटपदविशिष्टलं व्यासमात्रेच द्वितीयघटपदविशिष्टलम् नीलोघटः नीलोस्तिघटः घटोनील इत्यादौ सर्वत्र नवतादृशपदवलम् घटस्यनीलः घटोनीलरूपं नीलरूपंधट इत्यादौ कुत्रापीतिवदन्ति तश्चिन्त्यम् । अन्यतरखादेः कारणताकुक्षिप्रवेशे समासव्यासान्यतरत्वेनोक्तधर्मापेक्षया लघुभूतेनैव कारणलप्रसङ्गात् अत्राप्यन्यतरत्वस्य संसर्गकोटौ प्रवेशयितुं शक्यत्वादिति ।
नीलघटरूपमित्यादीति किमत्र नीलश्चासौघटोनीलघटः नीलघटस्य रूपमिति विग्रहोऽभिप्रेत आहोवित् घटस्यरूपं घटरूपं नीलश्च तद्धटरूपमितिवाविग्रहः । तत्राये घटशब्दस्य घटीये लक्षणायामवश्याभ्युपेयायामेकदेशान्वयभयेन नीलघटएव लक्षणोपगन्तव्येति न दोषसंभवः द्वितीये च विशेष्यवाचकपदस्य स्वन्तत्वात्सुतरां तथा । यत्तु द्वितीयविग्रहे नीलघटरूपयो भेदान्वयसंभवः घटरूपपदस्य समस्ततया वृत्त्यभावेन विशेष्यवाचकलाभावात् । वास्तविकविशेष्यवाचकरूपपदस्य खोत्तरसुभिन्नघटपदोत्तरखस्यैव सत्वादिति तन्न नीलोघटोनीलघटइत्यादावयुक्तरीत्या दोषसंभवेन तेनसह समानपरिहारत्वात् । तथाहि घटपदलं यदि घकारोत्तराकारोत्तरटकारोत्तराखरूपं तदा तदाश्रयस्य वन्तत्वसत्वेऽपि नीलपदोत्तरसुभिन्नटकाराव्यवहितोत्तरवस्यैव सत्त्वेनाकाहानुपपत्तिः । यद्यकाराव्यवहितपूर्ववतिटकाराव्यवहितपूर्ववर्ल्सकाराव्यहितपूर्ववर्तिघकारवरूपं तदा तदाश्रयस्य खन्तखविरहादाकाहानुपपत्तिरिति घटलमात्रावच्छिन्नप्रकृतविशेष्यतानिरूपितविलक्षणप्रयोजकतापर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकवर्णसमुदायलं घटपदलं वाच्यं ! विलक्षणप्रयोजकलंच स्वप्रयोजकवृत्तिज्ञानीयविषयतासमानाधिकरणाकाङ्क्षाज्ञानविषयत्वाश्रयनिष्टं, प्रयोजकलं, तथाच तत्सामानाधिकरण्येन वन्तलं खोत्तरसुभिन्नपदानुत्तरखंच विवक्षणीयमतो नाकालानुपपत्तिः । विशेष्यतायां प्रकृतलनिवेशात्पर्टनीलं घटोरक्तइति पदसमुदायघटके नीलंघटइत्यादौ नाकाडाप्रसक्तिरन्यथा पीतोघटइत्यादिस्थलीयशाब्दबोधीयविशेष्यताया अपि घटत्वमात्रावच्छिन्नतया तत्प्रयोजकताया अपि निरुक्तप्रयोजकतात्वेन संगृहीततया तत्पर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकसमुदायत्वस्य निरुक्तघटपदव्यबृत्तितया तदाश्रये पीतोपटइति वाक्यघटकपकारे नीलपदोत्तरसुभिन्नपदानुत्तरवस्य सत्खातादशसमुदायलाश्रयरूपाया नीलघटाभेदान्वयबोधौपयिकाकालाया नीलं घटइत्यत्र दुर्वारतास्यात् । निरुक्तबैलक्षण्यप्रवेशाच्च शोभनंचैत्रः पश्यतीत्यादौ शोभनन्चैत्राभेदान्वयबोधप्रयोजकाकालायाः शोभनंचैत्रइति भागे नप्रसङ्गः । अन्यथा चैत्रलमात्रावच्छिन्नप्रकृतविशेष्यताप्रयोजकत्वस्याकाहाघटकतयोक्तवाक्यघटकसकलपदेषु सत्वेन तत्पर्याप्त्यनुयोगिताक्च्छेदकनिरुक्तवाक्यगतसमुदायलस्य शोभनपदावच्छेदेन शोभनपदोत्तरसुभिन्नपदानुत्तरत्वसामानाधिकर

Page #35

३१
. गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः । अपि आकाङ्कायाः समासस्थले उपगन्तव्यतया उपदर्शितसमासव्याससाधारणानुगताकासानुस. रणस्याप्रयोजकत्वादिति । अथ नीलं घटमानयेत्यादौ नीलादेर्घटादावन्वयोपगमे नीलादिपदोत्तरविभक्त्यर्थकर्मत्वादेः कुत्रान्वय इति चेन्न कुत्रापि । विभक्तिपदं साधुत्वार्थमेव प्रयुज्यते । अभेद एव धा विशेषणविभक्तरर्थः अभेदस्य संसर्गमर्यादया भानं तु समासस्थलएव । तत्र लुप्तविभत्तयनुसंधानं विनापि शाब्बबुद्धेरानुभविकत्वादित्यपि वदन्ति । अथैतन्मते अभेदो यदि भेदत्वावच्छिन्नाभावस्तदा
प्रसिद्धिः, यदि च भेदप्रतियोगिकोऽभावस्तदा नीलं जलमित्यादिवाक्यस्यापि प्रामाण्यापत्तिः। जले द्वित्वादिना नीलभेदाघभावस्य सत्त्वात् । नीलभेदत्वावच्छिन्नाभावर नीलादिपदार्थानन्वयप्रसङ्गः।नच भेदप्रतियोगिकाभाव एव विभक्त्यर्थः नीलपदसमभिव्याहारान्नी
ण्यस्य चैत्रपदावच्छेदेन स्वन्तत्वसामानाधिकरण्यस्यच सलादुक्ताकाडाप्रसक्तिः स्यात् । शब्दानुगममात्रमेतत् । वस्तुतस्तु विशेष्यवाचकपदत्वेनाभिमततत्पदघटकवर्णसमुदायखं विशिष्योपादाय तत्सामानाधिकरण्येन निरुक्तानुत्तरत्वंखन्तलञ्चाकालाघटक वाच्यमिति नकश्चिद्दोषः । एवंच नीलघटरूपमित्यत्राप्युक्तरीत्या घटीयत्वरूपलोभयधर्ममात्रावच्छिन्नप्रकृतविशेष्यताप्रयोजकतापर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकघटरूपपदखगतसमुदायलसामानाधिकरण्येन नीलपदोत्तरसुभिन्नपदानुत्तरत्वखन्तवसामानाधिकरण्ययोः सत्वेन नाकाहानुपपत्तिः किंवा नीलपदोत्तरसुभिन्नपदानुत्तरघकारोत्तरटकारोत्तररूकारोत्तरस्वन्तपकारवमाकाहारूप वाच्यमिति नानुपपत्तिरिति चेदुच्यते । स्तोकनप्रेत्यादाविवात्राप्येकदेशान्वयस्य प्रामाणिकत्वे निरर्थकत्वप्रायस्य तात्पर्यप्राहकलस्य नीलपदेऽङ्गीकारो नोचितइति संभवत्येव तत्रदोषः । यद्वा घटीयलाक्षणिकघटपदेन नीलपदस्य कर्मधारयं कृला तेनसह रूपपदस्य कर्मधारयस्थलएव दोषे प्रन्थकृतस्तात्पर्यमवधारणीयम् । अथ स्वन्तलं सुभिन्नव्यक्त्यव्यवहितपूर्वलाभावरूपं वाच्यं तावतैव नीलोघटमित्यस्यवारणात् । तथाच नीलघटरूपमित्यत्र नानुपपत्तिरिति चेन्न नीलोघटरूपमित्यत्राकालापत्तेः मुन्दरस्य दधीत्यत्र खाद्यप्रतिसंधानदशायामाकाहापत्तेः ज्ञायमानाज्ञायमानकारणताविकल्पेन पूर्व बदोषस्य जागरूकत्याच्च । अत्र सर्वत्रैवाव्यवहितोत्तरत्वमात्रसंसर्गेण घटपदे नीलपदवत्ताज्ञाने शाब्दबोधस्यानुभविकस्याप. लापप्रसन्नरूपं मुख्यं दोषमुपेक्ष्य सौकर्यात् समासासाधारण्यदोष उपात्तइति बोध्यम् ।
नन्वनुशासनान्तराभावाद्विशेषणपदोत्तरद्वितीयादेः कारकविभक्तित्वस्यैव वाच्यतया कारकविभक्तेश्च क्रियापदसाकाङ्खत्वेन विशेषणपदोत्तरविभक्त्यर्थकारकशक्तरपि किययैवान्दयः विभक्त्यर्थस्यच प्रधानखात्तत्परवशतयैव प्रकृत्यर्थोऽवतिष्ठते भेदभानन्तु विशेषणविशेष्ययोः पार्टिकमेवेति मीमांसकमतप्रतिक्षेपायाशङ्कते । अथेत्यादि कुत्रान्वयइति । प्रकृत्यान्वितस्यैव प्रत्ययार्थस्य भानात् केवलकर्मलस्य भानासंभवात् नीलघटयोरभेदान्वयस्य शान्दताया अपलपितुमशक्यतया प्रकृत्यर्थस्य नीलस्य घटेनान्वये कर्मत्वेनान्वयायोगात् सकृदुचरितस्य सकृदेवार्थप्रत्यायकत्वेन नीलस्य कर्मत्वेनापि सममन्वयइत्यस्य वक्तुमशक्यत्वात् निरर्थकपदप्रयोगस्य चान्याय्यतया विभक्तः कर्मखपरताया आवश्यकतया नीलपदोत्तरविभक्त्यर्थीभूतस्य कर्मवस्य क्रियायां नान्वयसंभवः संख्यातिरिक्त प्रत्ययार्थस्य प्रकृत्यर्थविशेषणताया अव्युत्पन्नत्वेन नौलेपिच न तदन्वयसम्भवइति कुत्रान्वयइत्यर्थः । तथाचागल्या भेदान्वयस्य पार्टिकलमेवाभ्युपेयमिति मीमांसकमतमेव ज्यायइतिभावः । पदसाधुत्वार्थकतयापि विभक्तेः सप्रयोजनलसंभवे कर्मखपरताया अनावश्यकलात्सर्वानुभवसाक्षिकमभेदान्वयस्यशाब्दलं नापलपनीयं । नापि चानुभवविरुद्ध कर्मखद्वयभानमङ्गीकरणीयम् आप्तानुभवानुसारित्वाद्वस्तुस्थितेस्तदनतिक्रमप्रयासस्यैव कर्तव्यलात् कर्मीभवद्धटादिपरिच्छेदकतयैव नीलादेवुबोधयिषितलात् । आश्रयांशोहि व्युत्पत्यवर्जनीयतया भासते । नच नकेवलं प्रकृतिरित्यनुसाराद्विभक्तेस्तनावश्यकत्वे औत्सर्गिकी प्रथमैव किमिति नप्रयुज्यतइति वाच्यम् अन्वयव्यतिरेकाभ्यामभेदान्वये समान विभक्तिकपदझानस्य कारणत्वे सिद्ध तन्मूलकबुबोधयिषातो वाक्ये प्रयोक्तव्ये द्वितीयाया अवर्जनीयलात् । सैषाच विशेषणविभक्तिर्न श्रुतानुशासनेन सिद्धा किन्तु कल्पितेनैव क्रियाविशेषणद्वितीयादिवदिति न्यायमतस्यापि संभवति निर्वाहइत्याशयेनाह । न कुत्रापीति । पदसाधुखार्थकत्वस्यापि निरर्थकप्रायत्वात्कल्पान्तरमाइ । अभेदपवेति विभत्त्यनुसंधानं विनापीति । तथाचाभेदोपस्थापकविभक्तेः प्रतिसंधानमेवनास्ति प्रतिसंहितप्रातिपदिकाल्लक्षणया शुपस्थितोप्यभेदः नामार्थतया नामान्तरार्थे नान्वययोग्यइति समासस्थले नाभेदप्रकारकशाब्दबोधसंभव इतिभावः । भेदत्वावच्छिन्नाभावहति । भेदलपर्याप्तावच्छेदकताकप्रतियोगिताकाभावइत्यर्थः । तेन नीलभेदाद्यभावस्य भेदत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकस्य प्रसिद्धत्वेऽपि नक्षतिः । जलेद्वित्वादिनेति । इदंच भेदप्रतियोगिताकाभावस्य विभक्त्यर्थत्वे भेदलनिष्ठावच्छेदकताकप्रतियोगिताकाभावस्य तथात्वेतु पृथिवीवृत्तित्वविशिष्टभेदाभावं भेदजलोभयाभावं चादाय दोषोबोध्यः । नीलपदार्थान्वयप्रसंग इति । नच शक्यानन्त्य प्रसंगः उपलक्षणीभूतेन प्रकृत्यर्थतावच्छेदकत्वेन धर्माननुगमय्यसर्वनामवच्छक्त्यैक्यस्योपपादनीयत्वात् । नीलभेदलावच्छिनाभावत्वेनच नीलपदादिसमभिज्याद्दारात्प्रतीतिः । नच भेदखसमानाधिकरणोभयावृत्तित्वेन भेदनिष्ठतळ्यक्तिखान्यनुगमय्य

Page #36

-.-.-.
..
३२
व्युत्पत्तिवादः। लभेदत्वावच्छिन्नाभावः प्रतीयते इति वाच्यम् । पदार्थद्वयसंसर्गभानस्यैवाकाङ्गामियम्यत्वानील भेदत्वावच्छिनप्रतियोगितान्तर्भावेण वृत्तिं विना भेदरूपपदार्थतावच्छेदकस्याभावे तादृशसंबन्धन भानासंभवात् मैवम् । भेदोऽभावश्च विशेषणविभक्तरर्थः विशिष्टलाभस्त्वाकाङ्क्षादिवशात् । एतेन भेदे नीलादिपदार्थान्वये एकदेशान्वयप्रसङ्ग इति निरस्तम् । नच विशेषणविभक्तेरभेदार्थकत्वे नील घट इत्यादावप्यभेदान्वयबोधापत्तिर्धान्येन धनवानित्यादौ तृतीयया अभेदबोधनाद् अभेदप्रकारकबोधे विरुद्धविभक्तिराहित्यस्यानपक्षणादिति वाच्यम् । द्वितीयादिनाऽभेदबोधने द्वितीयाद्यन्तवि. शेष्यवाचकपदसमभिव्याहारस्य प्रयोजकत्वमित्युपगमात् । अथ प्रमेयो घट इत्यादौ प्रमेयत्वावच्छि.
-------- -
- - - -- ---- --- - तत्पर्याप्तावच्छेदकताकप्रतियोगिताकाभावत्वेन विभक्त्यर्थतास्तु तथासति नाप्रसिद्धिर्नवा नीलत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदवृत्तित्वेन तब्यक्तित्वे नीलादिपदार्थान्वयादनन्वयप्रसङ्गः । नवा नीलं जलमित्यादिप्रयोगापत्तिरिति वाच्यं नीलवावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदखरूपानुयोगिलातिरिकस्य तद्व्यक्तित्वस्याभावेनानन्वयतादवस्थ्यात् एकदेशान्वयदोषस्यात्रसत्वाच । एतेनावच्छिन्नप्रतियोगिताकत्वनिष्ठावच्छेदकताभिन्नभेदत्वनिष्टावच्छेदकताभिन्नावच्छेदकलानिरूपितप्रतियोगिताकाभावत्वेन विशेषणविभक्त्यर्थतायां प्रतियोगितांशे धर्माशे वा नीलस्य खबृत्तित्वेन स्ववृत्तिनीलवतादात्म्येन वान्वये नानन्वयप्रसङ्गादिर्दोषइति निरस्तम् । भेदा. भावश्चेत्यादिवश्यमाणकल्पापेक्षयात्रगौरवस्य दोषवाच । भेदप्रतियोगिताकाभावएवेति । प्रतियोगितासंबन्धेन भेदविशिष्टाभावएवेत्यर्थः। तेन भेदरूपपदार्थतावच्छेदकस्येत्यादिप्रन्थस्य नासंगतिः। नीलपदसमभिव्याहारादिति । नीलपदार्थस्य भेदे नीलत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकलसंबन्धेनान्वये तादृशभेदस्य संसर्गविधया शाब्दे भासमाना सामान्यतः प्रतियोगितात्वेनोपस्थितापि प्रतियोगिता समभिव्याहारमाहात्म्यात् नीलभेदलावच्छिन्न प्रतियोगिखरूपविशेषात्मतामवलम्बते। तथाच नानन्वयो न वा नीलं जलमित्यादिप्रयोगापत्तिरिति भावः।पदार्थद्वयेति । विभित्रशक्त्युपस्थापितार्थद्वयेत्यर्थः। अनन्विततयोपस्थितार्थद्वयेति यावत् । अनन्वितयोरन्वयभाने प्रभवल्याकाडा नबन्विततयोपस्थितयोस्तत्र पदस्यैव प्रभुखात् । तथापाकाहायास्तादृशपदार्थयोः सामान्यतः संसर्गभानएवासामर्थे किमु वक्तव्यं विशेषात्मतया तद्भासनव्यामृताविति यथोपस्थित्यैव प्रतियोगिल शाब्दबुद्धावपि भासते उपस्थिती च प्रतियोगितात्वेन द्वित्वाचवच्छिन्नापि प्रतियोगिता संसर्गतया भासतएव शक्त्यानन्त्यभयेन नीलभेदत्वावच्छिन्न प्रतियोगितात्वेन प्रतियोगिलमन्तर्भाव्य शक्तेर्वतुमशक्यलादिति नीलं जलमित्यादिप्रयोगस्य न वारणमिति भावः ।
भेदोऽभावश्चेति । तथाच तयोः संसर्गस्य पदानुपस्थितरवेनाकाहाभास्थताया एव वक्तव्यतया नीललावच्छिन्न प्रतियोगितासंबन्धेन नीलपदार्थान्वितभेदस्य नीलपदसमभिव्याहारवशात्तादृशभेदत्वावच्छिन्नप्रतियोगितासंबन्धेनेवाभावेऽन्वयस्य वाच्यलान्नापत्तिरिति भावः । अत्र भेदस्याव्याप्यवृत्तित्वे कपिसंयोगवान् वृक्ष इत्यत्र भेदस्यैव सत्वेनाभेदानुपपत्तिरिति तद्वारणाय यत्वप्रतियोगिखसामानाधिकरणोभयावृत्तिधर्मावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदकूटवत्तिल विशिष्टभेदत्वेन विशेषणविभक्त्यर्थता वाच्या तथाच तादृशः कपिसंयोगवद्भदो न वृक्षादाविति नानुपपत्तिरिति वचनं तदविचारमूलकमेवाभदस्य तत्र तादृशभेदाभावरूपतया तस्याप्यव्याप्यवृत्तित्वेन वृक्षेसत्वादनुपपत्तेरेवाभावात् । अथ कालिकादिना घटादावपि नीलादिभेदस्य सत्वेन विशेषणत्वसंबन्धावच्छिन्न प्रतियोगिखस्य संसर्गवं वाच्यं तथाच वहयभाववान् पर्वत इत्यस्यापत्तिः बढ्यभाववद्भेदस्य बदिखरूपतया विशेषणतया तस्यासत्वेन तदभावस्य पर्वते सत्वादिति चेन वप्रतियोगिमत्ताग्रहविरोधिताघटकसंबन्धावच्छिन्नप्रतियोगिवस्यैव संसर्गताया विवक्षितत्वात् । तथाच भावविशेषणतास्थले खरूपसंबन्धावच्छिन्नप्रतियोगितस्याभावविशेषणतास्थले संयोगाद्यवच्छिन्नप्रतियोगित्वस्य संसर्गत्वे पर्यवसानमिति न कश्चिद्दोषः ।
नच विशेषणविभक्तरभेदार्थकत्व इति । अनेनाभेदस्य संसर्गतामते नेयमापत्तिरिति सूचितम् अतोनतदुक्कैवयर्यशङ्कावकाशः । नचाभेदस्य संसर्गतामते धान्येन धनवानित्यादावष्यभेदसंसर्गकबोधस्यैवाङ्गीकर्तव्यत्वेन संसर्गतामतेप्यापत्तेस्तुल्यत्वाद्विशेषणविभक्तरभेदार्थकल इत्युक्तिनिरर्थिकैवेति वाच्यम् विशेषणविभक्तरभेदरूपार्थे प्रत्यक्षवचनानुशिष्टवाभावाद्वचने कल्पनीयेऽभेदबोधोपयोग्याकाङ्कानिर्वाहकतया तद्विधायकमेव हि वचनं कल्पनीयं शक्यकल्पनालाघवात् प्रकृत्यादिशब्दाद्धि तृतीया प्रत्यक्षवचनेन विहिता प्रत्यक्षं च वचनमशब्दसंस्कारकमर्थविशेषेसङ्केतं ग्राहयदेव विधायक दृष्टं यथा कर्मवादौ सङ्केतं प्रायद्वितीयादिविधायकं कर्मणि द्वितीयेत्यादि तथाच प्रकृत्यादिभ्य उपसंख्यानमित्यपि तृतीयाविधायकमर्थान्तरायोग्यत्वगौरवादिज्ञानसाचिव्यादभेदे सङ्केतग्राहकमकीकरणीयमिति द्वितीयाद्यर्थकर्मत्यादेरिव तृतीयार्थाभेदस्यापि प्रकारसमेवोचितमुपस्थितत्वस्य तुल्यत्वात् । नच विभक्त्यर्थप्रकारतामतेऽभेदस्यापि प्रकारसमेवाङ्गीक्रियते इति न भ्रमितव्यं तत्तदन्थपयोलोचनया तन्मतेऽप्यभेदस्य संसर्गताभ्युपगमप्रतीतेरित्यभिप्रायाविशेषणविभक्तीत्यायुक्तिसङ्गतिरिति । द्वितीयादिनेति । अथादिपदात्तृतीया परिगृह्येत चेद्धान्येन धनवान् प्रकृत्या चारुरित्यादावभेदान्वयबोधानुपपत्तिः, न

Page #37

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः । भभेदाप्रसिद्ध्या लघुधर्मसमनियतगुरुधर्मस्याभावप्रतियोगितानवच्छेदकत्वे कम्बुग्रीवादिमान् घट इत्यादावपि कम्बुग्रीवादिमत्त्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदाप्रसिळ्या विशेषणविभक्तेरभेदार्थकत्वासम्भवः । एवं नीलपटादिपरनीलादिपद्घटितस्य नीलो घट इत्यादिवाक्यस्यापि प्रामाण्यापत्तिः । नीलत्वादिना पटादेर्भदाभावस्थ नीलघटादौ सत्त्वात् । पतेन विशेषणतावच्छेदकीभूतनीलस्वप्रमेयत्वा दिकमेव विशेषणविभत्त्यर्थः नीलत्वादेर्नीलत्वावच्छिन्नभेदाभावरूपतयाऽभेदार्थकत्ववादोपपत्तिरित्यपि निरस्तम् । नीलत्वादी नीलत्वादिमतः स्ववृत्तित्वसंबन्धेनान्वये आकाङ्घाविरहाच्च । यथाहि तद्विशिष्ट अधिकरणे आश्रयतया तदधिकरणतया तदन्वयोऽनुभवविरुद्धः तथा तद्धमें आधेयतया तद्धर्मवदन्धयोऽपि । अत एव कर्म गच्छतीति वाक्यस्य निराकाङ्कता । नचैवं संसर्गतामतेप्यनिस्तारः नीलो घट इत्यादौ स्ववृत्तिनीलत्वादेः संसर्गतास्वीकारे उक्तस्थले प्रामाण्यापत्ते१रत्वादिति चाच्यम् स्ववृत्तिनीलत्वादेः स्वस्मिन्संबन्धतोपगमेन पटादिवृत्तिनीलत्वादेर्घटादौ पटादिसंबन्धताविरहेण तादृशातिप्रसङ्गाभावात् । वस्तुतस्तु तत्तद्व्यक्तित्वावच्छिन्नभेदाभाव एव नीलत्वादि प्रकारेण भासमानानां तत्तयक्तीनां स्वस्मिन् संबन्धतया भासते इति न काप्यनुपपत्तिः। संबन्धता च तस्य भेदप्रतियोगिताकाभावत्वेन तत्तद्वयक्तिभेदप्रतियोगिताकाभावत्वेन वेत्यन्यदेतत् । नचैवं विशे
परिगृह्येत सुन्दरेण घट इत्यादावप्यभेदान्वयबोधापत्तिरिति । नवभेदे तृतीयायाः प्रकृत्यादिभ्य इत्यनेनानुशिष्टत्वे घटे सुन्दरपदार्थाभेदस्यायाधितत्ये च सुन्दरेण घट इति प्रयोगः कथं नेष्यते । नचाभेदेपि प्रकृत्यादिशब्देभ्य एव तृतीयानुशिष्टेति न मुन्दरादिपदात्तुतीयासम्भव इति वाच्यम् अभेदेन व्यावर्तकरूपे भेदके विद्यमानाच्छब्दात्तृतीयाया व्याकरणान्तरेऽनुशिष्टतया तत्संवादात्प्रकृत्यादिगणपाटाभावाच प्रकृत्यादि शब्दस्य भेदकाापलक्षकताया एव पर्यवसानेन सुन्दरेणेति तृतीयाया दुर्वारखादिति चेन आकृतिगणोयमिति मनोरमादर्शनात्सूत्रेण यत्र तृतीया न प्राप्ता प्रयोगच प्रामाणिकोऽवधृतस्तत्र कात्यायनेन तृतीयासाधुलार्थे वार्तिकस्योपनिबद्धतया प्रयोगप्रामाण्यावधार्य प्रकृत्यादिगणव मिति हि विज्ञायते सुन्दरेण घट इति न प्रामाणिक प्रयोग इति तृतीयाथास्तत्रासंभवात् । एवं यथायोगं सर्व विभक्त्यपवाद इति शब्दरत्नदर्शनात्प्रकृल्या चारुरित्यत्र षष्ठयाः, समेनैति विषमेणेति सुखेन यातीत्यादौ द्वितीयाया गोत्रेण गार्य इत्यत्र प्रथमाया बाधिका तृतीयेति ग्रन्थान्तरार्थपर्यालोचनात्प्रकृतेश्चाहर्मोनोगार्यः मुत्रमेतीत्यादि प्रकृतिश्चारुरिल्यादि प्रयोगादर्शनाच प्रकृत्या दिगणशब्दाछत्र तृतीया न तत्र विभक्यन्तरस्य संभव इत्यवधार्यते दृश्यते च सुन्दरो घट इति सुन्दरशब्दस्य तत्प्रयोगस्थस्य प्रकृत्यादिगणीयत्वाभावोऽवसीयत इति नहि तत्र तृतीयाराम्भवः । यत्त्वनेन वार्तिकेण विहितायाः प्रकृत्या चारुः नाना सुतीक्ष्णः धान्येन धनवान् गोत्रेण गार्ग्यः सभेनैति सुखेन यातीत्यादौ सर्वत्रैवैकदेशान्विताभेदार्थ एव तृतीयाया दर्शनान्न सुन्दरेण घट इति प्रयोगसंभव इति तत्र धान्येन धनमिति मुग्धबोधटीकायां मुख्यार्थेऽप्यन्वये प्रयोगदर्शनादेतावता परमेण मुन्दर इति प्रयोगस्य साधुलासाधुखयोरेकशेषस्यासम्भवाच । व्याकरणान्तरमपि पाणिनीयसंवादाच्छन्दविशेषात्तृतीयानुशासकमेवाङ्गीकार्यमिति चेदुच्यते । प्रकृत्यादिशब्दोत्तरतृतीयातिरिक्ता तृतीयादिपदात्परिग्राह्यति न कोपि दोष इति । एतेनेति । उक्तवाक्यप्रामाण्यप्रस नेत्यर्थः । अथात्र घटपदसमानाधिकरणस्य नीलपदस्य गुणिपरत्वेन नीलरूपात्मकमेव नीललं विशेषणविभक्तरर्थस्तश्च घटपटयो कमिति कथमुक्तप्रयोगस्य प्रामाण्यापत्तिरितिचेन्न नीलवजात्यवच्छिन्नाधिकरणत्वमेवानुगतमिह हि नीलवं तद्विशिष्टपटपरमेव च नीलपदमित्युक्तप्रयोगप्रामाण्यापत्तिसशतिरिति । नचाधेयतयापटविशिष्टं नीलवं न घट इति कथमापत्तिसंभव इति वाच्यं विशेष्ये विशेषण मितिरीत्या जायमानायां शाब्दमतौ प्रामाण्यापत्तावेव तात्पर्यात् । अभेदार्थकत्वोपपत्तिरिति । नच प्रमेयखावच्छिन्नभेदाप्रसिद्ध्या प्रमेयलस्याभेदानात्मकतया प्रमेयोघट इत्यादिस्थलीयविशेषणविभक्तेः कथमभेदार्थकत्वोपपत्तिरिति वाच्यं क्वचिन्मुख्यार्थे संभवति तदसंभवादितरत्र गौणस्तदर्थ इति हि वक्तुं शक्यं यथा ग्राम गच्छतीत्यत्र द्वितीयाया मुख्ये कर्मवरूपार्थे सत्येव घटंजानातीत्यादौ तदसंभवाद्विषयत्वलक्षणगौणकर्मलार्थकलं तथेहापि नीलोघट इत्यत्र विशेषणविभक्तरभेदरूपमुख्यार्थखसंभवात् प्रमेयो घट इत्यत्र गौणाभेदरूपप्रमेयखाद्यर्थकत्व मित्याशयात् ।
स्वस्मिन्संबन्धतोपगमेनेति । तथाचायलं तत्र विशेषणमेव नोपलक्षणमिति भावः । भेदाभावस्था तत्वेनैव रूपेण संसर्गतामाह-वस्तुतस्त्विति । अन्यदेतदिति । अविचारणीयं भेदप्रतियोगिताकाभावत्वेन तद्यक्तिभेदखावच्छिन्न प्रतियोगिताकाभावत्वेन वा संसर्गलमित्यर्थः । पक्षद्वयेप्युक्तप्रयोगप्रामाण्यापत्तिवारणसंभवात् । पक्षयान्यतरसत्त्वासत्त्वफलकविचारस्य प्रकृतानुपयुक्तस्त्रादिति भावः । नच भेदलावच्छिन्नाभावखस्याप्रसिद्भुखाद्भेदप्रतियोगिताकाभावलस्य च तद्यक्तिभेदघटोभयाभावादिसाधारणतयोक्तरूपेण संसर्गत्वे निरुक्तोभयाभावस्यापि संयोगेन बहेः साध्यतायां संसर्ग.
५ व्युत्प०

Page #38

३४
व्युत्पत्तिबादः। षणविभक्तेरभेदार्थकत्वमतेऽपि तत्तद्वयक्तित्वावच्छिन्नाभेद एव विभक्यों वक्तव्य इति वाच्यम् तथा सस्यपूर्वव्यक्तिनिष्ठतत्तद्व्यक्तित्वस्य कथं चिदपि भानासंभवेन तद्वच्छिन्नभेदाभावे शक्तिमहासंमवेनापूर्वव्यक्तीनामभेदान्वयबोधानुपपत्तेः । संसर्गज्ञानस्य विशिष्टबुद्धाघहेतुत्वेनानुपस्थितस्यापि संसर्गतया भानसंभवेन संसर्गतामतेऽनुपपत्त्यभावात् । न च विभक्त्यर्थेऽपि भेदे तत्तद्व्यक्तित्वावच्छितावच्छेदकीभूतसंयोगवस्य सत्तया घटादिसंयोगानां साध्यतावच्छेदकसंसर्गवस्येव निरुक्तसंसर्गवस्यापत्त्योक्तप्रयोगप्रामाण्यस्य दुरुद्धरत्वमिति वाच्यं, प्रकृतसंसर्गता हि विषयतात्मिका नच प्रतियोगिलादिनिरूपितसंसर्गतावदतिरिक्ता विषयतायाश्चातिप्रसक्तोऽपि भवत्यवच्छेदक इति भेदप्रतियोगिताकाभावत्वावच्छिन्नापि संसर्गता तत्तद्यक्तिभेदलावच्छिन्नाभावनिष्ठैवेत्सङ्गीक्रियत इति न प्रामाण्यापत्तितादवस्थ्यमित्यभिप्रायः । ननु प्रकारताविशिष्टप्रकारताकत्वमेव प्रामाण्यं वैशिष्ट्यं च तत्र खतादात्म्यखबिशिष्टनिरूपकताकाधिकरणतावनिष्टविशेष्यताकत्लोभयसंबन्धेन । स्ववैशिष्ट्यं च स्वानवच्छेदकानवच्छिन्नत्वादिप्रसिद्धचतुष्टयसंबन्धनान्यत्र प्रपञ्चितमस्ति । एवं सत्युक्तस्थले प्रामाण्यं दुर्वारमेव नीलवावच्छित्रपटनिष्टप्रकारतावैशिष्ट्यस्योकोमयाभावनिष्ठया भेदप्रतियोगिताकाभावलावच्छिन्नसंसर्गतया निरूपितायां नीलत्वावच्छिन्ननिरूपकतायां सत्वेन तनिरूपिताधिकरणत्वस्य घटे सत्त्वादिति चेन खनिरूपितसंसर्गतावच्छेदकतापर्याप्यधिकरणधर्मपर्याप्तावच्छेदकताकसंसर्गतानिरूपकलं नचतुष्टयसंबन्धघटकमपितु स्वनिरूपितसंसर्गताव्याप्यसंसर्गताकत्वमिति पटनिष्ठतव्यक्तिलावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदखावच्छिन्नाभावत्वावच्छिन्नसंसर्गतानिरूपितनिरूपकताकाधिकरणखमेव वैशिष्ट्यघटकमिति न प्रामाण्यप्रसङ्गः । अथ नीलपटपरनीलादिपदघटितस्य नीलो घट इतिवाक्यस्याप्रमाणत्वे नअघटितस्य तस्य प्रमाणलं युक्तं नव तत्संभवति नीलत्वेन पटभेदस्य सामान्यरूपण विशेषाभावाद्यनगीकारे प्रसिद्धेः अङ्गीकारेऽपि वा नीलोनघट इत्यत्रोक्ताभावप्रत्ययो हि न व्युत्पत्तिसिद्धः, प्रतियोगिविशेषवाचकपदान्तरघटितस्य वह्नित्वेन महानसीयवहिर्नास्तीत्यादिवाक्यस्यैव तदभिलापकत्वदर्शनात् , अन्यथा पर्वते बहिर्नास्तीत्यादिरपि वारसिकः प्रयोगः स्यात् । नीललावच्छिन्नसामान्यभेदस्य नीलघटेऽसंभवात् सामान्यधर्मावच्छिन्नाया एकविशेषमात्रनिष्ठायाः संसर्गतायाः प्रतियोगिखनिरूपितायाः खारसिकप्रत्ययागोचरत्वेनाप्रामागिकतया भेदप्रतियोगिताकाभावत्वावच्छिन्नपटनिष्ठतब्यक्तित्वावच्छिन्नभेदाभावमात्रनिष्टसंसर्गताकप्रतियोगिताकाभावस्याप्यलीकत्वात् । उक्तसंसर्गतायाः प्रामाणिकत्वे कथं न संयोगेन पर्वते वहिर्नास्तीत्यादिप्रत्ययः स्वरसतो लोकानामिति चेत्खबृत्युभयावृत्तिधर्मत्वेनानुगतरूपेणाभेदस्य संसर्गवपक्षेप्युक्त प्रयोगस्योक्तरीत्या प्रामाण्योपपादनस्य दुःशकतया घटत्वेन पटोऽस्ति घटत्वेनपटोऽस्ति घटत्वेन पटो नास्तीति प्रयोगद्वयवदुक्तप्रयोगद्वयस्याप्यप्रामाण्यमेवाङ्गीकार्यम् । यथावा वह्नित्वेन महानसीयवह्निपरपदघटितस्य संयोगत्वेन संयोगमात्रसंसर्गकप्रत्ययोपधायकस्य संयोगेन पर्वते वहिरिति वाक्यस्याप्रामाण्ये नम्घटितस्य तस्य प्रामाण्यमुचितमिति वक्तुमनहें कथंचिदप्यसंभवात्तथेदमपीति बोध्यम् । नीलो न घट इति वाक्यप्रामाण्यस्यानुभविकत्वे सामान्यधर्मावच्छिन्नविशेषमात्रनिष्ठसंसर्गलस्याभेदस्थले प्रामाणिकत्वमभ्युपेत्य प्रामाण्योपपादनमप्युभयत्र समानम् । नच तत्तयक्तिभेदखावच्छिन्नाभावत्वेन संसर्गतामते अनुभवकदर्थनाभाव एव विशेष इति वाच्यं तत्रापि दोषस्य वक्ष्यमाणत्वेन तदुद्धारप्रयासे अनुभवक्रदर्थीकरणप्रसंगस्य समानत्वात् । अथ तत्तद्वयक्तिभेदखावच्छिन्नाभावत्वेन संसर्गत्वे संसर्गताभेदानकारलविशेष्यलयोरपि भिन्नखानीलाघटा इत्यस्यैकवाक्यखानुपपत्तिः निरूप्यनिरूपकभावानापन्नानेकविषयताकबोधवनकलादिति चेत्संशयसमुच्चयवैलक्षण्यानुरोधेन तदीयविषयलयोरवच्छेद्यावच्छेदकभाव इव नीललनिष्ठावच्छेदकलाख्यविषयतायाः सकलतत्प्रकारतानिरूपिताया ऐक्यमवच्छेद्यावच्छेदकभावो वाङ्गीक्रियताम् तथाच नैंकवाक्यताभङ्ग इति । नचैवमपि वक्ष्यमाणरीत्या नीला न घटा इत्यस्य प्रामाण्यप्रसङ्ग इति वाच्यं यथाहि सामान्याभावानजीकर्तृभिर्वहिनीस्तीत्यादिप्रतीतो विशेषाभावकूटावगाहिलमगीक्रियते तथोक्तस्थलेपि नीलभेदकूटाबगाहिलमेवोररीक्रियते कूटत्वेनैव तस्य विषयखानैकवाक्यताभङ्गः, नअपदस्य तादृशभेदकुटखावच्छिन्ने लक्षणा नीलपदं च तात्पर्यग्राहकमवैकदेशान्वयास्वीकारे धालादिशक्ययोः फलव्यापाराद्योरिव लक्ष्यार्थशपयार्थयोरभावकूटत्खयोरप्यन्वयोऽगसाङ्गीकरणीयः नीलान्वितानां सर्वेषामेवाभावानां कूटत्वेऽन्वये तादृशाकाङ्क्षायाः प्रयोजकत्वं चाङ्गीकरणीयमिति विभावनीयम् । अग्रिमप्रन्थस्तु कूदत्यस्य तथाविधस्यानुगतानुयोगितावच्छेदकधर्मविना दुर्घहत्वात् तदप्रहेऽप्युक्तप्रयोगात् गतिसंभवे निरर्थकत्वप्रायस्य तात्पर्यग्राहकलस्य वक्तुमनुचितत्वात् । एकपदलक्ष्यार्थशक्यार्थयोरन्वयस्यापि व्युत्पत्तिमार्गापेतत्वादुक्तरीतिर्न साधीयसीति वस्तुगतिमनुरुभ्योक्त इतिदिक् ।
संसर्गतामतेऽनुपपत्त्यभावादिति। अथान्विन्ताभिधानपक्षस्य निराकृतत्वेन पदादवियोपस्थितेरनपेक्षितत्वेपि तात्पर्यग्रहार्थमवश्यमन्वयोपस्थितिरपेक्षणीया । नच ज्ञानांशे विषयतया विशिष्टवाक्यार्थमवगाहमानव तात्पर्यमतिः शाब्दबोधोपयोगिनीति संसर्गस्य विशेष्यविशेषणभावादिविधुरखरूपेण भासमानतया तदुपस्थितेनीपेक्षेति वाच्यम् अपूर्ववाक्यार्थस्थले शाब्दबोधात् प्राक् तस्य ज्ञातुमशक्यत्वेन ज्ञानविशेषणखासंभवादितिनिरूप्यनिरूपकभावापन्नतत्तद्विषयताकत्वविशिष्टज्ञानविषयकलमेव तात्पर्यबुद्धेर्वाच्यमिति संसर्गिकविषयलविशेषणघटकतया तद्व्यक्तिलोपस्थितेरावश्यकलात् संसर्गतामतेप्यनुपपत्ति

Page #39

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः । अप्रतियोगिताकत्वसंबन्धेन नीलत्वादिना तत्तद्व्यक्तीनामन्वयः, तादृशभेदानामपि तत्तवयक्तिभेद स्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकत्वसंबन्धेनाभावेऽन्वय उपेयते, तावतैव तत्तव्यक्तित्वावच्छिन्नाभेदलाभ इति न किंचिदनुपपन्नमिति वाच्यम् । विशेषणतापच्छेदकावच्छिन्नाया एव प्रतियोगिताया अभावे प्रतियोगिनः संबन्धतया भानात् । अन्यथा विशिष्टवैशिष्ट्यबुद्धित्वानुपपत्तेः । प्रतियोगिविशेषिता. भावशानं च विशिष्टवैशिष्ट्यबोधमर्यादानातिशेत इति दर्शनात्केवलं विशेष्ये विशेषणमिति रीत्या न
तादवस्थ्यमितिचेन्न स्वनिरूपितसांसर्गिकविषयतानिरूपितघटादिविषयताकत्वसंसर्गेण नीलादिविषयताविशिष्टज्ञानविषयकवस्यैव तात्पर्ययुद्धौ स्वीकारात्सांसर्गिकविषयत्वस्य प्रकारताविरहेणानुपपत्त्यभावादिति ध्येयम् ।
विशिणवैशिष्ट्यवद्धित्वानुपपत्तेरिति । विशिष्टवैशिष्ट्यावगाहिबोधत्वं च विशेषणविशेषणतावच्छेदकोभयसंबन्धावगाहिबोधत्वं तत्राभावस्थले प्रतियोग्यंशे भासमानस्य विशेषणत्वं विशेषणतावच्छेदकस्य च तस्य स्वावच्छिनप्रतियोगित्वंसंसर्गः विशेषणस्य च प्रतियोगित्वमभावबुद्ध्या नियमेनाचगाह्यत इति चाङ्गीकरणीयमन्यथा स्वसमानाधिकरणप्रतियोगित्वादेः विशेषणतावच्छेदकसंसर्गत्वे पर्वतेपि बहिर्नास्तीत्यादि प्रत्ययापत्तेः द्वित्वाद्यवच्छिन्नप्रतियोगितासंसर्गेण वहिविशिष्टाभावस्य स्वसमानाधिकरणतादृशप्रतियोगितासंसर्गेण वह्नित्वविशिष्टतया तस्य पर्वते सत्वात् प्रतियोग्यशे भासमानस्योपलक्षणत्वे च तस्याभावांशे भानासंभवादुक्तप्रत्ययापत्तेः दुरुद्धरत्वात् । एवं चैकाभावस्योभयविधप्रतियोगितासंवन्धित्वविरहेणान्यधर्मावन्छिन्नप्रतियोगित्वस्य प्रतियोगिसंसर्गत्वे विशेषणतावच्छेदकसंबन्धबाधापत्त्या तस्योपलक्षणता स्थादित्यगत्या विशेषणतावनछेदकावच्छिनैव प्रतियोगिता प्रतियोगिनःसंसर्गत्वेनाजीकरणीया । तथाच निरुक्तस्थले तद्वयक्तित्वावच्छिन्नप्रतियोगित्वस्य संसर्गत्वे नीलस्य विशेषणलासंभवेनाभावयुद्धरुपलक्षितवैशिष्ट्यावगाहित्वं स्यादिति भावः। अथोक्तनियमद्वयस्य सार्वत्रिकत्वं न संभवति घटाभावादिपक्षकवह्वयादिसाभ्यकानुमितेः महानसीयवहयभावादिपक्षकबड्यादिसाध्यकानुमितेश्च तदभिलापकवाक्य जन्यशाब्दबुद्धश्चाभावप्रत्ययात्मकतया विशेषणस्य सामानाधिकरण्यखनिष्ठप्रतियोगित्वादिसंबन्धेनाभावांशेऽवगाहितत्वादिति नपदघटितवाक्याभिलप्याभावप्रत्ययस्थल एवोक्तनियमद्वयमशीकरणीयं तथाच प्रत्ययाधुपस्थिते विधेयभावानालिद्भिते भेदादौ तद्यक्तित्वावच्छिन्नप्रतियोगितासंबन्धेन नीलादेः स्वसमानाधिकरणतादृशप्रतियोगितासंबन्धेन नीलत्वादेश्चान्वये को दोषः तादृशसंबन्धेनान्वय एव च तादृशविभक्त्यादिसमभिव्याहारस्याकासात्वोपगमात् संबन्धान्तरमादाय नानिष्टप्रयोगप्रसङ्गस्थाप्यवसरः । अथवा यत्र प्रतियोगित्वेन साक्षात्संबन्धेनाभावे कस्यचिद्विशेषणत्वं तत्रैव विशेषणतावच्छेदकस्य धर्मिपारतन्त्र्येण स्वावच्छिनप्रतियोगित्वं संबन्धः यत्र च खनिष्ठप्रतियोगिताकखादिपरम्परासंबन्धेन तत्र विशेषणतावच्छेदकस्य न निरुक्तप्रतियोगिलं संसर्गः । अतएव स्वनिष्ठप्रतियोगिताकत्वसंबन्धेन वह्निविशिष्टमहानसीयवहयभावादेलेक्षणया पदात्प्रतीतिर्नच तत्र वहिल्यस्य स्वावच्छिन्नप्रतियोगिलसंबन्धेन भानम् , एवंच प्रत्ययार्थे भेदे प्रकृत्यर्थस्य खनिष्टतद्वयक्तिखावच्छिन्नप्रतियोगिताकत्वसंबन्धेनैवान्वये प्रकृतिप्रत्ययसमभिव्याहारस्याकाङ्क्षालोपगमे न कश्चिद्दोष इति चेत्सत्यं । घटोनास्ति घटोनेत्यादिप्रत्ययवद्धटाभाववान् घटभेदवानित्यादयोऽपि प्रत्ययाः प्रतियोगिविधया घटमवगाहमानाः खरसतः शुद्धप्रतियोगिलमेव संसर्गतयाबगाहन्ते। अतएव घटवद्भूतलविषयको भूतलं घटाभाववदित्यादि प्रयोगो न खरसतो विशेषदर्शिना मिति प्रतियोगिविधया विशेषणस्याभावसंबन्धः प्रतीयमानः शुद्धप्रतियोगितात्मक एव स्वारसिक इति निीयते । तत्परित्यागश्च न बलवत्तरकारणमृतेऽहत्यौचितिम् । एवंच नीलोघट इत्यादिवाक्यस्यान्यथाप्युपपत्तिसंभवे सर्वलोकखरससिद्धां प्रतियोगिभूतविशेषणसंबन्धस्य शुद्धप्रतियोगितात्मकतामतिक्रम्य संबन्धान्तरात्मतया तद्भानोपयोग्याकाडाखकल्पनं समभिव्याहारविशेषस्यानुचितमिति तद्वयक्तिलावच्छिन्नप्रतियोगि. लस्य शुद्धप्रतियोगितात्वेन संसर्गत्वे विशेषणतावच्छेदकनीललादेरुपलक्षणत्वस्य प्रतियोगितानवच्छेदक लक्षणस्य संभवः विशेषणत्वे च शुद्धप्रतियोगिलसंसर्गभाने विशेषणतावच्छेदकस्य खावच्छिन्न प्रतियोगिलसंसर्गभाननियमेन तद्वयक्तिखावच्छिमप्रतियोगिलस्य संसर्गलासंभव इत्यभिप्रायोऽनुचिन्तनीयो निरुक्तमन्यस्येति ।
केवलं विशेष्ये विशेषणमितिरीत्येति । विशेष्यसंबन्धिनि तद्वारा संबद्धवमिहकैवल्यमभावप्रत्ययस्थले तन्नास्तीत्यर्थः । एवंचाभावस्थले प्रतियोगित्रकारस्योपलक्षणत्वव्यावृत्तिरनुदर्शिता भवति तेनहि गन्धप्रागभाववान्नास्ति रक्तदण्डो नास्तीत्यादौ गन्धप्रागभावरक्तलादेः प्रतियोगिप्रकारस्याप्युपलक्षणत्वमुक्तं न विरुध्यते उपलक्षणस्यापि तस्य खावच्छिन्नप्रतियोगित्वसंबन्धेनाभावेऽन्वयस्याभ्युपगतत्वेन कैवल्यविरहात् । अतएवाभावबोधो हि विशिष्टवैशिष्ट्यावगा व भवतीत्यनभिधाय तत्र तत्राभावबोधो हि विशिष्टवैशिष्ट्यावगाहिमर्यादांनातिशेत इत्युक्तिः, विशिष्टवैशिष्ट्यावगाहिनो रीतिं विशेषणविशेष्योभयसंबन्धावगाहित्खलक्षणांनातिक्रामतीति तु तदर्थः । प्रतियोगिप्रकारस्य विशेषत्वोपलक्षणत्वे प्रत्ययकालसत्वासखनिबन्धने, न तु विशेष्यसंवन्धिसम्बद्धत्वासंबद्धत्वप्रयुक्ते ताभ्यामवच्छेदकत्ववैलक्षण्यस्याङ्गीकारादभावयो लक्षण्यमिति बोध्यम् ।

Page #40

व्युत्पत्तिवादः ।
कश्चिदभ्युपैतीति चेत् । सत्यम् । अभेदस्तादात्म्यम् । तच्च स्खवृत्त्यसाधारणो धर्मः । असाधारण्यं च एकमात्रवृत्तित्वम् । तच्च स्वसामानाधिकरण्यस्वप्रतियोगिवृत्तित्वोभयसंबन्धेन भेदविशिष्टं यत्तदन्यत्वमित्येकमात्रवृत्तिधर्म एव विशेषणविभक्तरर्थः । वृत्तिश्च तत्र प्रकृत्यर्थस्य संसर्गमर्यादया भासते। तादृशधर्मस्तत्तव्यक्तित्वादिरूप एव । अपूर्वव्यक्तिनिष्ठतादृशधर्मस्य विशिष्यशातुमशक्यत्वेप्येक मात्रवृतिधर्मत्यादिना सामान्यप्रत्यासत्तितः सुग्रहत्वमेव । अभेदस्य संसर्गतामतेऽप्येतादृशानुगता. भेदस्यैव तथात्वमुचितम् । तत्तव्यक्तित्वावच्छिन्नभेदाभावकूटस्य विशिष्य तथात्वे घटो न नील
तश्च स्वसामानाधिकरण्येत्यादि । उभयत्र वृत्तित्वं खरूपेण बोध्यम् । न चैवं द्रव्यत्वादीनामप्यसाधारण्यप्रसङ्ग इति वाच्यम् खरूपसंबन्धावच्छिन्नाधेयत्वस्यैव प्रकृत्यर्थसंवन्धत्वस्वीकारेण खरूपेण द्रव्यत्वस्यासाधारण्येपि शाब्दबोधविषयत्वस्यासंभवात् , स्वरूपेण वृत्तिमानसाधारणो धर्म एव वा विभक्त्यर्थो वाच्यः तथापि द्रव्यत्वादिवारणसंभवात् , खनिरूपितप्रति. योगितावनिरूपितवृत्तितानवच्छेदकानुयोगिताविशिष्टन्यखमेव च प्रकृते विवक्षणीयम् तेन घटभेदाभावनिष्ठतद्वयक्तिलस्य घटभेदात्मकघटभेदाभावाभावनिरूपितप्रतियोगितावद्वृत्तित्वेऽपि नासाधारण्यहानिः तत्तद्भेदनिरूपितप्रतियोगिलवत्तत्तदनिष्ठानुयोगिलमप्यखण्डोपाधिरूपं भिन्नमेव तस्यैव परिग्रहणं न घटभेदाभावाभाववरूपानुयोगिलादेर्भवत्वित्येतदर्थ स्वनिरूपितेत्या. धनुयोगिताविशेषणतयोपात्तम् । वैशिष्टयं च खावच्छिन्नवद्वृत्तिलखावच्छिन्ननिरूपकतानिरूपितनिरूप्यतावत्प्रतियोगितासामानाधिकरण्योभयसंबन्धेन बोध्यम् । नच स्वनिरूपितप्रतियोगितासामानाधिकरण्यमेव कुतो नोक्तमिति वाच्यम् घटभेदलाभावनि. ठतद्यक्तित्वेऽसाधारण्यानुपपत्तेः घटभेदलरूपानुयोगिलात्मकघटभेदलाभावाभावनिरूपितप्रतियोगिलस्य पटभेदलाभावे सवादुक्तरूपेण प्रवेशे च घटभेदत्वेन घटभेदत्वाभावनिष्टप्रतियोगित्वेन निरूप्यनिरूपकभावविरहेण दोषासंभवात् । यता स्वनिरूपितत्वखनिष्ठानुयोगित्वानिरूपितोभयसंबन्धेन स्वविशिष्टप्रतियोगितासामानाधिकरण्यं संसर्गः तथापि नोक्तदोषः भेदत्वस्य तादात्म्यसंवन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावत्वरूपत्वेऽपि नान्योन्याश्रयः तद्यक्तित्वमप्यखण्डोपाधिरेव नातो वृत्तितावच्छेदकसंबन्धविकल्पप्रयुक्तदोषस्यावकाशः । यत्तु नीलादिनिष्टतद्व्यक्तित्वं तत्तन्नीलादिवृत्तित्वविशिष्टनीलत्वादिकमेव नच तस्य स्वरूपेण वृत्तित्वनापि च बिशिष्टस्यानतिरिक्ततया पटपरस्य नीलोघट इति वाक्यस्य प्रामाण्यवारणमतो भेदत्वविशिष्टान्यरूपावच्छिन्नवत्वमेवासाधारण्यं वाच्यम् । वैशिष्ट्यं च स्वावच्छिन्नवद्वृत्तितावच्छेदकतावावच्छिन्नप्रतियोगिताकपर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकत्वस्वविशिष्टप्रतियोगितावन्निरूपितवृत्तितावच्छेदकतात्वावच्छिन्नपर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकत्वोभयसंबन्थेन । - त्तिता च स्वरूपसमवायान्यतरसंबन्धेन ग्राह्या । तथा च नीलत्वत्वगतैकत्वस्य भेदत्वविशिष्टान्यत्वविरहेण तद्विशिष्टनीलत्वत्वेन नासाधारण्यमपितु तशक्तिवृत्तित्ववैशिष्ट्यनीलत्वत्वगतद्वित्वस्य भेदत्वविशिष्टान्यतया तदवच्छिन्नतादृशवृत्तित्ववैशिष्ट्यनीलत्वत्वोभयरूपेणैव तेन च रूपेण तत्सत्वं न तद्व्यक्तिभिन्न इति न कोपि दोष इति तन मनोरमम् । तस्यक्तित्वं च तादात्म्येन सैव व्यक्तिरिति पक्षे गगनपरमाण्वादिरूपतव्यक्तित्वस्य समवायस्वरूपान्यतरेणावृत्तितया तस्य शाब्दबोधविषयत्वानुप. पत्तेः अवयवद्वयवृत्तिघटाद्यात्मकतव्यक्तित्वस्य समवायेनोभयवृत्तितया तस्य शाब्दबुद्धावभानापत्तेः घटाभावाद्यात्मकतयक्तित्वस्यापि स्वरूपेणोभयवृत्तितया तस्यापि शाब्दबुद्धावभानापत्तेश्च तादात्म्यसंबन्धावच्छिन्नत्वं ह्यन्योन्याश्रयभयेनाप्रवेश्यं तत्तनीलादिवृत्तित्वविशिष्टनीलत्वादीनां तद्व्यक्तित्वरूपतापक्षे नीलत्वादीनां संग्राहकत्वाच तस्मादखण्डोपाधिरूपतामेव तद्व्यक्तित्वस्यावलम्ब्य पूर्वोत्तरीतिरेवादतव्या ! तळ्यक्तित्वस्य विशिष्टनीलत्वादिरूपत्वपक्षेऽपि भेदत्वादिकमखण्डोपाधिरूपमेवावलम्ब्यासाधारण्यस्य निर्वाच्यतया तद्व्यक्तिलस्य कुप्तपदान्तर्भावाग्रहस्य दुराग्रहत्वाच्च सामान्यतोऽसाधारण्यपरिष्कारश्चास्मत्कृतसिद्धान्तलक्षणटिप्पण्यामालोचनीयः । अधाधेयखविशिष्टधर्मस्यैव लघुभूतस्य विभक्त्यर्थवं वक्तुमुचितम् आधेयत्वांशे प्रकृत्यर्थान्वये पटादिनिरूपितवृत्तित्वविशिष्टधर्माधिकरणललाभात्तस्य घटे विरहेण पटादिपरस्य नीलोघट इति वाक्यस्य प्रामाण्यवारणसंभवादिति चेन्न एकदेशान्वयभयेनाधेयत्वे धर्मे च खण्डशक्तेः खीकरणीयतया विशेष्ये विशेषणमितिरीत्या प्रमाशाब्दबुद्धः निरुक्तस्थले दुरुद्धरत्वप्रसङ्गादिति ।
अथैकमात्रवृत्तिखस्य खसामानाधिकरण्यखावच्छिन्नभेदसामानाधिकरण्योभयसंबन्धेनैकलविशिष्टान्यत्वं यथावतार्थपरिष्काररूपं भवतीति तत्कथ परित्यक्तम् । अनुयोगितापर्यन्तनिवेशस्यानावश्यकतया भेदविशिष्टान्यत्वनिवेशापेक्षया लाघवमप्यस्ति तत्रेति चेन्न संख्यारूपस्यैकत्वस्य गुणादावभावेन तद्गततळ्यक्तिलस्येव तद्गतजातेरप्यसाधारण्यप्रसादपेक्षाबुद्धि विशेषविषयखस्य चानुगमकाभावात्तस्य परित्याज्यलात् । नचानुयोगिलपर्यन्तानिवेशात्तत्र लापयमपि समनियताभावानामैक्यपक्षे घटभेदस्य घटभेदाभावनिष्ठकत्ववदभावस्यैकतया घटभेदाभावनिष्टतद्यक्तित्वासंग्रहभयेन वावच्छिन्नप्रतियोगिताविशिष्टभेदखन्याप्यानुयोगित्वावच्छिन्नसामानाधिकरण्यस्यैव वाच्यलाल्लाघवाभावात् । नच धर्मविशिष्टान्यलादिकमेवास्तुततू, धर्मत्वेन तदनुगमने

Page #41

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः ।
इत्यादिवाक्यजन्यबोधे प्रतियोग्यभावान्वयौ च तुल्ययोगक्षेमाविति न्यायेन तादृशाननुगतसंबन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकाननुगताभाषा एव भासेरन् नतु नीलवृत्तिरेकोऽभावः तथा सतियत्किचित्तादशाभावतात्पर्येण प्रयुक्तस्य नीलेऽपि न नील इत्यादिवाक्यस्य प्रामाण्यं स्यात् । इदंतु बोध्यम् । विशेषणविभक्तेरभेदार्थकत्वे घटोन नील इत्यादौ नत्रा नीलाद्यभेदाभाव एव प्रत्याययिष्यते नतु नीलादिभेदः । यादशसमभिव्याहारस्थले येन संबन्धेन यत्रधर्मिणि येन रूपेण यद्वत्त्वं नञसत्त्वे प्रतीयते तादृशस्थले नत्रा तद्धर्मिणि तादृशसंबन्धावच्छिन्नतादृशधर्मावच्छिन्नप्रतियोगिताकतद्भावबोधस्य व्युत्पत्तिसिछत्वात् । प्रतियोग्यभावान्वयौ चेत्यादेरप्ययमेवार्थः । एवं च नमो भेदबोधकत्वं न कुत्रापि संभवति । अनीलं घटमानयेत्यादौ घटपदसामानाधिकरण्यानुरोधेनानीलपदस्य नीलभिन्नपरतया नञो भेदवत्येव लक्षणाया उपगन्तव्यत्वात् । इदं तु तत्त्वम् । असमस्तनीलो घट इत्यादिस्थलेऽभेदस्य संसर्ग तोपगमेऽपि
३७
क्षत्यभावादिति वाच्यम् धर्मत्वेन तत्प्रवेशे यथाश्रुतार्थताहाने दुवरत्वादिति । तुल्ययोगक्षेमाविति । योगः प्राप्तिः क्षेमो लुब्धपरिरक्षणम् तुल्यौ योगक्षेमी यस्येति व्युत्पत्तिः । प्रकृते च येन संबन्धेन यद्धर्मावच्छिन्ने यद्धर्मावच्छिन्नान्वयो नञोऽसमभिव्याहारे प्रतीयते तद्धर्मावच्छिन्ने तत्संबन्धावच्छिन्नतद्धर्मावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावान्वय एव नञ्समभिव्याहारे प्रतीयते इत्येवार्थोऽस्य प्रकृतोपयोगीपर्यवसितो वेदितव्यस्तथैवग्रन्धकारेण वक्ष्यमाणत्वात् । शब्दार्थघटनात्वेवं कार्या प्राप्तिरत्र ज्ञानं तद्वयोस्तुल्यं तुल्यता च तुल्यसामग्री प्रभवत्वतुल्य विषयकत्वाभ्यां सामग्र्याः साम्यं नञ्तदर्थविषयकत्व परिहारेणाकाङ्क्षा देस्सर्वस्य सर्वथैकरूपता विषयत्वांशेऽपि साम्यं नञर्थतत्संसर्गपरिहारेण सर्वथैकविषयत्वं, लब्धस्य ज्ञातस्य परिरक्षणमबाधनम् । तदप्यना तोक्तत्वाद्यज्ञानप्रत्यक्षबाधाद्यभावेन तुल्यमिति ।
तादृशाननुगतसंबन्धेति । अथ नीलत्वादिप्रकारेण यावतां शाब्दबुद्धौ भानं तत्तद्वयतित्वावच्छिन्नभेदकूटत्वावच्छिनाभाव एक एवास्तु संसर्गः । नश्येवमेकवाक्यतासमर्थनक्लेशलेशोपि संसर्गताया एकत्वेन प्रकारत्यादिभेदाप्रसक्तेः कूटलं चापेक्षा बुद्धिविशेषविषयत्वात्मकमेकमेव तत्र तत्र प्रतियोगितावच्छेदकमिति संसर्गभेदविरहात्, कूटत्वस्यैकविशिष्टापरत्वरूपत्वपक्षेऽपि समनियताभावानामेकत्वेनैक एवाभावः संसर्गः । नच संसर्गतावच्छेदकतादृशाभावत्वस्य भेदात्संसर्गताभेद इति वाच्यं स्वरूपत एव तादृशाभावस्य संसर्गलाङ्गीकारात् सखण्डस्यापि संसर्गविधया स्वरूपतो भानस्य तत्र तत्र स्वीकारात् । अथवा स्वरृत्तितद्व्यक्तिरेवास्तु संसर्गः तद्व्यक्तिश्च निरुक्ताभावरूपा नीलवादिप्रकारेण पटादिभाने पटवृत्तिलोपलक्षिताया अपि पटादिगततद्वयक्तित्वावच्छिन्न भेदकूटाभावात्मकव्यक्तर्न घटे सत्त्वमिति न नीलोघट इत्यस्य प्रामाण्यप्रसंग: । एवं च घटो न नील इत्यत्राप्यनुगताभावस्यैव भासमानतया न तस्य प्रामाण्यप्रसंग इति चेत्र षट्सु घटेषु षण्णां नीलानां तादत्म्यावगाहने तत्तद्व्यक्तिभेदषट्वाभावस्य नीला घटा इत्याकाङ्क्षयैव संसर्गतया मानमभ्युपेयते । तादृशवसंसर्गस्तादृशाकाङ्क्षया तादृशषद्घटकघटत्रयेऽपि स्वानात्मकनीलत्रयमाने सति तात्पर्ये भासेत तथासति हि तादृशतात्पर्येणोच्चरितस्यापि नीला घटा इत्यस्य प्रामाण्यं स्यादिति । नतु नीलादिभेद इति । नीलादिभेदत्वेन नीलादिभेद इत्यर्थः तेन समनियताभावानामैक्येऽपि न क्षतिः । अभेदस्य संसर्गतोपपादिकां युक्तिमाह । इदंतुतत्त्वमित्यादिना । अथ नीलो घट इत्यादिस्थल इत्याद्युक्तावेव सामञ्जस्ये इसमास इत्युक्तिः कथमिति चेदुच्यते, संसर्गतया भानन्तु समासस्थल एवेत्यादिना समासस्थले सर्वथैवाभेदस्य संसर्गतया भानस्य प्रागुक्तत्वेन तत्साधारण्येनात्राभेदस्य संसर्गयोपपादने संदर्भाशुद्धिः स्यात्, समासे विशेषण विभक्तेरभावेन तत्र विशेषण विभक्तेर्वृत्तिकल्पनमनुचितमिति ग्रन्थासङ्गतिव स्यादिति नीलोघट इत्यादिस्थल इयत्रादिपदेनाभेदान्वयबोधकपुरस्कृत्य समासवाक्यबोधो मा प्रसाङ्गीदित्यसमास इति विशेषणोपादानम् । किंवा समाएवेत्यादिप्रागुक्तग्रन्थप्रतिपक्षलमेतद्व्रन्थस्याभिद्योतयितुमसमास इत्युक्तम् । अपिच तत्रानुकर्षणीयः । अथवा असमास इत्येव विशेष्यं तत्रावच्छेदकावच्छेदेनान्वयस्यौत्सर्गिकत्वेन विरुद्धविभक्त्यवरुद्धवाक्ये विशेषणविभक्तिविरहेण तत्र विशेषणविभक्तेरित्यादिसंदर्भविरोधः स्यादिति नीलोघट इत्यादिस्थल इति विशेषणोपादानमिति । अभेदस्य संसर्गतोपगमेऽपीति । अभेदवृत्तिकल्पनागौरवातिरिक्तगौरवविरहो यथाऽभेदप्रकारतापक्षे तथाऽभेदस्य संसर्गतापक्षेपीत्ययमर्थोऽपिना सूचितः । उपयुज्यते चायं वृत्तिकल्पनानौचित्यपरिपोषे संसर्गतापक्षे यदि ततोऽतिरिक्तं गौरवं स्याद्वृत्तिकल्पनाया अनौचित्यन्न स्यात् यथा च संसर्गतापक्षे पराशयस्थस्य गौरवस्य विरहस्तथानुपदमेवोपपादयिष्यते । एवंचाधिशब्दवै• यर्ध्यशङ्कायाः प्रकारतामते वृत्तिकल्पनागौरवस्य सद्भावादसङ्गतेश्च निरासः । अथ प्रागभेदस्य संसर्गत्वमाश्रित्य विशेषणविभक्तेः पदसाधुलार्थकत्वमभिधाय निरर्थकत्वप्रायस्य तस्य दुष्टत्वं मनसि निधाय च विशेषणविभक्तेरभेदार्थकत्वमभिहितं नतु लाघवादित इत्युक्तदूषणपरिहारमनभिधायाभेदस्य संसर्गलोपगमः संदर्भविरुद्धतामवलम्बत इति चेद्विकरणादेः सर्वमत एव पदसाधुत्खमान्नार्थकत्वस्य कृप्ततया विशेषणविभक्तौ तद्दृष्टान्तेन तस्या यत्किंचिदर्थोपस्थापकत्वाभावेऽपि प्रतिपित्सितार्थ
वाक्यत्वरूपसामान्यधर्म
सस्थल

Page #42

व्युत्पत्तिवादः ।
गौरवविरहात् सत्र विशेषणविभक्तेर्वृत्तिकल्पनमनुचितम् । न च यत्राभेदे विशेषणविभक्तेः शक्तिभ्रमः स्वारसिकलक्षणाग्रहो वा तत्र सर्वमतएवाभेदप्रकारकबोधस्य नीलोघट इत्यादिवाक्यादुत्पत्त्या तादृशसमभिव्याहारज्ञानस्य द्विविधबोधे हेतुताद्वयं कल्पनीयम् अभेदस्य संसर्ग
३८
प्रतिपत्त्यनुपपत्तिरहितवाक्यघटकत्वे सत्यवर्जनीयप्रयोगत्वेन हेतुना निर्दुष्टेन साधनीयस्य निरर्थकलस्य प्रामाणि कतया न दोषत्वमित्यत्र तात्पर्यान्न संदर्भविरोध इति गृहाण । हेतुप्रसिद्धिन यथा तथानुपदमेव व्यक्तीभविष्यति । नच दिवादाभ्यासिता विशेषणविभक्तिरर्थवती विभक्तित्वादितरविभक्तिवदित्यनेन सत्प्रतिपक्ष इति वाच्यं पक्षएव व्यभिचारसन्देहेनातुल्यबलत्वात् । नच स्थापनानुमानेऽपि सोस्तीति वाच्यं नृत्यकल्पनालाघवतर्केण प्रतिरोधकशक्तिविगमादिति ध्येयम् । गौरवविरहादिति । इदं च भिन्नविषयकप्रत्यक्षंप्रति भिन्नविषयकशाब्दसामग्रीप्रतिबन्धकतालाघवं वक्ष्यमाणमव्यवहितोत्तरवस्य प्रतिबध्यतावच्छेदककोटौ प्रवेशमाहत्य शाब्दसामग्री मदन्यप्रत्यक्षप्रति शाब्दसामय्याः सामान्यतः प्रतिबन्धकताकल्पनेन तिरस्कुर्वतो मतेनोक्तमिति बोध्यम् । अग्रेचाव्यवहितोत्तरत्वस्य प्रतिबन्धकाभावकार्यतावच्छेदककोटौं प्रवेशस्य निर्युक्तिकल माकलय्या भेदस्य प्रकारत्वं स्वीकुर्वतो मतेन विशेषणविभक्तेरभेदार्थ कत्वमतेऽपियद्यप्युक्तरीला लाघवं सम्भवतीत्यायुक्तिरिति वेदितव्यम् । नचाव्यवहितोत्तरत्वस्य कार्यतावच्छेदकाघटकत्वे न किमपि मानं कार्यतावच्छेदकघटकत्वे तु लाघवमेव तदिति वाच्यं सर्वस्य कार्यकारणभावस्य प्रवृत्तिनिवृत्तिफलकत्वेनाव्यवहितोत्तरत्वस्य कार्यतावच्छेदकघटकत्वस्थ ले तत्तत्कारणफलविशेषस्यानिर्णयेनेष्टविशेषसाधनत्वज्ञानस्यासंभवात्तदधीनप्रवृत्त्यनुपपत्तेरेव तत्र मानवात् । अव्यवहितोत्तरत्वस्य कार्यतावच्छेदकघटकलं तु तत्रैव यत्र गत्यन्तरविरहः अतएव वैजात्येन संभवत्कार्यभावस्य वहेर्न तृणाद्यव्यवहितोत्तरलादिना कॢप्तेन कार्यत्वं । नचैवमाकाङ्क्षाज्ञानाद्यव्यवहितोत्तरत्वस्य कार्यतावच्छेदकत्वं न स्यादिति वाच्यं तत्र वैजात्येन साङ्कर्ययाधितेन गतेरसंभवात् । साङ्कर्ये चाकाङ्क्षाद्वयज्ञानाव्यवहितोत्तरशाब्दबोधे सामानाधिकरण्यस्यैकैकाकाङ्गाज्ञानोत्तरशाब्दबोधे परस्परव्यावृत्तत्वस्य सत्वेन बोध्यमितिदिक् ।
द्विविधबोधे हेतुताद्वयं कल्पनीयमिति । ननु पर्यायघटितवाक्यजन्यबोधे व्यभिचारवारणाय कारणानन्तर्यस्य कार्यतावच्छेदकलमवश्यं वाच्यं तथा च सति विषयत्वस्य तथात्वे प्रयोजनाभावोऽतएव भेदान्वयबोधविचारप्रसङ्गे उक्ताभेदान्वयबोधे तथा विधानुपूर्वीत्यादिवक्ष्यमाणमपि संगच्छत इति कथं कारणत्वद्वैविध्यमिति । नन्वोपस्थितिविशिष्टज्ञानत्वेन तत्रय सकलाकाङ्क्षाज्ञानानामेकरूपेणैव कारणत्वं लाघवादुपेयं वैशिष्ट्यं च स्वविशिष्टस्वत्वावच्छिन्न विषयतानिरूपित विषयताकत्वसंबन्धेन । वैशिष्ट्यं च स्त्रीय नीलत्वावच्छिन्नविषयताप्रयोजकरृप्तिनिष्टविषयतानिरूपितविषयतावच्छेदकतापर्याप्त्यधिकरणानुपूर्व्यवच्छिन्नविषयतानिरूपितखत्वावच्छिन्न विषयतानिरूपितत्वस्वकालीनोपस्थितीय घटत्वावच्छिन्नविषयताप्रयोजकवृत्तिनिष्टविषयतानिरूपितविषयतावच्छेदकतापर्यात्यधिकरणानुपूर्व्यवच्छिन्नत्वोभयसंबन्धेन बोध्यम् । तथासति कारणानन्तर्यस्य कार्यतावच्छेदकत्वाभ्युपगमे प्रयोजनाभावात् कार्यद्वैविध्येन दुर्वारमेव कारणताद्वैविव्यमिति वाच्यं तत्तद्वर्णत्वेन पदार्थान्तरावगाहिवृत्तिज्ञानीय विषयतावच्छेदकत्वस्य भ्रमात्मकाकाङ्क्षाज्ञानविषयत्वावेच्छदकत्वस्य च विशिष्टानुपूर्व्यामभावात् यत्किंचिदेकधमीवच्छिन्नविषयताकत्वस्याकारणज्ञानेपि सत्वात् साक्षात्परम्परासाधारणनिरूप्यनिरूपकभावानभ्युपगमे वृत्तिविषयतानिरूपितवर्णत्वव्याप्यधर्मावच्छिन्नस्वप्रयोजकविषयतात्वव्यापकस्वत्वावच्छिन्नविषयताकत्वादिसंसर्गस्याप्युक्तेरसम्भवात् स्वावच्छेदकावच्छिन् त्यसंबन्धेन खनिरूपितविषयतावत्यस्य व्यापकताघटकसंसर्गस्यासंभवात् नीलपटवान् घट इति समभिव्याहारज्ञानस्य कार णत्ववारणाय सामनैययोपादाने च तादृशनिरूप्यनिरूपकभावाभ्युपगमेऽपि घटादिपदघटकवर्णविषयतान्तर्भावेण व्यभिचारप्रसंङ्गेन संसर्गासंभवात् कथंचिन्निवेशस्य संभवेप्यप्रामाण्यज्ञानाभावनिवेशानुरोधेन कारणतावच्छेदकभेदस्योपेयत्वात् नीललावच्छिन्नविषयतानिरूपिततादात्म्यत्वावच्छिन्नविषयतानिरूपितघटत्वावच्छिन्नविषयताकत्वस्यैकस्य कार्यतावच्छेदकत्वस्यापि च संभवात् । नचैवं कालिकेन तादात्म्ये नीलावगा हिशाब्दबोधस्यापत्तिस्तस्याप्युक्तरूपवत्वादाधेयत्व संबन्धावच्छिन्नत्वोपादाने तादात्म्य संसर्गकबोधासंग्रह इति वाच्यम् तादात्म्यत्वावच्छिन्नविषयतायामाधेयत्व संबन्धातिरिक्तसंबन्धानवच्छिन्ननीललावच्छिनविषयत्वानिरूपितत्वतादात्म्यसंबन्धातिरिक्तसंबन्धानवच्छिन्नतादृशविषयत्वानिरूपितत्वोभयाभावस्य विवक्षितत्वात् नीललावच्छिन्नविषयतायामेव वाधेयत्वसंबन्धातिरिक्तसंबन्धावच्छिन्नलतादात्म्यत्वावच्छिन्न संसर्गलानिरूपितत्वोभयाभावस्य विवक्षितत्वात् खरूपसंबन्धातिरिक्तसंबन्धानवच्छिन्नत्वस्य तादात्म्यविषयतायां निवेशेनच कालिकेन तादात्म्यप्रकारकबोधव वारणीयः । यत्तु स्वखरूपिखरूपादिपरम्परासंबन्धघटकाद्यखरूप संसर्गतायाः स्वरूपत्वमात्रावच्छिन्नत्वे तत्संसर्गकबोध संग्रहतादात्म्यत्वावच्छिन्न विषयतानिरूपितस्त्ररूपत्वावच्छिन्न विषयतानिरूपित घटत्वावच्छिन्न विषयखोपादाने च तादात्म्यसंसर्गकवोधासंग्रह इति तत्र तादात्म्यविषयतायां घटत्वावच्छिन्नविषयतानिरूपितस्वरूपत्वावच्छिन्नसंसर्गला निरूपितत्रतादात्म्यत्वावच्छिन्नसंसर्गताभिन्नत्वोभय'भावस्यापि विशेषणीयत्वात् । परम्परासंसर्गस्थले चकसंसर्गस्य प्रकारत्व विशेष्यलोभयानिरूपितत्वादिति चेन्न कारणानन्तर्यमानस्य कार्यतावच्छेदकतायाः प्रागेव निराकरणात् विषयत्वस्यावच्छेदकत्वे च
प्रसङ्गः

Page #43

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः । तावादिनेति गौरवम् । एवं तादृशसमभिव्याहारज्ञानघटितसामय्या भिन्नयोग्यताशानघटितत्वेन द्वैविध्यमिति भिन्नविषयकप्रत्यक्षादिकं प्रति तादृशशाब्दसामग्रीप्रतिबन्धकताया अप्याधिक्यमिति वाच्यम अभेदस्य संसर्गतावादिनोक्तस्थलेपि तत्संसर्गकबोधस्यैवोपगमादिति दिक। स्तोकं पचति
द्वैविध्यस्य दुष्परिहरत्वात् उक्तप्रकारेण कार्यकारणयोरनुगमकधर्मस्य कथंचित्सम्भवेप्यन्वयव्यतिरेकतानवच्छेदकस्य तस्यान्यतमत्वादिवत्तादृशधर्मान्तरेणाकार्यकारणाभिमतानुगमसंभावनाप्रयोजकत्वेन कार्यानुपलब्धिलिङ्गकानुमानभङ्गभीत्यन्यथासिद्धिनिरूपकत्वस्यैव खीकरणीयत्वात् । यद्वोक्तक्रमेण द्वैविध्यासंभवं मनसि निधायैवमित्यादिना दूषणान्तरस्योपक्रमः यथा च कारणानन्तर्यमात्रकार्यतावच्छेदकलपक्षस्य यथा कथंचिनिर्वाहस्तथाग्रे वक्ष्यते ।
उक्तस्थलेपि तत्संसर्गकबोधस्यैवोपगमादिति। अथाभेदस्य दुबोधयिषितस्य प्रकारतयाभानप्रयोजकतया कप्तमस्ति चेत्साकाजुपदवृत्तिज्ञानजन्योपस्थितिविषयत्वं कथं संसर्गतया भानमभ्युपेयं तस्य वृत्तिज्ञानस्य हि प्रमावं वाचकादपि शक्तिभ्रमादर्थप्रत्ययदर्शनानापेक्षणीयं येन विशेषणविभक्केः शक्तिज्ञानस्याप्रमात्वे तत्कृतः कश्चिद्विशेषः स्यात् नहि कस्यचिदभ्युपगमः कश्चित्सामन्यां सत्यां कार्यस्योत्पत्ति रो मीटेऽतएबोक्तं प्राक् सर्वमत एवेत्यादिशङ्काग्रन्थे । नच वाच्यमभेदसंसर्गकशाब्द प्रत्येवोक्तसमभिव्याहारज्ञानस्य कारणलमित्याकाङ्क्षाज्ञान विरहात्सामग्येवनास्तीति फलखरूपानिर्णये प्रागेव द्रागेव तस्य गृहीतुमशक्यलात् विपरीते विनिगमकाभावाच संसर्गसंसर्गाविषयत्वप्रयुक्तं लाघवमेव फलवरूपनिर्णयमुखेन विनिगमकमित्यपि न वाच्यं तथासति ततोऽपि लाघवात्समवायेन नीलप्रकारकबोधे संयोगेन वहिप्रकारकबोधे च नीलोघटः संयोगेन वहिमान्पर्वत इत्यादिसमभिव्याहारज्ञानानां कारणलप्रसङ्गात् प्रवृत्त्याद्यथै वुबोधयिषितस्य घटे नैल्यस्य पर्वते वहेश्च तावतैवहि प्रतिपत्तनिर्वाहः । तादृशकारणबिरहादेव चान्यत्रापत्तेरभावात् नीलपदाश्रयस्य मतुपः संयोगस्योपस्थितत्वेपि तस्याकिञ्चित्करीकरणात् नच व्युत्पत्तीनां विरोध इति शयं लाधवसहकृतमाह केणोक्तकार्यकारणभावे सिद्धे तदनुसारेणैव व्युत्पत्तेर्निर्वाच्यखात् कथमन्यथा न नामार्थत्यादिव्युत्पत्तिविरोधमुद्भाव्यैव विभक्त्यर्थसंसर्गवखण्डने निर्वृत्तो भवति प्रकारतावादीति प्रामाणिकमर्थमन्यथाकर्तुं न शक्नोति व्युत्पत्तिसहस्रमपीत्यभ्युपेयमिति चेदुच्यते, वाक्येनैकेन हि धर्मान्तरसंबद्धत्वेन व्यावृत्तो धर्थको भवति प्रतिपिपादयिषित इति व्यावतकश्च धर्मिधर्मान्तरसंबन्धोऽपि तथा, सच यावद्भिरेव पदैः शक्यप्रतिपादनस्तावत्स्वेव पदेषु व्यापृतो भवत्येव प्रतिपादयिता यतो न्यूनमधिकं च प्रतिपादयन् भवति गर्हितः, धर्मान्तरसंबन्धश्च प्रसिद्धानेकधर्मधर्मतादात्म्यमुखेन कथंचिदनकधर्मप्रतिपत्तिरूपफलप्रतिसंधानेन स्वरसतो बा कचित्प्रतिपिपादयिषितः कचिच्चार्थान्तरद्वारा यतस्सर्पत्वसंबद्धं पुरोवर्तिनं नैल्यसंबद्धं घटादिकं वहिसंबद्धं पर्वतादिकं च प्रतिपिपादयिषन् व्यावर्तकसर्पयादिसंबन्धप्रतिपत्तिरूपमुख्यफलायोग परिहरन् वाक्यं प्रयुक्ने व्युत्पन्नसमाजः सायं नीलोघटः वह्निमान्पर्वत इति कदाचिदस्मिन् सर्पलं घटे नैल्यं पर्वते वह्रिरित्यादिकं न जालपि सर्पलमयं नैल्यं घटो वह्निः पर्वत इति न वा सर्पमयं नीलंघटइत्यादि नापिच सर्याय घटोनीलेत्यादि नत्र रजुरियं सर्पःस पीतो घटः नीलः पट इत्यादि तत्र च कारणगवेषणे कियमाणे सर्पलादेराश्रयासंसृष्टस्य सपादिशब्देन संवन्धाग्रहःसाश्रयस्योपस्थितस्य तस्याश्रयापेक्षस्याश्रयातिरिक्तानपेक्षस्य चोपस्थिताश्रयपरित्यागेनाश्रयान्तरेणान्येन वा संबन्धानौचित्यम् । संबन्धस्य च कस्यचित्तत्वेनाभाने बोधस्य समूहालम्बनवलक्षण्यानुपपत्तिर्यावत्पर्यन्तस्य भानाभ्युपगमेनानुपपत्तिपरिहारो बुभुत्सितसंप्रतिपत्तिश्च तदधिक्रभानाभ्युपगमे गौरवंचकारणमुन्नीयते यथा पुरोवर्तिनि सर्पवसंबन्धो बुबोधयिषितः सर्प इति शब्द प्रयुक्त ततश्चोपस्थितस्य साश्रयस्य सर्पखस्य निराकाङ्कतया खतात्र समवायेन भानासंभवादाश्रयस्य च लब्धधर्मकतयाऽनाकाङ्कितधर्मयोगस्य तादात्म्येन तत्र भाने बाधकाभावात् तावन्मात्रभानेनापि जातनिर्वाहो न तादात्म्यप्रतियोगिकखरूपसंबन्धभानमपेक्षते इति तद्भानाभ्युपगमे गौरवम् । एवं सर्या दिशब्दात्खतन्त्रोपस्थितस्य सर्पलस्य बहेश्च यदि पदार्थान्तरभानमनपेक्ष्य पुरोवादिना स्वतः समवायादिभिर्भवेत् संसृष्टतया भानं सर्पवमयं वह्निः पर्वत इत्यादावपि स्यात्संबन्धभानस्योपस्थापकपदानपेक्षस्यैवाभ्युपेयवादुपस्थितस्योपस्थितान्तरविशेषकाभावेन संवन्धभानप्रसङ्गे तदर्थमपिपदस्यापेक्षितत्वेऽनवस्थापातात् । उपस्थापकापेक्षाया आवश्यक्रत्वे वान्योपस्थापननियोगोर्वरिता प्रथमैव हि स्यात्तथा. नहि किञ्चिद्विशेष उपलभ्यते येन तादात्म्यस्य सास्यात्तथानान्येषां संबन्धानां, तादात्म्यस्यासंसर्गत्वपक्ष एव स्याद्विशेषोपलम्भस्तस्य च संसर्गाभावान्योन्याभाववैलक्षण्यानुपपत्यानिरस्तत्वात् । असंसर्गत्वे तस्य तत्वेन भानासंभवेन तत्संसर्गान्तरोपस्थापकपदापेक्षाप्रसंगापाताच्च पदार्थान्तरभानापेक्षायां चाधेयवरूपस्याश्रयतादात्म्यरूपस्य वा तस्योपस्थापकानपेक्षस्य भाने शुक्तस्थलेऽपि स्यादेव भानमन्यस्य चोपस्थापकविशेषस्याकल्पने तूक्तरीत्याप्रथमैव स्यात्तथेतिसपरवमयमित्याद्यप्रयोगबी दुर्लभं स्यादतउक्ततादात्म्यभानान्यथोपपत्तिबहिष्कृततादात्म्यभानाश्रयोपस्थापकतया मतुबाधेयत्वोपस्थापकतया सप्तम्येवाबापोद्वापाभ्यां भवति सिद्धा तथासति तदभावानुभुत्सितार्थप्रतिपत्त्यसंभवादुक्तवाक्यानामप्रयोगः, पर्वतो वहिमान् पर्वते बहिरित्यादीनां प्रयोगस्तत्सद्भावेन बोधसंभवादुपपद्यते इत्येतदपि बीजम् एवं यदि तादात्म्योपस्थापने विनियोगो भवेद्विशेषणविभक्तस्तदा ततस्सव तत्र विनिवर्तेत न या स्यात्तत्र शक्ता गृहीतशक्तिश्च स्यात्तेन तेनासाधारणेन सुवादिरूपेण प्रथमा

Page #44

४०
मृदु पचतीत्यादौ विरुद्धविभक्त्यवरुद्धपदोपस्थापितस्यापि स्तोकमृद्वादेर्धात्वर्थपाकादावभेदान्वयोऽपिव्युत्पत्तिसिद्धः, तदनुरोधेन च द्वितीयान्तपदधातुपदयोः समभिव्याहारस्याप्यभेदान्वयबोधौपयिकाकाङ्क्षात्वमुपगम्यते क्रियाविशेषणस्थले च न द्वितीयातिरिक्तविभक्तिरुत्पद्यते, क्रियाविशेषणानां कर्मत्वमित्यनुशासनेन तत्र कर्मत्वातिदेशात् । न चैवं स्तोकः पाक इत्यादावपि द्वितीयाप्रसङ्गस्तत्रापि स्तोकादेः क्रियायामेव विशेषणत्वात् । भावकृतां प्रयोगसाधुत्वमात्रार्थकतया धातुनैव तत्र पाकादि प्रतिपादनादिति वाच्यम् । क्रियापदस्य तत्र सार्थक प्रत्ययान्त धातूपस्थाप्यार्थपरत्वात् । स्तोकं स्थीयते इत्यादौ आख्यातस्यापि वर्तमानत्वार्थकतया सार्थकत्वात् । न च वर्त्तमानत्वाद्यविवक्षायां द्वितीयानुपपत्तिरिति वाच्यम् । वर्त्तमानत्वादिविवक्षास्थलइव अर्थबोधस्वरूपयोग्यताप्रयोजिकाकाङ्क्षाशालित्वेनैव तदवि
व्युत्पत्तिवादः ।
दिस्सर्वा एव विभक्तिस्तत्र तत्रेति, नीलं घट इत्याद्यप्रयोगवीजस्य दुर्लभत्वं स्यात् द्वितीययापि तादात्म्योपस्थापनेन बुभुत्सितप्रतिपत्तिसंपादनस्य संभवात्तस्मान्निर्विभक्तिकप्रयोगस्यासाधुत्वादर्थ विशेषस्य चानुपस्थापनीयत्वात्प्राप्तासु सर्वासु विभक्तिषु सर्वेषु वचनेष्वर्थविशेषप्रतिपादनानुबद्धप्रयो कव्यभाव विशेष्यवाचकपदोत्तर विभक्तिविशेषस्योपस्थिततया विशेषान्तरस्य चानुपस्थिततया विशेषणवाचकपदोत्तरमपि स एव प्रयोक्तव्यतया बुद्धौ विपरिवर्तत इति विशेष्यपदविभक्तिपरतन्त्रा विशेषणविभक्तिस्थितिर्नार्थोपस्थापनपरतन्त्रा विकरगागमादिवदित्यपि च बीजम् । एवं सर्वायुपस्थापकानामावश्यकत्वं रज्वादिपदानां चातथात्वमप्येवंच क्वचिद्विकरणादितो जायमानाप्युपस्थितिरन्यथासिद्धतया यथा विज्ञायते तथैव विशेषणविभक्तिजन्यापि काचित्की तादात्म्योपस्थितिरपीतिसमभिव्याहारवहिर्भूतपदजन्योपस्थितिवत्तदुपस्थितेरपि न प्रकारतया भानप्रयोजकत्वमनन्यथासिद्धतया गृहीतस्य चोपस्थित्यन्तरस्य चासंसर्गतया भानप्रयोजकत्वमिति नानियमप्रसंग उपस्थितस्यापि संसर्गतया भानाभ्युपगम इत्यलम् ।
इतिदिगिति । एतदुक्तेरभिप्रायस्तु न नो विद्वेष इति पतिव्याख्यानावसरे स्फुटीभविष्यति । कर्मत्वातिदेशादिति । धात्वर्थतावच्छेदकफलशालित्वरूपकर्मत्वस्य वाधितत्वादितिभावः । नच तादात्म्यफलतावच्छेदकान्यतरसम्बन्धेनधात्वर्थतावच्छेदकफलान्वयित्वमेवास्तु कर्मत्वं तत्र स्तोकादावप्यस्त्येवैति इत्थमेव द्वितीयां तत्रोपपादयन्ति प्राचीनवैयाकरणा इति वाच्यम् स्तोकं तिष्ठतीत्यादौ धात्वर्थतावच्छेदकफलस्यैवाभावात् सर्वत्र फलमन्तर्भाव्य धात्वर्थनिर्वचने सकर्मकत्वासकर्मकत्वयोः फलव्यापारयोः रविरोधसामानाधिकरण्याभ्यां कथंचिन्निर्वाच्यत्वसंभवेऽपि गौरवस्यैव बाधकत्वात् निरुक्तकर्मलस्यैव तत्रापि खीकारे स्तोकादेः कारकत्वापत्त्या तत्र लकारापत्तेः स्तोकः पच्यते सुखमास्यते इत्याद्यपि स्यादिति भावः । अर्थबोध स्वरूपयोग्यताप्रयोजि काकाङ्क्षाशालित्वेनैवेति । करणाद्यर्थबोधकतयार्थाबोधकपचादिसमभिव्याहृतवत्रः वज्त्वेनाविसंवादिन्यां भगवदिच्छायां विषयत्वा संभवेन शक्तिमत्त्वरूपसार्थकत्वस्य तन्त्रेवार्थबोधकाविवक्षास्थलीयाख्यातस्यापि वर्तमानत्वादिबोधजनकतयाख्यातत्त्रादिना विसंवादभयेन भगवदिच्छायाम विषयत्वस्यैव वाच्यतयाऽसत्वप्रसंगात् भगवदिच्छीय विलक्षणविषयताबच्छेदकवत्त्वम् शक्तिमद्वृत्तिप्रत्ययत्वव्याप्यधर्मवलं वा, यदि सार्थकप्रत्ययलमुच्येत घञोपि करणाधिकरणादिष्वनुशिष्टत्वेन सार्थकत्वं स्यादित्युक्ताकाङ्क्षापर्यन्तानुधावनं कृतं तथाचाकतीरे च कारके संज्ञायामित्यस्यैव करणादिषु जोनुशासनत्वेन पाकादिशब्दानामसंज्ञात्वेन पचधातुसमभिव्याहत घञ्पदत्वस्याकाङ्क्षालविरहात् न पचधातूत्तरसमभिव्याहृतघनः सार्थकत्वम् रागादिशब्दानां संज्ञात्वेन धर्मविशेषावच्छिन्नर अनकरणाद्यर्थप्रत्यायकतया एकलाद्यन्वित तादृशार्थबोध स्वरूप योग्यतायां खादिपदघयन्तसमुदायसमभिव्याहारस्यैवाकाङ्क्षात्वेन तत्रापि घत्रो न सार्थकत्वसम्भवः यदि तस्य योगरूढलं तदा कर्मानुशिष्टतादिवत्सार्थकत्व - मित्रमेव । यत्तु रूढ्यर्थपदार्थान्तरान्त्रयप्रयोजकाकाङ्क्षयैव योगार्थभानस्यापि स्वीकारे क्षतिविरहेणाकाङ्क्षान्तरकल्पने गौरवात्तत्रापि नास्त्येव सार्थकम् अतएव शोभनं पङ्कजेनेत्यादयो न प्रयोगा इति तन्न शोभनं गतेनेत्यादिवत्तस्याप्यगीकरणीयत्वात् । अत्र हि गमनप्रकारतानिरूपितकर्मत्वविषयताकशाब्दबुद्धित्वावच्छिन्नं प्रति गमधातु क्तप्रत्ययसमभिव्याहारज्ञानत्वेन कारणवस्य पदार्थोपस्थितितात्पर्यज्ञानादिकारणकलापे निर्विभिक्तिकगतादिपदादद्व्युत्पन्नानां शाब्दबोधप्रसङ्गभयेन वक्तुमशक्यलात् एकसमभिव्याहारः क्तान्तसमुदायस्वाद्योरेव तस्य च प्रत्यये विरहात् साधुगतो ग्राम इत्याद्यपि न स्यात् तस्मादाकाङ्गाज्ञानजनकतावच्छेदकविषयिता निरूपकत्वेनार्थबोधस्वरूपयोग्यताप्रयोजकत्वमुक्तग्रन्यतात्पर्य विषयो नाङ्गीकरणीयः किंतु तत्तत्पदार्थबोधस्वरूपयोग्यतायां शक्तिप्रयोजिका यद्यत्पदार्थयोः परस्परमन्वयोऽन्विततत्तदर्थबोधस्वरूपयोग्यतायां तत्तत्पदसमभिव्याहारः प्रयोजक इत्यनुभवसाक्षिकप्रयोज्यप्रयोजकभावान्तरमवलम्ब्यैवार्थबोधस्वरूप योग्यतेत्याद्युक्तिरित्येव खीकरणीयं तथा च पङ्कजादिपदस्थले धालर्थडप्रत्ययार्थयोरन्वये तयोः समभिव्याहारस्यापि तादृशस्वरूपयोग्यताप्रयोजकतयोक्तप्रयोगस्य दुर्वारत्वम् यदि चोक्तप्रयोजकत्वपक्षेपि रूटिस्थले अवयवद्वयसमभिव्याहारस्य प्रयोजकत्वं नानुभविकं किंतु केवलयौगिकस्थल एवेति चेदाग्रहस्तदा मास्तूतप्रयोगस्येष्टता । किंच सामान्यतो भयो निरर्थकतामहो दुराग्रह एव संज्ञायामिति प्रायिकं तेन लाभोलब्ध इत्यादिप्रयोगदर्शनादित्यादिग्रन्थपर्यालोचनया
त्वाद्यन्वितगमनकर्मादिशाब्दबोधकारणतावच्छेदकवियितानिरूपकथ

Page #45

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः । वक्षास्थलेऽपि भावाख्यातस्यार्थवत्त्वात् । केचित्तु धातोरिवघान्तस्यापि पाकादौ शक्तिरुपेयते ।
केवलयौगिककरणाद्यर्थकघनन्तशब्दसाधुलावगमादिति । अत्रच भावतान्तगम्यादिधात्वर्थविशेषणस्तोकादिपदोत्तरं द्वितीयैव, गम्यादिधातुसमभिव्याहतक्तप्रत्ययस्य कालकर्तृकर्माधर्थकताया दृष्टखात् तत्समभिन्याहारस्योक्तयोग्यताप्रयोजकलादकर्मकधातुसमभिव्याहृतक्तप्रत्ययस्यापि न भावमात्रविहितवम् अतीतकालाद्यर्थस्य तत्रापि सलादिति तस्याप्यस्त्येव निरुक्तसार्थकलं भावविहितल्युडादीनामपि करणाद्यर्थंकतत्प्रत्ययसमानानुपूर्वांकलाद्भवति सार्थकलमेव क्तिन्प्रभृतेर्भावमात्रविहितस्य नास्त्येव कथंचिदपि सार्थकत्वमिति बोध्यम् । अथ पाकाद्यन्वितैकवाद्यर्थविषयकशाब्दबोधस्वरूपयोग्यतां प्रति घनन्तसमुदायनिष्ठस्वादिसमभिन्याहारस्य प्रयोजकतया तस्य समुदायानतिरिक्त घनत्ययेऽपि सत्त्वेन घनः सार्थकलं दुर्वारमेवेति चेन्न यद्पावच्छिन्ने यद्पावच्छिन्नाव्यवहितोत्तरसमर्थवोधखरूपयोग्यताप्रयोजक तदपावच्छिन्नान्तवं तद्पावच्छिन्नस्य सार्थकप्रत्ययान्तत्वमित्यस्य विवक्षितत्वात् । नच सुखावच्छिन्ने पच्यव्यवहितोत्तरघचव्यवहितोत्तरत्वस्योक्तस्वरूपयोग्यताप्रयोजकत्वे तद्धटकतया घञ्प्रत्यये पच्यव्यवहितोत्तरत्वस्यापि प्रयोजकत्वं दुर्वारमित्युक्तदोषतादवस्थ्यमिति वाच्यम् विशिष्टनिष्ठप्रयोजकताया विशेषणे प्रयोजन विरहेणास्वीकारात् प्रयोजकत्वान्तरस्य चाकल्पनादुक्तदोषविरहात । यत्त्वव्यवहितोत्तरस्वसंबधावच्छिन्नयद्रूपावच्छिन्नविषयतानिरूपितयद्रूपावच्छिन्नविषयलं विशिष्टार्थबोधखरूपयोग्यतात्मकजनकतानतिरिक्तवृत्ति तद्रूपावच्छिन्नस्य तद्रूपावच्छिन्नान्तलं सार्थकप्रत्ययान्तत्वं तथाच पधातुत्वावच्छिन्नविषयतानिरूपितघनत्वावच्छिन्नविषयताया एकरवान्वितपाकार्थबोधस्वरूपायोग्ये खाद्यविषयकज्ञानेपि सत्वाद् पाकाद्यर्थबोधखरूपयोग्यतानतिरिक्तवृत्तित्वेऽपि तस्याः पाकरूपार्थस्य विशिष्टानात्मकत्वात् । वैशिष्टयस्य विशिष्टघटकस्याकावाप्रयोज्यस्य विवक्षितत्वात् नोक्तदोषसंभव इति तन्न, गमनान्वितकर्मलबोधे गमधातुक्तप्रत्ययसमभिव्याहारज्ञानत्वेन कारणवस्यानुपदनिराकृततया गतादिशब्दस्य सार्थकप्रत्ययान्तखाभावप्रसंगात् । यदि च व्यभिचारवारणाय गतइत्याद्यानुपूर्वी ज्ञानस्य तादृशज्ञानाव्यवहितोत्तरत्वमेव कार्यतावच्छेदकं तदा खाद्यविषयकगतादिशब्दज्ञानानोक्तशाब्दयोधापत्तिः निरुक्तानुपूादिज्ञानानुत्तरोक्तशाब्दबोधस्थालीकलात्तदुत्तरस्य च तादृशज्ञानरूपकारणविरहेणापत्त्यसंभवात् । नचोक्तानुपूर्वीज्ञानस्य कारणत्वे उक्त कार्यकारणभावे मानाभाव इति वाच्यम् विशेषकार्यकारणभावसत्त्वेऽपि शाब्दलावच्छिन्नं प्रति शब्दत्वेन घटशाब्दबावच्छिन्नं प्रति घटोपस्थापकपदलादिना सामान्यतः प्रवृत्त्यायर्थ कार्यकारणभावो यथाारीक्रियते तथैवोक्तस्याप्यङ्गीकरणीयबादिति बिभाव्यते तदैवापि रीतिः संभाव्यत एव । वस्तुतस्तु यद्रूपावच्छिन्नाव्यवहितोत्तरवसंबन्धावच्छिन्नविषयतानिरूपितयद्रूपावच्छिन्नविषयत्वे खावच्छेदकधर्मावच्छिन्ननिरूपित. त्तिज्ञानजन्योपस्थित्यभावप्रयुक्तफलोपधायकवाभावसमानाधिकरण तादृशोपस्थितिघटितसंबन्धावच्छिन्नं वा यदर्थवोधजनकलं तदवच्छेदकत्वमस्ति तद्रूपावच्छिन्नस्य तद्रूपावच्छिनान्ततं सार्थकप्रत्ययान्तत्वमित्युक्तौ न कोऽपि दोषः । अत्र च पक्षे न प्रथमपक्षवदनतिप्रामाणिकप्रयोज्यप्रयोजकभावकल्पनाया अपि प्रसङ्ग इति । यत्तु भावाख्यातस्यैव विवक्षास्थले अर्थबोधकलम विवक्षायो तदभावः ल्युट्प्रत्ययादीनां भावविहितानां न कुत्रापि कस्याप्यर्थयोधकलं किंतु करणाद्यनुशिष्टानां तथाच भावल्युडायन्तस्थलस्य भावाव्यातधिलक्षणत्वेन तद्वरात्र क्रियाविशेषणपदाद्वितीया नाभ्युपेयेति तत्रोक्तसार्थकप्रत्ययान्तखप्रसङ्गो दोष एवेति । अत एव शब्दशक्तिप्रकाशिकायां सहभावाख्यातेन भावस्थलेऽपि कालबोधकेन क्तप्रत्ययेनघटिताः साधु गतं चकितं हृसितमित्यादि प्रयोगा एवोदाहृता इति तन्नोक्तदोषस्य द्वितीयान्तविशेषणघटितप्रयोगसद्भावेऽभ्युपगमपराहतत्वात् अनभ्युपगमे तु स्वोत्तरवर्तिप्रत्ययसजातीयप्रत्ययप्रयोज्यविषयतानिरूपितखार्थविषयताकशाब्दबोधजनकतावच्छेदकाकाहाश्रयप्रत्ययान्तलमेव सार्थकप्रत्ययान्तलं साजात्यं च खवृत्त्यानुपूर्वी विशिष्टं यद्भावविहितलं तत्तदभावचैतदन्यतररूपेण तथा च स्वाशुत्तरभावाख्यातसजातीयविवक्षास्थलीयभावाख्यातार्थवर्तमानलविषयतानिरूपितखार्थविषयताकबोधजनकतावच्छेदकानुपूर्वीमत्प्रत्ययान्तलस्य स्थाप्रभृतौ सवाद्वितीयोपपत्तिः गम्यागुत्तरभावल्युडादिसजातीयभावल्युडादिप्रयोज्यविषयत्वाप्रसिद्ध्या न तत्र गमिप्रमृतेः सार्थकप्रत्ययान्तवसंभवः कर्मकर्नाद्यर्थकक्तादिप्रत्ययान्तानामस्त्येवोक्तसार्थकप्रत्ययान्तलमिति तत्र द्वितीयासंभवः । भावविहितवं तु सूत्रविशेषादिबोधितसाधुलाश्रयलं नतु धाबर्थखरूपबोधकलमिदानीतदनभ्युपगमात् । अथवा भावविहितत्वेन प्रतिसंधीयमानवृत्तित्वविशिष्टार्थबोधप्रयोजकाकासाशून्यल किंचिदर्थनिष्ठविषयवाप्रयोजकलोभयाभावस्य सार्थकलात्मकलं वाच्यं भावाख्यातस्थले विवक्षायां सल्यामुभयोरभावादविवक्षायां ताहशाकासाशन्यखस्याभावादुभयाभावः भावकृतां ल्युडादीनां भावविहितत्वेन प्रतिसंहितत्वे ततोर्थबोधानुपधानाद्धातुल्युट्समभिव्याहाररूपाकास्या अर्थवोधाप्रयोजकलादिति भावविहितत्वेन प्रतिसंधीयमानवृत्तिलविशिष्टार्थवोधप्रयोजिकाकाङ्काभावविहितलग्रहेप्यर्थबोधप्रयोजके भावाख्यातक्तप्रभृतावेव वर्तते न स्युडादाविति तत्रोभयस्यैव सत्वान्न सार्थकखं कर्मकर्तायर्थकानां तत्तदर्थविषयत्वाप्रयोजकखविरहादुभयाभावसत्वात्सार्थकत्वसंभव इलेषा दिक।
६व्यु

Page #46

व्युत्पत्तिवादः । अन्यथा सुब्धिभक्त्यर्थसंख्याकर्मत्वादीनां तत्र पाकादावन्षयानुपपत्तेः। प्रकृत्यान्वितस्वार्थबोधकत्वं
अन्यथा सुब्बिभक्त्यर्थेति । तिङर्थकर्तृत्वादेरपि प्रथमाप्रकृत्यर्थ एवान्वयस्य व्युत्पन्नत्वेन धाखर्थे पाकादौ तदन्वयोऽपि न भवेदेव घअन्तसमुदायशत्यस्वीकार इति सुबिति तिडोप्युपलक्षकं वाच्यम् कर्मत्वादीनामिति पाकादाविति च षष्ठीसप्तम्यौ निरूपितत्वमात्रपरे नवन्यत्रेव प्रतियोगित्वानुयोगित्वबोधिके तेन कर्मवप्रतियोगिकपाकाधनुयोगिकान्वयस्य शाब्दबोधाविषयत्वेऽपि न क्षतिः । प्रकृत्यान्वितस्वार्थेति । प्रत्ययानां स्वप्रकृत्यान्वितार्थबोधकत्वमित्यर्थः । तेन धातोपंयन्तप्रकृतित्वेपि न क्षतिः। अथ किन्नाम स्वनिरूपितप्रकृतित्वम् न तावत्खाव्यवहितपूर्वत्वम् आगमविकरणादिना प्रत्ययव्यवहितयोः प्रातिपदिक्रधात्वोः सुप्तिडादिप्रकृतित्वानुपपत्तेः नापि स्वपूर्वत्वे सति आगमादिभिन्नखपूर्वपूर्ववर्तित्वशून्यत्वम् स्वाव्यवहितोत्तरवर्तिनि प्रत्ययान्तरप्रकृतावतिप्रसनवारणाय सत्यन्तमिति विभक्तिप्रकृतित्वस्यैव ताहशस्य निर्वाच्यत्वसंभवेपि निरुक्तव्युत्पत्तेः प्रत्ययमात्रविषयकत्वेन तस्य तद्बहानुपयुक्तलात् । नचोक्तप्रकृतिवं प्रत्ययसामान्यनिरूपितं संभवति प्रकृतिप्राविहितबहुजादिप्रकृतावसंभवात् नापि स्वाव्यवहितपूर्ववस्वाव्यवहितोत्तरत्वान्यतरवत्वम् चैत्रः पचतीत्यादौ पचधातोरपि स्वादिप्रकृतिवापत्ते रिति । यत्तु व्युत्पत्तिद्वयमङ्गीकरणीयं प्रकृतिपूर्वत्वेन विहितप्रत्ययनिरूपितं खाव्यवहितोत्तरवगर्भमुत्तरतया विहितप्रत्ययनिरूपितमव्यवहितपूर्ववगर्भमिति तदपि किबन्तप्रातिपदिकप्रकृतिकविभक्तिप्रकृतिवस्य धा. तोरापत्तेः किपो लुप्तत्वान्न मनोरमम् । नचाव्यहितपूर्वत्वेन प्रतिसन्धीयमानाव्यवहितपूर्ववशून्यत्वगर्भस्योपादाने नोक्तदोष इति वाच्यम् विपोऽप्रतिसंधानदशायां धातौ सुप्रकृतित्वापत्तरिति चेदुच्यते शाब्दबोधानुपधायके व्युत्पत्त्यप्रवृत्तेः तत्प्रवृत्तिसमये च व्युत्पन्नानामुक्तस्थले किप्प्रतिसन्धाननियमाद्धातोः मुष्प्रकृतित्वविरहान्न मुपो थालन्वितखार्थबोधक त्वप्रसङ्गः । यद्वा खविधायकशास्त्रजन्यबोधीयखनिष्ठविषयतानिरूपिताव्यवहितोत्तरखाव्यवहितपूर्वत्वान्यतरविषयतानिरूपितविषयताश्रयलमेव खप्रकृतिवं प्रातिपदिकादेव च सुपोविधानात्प्रातिपदिकत्वस्योक्तस्थले प्रतिसंहितक्किबन्तएव सत्वान निरुक्तविषयतोक्तस्थले धातावस्तीति नोक्तदोषः । वस्तुतस्तु स्वनिष्ठविधेयतानिरूपितोद्देश्यखमेव खप्रकृतिवं विशेष्यविशेषणभावधैपरीत्येप्यन्तराव्यवहितोत्तरलादेविषयत्वेऽपि च विलक्षणानुभवसाक्षिकस्योद्देश्यविधेयभावस्य सर्वत्र प्रकृतिप्रत्यययोरेव सत्त्वान्न कोऽपि दोषः । अतएव सर्वनामाव्ययसंबन्धिट्यव्यवहितपूर्वविहिताकच्प्रत्ययनिरूपितप्रकृतिवस्य न तयोरनुपपत्तिः । नचैवमपि घटपदोत्तरविभक्तिप्रकृतित्वं पटपदे दुर्वारं स्वनिष्ठमुपवावच्छिन्नविधेयतानिरूपितप्रातिपदिकत्वावच्छिन्नोद्देश्यतायास्तत्र सत्त्वादिति वाच्यं स्ववृत्तित्वविशिष्टविधेयतात्वावच्छिन्ननिरूपकतानिरूपितनिरूप्यलोपरागेणोद्देश्यत्वस्य तत्तत्प्रत्ययप्रकृतावेव सत्त्वोपगमात्तस्यैव च विवक्षितत्वात् । स्वविधायकशास्त्रजन्यबोधप्रयोज्यप्रयोगप्रयोजकबोधीयखनिष्टविधेयतानिरूपितोद्देश्यत्वस्य विवक्षितस्त्राद्वा प्रातिपदिकारकर्मणिद्वितीयेत्यादिशास्त्रजन्यबोधप्रयोज्यं प्रयोगात्प्राक् धटपदात्कर्मणिद्वितीयेत्यादिविशेषार्थोपरक्तज्ञानं सर्वत्राभ्युपेयमित्युक्तोद्देश्यत्वस्य पटपदे प्रसक्त्यभावात् । अनुवादस्थले च वक्तपुरुषीयतादृशज्ञानमादायैव तत्संगमनीयं यद्वाऽभियुक्तपुरुषीयप्रकृतिव्यवहारविषयलमेव तत् व्यवहारस्यास्ययं प्रकृतिरित्याकारकत्वेनैव प्रवेशोऽतो नान्योन्याश्रय इति शब्दशक्त्यायुक्तप्रकृतिलस्य तत्तत्प्रत्ययनिरूपितत्वाभावेन प्रकृते नोपयोग इति दिक् । अथ किंनाम प्रकृत्यर्थलं यदि प्रकृतिवृत्त्युपस्थायलं तदा कर्तृकर्माद्यर्थककृदन्तनानां वृत्तिविरहेण तत्रोक्तव्युत्पत्त्यप्रवृत्तिः स्यात् । नच भावकृदन्तानामिव समुदायशक्तिः कुतस्तेषां नोपेयत इति वाच्यम् एकैककृतसमभिव्याहृतानन्तधातुघटितकृदन्तसमुदायानुपूर्वीणामनन्तत्वेन तदवच्छिन्नानामनन्तशक्तिकल्पने गौरवालाघवेन कृदन्तस्थलेऽपि धात्वर्थभागभानस्य कुप्तशक्तिकधातुत एव खीकरणीयत्वात् । शक्त्यनुशासकशास्त्रानतिक्रमेण कीदो कृतां शक्ते. रभ्युपगमाञ्च पाचकादिपदापाककाद्यर्थबोधनिर्वाहात्समुदायशक्त्यनभ्युपगमात् । नचैवमनुशासनानतिक्रमेण भावविहितकृतामपि भावरूपोऽर्थः कुतो नाभ्युपेयते लाघवस्य तुल्यत्वादिति वाच्यम् भावशब्दो हि धात्वर्थपरिभाषितः । धात्वर्थश्च धातुत एवं लभ्यते इत्यनन्यलभ्योहि शब्दार्थ इत्यनुसाराद्धासर्थतावच्छेदकरूपेणोपस्थितयोविरूपोपस्थितत्वविरहेणान्वया संभवाच्चानुशासनस्य यथाश्रुतार्थताया अतिक्रमणीयलात् । अनुगतानतिप्रसक्तस्य खतादात्म्यातिरिक्तस्य खरूपलादेर्दुर्वचतथा तेन रूपेण भावस्य कृदर्थताया वक्तुमशक्यलाच घटवरूपं पटवरूपमित्यादिस्वरूपांशानुगताकारप्रत्ययानुरोधात खरूपत्वमनुगतानतिप्रसक्तमसण्टोपाधिरूपमुरीकृत्य तत्र तत्र प्रन्थेऽन्येषां स्वरूपस्य भावपल्लयार्थत्वोक्तिः संगमनीया । यद्वा प्रागुक्तानुगततादात्म्यविशिष्टे प्रमेयत्वपदार्थत्वादिविशिष्ट एव वा भावकृतामस्ति शक्तिः पाकादिपदात् पाखरूपत्वेन पाकात्मकपदार्थत्वेन वा भावप्रतीतिस्तथापि कृतां भावार्थकत्वबोधकानुशासनानां यथाश्रुतार्थनाप्रामाण्यप्रसक्तिः कृदन्तसमुदायस्य शक्त्यभ्युपगमस्तु तत्रैव न यत्र रूट्यर्थे योगसमवाय इत्यभिप्रायः स्वरूपार्थकत्वबादिनां समुदायशक्तिमतापेक्षया लाघवस्यात्र व्यक्तलायुक्तत्वमाकलय्य वदन्तीत्यत्रोक्तसमुदायशक्तिमतेऽखरससूचनायेत्यवधेयम् । प्रकृतमनुसरामः यथाकथञ्चित्प्रकृतिप्रयोज्यशाब्दबोधविषयत्वं तत् तदाकासासंपादकतया पचन्ताविल्यादौ शत्रन्तसमुदायप्रयोज्यविषयत्वस्य धात्वर्थेऽपि सत्वेन तस्यापि प्रकृत्यर्थत्वापत्तिरितिचेदुच्यते नहि प्रत्ययनिष्ठविधेयतानिरूपितोद्देश्यतावच्छेदकव्याप्यधर्माव

Page #47

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः ।
प्रत्ययानामिति व्युत्पत्तेर्धातूनां च सुब्विभक्तयप्रकृतित्वात् प्रकृत्येक देशार्थेऽपि प्रत्ययार्थान्वयोपगमे पचन्तं पश्यतीत्यादितः पचमानं पश्यतीत्यादितश्च पाकादौ द्वितीयाद्यर्थकर्मत्वाद्यन्वययोधप्रसङ्गात् । एकत्रविशेषणत्वेनोपस्थितस्यान्यत्र विशेषणत्वेनान्वयस्याव्युत्पन्नतया तत्र प्रत्ययार्थविशेषणपाकादेर्न
४३
च्छिन्ननिरूपितवृत्तिप्रयोज्यविषयत्वमिह विवक्षितं येन तादृशोद्देश्यतावच्छेदकप्रातिपदिकत्वव्याप्यपाचकपदाद्यानुपूर्वीविशेषावच्छिन्ननिरूपितवृत्तेरप्रसिद्ध्या भवेदुक्तदोषः । किन्तु निरुक्तोद्देश्यतासमानाधिकरणनिरूपकता निरूपितनिरूयतावद्वृत्तिप्रयोज्यविषयत्वमेव पाचकादिपदे तादृशी निरूपकता कृत्त्वव्याप्यधर्मावच्छिन्नैव तन्निरूपितनिरूप्यतावद्वृत्तिप्रयोज्यविषयत्वस्य कर्तरि सत्त्वे पाककर्तर्यपि सत्त्वाद्विशिष्टस्यानतिरेकान्न दोषः घञन्तादिस्थले च तादृशी निरूपकता घनन्तसमुदायत्वावच्छिन्नैवेति तत्रापि सङ्गतिः धातुवृत्तिनिष्ठनिरूपकतानिरूपितनिरूपकतायास्तादृशोद्देश्य तासामानाधिकरण्यविरहान्नातिप्रसक्तिरिति । प्रकृत्येकदेशार्थेपीति । घञन्तसमुदायस्य शक्तिमनभ्युपगम्योक्तव्युत्पत्तिघटकप्रकृत्यर्थं प्रकृतितदेकदेशार्थसाधारणं निरुच्य तदाश्रयेण प्रत्ययार्थान्वयाभ्युपगम इत्यर्थः ।
एकत्र विशेषणत्वेनोपस्थितस्येति । एकत्रेति सप्तम्याखालोत्रा विशेष्यत्वमर्थः तस्य विशेषणत्वेन्वयः तृतीयार्थ खादात्म्यं तस्योपस्थितत्वेऽन्वयः तथाचैकनिष्टविशेष्यतानिरूपितविशेषणत्वाभिन्नोपस्थितिविषयतावतो नापरनिष्टविशेष्यता निरूपितविशेषणत्वयोगो भवतीत्यर्थः । स च न चारुः पचमानादिशब्दानां विशिष्टशक्तेर्विरहेण पाकादीनामन्यत्र विशेषणत्वेनोपस्थितत्वविरहात् । अपि तु वैशिष्ट्यं तृतीयार्थः तस्य चोपस्थित पदार्थेन्वयः । एवंत्रोक्तविशेषणत्वोपस्थितिविषयत्वयोः प्रयोज्यप्रयोजकभावलाभेन निरुक्तविशेषणत्वप्रयोजकोपस्थितिविषयतावतः अन्यनिष्ठ विशेष्यता निरूपित विशेषणत्वयोगो न भवतीत्यर्थः तथाचोक्तव्युत्पत्तेर्यथाविशिष्टशक्तिस्थले व्यापारविशेषणत्वप्रयोजकविशिष्टोपस्थितिविषयत्ववतः फलस्यान्यत्र विशेष - तयान्वयविरहेण प्रवृत्तिस्तथा ययोरेकविशेषणतया परस्यान्वयएव तद्बोधकपदयोराकाङ्क्षानियमः तत्तदर्थोपस्थापकपदद्वयघटितकृत्तद्धितान्तसमासादिस्थलेप्यस्ति प्रवृत्तिरन्यत्रान्वय आकाङ्क्षाविरहेणोप स्थिति विषयताया एकत्र विशेषणत्वमात्रप्रयोजकत्वादिति पचमानादिपदघटकधात्वर्थस्य न सुबर्धकर्मत्वादावन्वय इति न काप्यनुपपत्तिः । अथ बिक्लितिजानानस्तण्डुलं पचतीत्यादौ व्यापारविशेषणतयोपस्थिताया अपि विक्तितेः कर्मत्वविशेषणत्वाद्विक्तितेरेकत्वाभिरुक्तव्युत्पत्त्यनुपपत्तिः । एवमेकस्यापि किंचिदपेक्षया अपरत्वादुक्तव्युत्पत्त्यसंभवः । नचोपस्थितिविषयतायां स्वप्रयोज्यप्रकारतानिरूपितविशेष्यतावदन्यनिष्टविशेष्यतानिरूपितप्रकारताप्रयोजकत्वाभावएवोक्तव्युत्पत्तितात्पर्यमिति नोक्तदोषद्रयसंभव इति वाच्यम् नियताकाङ्क्षाभिव्यक्त्यर्थं थुक्तन्युत्पत्तिः सा च नियताकाङ्गाज्ञानादुक्तप्रयोज्यप्रयोजकभावनिर्णय एव सुग्रहेत्यन्योन्याश्रयादेवमुक्तव्युत्पत्तिं विनैवाकाङ्क्षामहे तत एव फलादेर्व्यापारेणान्वये नियमिते सकृदुच्चरितइत्यादिनियमेनोक्तव्युत्पत्त्यर्थसिद्धौ तस्यानिष्प्रयोजनत्वापत्तेचेति चेदुच्यते विषयताविशिष्टोप स्थितिविषयतायां खविशिष्धन्यविशेष्यतानिरूपितप्रकारत्वप्रयोजकत्वाभाव एवोक्तव्युत्पत्तितात्पर्यम् । प्राथमिकवैशिष्ट्यं स्वतादात्म्यस्खाश्रयत्वोभयसंबन्धेन स्वाथ्र्यत्वव स्वप्रयोजकवृत्तिज्ञानीय विषयतानिरूपितविषयत्ताप्रयोज्यविशेष्यतानिरूपितत्वखप्रयोज्यप्रकारतानिरूपित विशेष्यताप्रयोजकत्वस्वरूप योग्य पदघटितवृत्तिघटकपदप्रयोज्यत्वान्यतरसंबन्धेन । द्वितीयवैशिष्ट्यं च खप्रयोजकवृत्तिज्ञानीय विषयतानिरूपितविषयताप्रयोज्यत्यस्वप्रयोजकपदघटितवृत्तिषदकपदप्रयोज्यत्वान्यतरसंबन्धेन । द्वितीया च वृत्तिः कृत्तद्धितान्तादिरूपा । कृदन्तादीनामन्यतमत्वेनैव तत्र प्रवेशः कार्यः वृत्तित्वस्यान्यादृशस्य दुर्वचत्वात् । उपस्थितीयनीलादिविषयतायाः स्वविशिष्टान्य घटविशेष्यतानिरूपितप्रकारताप्रयोजकत्वस्यैव सत्वे नियमासंभवःस्यादित्येकत्र विशेषणत्वेनेतिदलपर्यवसितार्थात्मकं विषयताविशिष्टत्वमुपात्तम् । इदं च ज्ञानभेदेनविषयताभेदपक्षएव निर्दुष्टं समानाकारकज्ञानीय विषयतयोरैक्ये तु पाचकादिपघटकपच्धातुजन्योपस्थितीयपाकविषयतायां विषयताविशिष्टायां खविशिष्टान्य कर्मत्वादिनिष्टविशेष्यतानिरूपितप्रकारताप्रयोजकस्य पाकं पश्येत्यादिस्थलीयपच्धातुजन्योपस्थितिविषयत्वस्य तादात्म्यसत्वेन तत्प्रयोजकत्वस्यैव सत्त्वान्नियमभङ्गस्स्यादित्युपस्थितावेव स्वविशिष्टविषयता विशिष्टप्रकारताप्रयोजकस्वाभावनियमे उक्तनियमस्य तात्पर्य वाच्यम् । स्ववैशिष्ट्यं च स्वनिरूपितत्वस्वाश्रयत्वोभयसंवर्धन । स्वाश्रयत्वंच स्वजनकवृत्ति - ज्ञानीयविषयताप्रयोज्यविशेष्यतानिरूपित्तत्वस्य प्रयोजकपदघटितवृत्तिघटकपदप्रयोज्यविशेष्यतानिरूपित प्रकारताप्रयोजकत्वान्यतरसंबन्धेन । द्वितीय वैशिष्ट्यश्च स्वसामानाधिकरण्यस्वविशिष्टान्य विशेष्यतानिरूपितत्वोभयसंबन्धेन । विशिष्टान्यत्वघटकवैशिष्ट्यच प्राग्वद्बोध्यं । खप्रयोजकपदघटितत्वं च स्वघटितत्रत्त्यघटितत्वे सति स्वघटितत्वमेव तेन राजपुरुषधनमित्यादौ राज्ञो धनांशेऽन्वयेपि नियमभङ्गाभावो दोषो न प्रसज्यते राजपुरुषात्मकवृत्तिघटितवृत्तिघटकत्वाद्धनपदस्य । नचोपस्थितौ तादृशप्रकारताप्रयोजकत्वं स्वीयविषयताद्वारकमेवास्तीति विषयत्वे तादृशाभावनियमपक्षोक्तदोषस्तदवस्थ इति वाच्यम् स्वप्रयोजकविषयतानिरूपित विशेष्यता प्रयोजकोपस्थितित्वेसति तादृशविशेष्यताप्रयोजकपदघटित वृत्तिघटकपदजन्योपस्थितित्वे सति वा स्वप्रयोजकविषयतानिरूपितत्वेन नियतं विलक्षणमेव हि विशेष्यतानिरूपितत्वविशिष्टप्रकारताप्रयोजकत्वं तादृशनिरूपितत्वरूपमेव ara विवक्षितमिति न कोऽपि दोषः । एवोक्तव्युत्पत्तौ विशिष्टवृत्तिमहस्यै कत्तिघटकत्वग्रहस्यैव चोपयोगो न नियताकाङ्क्षा

Page #48

४४
व्युत्पत्तिवादः ।
कर्मत्वे विशेषणतयान्वय इति चेत्तथापि पाकादिविशेषणतया सुबर्थसंख्याया अन्वयसंभवात् । यत्र पाककर्त्तादेर्द्धित्वादिकं बाधितं पाकादेश्व तद्वाधितं तत्र पचन्तौ पश्यति पचमानौ पश्यतीत्यादिप्रयोगप्रसङ्गस्य दुर्वारत्वात् । धातूपस्याप्यार्थे सुबर्थान्यययोधं प्रति तत्तद्धातूत्तरप्रत्ययधर्मिककिंचि दर्थपरत्वज्ञानस्य प्रतिबन्धकतामुपगम्यैताद्दशातिप्रसंगवारणे च गौरवात् । एवं शोभनं पचनमित्यादौ धातुमात्रेण पाकाद्युपस्थितौ च तत्र शोभनाद्यभेदान्वयबोधानुपपत्तिः विशेषणविभक्तिसजातीयविभक्ति प्रकृत्यनुपस्थाप्यत्वात् । प्रकृत्येकदेशसाधारणतादृशविभक्तिप्रकृतित्वस्य प्रयोजकत्वे तत्र ल्युडादेरधिकरणपरत्वेऽपि तथाविधान्वयबोधापत्तेः । कस्यचित्प्रतिबन्धकतां कल्पयित्वा तद्वारणे व गौरवात् । न चैवमुपकुम्भार्द्धपिप्पल्यादिरूपपूर्वपदार्थप्रधानसमासपदात्कुम्भसमीप पिप्पल्यर्द्धादौ विभक्त्यर्थान्वयस्य प्रातिपदिकान्तरार्थाभेदान्वयस्य चानुपपत्तिः । पूर्वपदस्य समासोत्तरविभक्त्यप्रकृतित्वादिति वाच्यम् । तदनुरोधेनैव तत्र कुम्भपिप्पल्यादिपदानामेव कुम्भसमीपपिप्पल्यर्द्धादौ लक्षणायाः पूर्वपदस्य तात्पर्य ग्रहमात्रोपयोगितायाश्च स्वीकारात् । वस्तुतस्तु तत्रोत्तरपदार्थविशेषितपूर्वपदार्थसमीपादौ प्रत्ययार्थान्वयबोधेतादृशसमस्तपदप्रत्ययपदयोरव्यवहितपूर्वापरीभावोप्याकाङ्क्षा । एवं तत्र प्रातिपदिकान्तरार्थाऽभेदान्वयबोधे समानविभक्तिकयोस्तादृशसमस्तपदपदान्तरयोश्च समभिव्याहारोप्याकाङ्क्षा | तथा सत्यतिप्रसङ्गविरहात् । धात्वर्थपाकादौ प्रत्ययार्थान्वयबोधे प्रातिपदिकान्तरार्थाभेदान्वयबोधे च ल्युइघञाद्यन्तसमुदायप्रत्यययोरव्यवहितपूर्वापरीभावस्य समानविभक्तिकयोस्तादृशसमुदायपदपदान्तरयोः समभिव्याहारस्य चाकाङ्क्षात्वोपगमे दर्शिताधिकरणार्थकल्युमत्ययस्थलीयातिप्रसङ्गस्य दुरुद्धरतया न तत्संभवः । अथ घञन्तसमुदायस्य पाकाद्यर्थकत्वे घञन्तस ग्रहस्य । स्वरूपयोग्यत्वग्रहेऽपि च निराकाङ्क्षत्वग्रहविरह एवोपयुज्यते इति नान्योन्याश्रयः । उक्तव्युत्पत्त्यभावे कृदाद्यर्थविशेध्यतयान्वितस्य पाकादेः कर्मत्वादौ कृदाद्यर्थाविवक्षायां वा तत्र तस्यान्वयस्य सकृदुच्चरितइत्यादिनियमेन वारणासंभवेन सार्धक्यश्च । नच प्रकृत्येक देशार्थसाधारणप्रकृत्यर्थत्वाघटितप्रत्ययानामित्यादिनियमसद्भावे स्वाश्रयत्वघटकद्वितीयसंबन्धवैयर्थ्य भविष्यत्येवेत्युक्तव्युत्पत्तेर्वस्तुतोविशिष्टशक्तिमात्रस्थलीयताया एव वक्तव्यतया प्रलयानामित्यादितधाविधनियमासद्भावेऽपि कथन्तया कर्मत्वादौ पाकान्वयवारणमिति शक्यम् राजपुरुषोऽयमितिवाक्यस्य पुरुषपदार्थाविवक्षायां राजात्मकइदमर्थे राजपदार्थान्वयतात्पर्येण राजपदे कर्मधारयलुप्तखन्तत्वप्रतिसंधाने प्रामाण्यापतेस्तथाप्युक्तसंबन्धस्यावश्यमुपादेयत्वात् । नच न सापेक्ष इत्यादिनियमादेवोक्तदोषवारणसंभवादुक्तसंबन्धोनोपादेय इति वाच्यं सापेक्षत्वस्य तदर्थान्वितस्वार्थतात्पर्यकत्वरूपस्य वक्ष्यमाणतया वृत्तिघटक विशेषणपदार्थस्य नृत्यघटक पदार्थविशेष्यत्व एवोक्तव्युत्पत्त्याऽतिप्रवृत्तेः । नच निरुक्तसंबन्धाप्रवेशे लाघवानुरोधेन तदर्थनिरूपितान्वयनिरूप कत्वमेवास्तु तत्सापेक्षत्वघटकमिति वाच्यं प्रधानं प्रधानमपेक्षते प्राधान्यव विशेष्यत्वमेवेति तत्प्रतियोगिकानुयोगित्वस्यैव सापेक्षत्वघटकत्वौचित्यादाजानिक सिद्धायां व्युत्पत्तौ नियोगपर्यनुयोगस्याप्यनईत्वात् । ययुक्तप्रवेशो नस्यात्तदोक्तव्युत्पत्तेर्विशिष्टशक्तिमात्रस्थलीयतयोक्तग्रन्थानुपपत्तिर्दुष्परिहरा । नच पचमानादिपदानां विशिष्टशक्त्यभिप्रायक एवोक्तप्रन्थइति वाच्यं धातूपस्थाप्यर्थे त्यप्रिमग्रन्थविरोधात् । तस्मादुक्तरीतिरादर्त्तव्या । विशिष्टशतिकृदादिवृत्तिस्थलद्वयसाधारणैकप्रकारनिर्वचनप्रयत्नो वा कर्त्तव्यइति दिकू ।
धातूपस्थाप्यार्थेति । अथैवं प्रतिबन्धकत्वे कल्पितेऽपि यन्त्र राजद्वयसंबन्ध्येकः पुरुषोऽस्ति तत्र राजपुरुषौ पश्येति प्रयोगापत्तिर्दुर्वारेति चेन्न तत्तत्पदार्थधार्मिकमुवर्थान्वयबुद्धौ तत्तत्पदा व्यवहितोत्तरवर्तिसुभिन्नपदधार्मिककिश्चिदर्थं परत्वज्ञानस्य तत्तत्पदाव्यवहितोत्तरपदधर्मिक तत्तत्पदार्थान्वितार्थपरत्वज्ञानस्य वा प्रतिबन्धकत्वे तात्पर्यात् द्वितीयकल्पानुसरणाश्च । द्वन्द्वस्थले सर्वपदार्थे विभक्तत्यर्थान्वय निर्वाहः । नचैत्रमर्द्धकायादिपूर्व पदार्थप्रधानसमासस्थले बहुपदादितद्धितस्थले च विभक्त्यर्थान्वयानुपपत्तिरिति वाच्यं पूर्वपदतात्पर्यग्राहकत्वपक्षे दोषस्यैवाभावात् । वस्तुतस्त्वित्यादिकल्पान्तरे चोक्तसमासादिस्थलउत्तरपदार्थे विभक्त्याद्यर्थान्वय वारणानुरोधेन पूर्वपदार्थधर्मिकार्थपरत्वज्ञानस्य प्रतिबन्धकत्वस्य निरुक्तप्रतिबन्धकतायां पदे निरुक्तसमासादिघटकभिन्नत्वस्यच निवेशनीयत्वात् । तदर्थान्वितत्वस्य तदर्थान्वयानुयोगित्वस्य वा विवक्षितत्वात् ।
कस्यचित्प्रतिबन्धकतां कल्पयित्वेति । द्वितीयान्यसुबन्तार्थाभेदान्वयबुद्धौ धातूत्तरवर्तिप्रत्ययधर्मिक किञ्चिदर्थं परत्वज्ञानस्य प्रतिबन्धकतां कल्पयित्वेत्यर्थः । स्वार्थकप्रत्ययान्तधातूपस्थाप्यार्थे द्वितीयान्तार्थाभेदमानस्य तैरपि खीकाराद्वितीयान्येति । नचैवमिति । घञायन्तसमुदायस्य शक्तिस्वीकारेऽपीत्यर्थः । प्रकृत्यर्थान्वितखार्थबोधकत्व व्युत्पत्तेराकाङ्क्षाविशेषकार्यकारणभावग्राहकतया पूर्वपदार्थप्रधानसमासस्थलेऽन्याश्या आकाङ्क्षाया एवं कल्पनेन नोक्तव्युत्पत्तिविरोध इत्याह वस्तुत

Page #49

गूढार्थसत्वालोकव्याख्यासहितः ।
४५ मुदायस्य संयोगविभागत्वादिविशिष्टावाचकत्वं व्युत्पाद्य संयोगविभागादिपदानां नैमित्तिकसंशात्वनिराकरणं दीधितिकृतां विरुद्धमिति चेत्का क्षतिः । न हि कस्यचिद्ग्रन्थकृतो विपरीतलेखनं युक्तिवलावस्तुसिद्धौ बाधकम् । एवं च यत्र धातुमात्रस्यैव पाकादी तात्पर्य तत्र तद्विशेषणवाचकपदाद् द्वितीयैव यत्र तु कृदन्तसमुदायस्य पाकादौ तात्पर्य तत्र तादृशपदं तथाविधकृदन्तसमुदायसमानविभक्तिकमेव । तदुक्तं कातन्त्रपरिशिष्टकृता कथं स्तोकः पाक: कृदन्तविशेषणत्वात् । धात्वर्थेकाधिकरण्ये तु स्तोकमोदनस्य पाक इति स्य
स्त्विति । नैमित्तिकसंक्षेति । जात्यवच्छिन्नसंकेतवतीसंत्यर्थः । यत्र धातुमात्रस्यैव पाकादौ तात्पर्यमिति । अथधातोः पाकादौ तात्पर्येघञन्तसमुदायेन पाकोपस्थितावुभयोरनन्वयप्रसंगात् समुदायशक्त्युपस्थापितपाकादेरविवक्षणीयतया विभक्त्यर्थसंख्याकर्मत्वादेः कुत्रान्वय इति चेन, विभक्त्यर्थसंख्याकर्मत्वादेर्यत्र विवक्षितवं नहि तत्र धातुमात्रस्य पाकादौ तात्पर्यम् अपितु धात्वर्थपाकदी स्तोकादेरेवान्वयो यत्र विवक्षितस्तत्रैव । अतएव स्तोकमोदनस्य पाकाय यतते पाकेनभूयतइत्यादयो न प्रयोगाः तादर्थ्यकर्तृत्वाद्यविवक्षायामौत्सर्गिकतया प्रथमाया एव प्राप्तेः । अतएव स्तोकमोदनस्य पाक इत्येवोदाहृतं प्रन्थकृता । धात्वैकाधिकरण्येविति । स्तोकपदस्पेति शेषः । धातुप्रतिपाद्यप्रतिपादकस्वेतु स्तोकपदस्येत्यर्थः ।
इतिवदन्तीति । ननु धातुमात्रशक्तेः कुप्ततया ततएव विवक्षितत्वान्वयबोधोपपत्तौ कृदन्तसमुदायशक्तिकल्पनं पौरवावहम् । नच स्तोकः पाकइत्यदौ विशेष्यवाचकधातुपदस्याप्रथमाप्रकृतित्वादेवमन्वयो न स्यात्तदर्थे प्रथमान्तस्तोकपदार्थस्य प्रकृत्येकदेशसाधारणविभक्तिप्रकृतित्वश्च पचमानाचित्यादौ पाकादौ द्वित्वान्वयप्रसंगेन हि वकुमशक्यमित्युक्तमेव समुदायशक्तिकल्पनाबीजमिति प्रामाणिक गौरवं न दोषायेति वाच्यं वस्तुतस्त्वित्याद्यनुपदोक्तप्रन्थोक्तरीत्यवलम्बनेन पाकादौ स्तोकायभेदान्वयवोधे खन्तस्तोकपदसमभिव्याहृतखन्तपाकपदत्वस्याकालारवस्य पाकादौ द्वित्वान्वयबोधे पचमानावित्याद्यानुपूर्त्या आकाहात्वाभावस्य च कल्पनेनैव निर्वाहे गौरवस्याप्रामाणिकत्वात् । नच वस्तुतस्त्वित्यादिसंदर्भ धात्वर्थपाकादौ प्रत्ययार्थान्चयबोधइत्यादिनोक्तएवात्र दोष इति वाच्यम् तत्तद्धातूत्तरतत्तत्प्रत्ययधर्मिक किश्चिदर्थपरत्वज्ञानस्य प्रतिबन्धकत्वकल्पनेन तद्दोषवारणसंभवात् । अथ प्रतिबन्धकताकल्पनागौरवं समुदायशक्त्यखीकारे दोषः, नव समुदायशक्तिवादे कथं निर्वाहः, शोभनं पचनमित्यादिसमभिव्याहारस्याकाङ्क्षात्वस्य ल्युडादेरधिकरणपरत्वामहे शोभमाभिन्नपाकाद्यन्वप्रबोधानुरोधेन वाच्यतया तादृशाकाहाज्ञानादधिकरणपरत्वग्रहे निरुक्तशाब्दबोधापत्तिवारणस्य विना प्रतिबध्यप्रतिबन्धकभावमिति वाच्यम् उक्तान्वयबोधे जननीये निरुक्ताकाहाज्ञानस्य समुदायशक्तिज्ञानजन्यपाकाद्युपस्थितेरेव सहकारित्वकपनात् । ल्युडादेरधिकरणपरत्वप्रहकाले धातुशक्तिग्रहजन्यपाकोपस्थितेरेव विद्यमानत्वादुक्तदोषाभावादिति चेन यत्र यत्र समुदायशक्त्यभावपक्षे प्रतिबन्धकत्वकल्पनं तत्र तत्र समुदायशक्तिपक्षे तादृशशक्तिज्ञानजन्योपस्थितेरतिरिक्तकारणताकल्पनमिति साम्यात् धातुशक्तिज्ञानजन्यपाकादिशाब्दबुद्धी तादृशशक्तिज्ञानजन्योपस्थितेः कुप्तकारणभावाया एवं व्यापक सामग्रीविधयाप्रवेश्यत्वाच्छक्त्यभावपक्षे शक्तिपक्षे च तत्प्रवेशस्योक्तदोषभयेन कर्तुमशक्यत्वादुककारणत्वस्याप्याख्यातादिस्थलानुरोथेन वाच्यत्वात् । एवं भावमात्रशक्तक्तिन्धञाद्यन्तगत्यादिपदघटितायाः शोभनागतिरित्यादिस्थलीयाकालायाः शोभनाभिन्नगमनादिशाब्दबुद्धौ कारणत्वे नास्ति कस्याश्चित्प्रतिबन्धकतायाः कल्पन मिति क्तिन्नन्ताशेषधातुघटितसमुदायस्य बहुतरशक्तिकल्पनेन तज्ज्ञानजन्योपस्थितिकारणत्वकल्पनेन चातिगौरवम् । नच क्तिन्प्रत्ययस्याधिकरणाद्यर्थकत्वाभावेऽपि दोषादितस्तत्तदर्थपरत्वग्रहे शाब्दबोधवारणाय तत्रापि प्रतिबन्धकत्वमावश्यकमिति वाच्यम् अनुशासनाहिताधिकरणत्वाद्यर्थकत्वग्रहजन्यतत्तदर्थपरत्वग्रहस्यैवप्रतिबन्धकलस्याभ्युपेयत्वात्, क्तिन्प्रत्ययस्थले ताशप्रहस्यैवासंभवात् अन्यथैतद्विवारोपन्यस्तधान्तस्थलोपेक्षणस्य दर्शिताधिकरणार्थकल्युट्प्रत्ययेत्यत्राधिकरणार्थकत्वोक्तेश्च निजित्वापत्तेः । यधुक्तस्थले सामान्यतस्तत्तदर्थपरत्वग्रहस्य प्रतिबन्धकत्वमानुभविकं तदा शोभनं पचनमित्यादी तादृशसमभिव्याहारप्रहे समुदायशक्तिजन्यपाकोपस्थितौ ल्युटोऽधिकरणपरत्वग्रहे च शोभनाभित्रपाकादिमुख्य विशेष्यकशाब्दबुद्धेरिणाय समुदायशतिपक्षेऽपि प्रतिबन्धकत्वमशीकरणीयम् । नच शाब्दमतेस्तनेष्टत्वान्नप्रतिबन्धकत्वकल्पनमितिवाच्यम् समुदायशक्त्युपस्थापितार्थस्य शाब्दबोधे भानाभ्युपगमेऽधिकरणपरत्वग्रहोपरोधप्रसंगात् समुदायार्थस्याप्रकृत्यर्थत्वेन तेन समं प्रत्ययार्थाधिकरणस्यान्वयासंभवाच्छोभनाभिन्नधातूपस्थाप्यपाकान्विताधिकरणशाब्दबोधोपगमेऽपि वाक्यमिदं शोभनाभिनपाकपरमिति तात्पर्य ग्रहान्तरस्य समुदायशक्त्युपस्थापितार्थशाब्दबोधार्थमपेक्षमाणस्यानुपरोधाश्चेष्टापत्तेरयोगात् । अतएव समुदायशक्तिपक्षे उपस्थितिकारणत्वकल्पनयाऽतत्पक्षीयप्रतिबन्धकत्वकल्पनस्य समानत्वेऽपि भिन्नविषयकप्रत्यक्षादिकं प्रति शाब्दसामन्याः, प्रतिबन्धकरवे प्रतिबन्धकाभावरूपकारणस्याधिकस्य प्रवेशेन विशेष्यविशेषणभावे विनिगमनाविरहेण साममीत्वेन प्रतिबन्धकताया अत्याधिक्यप्रसंगइत्यपि निरस्तम् प्रतिबन्धकत्वस्योभयत्रसमानत्वातू । वस्तुतस्तु क्रियापदस्य

Page #50

व्युत्पत्तिवादः। तदर्थकपदोत्तरविभक्त्या संख्याबोधनेऽभेदसंसर्गावच्छिन्नप्रकारताभिन्नतदर्थविषयताशालिशाब्दबोधसामग्री अपेक्षिता । तादृशश्च बोधस्तदर्थविशेष्यकस्तदर्थनिरूपितभेदान्वयविषयकश्च नीलो घटा. वित्यादीच विशेष्यवाचकपदोत्तरविभक्त्यैव द्वित्वादिकं प्रत्याय्यते। एवं च क्रियाविशेषणवाचकपदो. तरविभत्या अबाधितयोरपि द्वित्वबहुत्वयोः प्रत्यायनासंभवात्तादृशपदोत्तरमौत्सर्गिकमेकवचनमेव
सार्थकप्रत्ययान्तधातूपस्थाप्यार्थपरत्वादिति अन्थेभिहितं प्रत्ययस्य सार्थकत्वं द्वितीयान्तसमभिव्याहारघटिताकाला न जन्यशाब्दबोधेनखरूपसदुपयुक्तं ल्युटो निरर्थकल्वग्रहे शोभनपदस्य द्वितीयांतत्वग्रहेऽपि शाब्दप्रसंगात् अर्थरहितस्य तिन्घनादेः सार्थकत्वग्रहेऽपि शोभनाधन्वितपाकाद्यन्वयबोधस्य समभिव्याहारं विनाप्यापत्तेश्च किंतु ज्ञायमानं तथा च शोभनाभिनपाकाद्यन्वयबोधे द्वितीयान्तशोभनादिपदसमभिव्याहारज्ञानं प्रथमाद्यन्तशोभनादिपदसमभिव्याहारज्ञानं च कारणम् । तत्राद्येन धातुजन्यपाकाद्युपस्थितिः धातूत्तरप्रत्यये किंचिदर्थपरत्वरूपसार्थकत्व विशेषिते विभक्त्यव्यवहितपूर्ववर्तित्वविषयकत्वंच सहकारितयापेक्ष्यते, द्वितीयेन तु धातुजन्यपाकाद्युपस्थितिः निरर्थकत्वविशेषिते धातूत्तरप्रत्यये प्रथमाद्यव्यवहितपूर्ववर्तित्वविषयकत्वं चेति, शोभनं पचनमित्यादौ ल्युडादेरधिकरणपरत्वग्रहे शोभनपदस्य च प्रथमान्तत्वग्रहे च नापत्तिसंभवः निरुक्ताकाहाज्ञानस्यैवाभाचात् किमर्थ प्रतिबन्धकत्वकल्पनं, नच प्रथमात्वादिघटितरूपस्याकाहत्वे प्रथमात्वाद्यज्ञाने शान्दयोधानुपपत्तिरिति तत्तद्विभक्त्यानुपूर्वीघटितस्यैवाकाङ्घात्वमुपेयमिति शोभनं पचनमित्याद्यानुपूर्वाज्ञानमात्रकालेऽधिकरणपरत्वग्रहेसत्यापत्तौ ता. त्पर्यमितिवाच्यं प्रथमाद्वितीययोः शोभनमित्यत्रैकरूपतया ल्युडादेरधिकरणपरत्वग्रहे धातुतः पाकोपस्थितौ द्वितीयान्तसम. भिव्याहारज्ञानात्समुदायशक्तिवादेऽपि शाब्दबोधस्यष्टतया प्रथमात्वाद्यग्रहदशायामापत्तित्वस्यैव दुरवधारणीयत्वात् । द्वितीयात्वादिज्ञानस्यानुपयुक्त्वे उक्तस्थलानुरोधेनोक्ताकालाज्ञानस्य धातुजन्यपाकोपस्थितेश्च कारणत्वस्य कल्पनीयतया प्रथमान्तत्वग्रहकाले निरुक्तशाब्दबोधस्य समुदायशक्तिमतेऽपि दुरुद्धरत्वाच्च । नच प्रतिवन्धकत्वकल्पनयापि तद्वारणं संभवति, एवं सति प्रतिबन्धकत्वस्यैव दुर्वचत्वात् । तथाहि यदि पाकविशेष्यकस्तोकाभेदबुद्धित्वं प्रतिवध्यतावच्छेदकं प्रथमान्तत्वग्रहत्वञ्च प्रतिबन्धकतावच्छेदकं तदाल्युटो निरर्थकत्वग्रहकाले शाब्दबोधानुपपत्तिः । नच निरर्थकत्वग्रहविरहसहकृतस्य प्रतिवन्धकतावच्छेदकत्वं समुदायशक्त्या पाकाद्युपस्थिती निरर्थकत्वग्रह विरहे प्रथमान्तत्वग्रहे च शाब्दबोधानुपपत्तेः । अथ याच्येत धातुप्रयो. ज्योपस्थितीयविषयताप्रयोज्यपाकविशेष्यताकवोधे प्रथमान्तत्वग्रहस्य प्रतिबन्धकत्वं तदासमुदायशक्त्युपस्थित पाकविशेष्यकशाब्दबोधे पाकपदधर्मिकप्रथमान्तत्वग्रहसह्कृतद्वितीयान्तत्वग्रहस्यापि प्रतिबन्धकखान्तरं वक्तव्यम् प्रागुक्तं चाधिकरणारत्वग्रहस्य प्रतिबन्धकत्वमिति समुदायशक्तिवादे बहुतरप्रतिबन्धत्वमापतेत् । यद्यनुभवापसवः क्रियेत नैकत्रापि पक्षे तदा प्रतिबन्धकत्वकल्पनं तद्वरमेतावत्प्रतिबन्धकखकल्पनापेक्षया निरुक्तसमभिव्याहारज्ञानस्थले सर्वत्र यथायथं खमापस्थितिकल्पनं सुत्वामवादिनैव व निरुक्ताकाहाशरीरे प्रथमाद्वितीयादेः प्रवेशो नतु प्रथमात्वादिना तथासति प्रथमारवायग्रहेपिन क्षतिरिति चेदेतादशास्वरससूचनायैव वदन्तीत्युक्तमिति गृहाणेति दिक् ।
तदर्थकपदोत्तरविभक्त्यति । ननु नीलो घट इत्यत्रापि नीलघटबोधकनीलपदोत्तरविभक्त्या कथं न संख्यान्वयबोधः अभेदसंबन्धावच्छिन्नप्रकारत्वान्यनीलनिष्ठघटत्वावच्छिन्नविशेष्यताकशाब्दसामन्यास्तत्रसत्वात् । एवं नीलो घट इतिवाक्यग्रहे नीलस्येदमिति वाक्यग्रहपटितसामग्रीसत्वे च नीलपदोत्तरसुविभक्त्या संख्यान्वयप्रसङ्गः नीलार्थनिठाऽभेदसंबन्धावच्छिन्नप्रकारत्वान्यशाब्दसामय्या विद्यमानत्वात् । किंच नीलत्ववोधनीलपदोत्तरसुविभक्त्या नीले संख्याबोधप्रसंगः अभेदसंवन्धावच्छिन्नप्रकारत्वान्यनीलत्वनिष्ठविषयताकशाब्दसामम्या विद्यमानत्वात् । तद्धर्मावच्छित्रबोधकपदोत्तरविभक्त्या संख्याबोधनेऽभेदसंबन्धावच्छिन्नप्रकारत्वान्यतद्धर्मावच्छिन्नविषयताकसामथ्या अपेक्षणीयत्वविवक्षाया वेदाः प्रमाणमित्यत्र प्रमाणत्वावच्छिन्नविषयतायास्तादात्म्यसंबन्धावच्छिन्नत्वात्प्रमाणत्वे संख्यान्वयानुपपत्तः कर्तुमशक्यत्वात् । यत्र संख्यान्वयोऽभिमतस्तस्यैव तद्धर्मपदेन ग्राह्यत्वात् । संख्यान्वयितावच्छेदकाहणे ब्रीहित्वे संख्यान्वयस्थले नियमानुपपत्तेः संख्यान्वयिनः संख्यान्वयितावच्छेदकस्यैव वा ग्रह्णमित्यत्र नियामकालाभाचेति चेन्न, तत्पदोत्तरविभक्तिप्रयोज्यसंख्यानिष्टप्रकारतानिरूपिततत्तदर्थनिष्ठविशेष्यताकबोधेऽभेदसंबन्धावच्छिन्न प्रकारत्वान्यतदर्थनिष्टतत्पदप्रयोज्यविषयताकशाब्दसामग्यपेक्षितेत्यस्य विवक्षितत्वात् । घटनिष्ठविषयताया नीलनिष्ठत्वेऽपि नीलपदाप्रयोज्यत्वात् षष्ठ्यन्तनीलपदप्रयोज्यनीलनिष्टविषयतायास्तादात्म्यसंबन्धानवच्छिन्नत्वेऽपि स्वप्रकृतिनीलपदाप्रयोज्यत्वात् नीलस्य तत्पदार्थतया विवक्षणे तनिष्टनीलपदप्रयोज्यविषयतायास्तादात्म्यसंबन्धानवच्छिन्नत्वात् प्रमाणत्वबीहित्वा दिवन्नीलत्वेतु सति तात्पर्ये संख्यान्वयस्येष्टत्वात् । नच प्रमाणएव खाश्रयप्रमाणत्वक्त्त्वसंबन्धेनैकत्वान्ययपक्षे का गतिरितिवाच्यं संख्यानिष्ठप्रकारतायां पर्याप्तिसंबन्धावच्छिन्नत्वस्य विवक्षितत्वादिति ।
एवंचेति । संख्याबोधे निरुक्तसामग्यपेक्षणेचेत्यर्थः । असंभवादिति । संख्याप्रत्ययप्रयोजकनिरुक्तसामग्यभावेन संख्याप्रत्ययोत्पत्त्यसंभवादित्यर्थः । तथाचेतिशेषः । संख्याप्रत्ययाभावे संख्याप्रतिपत्त्यर्थतया प्रयोगासंभवात् यस्य कस्यचिद्वचनस्य प्रयोगेप्राप्ते प्राथमिकत्वादेकवचनमेव प्रयोक्ताव्यमिति भावः । औत्सर्गिकमेकवचनमेवेति । तस्यौत्सर्गिक

Page #51

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः।
४७ भावाख्यातस्थलवदित्यवधेयम् । अभेदान्वयबोधश्च विरूपोपस्थितयोरेवेति व्युत्पत्तिः घटो घटः, दण्डवान् दण्डवान् , पाकं पचतीत्यादी घटत्वदण्डवत्त्वपाकत्वाद्यवच्छिन्ने तत्तद्रूपावच्छिन्नस्य तथा विधान्वयबोधानुदयात् । अथ तत्प्रयोजकसमानविभक्तिकत्वादेः सत्त्वात्कथं न ताहशान्वययोधः। अत्राहुः।यादृशं फलं क्वचित्प्रसिद्ध्यति ताशस्यैवापत्तिःसम्भवति क्लुप्तसामग्रीबलात् । यादृशं च सर्वथैवाप्रसिद्धं तादृशस्य चापादकाप्रसिद्धरापत्तिरशक्यैवेति घटत्वाद्यवच्छिन्नविशेष्यताकाभेदसंसर्गकघटत्वाद्यवच्छिन्नप्रकारकशाब्रोधस्य क्वचिदप्यनुदद्यात्कथं तदापत्तिः अथ घटो नीलघट दण्डवान्
क्लीबलिकाभिव्यजकत्वमपि बोध्यम् । सामान्ये नपुंसकस्यैव साधुत्वात् नियतलिङ्गस्य क्रियाविशेषणत्वे लिङ्गत्यागप्रयोजकानुशासनाभावादौत्सर्गिकमिति, तेनेतिहेतुं पचतील्यादयएव प्रयोगाः सा चेयं द्वितीया तादात्म्यफलतावच्छेदकान्यतरसंबन्धेन धात्वर्थतावच्छेदकफलशालिनः कर्मसंज्ञकत्वं क्रियाविशेषणानां तादात्म्येन फलेऽन्वयञ्चाभ्युपेत्य कर्मणिद्वितीयेति सूत्रानुशिष्टैवाङ्गीक्रियते जरच्छाब्दिकैः । नचाकर्मकधातोर्व्यापारमात्रबाचित्येन तद्विशेषणपदाद्वितीयाकथमिति वाच्यं तन्मते फलायच्छिनव्यापारस्यैव सर्वत्र धात्वर्थत्वात् फलव्यापारयोस्सामानाधिकरण्यासामानाधिकरण्याभ्यामेव सकर्मकासकर्मकव्यवस्थाया उक्तत्वात् । नचैतन्मतमतिरमणीयं क्रियाविशेषणस्य मुख्यकर्मत्वे तत्र लकारापत्त्या स्तोकः पच्यते मुखमास्यत इत्यादिप्रयोगापत्तेः । न च तादात्म्यसंबन्धानवच्छिन्नधात्वर्थताबच्छेदकफलाश्रयत्वशालिनि कर्मणि लकारःस्वीक्रियत इति नोक्तप्रयोगापत्तिरिति वाच्यं विशेष्यविशेषणभावव्यत्ययं विना कर्तृकर्मलकारघटितवाक्ययोस्समानविषयकत्वस्यानुभवसिद्धत्वेन तदनुपपत्तेः । अतादात्म्येन फलाश्रयस्य लकारार्थत्वात् तादात्म्यघटितान्यतरसंबन्धेन फलाश्रयस्य द्वितीयार्थत्वात् शक्तो गौरवप्रसंगात् शाब्दबोधस्य तादात्म्यसंबन्धानवच्छिन्नत्वादिघटितकर्मत्वविषयकत्वेनातिरिक्तविषयकत्वापत्त्या प्रतिबध्यप्रतिबन्धकभावगुरुत्वप्रसक्वेश्चोत्तरदेशसंयोगानुकूलव्यापारस्य मन्दबुतत्वादिविवक्षया मन्दं गच्छति द्रुतं गच्छतीत्यादिप्रयोगस्यानुभविकत्वे तदनापत्तेः मन्दादिपदानां फलेऽनन्ययात् अकर्मकधातोः फलावच्छिन्नव्यापारवाचक्रत्वस्यापि खण्डितत्वाच । अधास्तु नव्ययाकरणमतानुसारेण विशेषणान्वयाकालाभिव्यक्त्यर्था द्वितीया अहेयमोदनं पचतीला कर्मीभूतौदनान्वयप्रयोजकाकाहा च विशेषणपदस्य द्वितीयान्तत्वे सत्येव यथाभिव्यज्यते तथा धात्वर्थतावच्छेदकीभूतो.. त्पत्तिरूपफलाश्रयत्वेन कर्मीभूतयिक्तियन्वयप्रयोजिकाकाहा स्तोकादिविशेषणपदस्य द्वितीयान्तरवे सत्येव व्यज्यत इति ब्रैहेयादिपदादिव स्तोकादिपदादग्याकाङ्क्षा निर्वाहायैव द्वितीया। अतएव भावनाकर्महोमविशेषणाग्निहोत्रपदाद्वितीया भावनाकरणमागविशेषणवाजपेयादिपदात्ततीयेति मीमांसकानामुक्तिः संगच्छते । कर्तुरीप्सितमित्यादिना कर्मसंज्ञा कर्मणि लकारश्च ध्यधिकरणफलाश्रयीभूते धास्ववाच्ये कर्मण्येव तेन सुखोत्पत्त्यनुकूलव्यापारवाचिनो रमतेरात्मानं रमते आत्मा रम्यते इत्यादयो न प्रयोगाः फलस्य व्यापारसमानाधिकरणत्वात् । नापि शय्यानविलक्षणसंयोगानुकुलब्यापारवाचिनः स्वपतेरस्वपित्ल सुप्यतइत्यादयः प्रयोगाः अज्ञस्य धातुवाच्यकर्मत्वात् एवंच विक्तितेरपि धातुवाच्यकर्मत्वेन स्तोकः पच्यत इत्यादयो न प्रयोगा इति तन्न जनितविभागं गच्छतीसादौ व्यापार विशेषणताया एवागत्या वाच्यतया तत्रोक्तगतेरसंभवात् । विशेषणसुपामयभिचारेण विशेष्याकावाभिव्यक्त्यर्थत्वेन द्वितीयान्तविशेष्यवाचकपदार्थविशेषणपदस्य द्वितीयान्तत्वसंभवेषि क्रियाविशेषणस्थले वाजपेयेनेत्यत्र व्यभिचाराद्विशेषणस्य द्वितीयान्तलसंभवात् विना विशेष विधि प्रातिपदिकार्थमात्रे प्रथमात्यागायोगाद्वितीयानुपपत्तेश्च । तस्मादुभसर्वतसोः कार्या विगुपर्यादिषु वि द्वितीयाऽडितान्तेषु ततोऽन्यत्रापि दृश्यतइत्यंशीभूतेन ततोन्यत्रापि दृश्यत इत्यनेन क्रियाविशेषणं कर्मवद्भवतीत्यनुशासनं कल्यत इति तेन तत्रातिदिष्टं कर्मत्वमङ्गीक्रियते अतिदेशफलं च द्वितीयैव कर्मप्रवचनीयसंज्ञादिवत् । अतिदेशस्थले च सर्वमुख्यकार्याभावान्नकर्मणि लकारइत्यवधेयम् ।
अभेदान्वयबोधश्च विरूपोपस्थितयोरेवेति । अत्र षड्या न विषयत्वमर्थः सरूपोपस्थितार्थद्वयविषयकसमूहालम्बनाभेदान्वयविषयकशाब्दबोधस्य प्रसिद्धत्वात् किन्तु प्रतियोग्यनुयोगिनिरूपितत्वसाधारणनिरूपितत्वत्वावच्छिन्नं तचा. भेदान्वयान्वयि तादृशनिरूपितत्वातिरिक्तव्यवच्छेद एवोवकारार्थः तस्यापि हि स्वावच्छेदकावच्छिन्न प्रकारतानिरूपितत्वस्वातिरिक्तोपस्थितिविषयतावच्छेदकावच्छिन्नविशेष्यतानिरूपितत्वोभयसंबन्धेनोपस्थितिविषयताविशिष्टव भवति शाब्दबोधीयाभेदत्वावच्छिन्नसांसर्गिकविषयतति पर्यवसितार्थः । तेन विशेष्यत्वप्रकारत्वावच्छेदकस्यैकत्वेऽपि यत्किंचिद्धर्मापेक्षया विरूरूपत्वसंभवेन न विवक्षिताधीलाम इति । तत्प्रयोजकेल्यत्र तत्पदं सामान्यतोऽभेदान्वयं परामृशति न तथाविधान्वयबोधं तत्प्रयोजकस्य तदप्रसिद्ध्याऽकप्तत्वात् । यादृशामिति । यद्धर्मावच्छिन्न मित्यर्थः तव्यतः क्षणविशेषादिघटितसामग्या अन्यत्रासंभवाद्यदिति नोक्तम् ।

Page #52

न्युपत्तिवादः ।
रक्तदण्डवानित्यादौ तादशशाब्दबोधस्य प्रसिद्धिः विधेयकोटावधिकावगाहिनः शाब्दबोधस्य नवीनैः स्वीकारादिति चेत्तर्हि घटाद्यंशे विशेषणतावच्छेदकविधया नीलादिभाननियामकनीलाधुपस्थितितात्पर्य ज्ञानविशेषादिघटितैच सामग्री घटत्वावच्छिन्नविशेष्य कनीलघटत्वाद्यवच्छिन्नाभेदान्वयबोधप्रयोजिका तदभावादेव घटो घट इत्यादिषु न तादृशशाब्दबोधापत्तिरिति केचित् । तन द्रव्यत्वादौ धर्मितावच्छेदकतासंसर्गेण प्रसिद्धस्य शुद्धघटत्वाद्यवच्छिन्नप्रकारकाभेदान्वयबोधस्य घटत्वादावापत्ति संभवात् । न च तत्रापादकाभावः तात्पर्यज्ञानविशेषादिघटिताया धर्मितावच्छेदकतया द्रव्यत्वादौ तदुत्पादनियामक सामग्र्या एवापादकत्वात् । न च धर्मितावच्छेदकतासम्बन्धेन
४८
विधेयकोटावित्यादि । विधेयांशघटकतयोद्देश्याद्यघटकं विषयीकुर्वतः इति तु नार्थः तथासति तादृशत्वस्य विधेयांशसर्वथापूर्वमत्रगाहमानेऽपि शाब्दबोधे सत्वेन तस्य प्राचीनैरभ्युपेतत्वाद्विशेषोक्तिरसंगता स्यात्, एकविशेषोत्तेर्विशेषान्तरव्यवच्छेदफलकतायाः स्वरससिद्धत्वात् । किन्तु विधेयघटकतयाखिलोद्देश्यघटकावगाद्दिनस्तदघटकमवगाहमानस्येत्यर्थः । अभेदान्वयः स्थले विधेयस्य नियमत उद्देश्यघटकत्वादखिलेत्युक्तम् । अत्रोद्देश्यस्य प्राक्प्रयोक्तव्योद्देश्यवाचकपदेन प्रथमावगन्तव्यकल्पतया तदंशस्याबुबोधयिषिततया न विधेयत्वेन भानसंभवः किन्लधिकांशस्यैव नचैवं नीलोघटइत्यादी नैत्यानयस्य विधेयतया भानं नस्यात्तस्योद्देश्यात्मकत्वेन बुबोधयिषितत्वासंभवादिति वाच्यम् आश्रयविनिर्मुक्तस्य नामतउपस्थितस्य नैल्यादेर्व्युत्पत्तिविरोधेन भेदेनान्वयासंभवेनावर्जनीयतया बुबोधयिषितत्वसंभवेन विधेयकोढाववगाहनसंभवात् । घटो नीलोघट इत्यादी घटांशभाने तादृशयुक्त्यभावादिति याचामभिमतमित्थमाक्षिपन्ति नवीनाः । तथाहि प्रवृत्त्युपयोगिविशिष्टज्ञानसम्पत्तये संशय निवृत्तये मार्थं प्रतिपिपादयिषन्ति वक्तारस्तत्र नीलघटभेदस्य विशेषाभावत्वेन घटत्वस्य तदविरोधितया घटोनीलवटो नवेयादिसंशयस्य संभवेन तादृशसंशयमेव बोधनीयपुरुषगतमनुसंधान स्तनिवृत्तिमभिलषन्तो घटे नीलघटमेव विधेयतया प्रतिपादयन्ति घटोनील इत्यादिबुद्धेरसमानप्रकारकत्वेन तादृशसंशयाविरोधित्वात् । समानविषयकत्वेन प्रतिबन्धकत्वस्य प्राचामभिमतस्याप्रामाणिकत्वादियगत्योक्तसंशयोत्सारणसमर्थो विधेयांशेऽधिकावगाही नीलघटो घट इत्यादिशाब्दबोधोऽभ्युपेयस्तदिदमनुसंधायोक्तं-नवीनै स्वीकारादिति । तर्हि घटाद्यंशेषिशेषणतावच्छ्दकविधयेत्यादि । ननु घटत्वावच्छिन्नविशेष्यतानिरूपितघटत्वावच्छिन्न प्रकारता कशाब्दबुद्धित्वावच्छिन्नस्य नीलाद्युपस्थितिव्यभिचारितया तदुत्पत्तौ तद्विरहस्याकिञ्चित्करत्वान्नतत्प्रयोजकत्वंतस्येति चेदत्र केचित् निर्विशेषस्य सामान्यस्याभावेन सामान्यधर्मावच्छिन्नोत्पत्तौ विशेषध
निसाम या अपेक्षितत्वनियमेन सामान्याश्रयव्यक्त्युत्पत्तौ तद्व्यक्तिनिष्ठयावज्जन्यतानिरूपित्तजनकतावच्छेदकावच्छिन्नसत्त्वनियम पर्यवसन्नेन नीलावुपस्थितिघटितसामम्या अवश्यमपेक्षणीयत्वमवगम्यत इत्याहुः । वस्तुतस्तु घटत्वावच्छिन्न विशेष्यतानिरूपितघटत्वावच्छिन्नप्रकार ताशा लिशाब्दबुद्धित्वावच्छिन्नं प्रति स्वातन्त्र्येण न कस्यापि कारणत्वमिति तद्धर्मावच्छिन्नसत्त्वं नीलघटो घट इत्यादिवाक्यनिष्टाकाङ्क्षाज्ञानजन्यतावच्छेदक नीलघटत्वावच्छिन्न विधेयतानिरूपितघटत्वावच्छिन्न विशेष्यताशालिशाब्दबुद्धित्वाद्यवच्छिन्नसामग्रीप्रयोज्यमेव वाच्यम् सा च सामग्री नीलाद्युपस्थित्यादिघटितेति तद्विरहदशायां नोक्तधर्मावच्छिन्नसत्त्वप्रसङ्गइत्याशयः । अत्र वक्ष्यमाणाया द्रव्योपस्थितिं विना द्रव्यत्वे शाब्दबोधापत्तेरसङ्गतिः पूर्वकल्पवन्न प्रसज्यत इति ।
शुद्धघटत्वावच्छिन्नप्रकारकेति । विधेयांशेऽधिकावगाहिशाब्दस्वीकारपक्षे घटत्वावच्छिन्नप्रकार कशाब्दबोधस्य घटत्वे इष्टत्वादापत्त्यभावाच्छुद्धघटत्वावच्छिन्नेत्युपात्तम् । आपत्तिसम्भवादिति । आपाद्यतावच्छेदकधर्मस्य प्रसिद्धत्वात्तदवच्छिन्नव्याप्तिज्ञानादिलक्षणापत्तिसामम्याः सम्भवादिति भावः । ननु कार्यापत्तिस्थले कार्यव्याप्यतयासामग्र्याएवापादकत्वं न चास्ति कापि सामग्री शुद्धघटत्वावच्छिन्नप्रकार कशाब्दत्वावच्छिन्नंप्रति कृतेत्यापादकाभाव इत्याह--नचतत्रापादकाभाव इति । तदुत्पाद नियामकसामय्या एवेति । नच धर्मितावच्छेदकतया द्रव्यत्वे घटत्वावच्छिन्नप्रकार ताकशाब्दत्वावच्छिन्नोत्पादनियामिका सामग्रीव्यक्तिद्रव्यत्वावच्छिन्नविशेष्यकयोग्यताज्ञानादिघटितैव साच कथमपि घटत्वे न वर्तत इति वाच्यम् यादृशी सामग्री द्रव्यत्वे तदुत्पादनियामिका तादृश्यास्तात्पर्यज्ञानादिघटिताया: सामग्र्या एवेत्यर्थकरणात् । तथाच ययोरर्थयोरन्वयाभिमतोऽभेदसंसर्गेणतेन संसर्गेण तद्विशेष्यकतत्प्रकारकज्ञानस्य योग्यताज्ञानत्वेन यथाघटोद्रव्यमित्यस्य योग्यताज्ञानत्वं तथाघटोघट इति ज्ञानस्यापि तस्वं यथातद्बोधकपदयोः समानविभक्तिकयोः समभिव्याहारस्याकाङ्क्षात्वेन घटोद्रव्यमितिवाक्यज्ञानस्याकाङ्क्षाज्ञानत्वं तथा घटोघट इतिवाक्यज्ञानस्यापि यथाच तदर्थान्विततदर्थपरत्वस्य तात्पर्यरूपत्वेन घटोद्रव्यमिति वाक्यं घटान्वितद्रव्यपरमिति ज्ञानस्य तात्पर्यमानत्वं तथाच घटोघट इदं वाक्यं घटान्वितघटपरमिति ज्ञानस्यापि तत्त्वम् तत्तदर्थोपस्थित्योरेक कालीनयोरासत्तिरूपत्वेन द्रव्यं घटइत्युपस्थियोर्यथाऽऽसत्तित्वमेवं घटो घट इत्युपस्थिलोरपीति प्रतिनियतेन तेन संबन्धेन परिपूर्णा निरुक्तशाब्दसामग्री द्रव्यत्वे विद्यमाना यथाकार्य घटत्वावच्छिन्नप्रकारकशाब्दबोधात्मकमुत्पादयति तथा घटत्वेपि विद्यमाना निरुका परिपूर्णा शाब्दसामग्री तत्कार्यमुत्पादयेदापायापादकयोश्च व्याप्तिर्यत्त्वतत्त्वोपरागानुगृहीता सामान्यतः परिच्छिन्ना विशेषतो गृ

Page #53

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः । द्रव्यत्वादी तादृशान्वयबोधोत्पत्तिप्रयोजिका द्रव्यपदजन्यद्रव्यत्वाद्यवच्छिन्नविशेष्यकोपस्थितितदवच्छिन्नविशेष्यकयोग्यताज्ञानादिघटितसामग्येव । धर्मितावच्छेदकतायास्तकार्यतावच्छेदकताविरहेपि द्रव्यत्वादिनिष्ठायास्तकार्यतावच्छेदकधर्मघटकत्वात् ताशसामग्र्याश्चात्मनिष्ठप्रत्यासस्या द्रव्यत्वाद्यवच्छिन्नविशेष्यकघटस्वाद्यवच्छिन्नाद्यभेदबुद्धित्वरूपस्वीयकार्यतावच्छेदकावच्छिन्नोत्पत्ते. रेव व्याप्यतया घटत्वादी धर्मितावच्छेदकतासम्बन्धेन घटत्वावच्छिन्नाभेदबोधापादकत्वं न सम्भ.. .. ..... . .. -..-..--- . . . .-- --...- - --- -- हीतपक्षधर्मत्वस्यापादकस्यानुप्राहिकेति नापत्त्यसंभव इति भावः अथ कारणतावच्छेदकीभूतधर्मावच्छिन्नघदितसमुदायस्यैव भवति सामग्रीत्वमिति घटत्वावच्छिन्नविशेष्यकघटत्वावच्छिनप्रकारकज्ञानादेः कारणतावच्छेदकधर्म विरहेण तदघटितसमुदायस्य न सामग्रीत्वसंभवइति न तस्यापादकत्वमुपपद्यत इत्याशयवानाह । नच धर्मितावच्छेदकतासंबन्धेनेत्यादि । द्रव्यत्वादावितिसप्तम्याः कपाले घटउत्पद्यत इत्यत्रेवावच्छेदकत्वमर्थः अन्वयधास्योत्पत्तौ कार्यनिष्ठाद्यक्षणसम्बन्धरूपाय प्रत्ययानुरोधात्तस्य संबन्धावच्छिन्नत्वमपि स्वीक्रियते । ननु कार्यतावच्छेदकसंबन्धेन कार्याधिकरणं कारणतावच्छेदकसंबन्धेन कारणाधिकरणं वा योदेशस्तस्यैव प्रत्ययानुरोधादवच्छेदकत्वं कलयते तदवच्छिन्नायांतद्धर्मावच्छिन्नकार्योत्पत्तावेव च तद्धविच्छिन्नकार्यतानिरूपितकारणतावच्छेदकावच्छिन्नघटितसमुदायात्मकसामन्याः प्रयोजकत्वमङ्गीक्रियत इति द्रव्यत्वावच्छिनविशेष्यघटत्वावच्छिन्नप्रकारकयोग्यताज्ञानादेः द्रव्यत्वावच्छिन्न विशेष्यतानिरूपितघटलावच्छिन्नप्रकारताकशाब्दबुद्धित्वावच्छिन्नकार्यतानिरूपितकारणतावच्छेदकधर्मवत्तया तद्धटितसमुदायस्य सामग्रीत्वसंभवेपि कार्यतावच्छेदकेन कारणतावच्छेदकेन वा समवायेन निरुक्तकार्यस्य कारणस्य वाधिकरणेनात्मनावच्छिन्नायामुक्तकार्यतावच्छेदकावच्छिन्नोत्पत्तावेव प्रयोजकत्वं नतु द्रव्यत्वावच्छिन्नायां, घटत्वावच्छिन्नप्रकारकशाब्दत्वावच्छिन्नोत्पत्तौ धर्मितावच्छेदकतायाः कार्यतावच्छेदकसंबन्धत्वविरहेण द्रव्यस्वस्य तादृशंदेशत्वविरहादुक्तशाब्दत्वस्य कार्यतानवच्छेदकत्वाच । नचोक्त नियमेमानाभावइति वाच्यम् तथासति कपाले घट उत्पद्यतइतिवत्पर्वतेघटउत्पद्यतइति व्यवहारापत्तेद्रव्यत्वादौ तादृशान्वयबोधोत्पत्तिप्रयोजिकेत्युक्तिरसङ्गतेति चेन्न उक्तनियमशरीरे हि कार्यतावच्छेदकसंबन्धेन कार्याधिकरणमित्यत्रधर्मसंसर्गसाधारणमेवावच्छेदकलं तद्धर्मावच्छिन्नकार्यतेत्यत्रावच्छेदकत्वमपर्याप्या च विवक्षितम् । यदि कार्यतावच्छेदकसंबन्धेनैव कार्याधिकरणे देशे सामन्याः कार्योत्पत्तिप्रयोजकत्वं स्थाद्धमत्वादेरात्मप्रत्यासत्यभावपक्षेपि कार्यतानवच्छेदकतया धर्मिण्युत्पत्तिव्यवहारो न स्यादुक्तरीत्या तु सोप्युपश्ते महौषध्यादिकं प्रति तादात्म्येन हिमालयादीनां कारणत्वमुपपाद्य हिमालये महौषधयः समुत्पद्यन्ते कुलालगेहे घट उत्प. द्यतइत्यादयो व्यवहारा उपपादनीयाः, तथाच द्रव्यत्वनिष्ठधर्मितावच्छेदकताथा धर्मविधया कार्यतावच्छेदकघटकतया तेन संबन्धेन द्रव्यत्वस्य कार्याधिकरणदेशत्वादुक्तकार्यताया घटत्वावच्छिन्नप्रकारकशाब्दबुद्धित्वघटितधर्मावच्छिन्नत्वाचोक्तसामन्या द्रव्यत्वे निरुक्तशादोत्पत्तिप्रयोजकत्वमव्याहतम् । घटलनिष्ठधर्मितावच्छेदकतायाः घटवावच्छिन्न प्रकारकशब्दलघटित धर्माबविछन्नकार्यतायामनवच्छेदकत्वेन घटत्वे निरुक्तशाब्दोत्पत्तिप्रयोजकत्वं च न कस्याश्चिदस्ति सामन्याइति धर्मितावच्छेदकलादेः कार्यतावच्छेदकसंबन्धनविरहेपि घटलावच्छिन्नप्रकारकशाब्दवत्य कार्यतानवच्छेदकत्वेपि च द्रव्यत्वउक्तशान्दोत्पत्तिरुपपादयितुं शक्यते नच घटल आपादयितुमित्यभिसंन्धाय धर्मितावच्छेदकतायाइत्यायुक्ताशकोन्मेषबीजवाक्यसंवलितं द्रव्यत्वनिष्ठयाइत्यादिहेतुवाक्यसहितं द्रव्यत्वे निरुतशाब्दबोधोत्पत्तिप्रयोजकत्वपरं वाक्यमाह । द्रव्यत्वादी धर्मितावच्छेदकतेत्यादि । सामध्येवेति । एक्कारेण धर्मितावच्छेदकतासंबन्धेन कारणत्वेनाभिमतयोग्यताज्ञानादिघटितसमुदायस्य सामग्रीखव्यवच्छेदः ।
केचित्त द्रव्यत्वादाविति सप्तम्यावृत्तित्वमर्थस्तच शाब्दबोधेऽन्वेति द्रव्यत्वे शाब्दबोधस्य वृत्तित्वमुपपादयितुमाह-द्रव्यत्वनिष्ठायाइत्यादि। अयमाशयः समवायादिसंबन्धस्य कार्यतानवच्छेदकत्वे कालिकपल्यासत्त्या काले प्रत्यासनेभ्यः कारणेभ्यःकालसंबन्धरूपामुत्पत्तिमासाद्य कार्य समवायेनास्सित्रेवात्मन्यधुना वर्तते नान्यति व्यवस्थानुपपत्तेर्यथा समवायादेः कार्यतावच्छेदकसंबन्धत्वमावश्यकं न तथा धर्मितावच्छेदकत्वादेः समवायेन खोत्पादकसामग्यात्मनि समुत्पद्यमानस्य ज्ञानस्य द्रव्यत्वाद्यवच्छिअविशेष्यकत्वादेव धर्मितावच्छेदकतासंबन्धेन द्रव्यलादिमात्रवृत्तित्वसिद्धेरितिधर्मितावच्छेदकतासंबन्धेन कार्योत्पादिकाया अतिरिक्तसामग्या अनावश्यकतया न तथास्ति घटत्वे निरुक्तशाब्दापतिसंभावनापीत्याहुः । तत्रेदमवधेयम् अत्रपक्षे चैत्रे निरुक्तशाब्दबोधउत्पद्यते द्रव्यत्वउत्पद्यत इत्यादौ चैत्रादिवृत्तिनिरुक्तशाब्दबोधउत्पत्याश्रयइत्यस्यैव विषयत्वमङ्गीकार्यम् तथासति अस्य प्रामाण्यवत्स्थलेपद्ममुत्पद्यतइत्यादीनामपि प्रामाण्यं स्यात् उत्पत्तिकाले स्थलस्य विद्यमानतया यथाकथंचित्संबन्धेन तदृत्तित्वविशिष्टपद्मउत्पत्त्याश्रयत्वस्याबाधितत्वात् निरुक्तवृत्तित्वादेः कुप्ततया कार्यतावच्छेदकसम्बधेन बृत्तित्वमात्रविषयताकथनस्य राजाज्ञासमशीलत्वात् धर्मितावच्छेदकत्वस्य वृत्यनियामकत्वेन संबन्धित्वविषयताया अप्युभयत्र समानत्वात् अबच्छेदकस्वाक्गाहितापक्षे च तस्य कल्प्यतया प्रत्ययानुरोधातू' कार्यतावच्छेदकसंबन्धेन कार्याधिकरणएवं कल्पत इति नोक्तदोषः
७ व्यु०
विद्यमानतया,
या कार्यतावर
यामकत्वेन

Page #54

व्युत्पत्तिवादः । वतीति वाच्यम् । योग्यताज्ञानस्य धर्मितावच्छेदकं निवेश्य तद्भेदेन अनन्तकारणताकल्पनमपेक्ष्य लाघवाधर्मितावच्छेदकतासंबन्धेन शाब्दबुद्धौ तादृशसंबन्धेन धर्मितावच्छेदकमनिवेश्य हेतुताकल्पनस्यैव युक्तत्वात् ।
---
किञ्चान पक्षे धर्मितावच्छेदकतायाः कार्यतावच्छेदकसंवन्धत्वविरहेपील्युक्तेनास्ति प्रयोजनम् कार्यतावच्छेदकसंबन्धेनैव बृत्तित्वं यदि स्यात्संभावितमपिस्यादपिशङ्कोत्थापकतया सार्थकत्वंनास्ति च तदिति । तद्भेदेनानन्तकारणताकल्पनमपेक्ष्य लाघवादिति । ननु धर्मितावच्छेदकसंबन्धेन कार्यकारणभावे पुरुषान्तरीयद्रव्यत्वाधवच्छिन्नविशेष्यताकयोग्यताज्ञानात्पुरुषान्तरस्य शाब्दबोधापत्तिवारणाय तत्तत्पुरुषीयत्वस्य कार्यतावच्छेदककारणतावच्छेदककोटी प्रवेशनीयतया तद्भेदेन तत्पक्षेपि कार्यकारणभावानन्त्यम् विषयपुरुषयोरनन्तत्वेन न्यूनाधिकभावस्य परिच्छेतुमशक्यखादिति चेत्र, पुरुषदशकं विषयदशक चानुमुल्य न्यूनाधिकभावविज्ञाने लाघबगौरवस्य गुज्ञानलात्, तथाहि पुरुषनिष्टप्रत्यासत्त्या कार्यकारणभावेन तत्तत्पुरुषसस्यापि धर्मितावच्छेदकत्वसंभवेन कार्यकारणभावदशकं विषयनिष्ठतत्तद्धर्मस्य धर्मितावच्छेदकतया तद्भेदेन कार्यकारणभावदशकमिति विशतिकार्यकारणभावः धर्मितावच्छेदकनिष्टप्रत्यासत्त्या हेतुत्वे तत्तत्पुरुषभेदेन कार्यकारणभावदशकमेवेति न्यूनाधिकभावः सुज्ञान एवेति । यत्तु पुरुषनिष्टप्रत्यासत्त्या कार्यकारणभावे प्रकारत्वविशेष्यत्वयोनिलप्यनिरूपकभावापन्नयोः कार्यकारणभावावच्छेदककोटी प्रवेशनीयत्वेन विशेष्यविशेषणभावे विनिगमनाभावाद्विषयदशकं पुरुषदशकं चानुनल विचारे विंशतिकार्यकारणभावः धर्मितावच्छेद कनिष्टप्रत्यासत्त्या कार्यकारणभावे च तत्तत्पुरुषीयत्वप्रवेशेन तत्तद्दशकमेवेति व्यक्तो न्यूनाधिकभावइति तन्न यथा कैकप्रकारस्य विशेष्यदशकं तथैकैकविशेष्यस्य प्रकारदशकमपि संभवतीति विनिगमकाभावात्प्रकारतावच्छेदकताप्रत्यासत्यापि कार्यकारणभावो वक्तव्यस्तथा च धर्मितावच्छेदकताप्रत्यासत्याकार्यकारणभावदशकं प्रकारतावच्छेदकताप्रत्यासत्त्या च कार्यकारणभावदशकं तत्रैकैकस्मिन् तत्तत्पुरुषीयलप्रवेशे कार्यकारणभावानां द्वेशते प्रकारत्वविशेष्यत्वयोर्विनिगमनाविरहेण परस्परविशेष्यविशेषणभावापन यो कार्यकारणभावघटकत्येपि पुरुषनिष्ठप्रत्यासत्या हेतु. हेतुमद्भावपक्षेपि द्वेशते एव अत्रत्वेकैकस्मिन्विशेष्ये प्रकारदशकमध्यात्रयाणां त्रयाणामेव विशेष्यत्रय एव चैककस्य प्रकारत्वेसंभविते द्वेशते एव कार्यकारणभावाना, धर्मितावच्छेदकनिष्ठप्रत्यासत्त्याहेतुहेतुमद्भावे पुरुषनिष्ठप्रल्यासत्त्याहेतुहेतुमद्भावे तु त्रयाणां प्रकारखसंभाबनायां प्रथमतस्त्रिंशद्विशेष्यविशेषणभावे विनिगमनाविरहेण च षष्टिः संभाव्यत इति विपरीतएव न्यूनाधिकाभाव इति न दूषणम् कालादेरनन्ततयैक्रपुरुषज्ञानेयेकस्मिन् विशेष्ये सर्वेषां प्रकारलसंभवात् अन्यथा तत्तत्पुरुषाणां विशेष्यत्वावलम्बनेनोद्भावितस्याधिक्यस्याप्यवकाशो न स्यात् पुरुषत्रयस्यैव विशेष्यत्वसंभावनयोक्तरीला षष्टिकार्यकारणभावेन विंशत्यधिक. शतकार्यकारणभायस्यैव प्रसकेः। अथ यदुक्तमात्मनिष्ठप्रत्यासत्त्याकार्यकारणभाये तत्तत्पुरुषस्य विशेष्यत्वेन तदाधिक्यं तन्न सङ्गच्छते तथाहि प्रागुक्तरीत्या प्रकारतावच्छेदकतासंबन्धेन कार्यकारणभावस्यापि स्वीकरणीयतया विषयनि प्रत्यासत्या हेतुहेतु. मद्भावपक्षेपि तत्तत्पुरुषत्वावच्छिन्नविशेष्यताकझाम्दबुद्धिवाद्यवच्छिन्नकार्यकारणभावदशकस्य वक्तव्यतया तत्र ततत्पुरुषीयत्वप्रवेशे पुरुषनिष्टप्रत्यासत्त्या कार्यकारणपक्षवत्पुरुषविशेष्यत्वनिवन्धनस्य कार्यकारणभावस्य प्रसन इत्येतदवोधविज़म्भितम् । विषयनिष्ठप्रत्यासत्या कार्यकारणभावपक्षे धाम धप्रकारत्वावच्छेदकल्वाभ्यां द्विविधकार्यकारणभावसद्भावेषि विशेष्यदशक प्रकारदशकं पुरुष दशक चानुसत्य विचारे सर्वेषां सर्वविशेष्यत्वप्रकारत्वसंभवेन तत्तद्धर्मावच्छिन्ननकारत्वघटितधर्मावच्छिन्नहेतु हेतुमद्भावदशकत्रये तत्तद्धर्मावच्छिन्नविशेष्यत्वघटितधर्मावच्छिनहेतुहेतुमद्भावदशकत्रयेच तत्तत्पुरुषीयत्वप्रवेश षटशत्येय कार्यकारणभावानां संभवति, पुरुषनिष्टप्रत्यासत्त्या कार्यकारणभावपक्षे तु त्रिंशतामेकैकधर्मावच्छिन्नप्रकारतानिरूपितखातिरिक्तोनत्रिंशद्धमार्वच्छिन्नविशेष्यत्वघटितधर्मावन्छिनोनविंशकार्यकारणभावे सप्तत्युत्तराष्टशती कार्यकारणभावानां, तत्र च प्रकारत्वविशेष्यत्वयोः विशेष्यविशेषणभावे विनिगमनाविरहाद्वैगुण्यप्रसक्तौ सुतरामाधिक्यमिति, वस्तुतः परस्परविशेष्यविशेषणाभावे तत्तत्पुरुषस्य विशेष्यत्याननुशरणेपि पुरुषनिष्टप्रत्यासत्या कार्यकारणभाव एवाधिक्यम् , तथाहि दशऋयमवलम्व्य. विचारे खातिरित्तोनविशंतितत्तद्धर्मावच्छिन्नविशेष्यतानिरूपिततत्तावच्छिन्नप्रकारत्वघटितोनविंशतिगुणितविंशतिकार्यकारणभावे प्रकार त्वविशेष्यत्वयोः परस्परं विशेष्यविशेषणभावे विनिगमनाविरहात् षष्ट्यधिकसप्तशती कार्यकारणभावानां विषयनिष्ठप्रत्यासत्या कार्यकारणभावे चतुःशत्येवेति । इदमुपलक्षणम् ततद्धावच्छिन्नविशेष्यत्वस्य कारणतावच्छेदकघटकत्वेऽवच्छेदकत्वविशेषणतया तत्तद्धर्माण तत्तत्संबन्धतया चाधेयत्वस्य कारणतावच्छेन्दक्रघटकत्वादपि गौरवं बोध्यम् ।।
ननु दव्यत्वावच्छिन्नविशेष्यकप्रमेयत्वावच्छिन्नविशेध्यकज्ञाने ज्ञानमिदं घटाभाववति प्रमेये घटप्रकारताकमित्यप्रामाण्यज्ञानास्कन्दिते द्रव्यत्व इव प्रमेयत्वे प्रमेयत्वय द्रव्यत्वेऽप्यप्रामाण्यज्ञानस्योत्तेजकत्वानुत्तेजकत्वयोर्घटत्वावच्छिन्न प्रकारकशाब्दबोधस्यानुपपत्तिरापत्तिश्चेति पुरुषनिष्ठप्रत्यास त्या हेतुहेतुमद्भावोजीकरणीयः तत्र च प्रमेयत्वावच्छिन्न विशेष्यकशाब्दबोधे प्रमेय

Page #55

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः । घटत्वादिमितावच्छेदकघटत्वाद्यवच्छिन्नप्रकारकयोग्यताज्ञानबलादेव घटत्वादौ धर्मितावच्छेदकतासबंन्धेन तदापत्तेः । न च योग्यताज्ञानस्य धर्मितावच्छेदकनिष्ठप्रत्यासत्या हेतुत्वोपगमे द्रव्यत्वाद्यवच्छिन्नस्य पदादनुपस्थितत्वेपि द्रव्यत्वादी तादृशप्रत्यासत्या प्रत्यासन्नयोग्यतानानात्तत्र प्रत्यासत्यातादृश शाब्दबोधापत्तिः। आत्मनिष्ठप्रत्यासत्या हेतुभूतां द्रव्यत्याद्यवच्छिन्नोपस्थितिमात. रेणापिताशप्रमेयत्वाद्यवच्छिन्नोपस्थित्यादिदशायां प्रमेयत्वादौ धर्मितावच्छेदकतासंबन्धेन योग्य ताज्ञानस्य फलजनकत्वात्तादृशद्रव्यत्वाद्यवच्छिन्नोपस्थितिविरहस्याकिचित्करस्वादिति वाच्यम् । समानप्रकारताप्रत्यासत्या पदार्थोपस्थितेः शाब्दबोधे हेतुत्वोपगमात् । त्वादन्छिन्न विशेष्यत्वघटिताप्रामाण्य ग्रह स्यैवोत्तेजकत्वं वाच्य मिति न दोषसंभव इति चेन्न स्वविशिष्ठावच्छन्दकत्वसंसर्गेण हेतुत्वे दोषाभावात् । वैशिष्ट्यं च स्वीयघटत्वावच्छिन्नप्रकारवानिरूपितविशेष्यताकत्वखनिष्ठविशेष्यतानिरूपितघटत्वावच्छिन्नप्रकारताकत्वनिष्टप्रकारतानिरूपितघटाभाववन्निष्टविशेष्यत्वनिष्ठविषयतानिरूपितावच्छिन्नलसम्बन्धावच्छिनावच्छेदकतावलसंबन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकखाभाववत्त्वोभयसंबन्धेन । अवच्छेदकतावत्ताच स्वसामानाधिकरण्यस्वानवच्छेदकानवच्छिन्नत्वस्ववृत्तित्वस्वावच्छेदकसंबन्धावच्छिन्नत्वैतचतुष्टयसंबन्धेन । नचोक्ताकाराप्रामाण्यज्ञानेनावच्छिन्नत्वसंसर्गेण विशेष्यत्वे प्रभेयखादेविशेषणलमनुभूयते नंबाघटाभाववतोविशेष्यत्वविशेषणतापीति वाच्यम् धर्मिपार तन्द्रयेण सप्तम्यभिलग्यमाने विशेष्यत्वे प्रमेयवादेः प्रकारत्वसंभवात् घटाभाववतोयाधेयतया विशेष्यत्वाएवमानाभ्युपगमाच प्रमेये तद्भाने वाधनिश्चयविधया प्रतिवन्धकलादेवापत्त्यसंभवेन तस्योत्तेजकलानावश्य कलात् अवच्छिन्नलप्रकारकज्ञानसङ्ग्रहाय च विशेष्यत्वनिष्ठविषयतानिरूपित स्वरूपातिरिक्तसंबन्धानवच्छिन्ननिरूपितत्वनिष्ठविषयतानिरूपितावच्छेदकतात्वावच्छिन्नविषयताबदवच्छेदकतावत्त्वस्य संसर्गघटकताविवक्षिता नातोऽननुगमइयेषादिक । घटाभाववतिघटप्रकारताकमिदंज्ञानमित्याद्यप्रामाण्यज्ञानानामभावस्तुयोग्यताज्ञानएव विशेषणीयइति।।
योग्यताज्ञानवलादेवेति । उक्तज्ञानस्य कारणतावच्छेदकवत्त्वे तद्धटितसमुदायस्यापिसामग्रीत्वसंभवेन कार्यतावच्छेदकसंबन्धेन धर्मितावच्छेदकत्वेन कार्यतावच्छेदकघटत्वावच्छिन्नप्रकारकशाब्दबुद्धिवावच्छिन्नापादकत्वसंभव इति भावः । ननु योग्यताज्ञानस्यविषयनिष्टप्रत्यासत्त्यालाघवेन हेतुत्वेप्युपस्थितेः समवायेनै बहेतुत्वं युक्तं नच तत्तद्धर्मावच्छिन्नविषयकशाब्दबोधे तत्तद्धर्मावच्छिन्नविषयकोपस्थितित्वेन कारणत्वस्य वाच्यतया समवायेनहेतुत्वे अनन्तकारणखापत्त्या गौरवमितिवाच्यम् स्वत्वस्याननुगतत्वेन सर्वत्र परम्परायाः संसर्गत्वे मानाभावेन च स्वजनकज्ञानीयेत्यादिवक्ष्यमाणप्रकारेण विषयनिष्ठप्रत्यासत्या हेतुत्वस्यासंभवात् विशिष्टशक्तिज्ञानकारणत्वानुरोधेन वृत्तिशरीरेविषयप्रवेशस्यावश्यकत्वेन विषयनिष्ठप्रत्यासत्त्याहेतुत्वे तत्तत्पुरुषीयत्वप्रवेशेन विपरीतगौरवान्चेत्याशयवानाहू-आत्मनिष्ठप्रत्यासत्त्याहेतुभूतामिति । उपस्थितिमन्त रेणेति । ननु कारणतावच्छेदकेन समयायेन कार्याधिकरणे द्रव्यखादाक्प्रत्यासन्नत्वादेवोपस्थितेः सहकारित्यासंभवे व्यभिचारेण तत्प्रदर्शनमफलम् । किंचोपस्थितेयंतिरेको न कालगतो नवा संबन्धमात्रावच्छिन्न प्रतियोगिताको नचाप्यात्मनिष्टः प्रकृतेर्विवक्षितः तत्पुरुषस्य द्रव्यत्वावच्छिन्नोपस्थितिविरहकालेपि पुरुषान्तरस्य तत्सद्भावात् पुरुषान्तरीयोपस्थितेविषयतया द्रव्यत्वे सत्त्वात् आत्मनः कार्यदेशत्यविरहाचेति कारणतावच्छेदकसंवन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकः कार्याधिकरणनिष्टः सहकारिताविरहप्रयोजकतया विवक्षणीयः सच द्रव्यत्वावच्छिन्नोपस्थितेरिय घटलावच्छिन्नोपस्थितेरप्यभावो द्रव्यत्वे विद्यमानस्तस्याइब तस्या अप्यसहकारिता व्यवस्थापयतीति तद्विरहकालेऽप्यापत्तिः संभवतीति तदुपेक्षणं च निर्वाजमितिचेत्र तत्तद्धर्मावच्छिकार्यस्य तत्तद्धर्मावच्छिन्नकार्यतावच्छेदकसंबन्धेनोत्पत्तिस्तत्तद्धर्मव्यापकाशेषधांवच्छिन्नकारणानां स्वखकार्यतावच्छेदकसंबन्धेन कार्याधिकरणे कारणतावच्छेदकसम्बन्धेन प्रत्यासन्नानां पूर्वकालसत्वमपेक्षत इत्यभिप्रायात् । नच किमर्थमेतदङ्गीकार्यमिति वाच्यं ज्ञानत्वावच्छिन्नप्रति त्वङ्मनोयोगस्य हि लाघवेनात्मनिष्टप्रत्यासत्त्यैव हेतुत्वेन विषये तदभावसत्वेन तस्यासहकारितया तदभावदशायामापत्तिरितरथा दुरुद्धरैब स्यात् एवंच सहकारिता विरहप्रयोजको न कार्याधिकरणे तदभावः किंतुकारणतावच्छेदकसंबन्धेन खाधिकरणावच्छेद्यः पूर्वकालवर्तितदभावएवेत्युपस्थितिमन्तरेणेत्या दिग्रन्थसङ्गतिः । घटत्वावच्छिन्नोपस्थितिमन्तरेण घटलावच्छिन्नप्रकारकशाब्दबुद्धित्वावच्छिन्नस्य न वाप्युत्पत्तिसंभवः घटत्वावच्छिन्नविषयकशाब्दबुद्धित्वस्य तद्यापकत्वेन तदवच्छिन्नकारणीभूताया आत्मनि प्रत्यासन्नायाः तदुपस्थितेः पूर्वकालरात्वस्यापेक्षणीयत्वात् । नच यो ग्यताज्ञानकार्यतावच्छेदकस्य तत्पुरुषीयत्वघटितत्वेन तदवच्छिन्नस्य तत्पुरुषस्य घटलावच्छिन्नोपस्थितिविरहे पुरुषान्तरस्य तदुपस्थितिदशायां चापत्तिरेवमपि दुर्वारेति वाच्यम् खखकार्यतावच्छेदकसम्बन्धेन तत्तद्धर्मावच्छिन्न कार्याधिकरणे प्रत्यासन्नानामित्यस्य विवक्षणीयत्वात् तत्पुरुषीयघटखावच्छिन्न प्रकारकशाब्दबुद्धिवावच्छिन्नस्य समवायेनाधिकरणे तत्पुरुषे तदानीमुक्तोपस्थितेरप्रत्यासन्नत्वात् । नचैवं व्यत्वावच्छिन्नोपस्थितेः किमिति पूर्वकालसत्त्वं नापेक्ष्यत इसि वाच्यम् द्रव्यत्वावच्छिन्नविषयकशाब्दत्वस्योक्तोपस्थितिजन्यतावच्छेदकस्य घटत्वावच्छिन्न प्रकारकशाब्दबुद्धिवाव्यापकत्वादिति ।
उपस्थिते शाब्दबोधे हेतुत्वोपगमादिति । अथ घटो द्रव्यमित्याकाराकासाशानमन्तरेणापि योग्यताज्ञानात्प्रमेयत्वे शा

Page #56

५२
व्युत्पत्तिवादः।
ब्दबोधोत्पत्त्या निरुकाकाङ्करझानस्य तत्सहकारितासंभवेन तद्विरहदशायां द्रव्यत्वे निरुक्तशाब्दबोधापत्तेरेवमपि तदवस्था । यदिच निर्विशेषस्य सामान्यस्याभावेन तत्तद्धर्मावच्छिन्नकार्योत्पत्तौ तत्तद्धर्मव्याप्ययत्किञ्चिद्धर्मावच्छिन्न कारणानां स्वस्वकार्यतावच्छेदकसंबन्धेन तत्तद्धर्मावच्छिन्नकार्याधिकरणे प्रत्यासन्नानां पूर्वकालसत्त्वमपेक्षितंभवतीत्यस्याभ्युपगमे घटलावच्छिनप्रकारतानिरूपितद्रव्यलावच्छिन्नविशेष्यताकशाब्दबुद्धिखावच्छिन्नं प्रति घटोद्रव्यमित्याकाडाज्ञानस्य कारणत्वेन नोक्कापत्तिसम्भव इत्युच्यते तदापि घटः प्रमेय इत्याकालाझानकाले द्रव्यत्वे शाब्दबोधापत्तिर्दुवारा घटलावच्छिन्नप्रकारतानिरूपितप्रमेयत्यावच्छिन्न विशेष्यताकशाब्दबुद्धिलस्यापि व्याप्यत्वेनोक्ताकाडाज्ञानस्य तदवच्छिन्न कारणत्वात् । नच द्रव्यत्वे प्रकारतयोपस्थितेरभावान्नापत्तिरिति वाच्य आकाङ्काबहिर्भूतपदवृत्तिज्ञानजन्यद्रव्योपस्थितिकालएबापत्तो तात्पर्यात् । नचोपस्थितिकारणतावच्छेदककोटौ पदस्य विशिध्यैवप्रवेशः कार्यः प्रमेयादिपदजन्योपस्थितिमन्तरेणोक्ताकाडाज्ञानस्य फलानुपधायकत्वेन तथाविधोपस्थितेरेव सहकारितया नोक्तापत्तिरिति वाच्यं घटत्वेऽप्येवमापत्त्यसंभवात्। घटत्वावच्छिन्नप्रकारतानिरुपितद्रव्यवाद्यवच्छिन्नविशेष्यताकशाब्दबुद्धिवादेरेव निरुक्तधर्मव्याप्यत्वेन तदवच्छिन्नसामन्याः द्रव्यादिपदजन्योपस्थितिसहकृतघटोद्रव्यमित्याद्याकाद्वाज्ञानघटिताया घटोघटइत्याकाडाज्ञानकालेऽसत्त्वात् घटपदजन्यद्रव्यत्वावच्छिन्नोपस्थितिसहकृतघटोघटइत्याकाहाज्ञानघटितसमुदायस्य सामग्रीत्वेऽपि तत्सामय्या नियमतो घटपदलक्षणाज्ञानजन्योपस्थितिघटितत्वेन उपस्थितिशाब्दबोधकार्यकारणभावावच्छेदकशरीरे विषयप्रवेशाभावेऽपि तत्तत्सत्त्वस्य तत्रासंभवात् घटोद्रव्यमित्याकाडाज्ञानस्य द्रव्यपदलक्षणाज्ञानजन्योपस्थितिसहकृतस्य प्रमेयत्वे शाब्दोत्पादकतया तद्धटितसामग्रीकाले यद्यपि घटत्वे संभवत्यापत्तिस्तथापि घटोघट इत्याापक्रमविरोधप्रसङ्गो दोषः । किंचोपस्थितिकारणतावच्छेदक कुक्षौ बिशिष्यपदप्रवेशे कार्यतावच्छेदकेऽपि व्यभिचारवारणाय तादृशोपस्थित्यव्यवहितोत्तरत्वस्य प्रवेश्यतया तदवच्छिन्नस्य योग्यताज्ञानकार्यतावच्छेदकावच्छिन्नव्यापकलासंभवेन येन सम्बन्धेन यद्धर्मावच्छिमंप्रतीत्यायुक्तरप्यराजतिः स्यात् । नच द्रव्यलमेयखादौ सर्वत्रैव धर्मितावच्छेदके शक्तिलक्षणाज्ञानजन्यद्रव्यपदप्रयोज्यद्रव्यलप्रमेयवाद्युपस्थित्यव्यवहितोत्तरशाब्दबुद्धः सत्त्वेन कथं न व्यापकवत्त्वमिति वाच्यं वृत्तिवस्यानुगतानतिप्रसक्तस्य दुर्वचत्वेन तत्तत्पदशक्तिज्ञानजन्योपस्थित्यव्यवहितोत्तरशाब्दबुद्धिखतत्तत्पदलक्षणाझानजन्योपस्थित्यव्यवहितोत्तरशाब्दबुद्धिवाद्यवच्छिन्नंप्रत्येव कारणवस्य विशिष्यवक्तव्यतया व्यभिचारस्य स्फुटखात् । सतिचैवं विशिष्यपदप्रवेशे तेयाकाडाज्ञानोपस्थित्योः सहकारिखस्य न संभवः द्रव्यपदशक्तिज्ञानजन्योपस्थित्यभावे तलक्षणाज्ञान जन्योपस्थितिकाले द्रव्यपदलक्षणाज्ञानजन्योपस्थित्यभावे तत्तच्छक्तिजन्योपस्थितिकाले घटोद्रव्यमित्याकाङ्क्षाज्ञानस्य फलोपधायकलादुक्काकाहाज्ञानाभावे पटोद्रव्य मित्याकाङ्क्षाशानकाले निरुक्तोपस्थित्योश्च फलो. पधायकवात् । इत्थं च ग्रन्थानां भूयो यथावतार्थपरित्यागस्य दृष्टतयोक्तग्रन्थस्यापि विशिष्यपदप्रवेशेनाकाहाबहिर्भूतपदजन्योपस्थितिकाले वापत्तिवारणे उक्तरीत्यापत्तिसङ्गमने च तात्पर्यमित्युक्तिरपि ग्रन्थाननुरोधिनां निरस्ता वेदितव्या । यश्चात्राकाहाज्ञानस्य खीयवाद्यन्तघटपदलावच्छिन्नप्रकारतानिरूपितवाद्यव्यवहितपूर्ववर्त्यानुपूर्व्यवच्छिन्न विशेष्यताविशिष्टविषयतानिरूपित्तवृत्तिप्रकारतानिरूपितधर्मितावच्छेदकताविशिष्टोपस्थितिप्रकारखसंबन्धेन कारणवमुपगम्याकाहाज्ञानविरहकाले द्रव्यल आपत्तिवारणं घटत्वे तत्संपादनं च केषांचित्तदप्युपेक्षणीयम् । एवं सत्युपस्थितेः समानप्रकारतया कार्यकारणभावस्यानावश्यकलापत्त्या तदवलम्ब्युक्तग्रन्थस्याभासत्वप्रसङ्गात् घटोव्यमित्याकाहाज्ञाने प्रमेयादिपदाव्योपस्थितौ चैवमपि हि तदवस्थैवापत्तिः । कालान्तरीणवृत्तिज्ञानीयद्रव्यपदनिष्ठयिषयताया निरुक्तविशेष्यताविशिष्टलसंभवेन परम्परया तन्निरूपिताया धर्मितावच्छेदकताया वैशिष्ट्यस्योक्तोपस्थितीयप्रकारत्वे संभवात् एकक्षणावच्छिन्नकात्मवृत्तिखसंबन्धेन स्वनिरूपकज्ञानविशिष्टज्ञानीयत्वखावच्छेदकावच्छिन्नत्वोभयसंबन्धेन विशेष्यतावैशिष्ट्योक्तिरपि समानाकारकज्ञानीयविषयतयोरेकरबे कालान्तरीणस्य घटोद्रव्यमित्याकाहाज्ञानस्यापि खनिरूपकतया तद्विशिष्टकालान्तरीणवृत्तिज्ञाननिरूपितत्वस्य संभवानापत्तिवारणायालम्। एकक्षणावच्छिन्नैकात्मकवृत्तित्वसंबन्धेन स्वविशिष्टज्ञानीयखखीयखाद्यन्तघटपदत्वावच्छिन्नप्रकारतानिरूपितखाव्यवहितपूर्ववर्त्यानुपूर्व्यवच्छिप्रविषयतावच्छेदकावच्छिन्नलोभयसंबन्धेन व विशिष्टलस्य विषयतायामुपादानं । यत्र द्रव्यं द्रव्यपदशक्यमित्यपेक्षाबुद्ध्यात्मकवृत्तिज्ञानमनन्तरं द्रव्योपस्थितिस्ततो घटोद्रव्यमित्याकाहाज्ञानं प्रमेयपदवृत्त्यवगाहिसमूहालम्बनात्मकं सतश्च द्रव्योपस्थितिस्तत्र द्रव्यपदवृत्तिज्ञानस्योक्ताकाधाज्ञान विशिष्टत्वेन तन्निरूपितद्रव्यपदखावच्छिन्नविषयतानिरूपितवृत्तिविषयतानिरूपितधर्मितावच्छेदकताविशिष्टवस्य प्रमेयपदवृत्तिज्ञानजन्योपस्थितिप्रकारतायां सत्त्वेन तेन संबन्धेन तदुपस्थितिकाले अपि द्रव्यत्वे निरुकाकाहाज्ञानस्य सत्त्वेन तदुत्तरं शाब्दबोधापत्त्या हेयम् । अत्रोक्तापेक्षाबुद्ध्यात्मकवृत्तिज्ञानोत्तरोपस्थितिजन्मानुधावनम् खनिरूपकज्ञान विशिष्टज्ञानीयत्वस्याप्युक्तधर्मितावच्छेदकतावैशिष्ट्यघटकतयोपादाने दूषणसंपत्त्यर्थम् । तथासति प्राथमिकोपस्थितेः स्वनिरूपकज्ञानविशिष्टलसंभवेन तदीयत्वस्य द्वितीयोपस्थितिप्रकारतायामपि संभवात् समानाकारकज्ञानीयविषयत्वयोरक्यात् । यत्तु येन संबन्धेन यद्धविच्छिन्नकार्यप्रतीयाद्युक्तिरुपस्थितिशाब्दबुध्योः सामान्य कार्यकारणभावाभिप्रायेणाकालाबहिर्भूतपदवृत्तिज्ञान जन्योपस्थितिकाले शाब्दापत्तिवारणं तु पद विशेषमन्तर्भाव्यशाब्दबुद्ध्युपस्थित्योर्विशेषकार्यकारणभावखीकारेणेति तदपि मन्दम् तथासति स्वजनकवृत्तिज्ञानीयेत्यादिसंबन्धशरीरानुधावनस्य वैफल्यप्रसङ्गात् । संवन्धान्तरज्ञानजन्योपस्थितिकालेचापत्तेर्विशेषकार्यकारणभावेनैव वारणात् । किंचोक्तकार्यकारणभावस्य सामान्यलमपि न संभवति स्वजनकज्ञानीयेत्यादिसम्बन्धशरीरे

Page #57

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः ।
५३
वृत्तिविषयताया बृत्तिलावच्छिन्त्रत्वेन प्रवेशे शक्तिवादिना संबन्धमवगाहमानाज्ज्ञानादेव जायमानाया उपस्थितेः शाब्दबोधकारणत्वेन शाब्दब्रोधानुकूलपदपदार्थसम्बन्धत्वात्मकवृत्तित्वस्य तत्र विषयतानवच्छेदकत्वादनुपपत्तिः शाब्दस्य स्यात् वृत्तित्वसमानाधिकरणत्वेन प्रवेशे च संबन्धत्वेन शक्त्यायवगाहिज्ञानादुपस्थितेः शाब्दबोधापत्तिरिति शक्तिवाद्यवच्छिन्नविषयताया विशिष्यनिवेशनीयतया कारणतावच्छेदकसंबन्धस्यैक्यासंभवात् । एवं पदधर्मिकवाचकवावगाहिज्ञानजन्योपस्थितेरपि शाब्दकारणत्वेनतस्याः खजनकज्ञानीयवृत्तिप्रकारतानिरूपितधर्मितावच्छेदकताविशिष्टप्रकारलस्याप्रसिध्या तत्रानुपपत्तिः स्यादिति वृत्तिप्रकारतानिरूपितपरम्परावच्छेदकताविशिष्ट प्रकारताया अपि संसर्गताया वाच्यत्वात् । अपि च विषयप्रवेशेप्यावश्यक एव तत्तद्धर्मविशिष्टनिरूपितलावगाहिज्ञानस्यैव कारणतायाः शक्तिवादे व्यवस्थापितलादिति चेदत्र ब्रूमः भगवदिच्छा विषयताभेदभित्रमूर्तिकतया द्विविधवाच्यवाचकत्खयोस्तद्भेदभिन्नखरूपाणां क्षणानां ज्ञानेभ्यो जायमानानामुपस्थितीनां कारणवस्यैकस्य संपत्तये खजनकज्ञानीयवाच्यलप्रकारतानिरूपितधर्मितावच्छेदकलवाचकलप्रकारतापरम्परानिरूपितावच्छेदकलवाच्यसंबन्धिखप्रकारतानिरूपितधर्मितावच्छेदकलसंबन्धिवाचकत्वप्रकारतापरम्परानिरूपितावच्छेदकलविशिष्ट प्रकारतानामन्यतमत्वेन कारणतावच्छेदकसंवन्धत्वं वाच्यम् । नचैवमन्यतमत्वस्य कारणतावच्छेदकघटकत्वेऽपसिद्धान्तः आकाङ्क्षाज्ञानाव्यवहितोत्तरत्वस्यात्र ग्रन्थे शक्तिवादे चोपस्थित्यव्यवहितोत्तरत्वस्य कार्यतावच्छेदकत्वोक्तिविरोधश्चान्यतमत्वेन कारणतयैव व्यभिचारवारणासंभवादिति वाच्यम् नान्यतमलं नाम कश्चिदपूर्व वस्तु कारणतावच्छेदकतया कल्प्यते कुप्तस्य हि तस्य न बाइमात्रेण कारणतावच्छेदकत्वं च वारयितुं शक्यते अपितु स्वभावानुपलब्धिलिङ्गकानुमानभङ्गसहकारिनियमानुपपत्तिगौरवादिदोषसद्भावालिगतवैजात्यादिरवश्यमभ्युपेय इति सिद्धान्तस्य न हानिः नात्र शक्तिज्ञानलक्षणाज्ञानजन्योपस्थितीनां प्रतिनियतसहकारिभेदः प्रामाणिकमताववभासते यदनुपपत्त्याश्रीयेतापि कार्यकारणभावभेदः । नच तत्तत्पदजन्योपस्थितीनां तत्तत्पदघटिताकाहाज्ञानं प्रति नियतमेवास्ति सहकारीति वाच्यम् एतत्प्रत्याशाया अपि तत्तत्पदशक्तिलक्षणाज्ञानजन्योपस्थितीनामुक्तक्रमेणैककारणखएव संभवाद्विभिन्नकारणत्वे सहकारित्वासंभवस्यानुपदमुक्तत्वात् । उक्तरीत्या हेतुलस्वीकारे च नास्त्यैव हि पदविशेषस्य प्रवेशइति कुतः प्रतिनियतसहकारिप्रत्याशा खक्रियाव्याघातात्वतोवा यत्र शङ्काविरहस्तत्र कार्यानुपलब्धिलिङ्गकानुमानयोः संभवेन तद्भस्य दोषताया एव हि नास्ति संभवः । नचैवमाकाहाबहिर्भूतपदवृत्तिज्ञानजन्योपस्थितिकाले शाब्दापत्तिनिवारैवेति वाच्यम् सहकारिवादजीवनभूतायां हि सामग्रीव्याप्तौ सत्याम् तथाहि यथा लाघवज्ञानसहकारादनुमितिापकतानवच्छेदकरूपेणापि विधेयं परिच्छिन्नत्ति तथा घटवावच्छिन्नप्रकारताकशाब्दबुद्धिवाद्यवच्छिन्नव्याप्यतया व्यापकसामग्रीघटकोपस्थितिवैशिष्टयोपरागेण घटोद्रव्यमित्याद्याकालाज्ञानघटितां सामग्री गृह्णन् प्राहकः पदान्तरज्ञानाद्यकल्पनालाघवज्ञानसाचिव्यवशात् कारणतानवच्छेदकेनाण्याकाडाघटकपदघटितसंबन्धविशेषेण कार्याधिकरणप्रत्यासनलविशिष्टाया एवोपस्थितेवैशिष्ट्य परिच्छिनत्तीत्युक्तस्थले नास्ति कार्यनियता काचिदपि सामग्रीति नापत्तिसंभवः । आत्मनिष्ठप्रत्यासत्त्याकारणलवादिनाप्युक्तव गतिरहीकरणीया आकाङ्क्षाज्ञानोपस्थित्योः खखाव्यवहितोत्तरत्वावच्छिन्नं प्रति कारणत्वे प्रागुक्तरीत्या सहकारित्वस्यासंभवात् तत्र तत्राकाङ्क्षाज्ञानादीनामन्यतमत्वेन कारणलानुक्तिश्चाकाडाज्ञानगतान्यतमत्वस्य दुज्ञेयत्वात् अन्यतमलस्य भेदकूटावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदरूपत्वेन विशेष्यतावच्छेदकधर्म बिना खलेकपोतन्यायेन विशेषणलस्याव्यवच्छेदकताया व्यासज्यवृत्तिवस्य वामभ्युपगमात्तत्र कूटत्वस्यैकविशिष्टापरत्वरूपतया भेदानां विशेष्यविशेषणभावे विनिगमनाविरहेणान्यतमत्वस्यानेकत्वादवच्छेदकभेदस्य सामान्यतोऽवच्छेद्यभेदकत्वाभ्युपगमाद्गुरुधमांवच्छिन्नकारणतानन्त्यप्रसङ्गरूपगौरवाचान्यतमलस्य कारणतावच्छेदकत्वासंभवात् एकत्र निणांत इति न्यायावलम्बनाच प्रकृते चान्यतमत्वस्य सुज्ञेयत्वात् लाघवानुरोधेन विनापि विशेध्यतावच्छेदकं खलेकपोतन्यायेन भानस्यावच्छेदकताया व्यासज्यवृत्तित्वस्य चाङ्गीकारात् समनियतधर्माणां भेदस्यावच्छेद्यभेदकलानङ्गीकाराचान्यतमत्वस्य कारणतावच्छेदकपटकसमभ्युपेत्य सामान्यकार्यकारणभावोक्तिरुक्तंचकेवलान्वयिग्रन्थे । कार्यतावच्छेदकेऽव्यवहितोत्तरत्वमनिवेश्य व्यभिचारवारणायान्वयव्यतिरेकसहचारविषयताद्वयान्यतरवत्त्वेन सहचारज्ञानस्य व्याप्तिग्राहकत्व इत्यादिनान्यत्तरत्वस्य कारणतावच्छेदकघटकत्वं स्वयमेव ग्रन्थकृता खजन कज्ञानीयविशेष्यत्वनिष्ठप्रकारतानिरूपिताया पद विषयतानिरूपितविषयखविषयतानिरूपितजन्यत्वविषयत्वविषयतानिरूपितबोधविषयत्वविषयतानिरूपितविषयत्वप्रकारत्वनिष्ठविषयतातनिरूपितावच्छेदकतानिरूपितत्वनिष्ठावच्छेदकतानिरूपितावच्छिन्नत्वनिष्ठावच्छेदकतानिरूपितावच्छेदकताविशिष्टप्रकारत्वादेः संसर्गत्वस्य विवक्षणाद्विशिष्टनिरूपितशक्तिज्ञानस्य हेतुत्वेऽपि न विषयप्रवेशस्यावश्यकता। निरुक्तकमेण च सामग्रीच्याप्तेनिर्वचने घटत्वावच्छिन्नप्रकारकशाब्दबोधव्याप्यसामग्रीकोटौ खजनकज्ञानीयेत्यायुक्तसंबन्धेन घटत्वे प्रत्यासन्नाया उपस्थितेः प्रवेश्यखान्न घटोपस्थितिविनिगमकाले धर्मितावच्छेदकतासंबन्धेन दव्यत्वे शाब्दबोधापत्तिः । नच यत्र वचन खजनकज्ञा नीयेत्यादिसंबन्धेन विद्यमानाया व्यापकसामग्र्या अपेक्षितत्वे शाब्दापत्तितादवस्थ्यात् धर्मितावच्छेदकतासंबन्धेन कार्याधिकरणे प्रत्यासनाया उपस्थितेः व्यापकसामग्री विधयापेक्षितत्वस्य येन संबन्धेनेत्यादिग्रंथखरससिद्धताया वाच्यतया निरुक्तसामग्रीव्याप्तौ तत्प्रवेशस्य समूलत्वेन संभवेऽपि घटत्वे प्रत्यासान्नाया उपस्थितेः कथं प्रवेशो मूलविरहादिति वाच्यम् धर्मितावच्छेदकतासंबन्धेन द्रव्यत्वादौ घटत्वावच्छिन्नप्रकारकशाब्दबुद्धिरुत्पद्यमाना प्रकारतया घटलेप्युत्पद्यतएव तत्र चोप

Page #58

५४
व्युपत्तिवादः । - येन संबन्धेन यद्धर्मावच्छिन्नकार्य प्रति येन संबन्धेन यद्धविच्छिन्नकार्यस्य व्यापकता तेन संबन्धेन तद्धर्मावच्छिन्नकार्योत्पादकसामच्या अपि तेन संबन्धेन तद्धर्मावच्छिन्नकार्योत्पत्तावपेक्षिततया प्रकारतासंबन्धेन द्रव्यत्वादी पदजन्यपदार्थोपस्थित्यसत्त्वे तत्र धर्मितावच्छेदकतासम्बन्धेन शाब्दबोधापत्तेरयोगात् । न च यत्र प्रमेयत्वाद्यवच्छिन्नविशेष्यकत्तिज्ञानजन्यप्रमेयत्वाद्यवच्छिन्नविशेष्यकोपस्थितावेव उद्बोधकान्तरात् द्रव्यत्वाद्यवच्छिन्नस्य भानं तत्र द्रव्यत्वाद्यवच्छिन्नविषयकशाब्दापत्तिवारणाय तद्धर्मावच्छिन्नविषयकशाब्दबोधं प्रति तद्धर्मावच्छिन्नविशेष्यकवृत्तिज्ञानजन्यतद्धर्मप्रकारकपदार्थोपस्थितेहेतुता वाच्या तथा च प्रकारविशेषनिवेशस्यावश्यकत्चे विषयनिष्ठप्रत्यासत्या हेतुताकल्पनमयुक्तम् तथा सति पुरुषभेदेन कार्यकारणभावबाहुल्यप्रसङ्ग इति वाच्यम् । स्वजनकज्ञानीयवृत्तिनिष्ठप्रकारतानिरूपितविशेष्यतावच्छेदकता.
स्थितिविरहेपि द्रव्यत्वे धर्मितावच्छेदकतासंबन्धेनोक्तशाब्दबुद्धिर्यदुत्पद्येत शाब्दोपस्थित्यो सामान्यकार्यकारणभावे व्यभिचारः स्यादिति तद्वारणस्यैव तत्प्रवेशे मूललात् । न चैवमेतस्मादेव मूलाद्धर्मितावच्छेदकता प्रत्यासत्त्योपस्थितेः सामग्रीव्याप्तौ प्रवेशसंभवे येन संबन्धेनेत्याधुक्तिनिरथिंकेति वाच्यम् येन संवन्धेनेत्यादेर्येन संबन्धेन यद्धर्मावच्छिन्नकार्य प्रति येन संबन्धेन यद्धर्मावच्छिन्नकार्यस्य व्यापकत्वं तेन संबन्धेन तद्धर्मावच्छिन्नकार्योत्पत्तौ तद्धर्माश्रयीभूततत्तद्धमार्वच्छिन्नयत्किंचिद्यक्तेस्तत्तद्धर्मावच्छिनकार्यतावच्छेदकसंबन्धेन यद्यदधिकरणं तत्र कारणतावच्छेदकसंबन्धेन प्रत्यासवानां तत्तद्धर्मावच्छिन्नकार्यकारणानां पूर्वसत्त्वमपेक्ष्यत इत्यर्थः । तथासति घटत्वावच्छिन्नप्रकारकशाब्दलाश्रयीभूतायाः शाब्दत्वावच्छिन्नायाः घटोद्रव्यमित्यादिशाब्दव्यक्तः प्रकारतासंबन्धेनाधिकरणेषु यावत्सु घटखद्रव्यलादिषु वजनकज्ञानीयेत्यादिसंबन्धेन प्रत्यासन्नानामुपस्थितीनामपेक्षितपूर्वसत्त्वकत्वेऽत एव घटायुपस्थितेाप्यीभूतसामय्यां प्रवेशस्य समूलवात् व्यभिचारवारणस्य चोक्तापेक्षामूलस्यैव मूललादुक्तग्रन्थासङ्गतिविरहात् । एवं च व्याप्योभूतायाः सामग्याः यथा घटलावच्छिन्न प्रकारकयोग्यताझानेन घटोद्रव्यमित्याकासाज्ञानेन खजनकज्ञानीयेत्याधुक्तसंबन्धेन प्रत्यासन्नाभ्यामुपस्थितिखावच्छिन्नाभ्यां घटपदद्रव्यपदजन्योपस्थितिभ्यां च घटितवं तथा घटोघटइत्याद्याकाङ्क्षाज्ञानेन खजनकज्ञानीयेलायुक्तसंबन्धेन प्रत्यासन्नाभ्यां वटपदजन्योपस्थितिंच घटितलं लक्षणाज्ञानस्थलानुरोधेन खीकरणीय मिति घटत्वे निरुक्तशाब्दापत्तिर्भवत्युपपादिता ।
अथवा घटखावच्छिन्नप्रकारताकशाब्दबुद्धौ धर्मितावच्छेदकतया द्रव्यत्वादी समुत्पद्यमानाया प्रकारतावच्छेदकतासंसर्गेण घटत्वेऽपि द्रव्यलावच्छिन्नविशेष्यताकशाब्दबुद्धिरुत्पद्यते स्वीक्रियते च विनिगमकाभावाव्यत्वावच्छिन्नविशेष्यताकशाब्दबुद्धित्वावच्छिन्नं प्रत्यपि कारणता तथासति प्रकारतावच्छेदकतासंबन्धेन द्रव्यलावच्छिन्न विशेष्यताकशाब्दबुद्धिलावच्छिन्नं प्रति प्रकारतासंबन्धेन शाब्दबुद्धिवावच्छिन्नस्य व्यापकत्वेन तच्छिन्नकारणीभूतोपस्थितेः प्रकारतावच्छेदकतासंवन्धेन कार्याधिकरणे तत्र घटत्वे प्रत्यासन्नायाः पूर्वकालसत्त्वस्यापेक्षिततया घटत्वावच्छिन्नविषयकोपस्थितिरहितो घटत्वावच्छिन्नप्रकारकशाब्दसामग्रीक्षणो येन संबन्धेनेत्यायुक्तयथाश्रुतनियममहिम्नैव दुर्लभ इत्यापत्त्यभावादुक्तार्थो न तस्य विवक्षणीय इत्यलम् ।
येन संबन्धेन यद्धर्मावच्छिन्नेत्यादि। यद्धर्म प्रति यद्धर्मस्य व्यापकत्वं तद्धर्मावच्छिन्नकार्यतावच्छेदकसंबन्धेन तद्धर्मावच्छिन्नकार्योत्पत्तौ तत्तद्धर्मावच्छिन्नकार्यकारणतावच्छेदकसंबन्धेन तद्धर्मावच्छिन्नसामग्यपेक्षितेत्युक्तावपिसामजस्ये येन संबन्धेनेत्यायुक्ति: कार्यतावच्छेदककारणतावच्छेदकसंबन्धलाभाथैवेत्सवधेयम् । अथात्र व्यापकलं प्रतियोगिवैयधिकरण्यघटितं तदघटितं वा । नाद्यः संयोगत्वावच्छिन्नं प्रति विभागवावच्छिन्नस्यापि व्यापकत्वापत्त्या संयोगोत्पत्ती विभागसामग्या अप्यपेक्षितखापत्तेः न द्वितीयः तत्पुरुषीयघटलावच्छिन्न प्रकारताकशाब्दबुद्धिवावच्छिन्नाधिकरणे द्रव्यत्वे तत्पुरुषीयशाब्दत्वावच्छिन्नाभावस्य तादृशशाब्दानधिकरणकालावच्छेदेन विद्यमानतया तस्यापि व्यापकलानुपपत्तेरिति चेन तद्धर्मावच्छिन्नाधिकरणे तद्धर्मावच्छिन्नोत्पत्तिकालावच्छेदेन वर्तमानो योऽभावस्तस्यैव व्यापकताघटकत्वेन विवक्षितलात् । नचैवमयि घटीयपाकजरूपादिक प्रति घटैकलादीनां व्यापकतया पाकजरूपोत्पत्ती संख्यासामय्या अपेक्षितलापत्तिरिति वाच्यं तादृशाभावाप्रतियोगिलोत्पत्तिकालावच्छेद्यखाधिकरणताकलस्य विवक्षितखादिति । स्वजनकज्ञानीयेति । जनकत्वमत्राव्यवहितोत्तरपूर्ववर्तितामात्रमधिकप्रदेशे प्रयोजनविरहात् । विशेष्यतावच्छेदकताविशिष्टप्रकारतेति । धर्मितावच्छेदकलमानस्य संसर्गत्वे द्रव्यत्वप्रमेयवाद्यवच्छिन्नविशेष्यकत्तिज्ञानाव्यत्वावच्छिन्नांशेऽप्रामाण्यज्ञानास्कन्दिताजायमानायाः प्रमेयलावच्छिन्नमात्रविषयको पस्थितरुक्तधर्मितावच्छेदकतासंसर्गेण द्रव्यत्वेऽपि सत्त्वेन तत्र शाब्दबोधः स्यादिति तद्विशिष्टप्रकारत्वस्य संसर्गलानुधावनम् । वैशिष्ट्यंच खसामानाधिकरण्यादिभिर्वाध्यमिति कश्चित् तदसत् लाघवेन खप्रयोज्यखमात्रस्य संसर्गखौचित्यातू । अनुभवबलायोपस्थितीया यादृशसम्बन्धावच्छिन्ना यादृशरूपावच्छिन्ना निरवच्छिन्ना वा यनिष्ठा या विषयता तस्यां तादृशसंबन्धावच्छिन्नायास्तादृशरूपावच्छिन्नाया निरवच्छिन्नाया वा तन्निष्टवृत्तिज्ञानधर्मितावच्छेदकताया एच प्रयोजकलस्य खीका

Page #59

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः । विशिष्टप्रकारतासंबन्धेनोपस्थितेर्हेतुतां स्वीकृत्य तादृशापत्तेरणात् । न च पदार्थेपि प्रकारतासंयन्धेन शाब्दबोधोत्पत्त्या तत्र प्रकारतासंबन्धेन पदार्थोपस्थितेरभावात्प्रकारनिष्ठप्रत्यासत्या पदार्थोपस्थितेतता व्यभिचारेण कल्पयितुमशक्येति वाच्यम् । परामर्शकारणताविचारदर्शितदिशाव्यभिचारस्य चारणीयत्वादिति चेत्तर्हि तद्धर्मावच्छिन्नाभेदसंसर्गावच्छिन्नप्रकारतानिरूपितविशेष्यतावच्छेदकतासंबन्धेन शाब्दबुद्धित्वावच्छिन्नं प्रति तद्धर्मभेदस्यापि हेतुतायाः स्वीकरणीयतया न घटो घट इत्यादिस्थले शाब्दबोधापत्तिः । स घट इत्यादिवाक्याजातित्वादिना घटत्वादिधर्मितावच्छेदककस्य स्वरूपतो घटत्वादिप्रकारतावच्छेदककस्य घटः स इत्यादिवाक्यात्स्वरूपतो घटत्वादिधर्मितावच्छेदककस्य जातित्वादिविशिष्टघटत्वावच्छिन्नप्रकारताकस्य शान्दबोधस्योपपत्तये विशेष्यत्वप्रकारत्वयोरवच्छेदकत्वे निरवच्छिन्नत्वेन विशेषणीये घटी नीलघट इत्याद्यन्वयबोधस्य प्रामाणिरात् द्रव्यं द्रव्यपदशक्यं घटश्च द्रव्यसंबन्धीति समूहालम्बनोत्तरं जायमानाया बाधकमहिना घटमात्रविषयकोपस्थितेः घटत्वप्रकारकत्यस्य द्रव्यवनिष्ठधर्मितावच्छेदकतावैशिष्ट्यवारणस्य सामानाधिकरण्यफलस्य घटवावच्छिनधर्मिकवृत्तिज्ञानोत्तर जायमानाया बाधकबलादुदोधकान्तरजन्यायाः प्रमेयावच्छिन्नमात्रविषयकोपस्थितेः प्रमेयत्वावच्छिन्नप्रकारवस्य घटलनिष्ठनिरवच्छिन्नधर्मितावच्छेदकतावैशिष्ट्यवारणस्य खानवन्छेदकानवच्छिनखफलस्य तत्रैवोपस्थितियुस्तिज्ञानयोर्विपरीतक्रमेण जायमानत्वे घटलनिष्टनिरवच्छिन्नप्रकारतायां प्रमेयलावच्छिन्नधर्मितावच्छेदकतावैशिष्ट्यवारणस्य खवृत्तिलफलस्योद्वोधकान्तरजन्योपस्थितीयरामवायावच्छिन्नलप्रकारत्वे संबन्धान्तरेण वृत्तिज्ञानीयद्रव्यखनिष्ठधर्मितावच्छेदकतावैशिष्ट्यवारणस्य खावच्छेदकसंबन्धावच्छिनलफलस्यापि तावन्मात्रेणैव संपन्नत्वाच्च । अत एव निरुक्तचतुष्टयसंबन्धेन वैशिष्ट्यप्रवेशेऽपि द्रव्यत्वावच्छिन्नधर्मिकवृत्तिज्ञानादप्रामाण्यज्ञानास्कन्दितादुत्तरमुट्ठोधकवशाव्योपस्थिती द्रव्यत्वे शाब्दापत्तिर्दुर्निवारैव स्यादिति निरस्तम् ।
नच पदार्थेऽपि प्रकारतासंबन्धेन शाब्दबोधोत्पत्त्येति अथोक्तधर्मितावच्छेदकताविशिष्टप्रकारतायाः प्रकारतात्वेन प्रवेशे प्रयोजनाभावाद्वैशिष्टयस्य स्वप्रयोज्यवस्वनिरूपितधर्मिताप्रयोज्यलान्यतरसंवन्धेनोक्ता प्रकारे न व्यभिचारसंभवः। नच कारणस्य मुख्य विशेष्येऽपि सत्वेन तत्र प्रकारतया शान्दानुत्पत्त्यान्वयव्यभिचारः विषयलमात्रस्य कार्यतावच्छेदकसंसर्गवे संसर्गेऽपि शाब्दोत्पत्तेस्तत्र कारणाभावाव्यतिरेकव्यभिचार इति वाच्यम् संसर्गलान्यविषयलस्य कार्यतावच्छेदकसंसर्गलोक्तो दोषाभावादिति चेन एवं सत्यपूर्वव्यक्तेः शाब्दबोधे भानानुपपत्तेरुक्तप्रकारस्योपेक्षणीयत्वादिति। तदुपस्थितिप्रकारताविशिष्टप्रकारताया इति । स्वत्वस्यानुगतत्वेऽपि स्वप्रकारताविशिष्ट प्रकारत्वस्य न कार्यतावच्छेदकसंसर्गवं वैशिष्ट्यनियामकसंसर्गस्य सामानाधिकरण्यादिरूपत्वे नीलपदवृत्तिज्ञानजन्यनीलोपस्थितौ यथाकथंचिनीलवतो भाने उक्तदोषतादवस्थ्यात् । प्रयोज्यत्वस्य संसर्गत्वे उपस्थितशाब्दबुधोरुक्तकार्यकारणभावे कार्यतावच्छेदककारणतावच्छेदक विषयत्वयोः प्रयोज्य प्रयोजक. भावः प्रयोज्यप्रयोजकभावे च तद्धटितकार्यकारणभावइत्यन्योन्याश्रयात् । अपितु स्वजनकज्ञानीयधर्मिताबच्छेदकताविशिष्टप्रकारत्वसंबन्धस्य शाब्दबुद्धिवावच्छिन्नकार्यतावच्छेदकत्वे तात्पर्यम स्वमुपस्थितिः शाब्दबोधप्रकारखस्यापि परम्परयाऽस्त्येव धर्मितावच्छेदकताप्रयोज्यलम् । एवञ्च स्वरूपतो द्रव्यलप्रकारकोपस्थितेःप्रमेयत्वादिना द्रव्यत्वे शाब्दबोधापत्तिःप्रमेयलावच्छिन्नद्रव्यत्वप्रकारतायाः खरूपतो द्रव्यखोपस्थितिकार्यवावच्छेदकलासम्भवात् । खजनकज्ञानीयधर्मितावच्छेदकताप्रयोज्यत्वाभावात् उपस्थितिकारणतानवच्छेदकीभूतोक्तविषयत्वप्रयोज्यलस्य तथात्वेप्यन्योन्याश्रयो यद्यानुभविकस्तदा सामानाधिकरण्यादिचतुष्टयस्यैव तथालं बोध्यम्, यद्वा प्रकारताविशिष्टप्रकारत्वं संसर्गः कार्यतावच्छेदको वाच्यः वैशिष्ट्यंच खतादात्म्यखप्रयोजकवृत्तिज्ञानीयधर्मितावच्छेदकताकत्वोभयसंबन्धेन बोध्यम् । शाब्दबुद्धेवृत्तिज्ञानधर्मिनिष्ठप्रकारवस्य स्खप्रयोजकवृत्तिज्ञानीयधर्मितावच्छेदकलाप्रसिद्ध्या प्रकारताविशिष्टत्वासंभवान्न प्रकारे व्यभिचारः । अत्र निरुक्तापत्तिवारणाय निरुक्तप्रकारतावसंबन्धेन शाब्दबुद्धौ निरुतप्रकारताप्रयोज्यत्वसंसर्गेणोपस्थितेः कारणलमेवेच्छन्ति केचित् । अथ प्रमेयस्स इत्यादौ तच्छन्दानीलस्य घटस्य च विश्ललतयोपस्थितौ नीलघटखावच्छिन्नविशेष्यकप्रमेयखावच्छिन्नप्रकारकशाब्दबोधापत्तिः शाब्दबोधप्रकारे नीलवघटत्यादी प्रकारतयोपस्थितेः सत्त्वात् । नचाकाहाज्ञान विरहान तथेति वाच्यं नीलखसंसर्गस्य वृत्तिभास्यतया आकाढाया अप्रयोजकत्वादिति चेत्र यद्विषयतयोरुपस्थिती न निरूप्यनिरूपकभावः शाब्दयोधे निरूप्यनिरूपकभावापन्नयोस्तयोराकासाप्रयोज्यत्वस्यैवोपेयलाभीलवप्रकारतानिरूपितघटलावच्छिन्न विशेष्यत्वस्योपस्थितिविषयतासजातीयताविरहेणाकालाप्रयोज्यत्वस्यैवाभ्युपगन्तव्यलात् प्रकृते चाकाखाभावादापत्तिविरहादिति विभावनीयम् । परामर्शकारणताबिचारदर्शितदिशेल्यादिकचित्पाठः तस्य यथाधर्मितावच्छेदकतासंबन्धेन तलिङ्गकानुमितौ धर्मितावच्छेदकतासंबन्धेन तल्लिङ्गकपरामर्शत्वेन कारणतायां यत्र भाविज्ञानमप्रमेयप्रामा म्यज्ञानमनन्तरं वहिव्यायधूमवान् पर्वत इति परामर्शस्ततो वहिव्याप्यालोकवद्राव्यमिति परामर्शस्ततो वह्निमान् पर्वतः वहिमद्रव्यमिति समूहालम्बनानुमितिः तत्र तस्या धूमालोकोभयलिङ्गिकाया द्रव्यखपर्वतलयोरुभयत्र सत्त्वेन तत्तलिङ्गकपरामर्शस्य (१) पुस्तकान्तरे पाठोऽयम् ।

Page #60

व्युत्पत्तिवादः। कत्वेन्यत्र दर्शितरीत्या सोऽप्युपपादनीयः । स स इत्यादिवाक्याजातित्वाचवच्छिन्नधर्मितावच्छेदकताकतधर्मावच्छिन्नप्रकारतावच्छेदकताकाभेदान्वयबोधस्य वारणाय तद्धर्मावच्छिन्नावच्छेदकताकप्रकारतानिरूपितधर्मितावच्छेदकतावच्छेदकत्वप्रत्यासाया शाब्दयोधं प्रति तद्धर्मभेदस्यापि पृथकारणात्वं कल्पनीयम् । एवं दण्डवान् दण्डवानित्यादिवाक्याण्डसंयोगस्वाद्यवच्छिन्नवति तदवच्छिन्नवदभेदान्वयबोधस्य वारणाय दण्डसंयोगत्वाद्यवच्छिन्नावच्छेदकताकप्रकारतानिरूपित विशेध्यतानिरूपितसंयोगत्वाद्यवच्छिन्नावच्छेदकतानिरूपितावच्छेदकतावच्छेदकत्वसंबन्धेन शाब्दबोधे दण्डत्वादिभेदस्यापि पृथकारणत्वं कल्पनीयम् । अवच्छेदकतार्या निरवच्छिन्नत्वनिवेशोऽपि पूर्व
तत्रासत्त्वाव्यभिचारस्य वारणाय तत्तलिङ्गकपरामर्शधर्मितावच्छेदकताविशिष्टधर्मितावच्छेदकतायाः कार्यतावच्छेदकसबन्धखमुपेयते तथात्रापि वृत्तिज्ञानधर्मितावच्छेदकता विशिष्टप्रकारताया एव कार्यतावच्छेदकसंबन्धलं स्वीक्रियते इत्यर्थः ।।
अन्यत्र दर्शितरीत्येति । पर्याप्तिविवक्षयेत्यर्थः । तथाच निरवच्छिन्नघटत्व निष्ठावच्छेदकताभिन्नावच्छेदकलानिरूपितप्रकारताकशाब्दबुद्धित्वावच्छिन्नं प्रत्येव घटलभेदस्य कारणतया नीलघटलावच्छिन्नप्रकारताकशाब्दबोधस्यातादृशलान्नानुपपत्तिः । अत्र च तद्रूपवृत्तिप्रकारतानिरूपितविशेष्यतावच्छेदकतावावच्छिन्नप्रतियोगिताकपर्याध्यनुयोगितावच्छेदकसंबन्धेन शाब्दबुद्धौ तद्रूपभेदस्य कारणत्वे तात्पर्य बोध्यम् । नातो नीलखघटत्वोभयधर्मावच्छिन्नप्रकारतानिरूपितविशेष्यतावच्छेदकतासंबन्धेन शाब्दबुद्धौ नीलवभेदघटवभेदयोः कारणत्वे विधेयांशेऽधिकावगाहिनो नीलघटोघट इत्यस्यानुपपत्तिः तदुभयभेदस्य कारणत्वे तस्य केवलान्वयित्वेन नीलघटो नीलघट इतिशाब्दबोधापत्तिः। अथ साक्षात्परम्परासाधारणावच्छेदकताखीकारे विवक्षितस्य निरवच्छिन्नलस्य वै. यर्थ्य तदखीकारे तनिवेशस्यावश्यकतया विधेयांशेऽधिकावगाहिशाब्दबोधानुपपत्तिः तत्र प्रकारताया घटगतैकत्व एव वृत्तित्वात्प्रकारतानिरूपितनिरवच्छिन्नावच्छेदकलस्य नीले विरहात् एवमुद्देश्यांशेऽधिकावगाहिशाब्दबोधापत्तिदुर्वारा । कैश्चिदत्र साक्षात्परम्परासाधारणनिरूपितत्वमेव स्वीक्रियते निरवच्छिनप्रकारतावच्छेदकलतदवच्छेदकलादिविवक्षाया यथोतपर्याप्तिनिवेश एव तात्पर्यम् । उद्देश्यांशेऽधिकावगाहिशाब्दबोथवारणाय च तद्रूपभेदस्य कारणतांविहाय तद्रूपावच्छि नानुयोगिताकपर्याप्तिकावच्छेदकताकविषयतावच्छेदकतावावच्छिन्न पर्याप्त्यनुयोगितावच्छदकरूपभेदस्य तदपव्यापकरूपभेदस्य वा कारणलं वाच्यं नच घटत्वगतैकत्वावच्छिन्नानुयोगिताकपर्याप्तिकावच्छेदकताकविषयतालस्य नीलघटवावच्छिन्नविषयत्वइव पीतघटत्वाद्यवच्छिन्नविषयत्वेपि सत्त्वेन तादृश विषयतावच्छेदकतापर्याप्यनुयोगितावच्छेदकसमुदायत्वभिन्नलस्य नी. लत्वघटनादिगतद्वित्वे घटत्वगतैकत्वे च सत्त्वादापत्तितादवस्थ्यमिति वाच्यं वावच्छेदकतालावच्छिन्नपर्याप्यनुयोगिताबच्छेदकत्वसम्बन्धेन तादृशविषयताविशिष्टान्यत्वस्यैव सत्त्वादिल्याहुस्तन्मन्दम् जातित्वेन घटखावगाहिनो जातिमान् घट इतिशाब्दबोधस्यानुपपत्तेः घटवजातिलगतद्वित्खस्योक्कविषयताविशिष्टलात् घटलगतैकलव्यापकत्वाचेतिचेदन ब्रूमः। घटलगतैकत्ववृत्तिप्रकारतानिरूपितविशेष्यतावच्छेदकतावावच्छिन्नपर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकलसंबन्धेन शाब्दबोधे घटलनिष्टनिरवच्छिनावच्छेदकताकप्रकारतावदन्यत्वं कारणम् । प्रकारतावत्ताच खावच्छेदकताखावच्छिन्नपर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकलसम्बन्धेन । तथा च घटोघट इत्यस्य च नापत्तिः नवा विधेयांशेऽधिकावगाहिनो घटोनीलघटइत्यस्यानुपपत्तिः । एवं जातिवघटत्वगतद्विलवृत्तिप्रकारतानिरूपितविशेष्यतावच्छेदकताखावच्छिन्नपर्याप्यनुयोगितावच्छेदकत्वसम्बन्धेन शाब्दबुद्धौजातिलावच्छिन्नघटखनिष्ठावच्छेदकताकप्रकारतावदन्यवं कारणमिति जातिमान् जातिमानू जातिमद्धटो जातिमानित्यस्य नापत्तिः नवा जातिमान् जातिमद्धट इत्यस्यानुपपत्तिः । अत्र खरूपत एक घटलमेका जातित्वेन जातिरेक च जातिवमवच्छेदकमित्यपेक्षाबुद्ध्यनन्तरमेतानि घटलजातिजातिखानि त्रीणि निरुक्तविषयतावच्छेदकानीति युद्धिर्जायमाना यदि घटत्वजातिजातिवगतत्रित्वे तस्य जातिमद्धटखावच्छिन्नविषयतावच्छेदकतापर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकत्वे प्वाह ति प्रामाण्यं तदोक्तैव रीतिस्साधीयसी आश्रयस्य द्वित्वादुक्तनिवस्याप्रामाणिकत्वे जातिमान् घट इत्यस्य प्रथमे कार्यकारणभावे द्वितीये च जातिमान् जातिमद्धट इत्यस्यानुपपत्तिर्वक्ष्यमाणप्रकारेणैव वारणीया । एवं नीलवनीलघटलगतत्रिलवृत्तिप्रकारतानिरूपितर्मितावच्छेदकतापर्याप्त्यनु. योगितावच्छेदकतासंबन्धेन शाब्दबुद्धौ भीलवावच्छिन्ननीलनिष्ठावच्छेदकतानिरूपितनिरवच्छिनघटलनिष्ठावच्छेदकताप्रकारतावदन्यलं कारणम् । तथासति नीलघटो नीलघटो द्रव्यं नीलपटो नीलघट इत्यस्य नापत्तिः नवा घटो नीलघट इत्यस्यानुपपत्तिरित्येषादिगन्यत्र तस्वयमूह्यम् ।
अथ कालिकेन घटलविशिष्टपरेण तच्छब्देन घटितात्सद्यइति वाक्याच्छाब्दबोधानुपपत्तिः उद्देश्यतावच्छेदकविधेयतावच्छेदक्रयोर्भेदविरहात् एवं कालिकेन प्रमेयत्व विशिष्टवत्सरेणखरूपेण प्रमेयसविशिष्टवत्परेण च तच्छङदेन घटितात्सः स इति बाक्याच्छाब्दबोधानुपपत्तिः उद्देश्यविधेयभावावच्छेदकतावच्छेदकगतरूपस्य तदवच्छिन्नस्य च भेदस्य विरहादप्रसिद्धेश्च । नच धर्मसंसर्गसाधारणोद्देश्यनिधेयभावावच्छेदकलतदवच्छेदकलादीनां पर्याप्तिर्विवक्षिता तथासति कालिकघटलादिगतरूपभेदस्थ

Page #61

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः । बद्धोध्यः । वस्तुतस्तु तद्धर्मान्यवृत्तिविषयतासम्बन्धेन ज्ञान प्रति तधर्मभेदत्वेन हेतुता लाघवात् । एवं च घटत्वाचवच्छिन्नप्रकारतानिरूपितविशेष्यतावच्छेदकतासंबन्धेन शाब्दबोधं प्रति घटत्वाद्यन्यवृत्तिविषयतासंबन्धेन सानत्वाद्यवच्छिन्नस्य व्यापकतया घटत्वादौ ताशविषयतासंबन्धेन ज्ञानत्वावच्छिन्नोत्पादकसामग्रीविरहेण न तत्र ताशविशेष्यतावच्छेदकतासंबन्धेन शाब्दबोधापत्तिः। एवं च घटवान् घटवानित्यादिशाब्दबोधवारणानुरोधेन धर्मितावच्छेदकतावच्छेदकादिनिष्ठप्रत्यासत्त्या कारणत्वान्तरमपि न कल्प्यते । एवमुद्देश्यतावच्छेदकविधेययोरक्येनैकोद्वावित्यादिवाक्यादेकत्व द्वित्वाद्यवच्छिन्ने पकत्वद्वित्वादीनां भेदान्वययोधानुदयात्, एकत्वत्वद्वित्वत्वाद्यवच्छिन्नसमवायादि संसर्गावच्छिन्नप्रकारतानिरूपितविशेष्यतानिरूपितसमवायादिसंसर्गावच्छिन्नावच्छेदकतावच्छेदक त्वादिसंबन्धेन शाब्दबुद्धौ एकत्वत्वद्वित्वत्वादिभेदस्य । एवं कर्म गच्छतीत्यादौ च कर्मत्वत्वाचपच्छिन्ने आधेयतासंबन्धेन तद्वतोऽन्वयबोधवारणाय कर्मत्वत्वाधवच्छिन्नावच्छेदकताकाधेयतासंबन्धावच्छिन्नप्रकारतानिरूपितधर्मितावच्छेदकतासंबन्धेन शाब्दबोधे कर्मत्वत्वादिभेदस्य घटोन घट इत्याद्यनुमितेः शाब्दबोधस्य च वारणाय घटस्वाद्यवच्छिन्नभेदप्रकारतानिरूपितधर्मितावच्छेदकतासंबन्धेनानुमितौ शाब्दबोधे च घटत्वादिभेदस्य हेतुत्वान्तरकल्पनमनादेयमेव । तद्धर्मभेदस्यकैककारणतयैव सकलातिप्रसङ्गवारणसंभवादिति कृतं पलवितेन ॥
समवायघटत्वादिगतरूपे संभवान्न दोष इतिवाच्यं कालिकेन घटत्वविशिष्टत्वे सति समवायेन द्रव्यत्सविशिष्टपरेण समवायेन घटल विशित्वे सति कालिकेन द्रव्यखविशिष्टपरेण च तच्छन्देन घटितात्सः स इतिवाक्याच्छाब्दबोधानुपपत्तेस्तथाप्यवारणादिति चेन्न विशेष्यतात्वसंबन्धेन शाब्दबुद्धौ प्रकारतावदन्यलं हि कारणम् । प्रकारतावत्ता च खनिरूपितत्वखनिरूपितावच्छेदकताखव्यापकत्वोभयसंबन्धेन । व्यापकता च स्वनिरूपितावच्छेदकतावत्त्वसंबन्धेन । अवच्छेदकतावत्ता च खसामानाधिकरण्यखावच्छेदकसंबन्धावच्छिन्नत्वस्वानवच्छेदकानवच्छिन्नत्वतत्संबन्धावच्छिन्नववृत्तित्वैतचतुष्टयसंबन्धेन । तथा च न क्वचिदप्युद्देश्यविधेययोः सर्वथैक्ये उद्देश्यस्याधिक्ये च शाब्दबोधप्रसङ्गः । नवा विधेयांशस्याधिकवस्तुघटितत्वे शाब्दबोधस्यानुपपत्तिः । अथावच्छेदकतावत्त्वनियामकसंबन्धघटकावच्छेदकलं साक्षात्परम्परया वोपादेयं नास्ति चोभयथापि तन्निर्दोषतासंभवरूपववत्तिद्रव्यत्वविशिष्टत्वे सत्यवायुस्पर्शयदृत्तिपृथिवीलविशिष्टपरेणावायुस्पर्शवद्वृतिद्रव्यखविशिष्टत्वे सति रूपवद्वृत्तिपृथिवीलविशिष्टपरेण च तच्छब्देन घटितात्ससइतिवाक्याच्छाब्दवोधानुपपत्तेः विशेष्यत्वप्रकारत्वावच्छेदकलयोः साक्षादवच्छेदकलस्य वृत्तिलमाने सत्त्वादुभयग्वावच्छेदकखे रूपवनिरूपितलस्पर्शवन्निरूपितखयोर्विशेष्यत्वप्रकारलद्वारेण परम्परावच्छेदकलाचेति चेन्न विशेष्यत्वप्रकारत्वाद्वारत्वसहितनिरूपित्वस्यैवोत्पादेयवाद् इत्थं चाननुगतकार्यकारणभावसरण्यनुसूतिरनुचिन्तनीया ग्रन्थकतरनुसरणीया ववमेवंविधैव योग्यज्ञानकार्यकारणभावम्यापि रीतिरित्यलम् ।
वस्तुतस्तुतद्धर्मान्यवृत्तिविषयतासंबन्धेनेत्यादि । अत्र यद्यपि घटत्वान्यवृत्तिविषयतासंबन्धेन ज्ञानवावच्छिन्नस्य घटलावच्छिन्नप्रकारतानिरूपितधर्मितावच्छेदकतासंबन्धेन शाब्दबुद्धित्वावच्छिन्नं प्रति नास्ति व्यापकत्वं नापि चावच्छिन्नघटत्वनिष्ठावच्छेदकताकप्रकारतानिरूपितधर्मितानिरूपितावच्छिन्नावच्छेदकतासंबन्धेन शाब्दबुद्धिवावच्छिन्नं प्रति जातिलप्रमेयत्वाभ्यां धर्मियप्रकारत्वावच्छेदकतया घटत्वावगाहिनः शाब्दबोधस्योत्पत्तेः तथापि, निरवच्छिन्नघटखनिष्ठावच्छेदकताकप्रकारतानिरूपितविशेष्यतानिरूपितनिरवच्छिन्नावच्छेदकतासंबन्धेन शाब्दबुद्धिं प्रति घटलान्यवृत्तिविषयतासंबन्धेन हानलावच्छिन्नस्य जातिलाद्यवच्छिन्नावच्छेदकताप्रकारतानिरूपितधर्मितावच्छेदकतावच्छेदकतासंबन्धेन शाब्दबुद्धिलावच्छिन्नं प्रति जातिलान्यवृत्तिविषयतासंबन्धेन ज्ञानलावच्छिन्नस्य संभवति व्यापकत्वम् । नच समवायसंबन्धावच्छिन्नजातिवाद्यव. च्छिन्नावच्छेदकताकप्रकारतानिरूपितर्सितानिरूपितकालिकसंबन्धावच्छिन्नावच्छेदकतावच्छेदकलस्य जातित्वेऽपि सत्त्वेन जातिलाधन्यवृत्तिविषयतासंबन्धेन ज्ञानलावच्छिन्नस्य म तव्यापकलसंभव इति वाच्यम् । अबच्छेदकलयोरेकरबन्धावच्छिन्नत्वस्य व्याप्यशरीरे प्रवेशनीयलात् । अथ विधेयांशेऽधिकावगाहिशाब्दवोधस्वीकारे निरवच्छिनघटत्वनिष्ठावच्छेदकताकप्रकारतानिरूपितनिरवच्छिन्नावच्छेदकतासंबन्धेन शाब्दबुद्धेः घटोनीलघटइत्यत्र घटत्वेऽपि सत्त्वात्तत्र घटत्वान्यवृत्तिविषयतासंबन्धेन ज्ञानवावच्छिन्नस्यासत्त्वात्कथं व्यापकलम् । नच व्याप्यशरीरे घटत्वमात्रावच्छिन्नलं प्रवेश्यमिति वाच्यं नीलघटो नीलघट इतिशाब्दबोधापसेर्दुरित्वात् । नच घटखादिगतैकत्वान्यवृत्तिविषयतावच्छेदकतालावच्छिन्न पर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकत्वसंबन्धेन ज्ञानलाधवच्छिन्नं प्रति घटत्वादिगतैकलादिभेदस्य कारणलं वाच्य तथासति तादृशज्ञानत्वावच्छिन्नस्य घटवैकलवृत्तिप्रकारताकविशेष्यतावच्छेदकतालावच्छिन्नपर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकत्वसंव.
८ व्युत्प०

Page #62

व्युत्पत्तिवादः । - भेदान्वयबोधश्च प्रातिपदिकार्थधात्वर्थयोः प्रत्ययार्थेन कचिन्निपातार्थेन च सममेव जायते न स्वन्येन । सत्यपि पदार्थोपस्थितियोग्यताज्ञानादिरूपकारणकलापे राजा पुरुषः भूतलं घट इत्यादी पुरुषायंशे राजभूतलादेः सत्त्वाधेयतासंबन्धेन तण्डुलः पचति चैत्रः पच्यत इत्यादी कर्मत्वकर्तृत्वा
------... -- न्धेन शाब्दबुद्धिवावच्छिमव्यापकतया न कस्याश्चिदापत्तेः संभव इति वाच्यम् एवं सत्युद्देश्यांशेऽधिकावगाहिशाब्दबोधापसेर्दुवारत्वप्रसङ्गात् । समवायेन द्रव्यलविशिष्टत्वे सति कालिकेन घटत्वविशिष्टस्य 'विशेष्यले कालिकेन द्रव्यलवि शिष्टत्वे सति समवायेन घटवविशिष्टस्य प्रकारत्वे द्रव्यवघटलगतद्वित्ववृत्तिप्रकारताकविशेध्यतावच्छेदकतालावच्छिन्नपर्या. प्यनुयोगितावच्छेदकलस्य घटलद्रव्यलगतद्वित्वेऽपि सत्त्वेन तमोक्तद्विलान्यवृत्तिविषयतावच्छेदकताखावच्छिन्न पर्याप्यनुयोगितावच्छेदकत्वसंबन्धेन ज्ञानलावच्छिन्नस्यासत्वेनाव्यापकलप्रसङ्गाच्चेतिचेदुच्यते । निरबग्छिनघटत्वमात्रावच्छिन्नप्रकारतानिरूपित्तविशेष्यतावच्छेदकतासंबन्धेन शाब्दबोधं प्रति घटवान्यवृत्तिविषयतासंबन्धेन ज्ञानवावच्छिन्नस्य निरवच्छिनघटवनिठावच्छेदकतानिरूपितनीललावच्छिन्नप्रकारतानिरूपितनीलखावच्छिन्नविशेष्यतानिरूपितानवन्च्छिन्नावच्छेदकतासंबन्धेन शाब्दबुद्धिवावच्छिन्नं प्रति घटत्वान्यवृत्तिविषयतासंबन्धेन ज्ञानलावच्छित्रस्य निरुक्तप्रकारतानिरूपितघटलनिष्टनिरवच्छिनावच्छेदकतानिरूपितधर्मितावच्छेदकतासंबन्धेन शाब्दबोधं प्रति नीलखान्यवृत्तिविषयतासंबन्धेन ज्ञानलावच्छिन्नस्य कालिकसंबन्धावच्छिन्नद्रव्यलनिष्ठावच्छेदकतानिरूपितसमवायसंबन्धावच्छिन्नघटत्वनिष्टावच्छेदकतानिरूपितप्रकारतानिरूपितकालिकसंबन्धावच्छिन्नद्रव्यवमिष्ठावच्छेदकताकविशेष्यतानिरूपितसमवायसंबन्धावच्छिन्नावच्छेदकतासंबन्धेन शाब्दबुद्धिलावच्छिन्नं प्रति घटवान्यवृत्तिविषयतासंबन्धेन शाददत्वावच्छिन्नस्य निरुक्तप्रकारतानिरूपितसमवायसंबन्धावन्छिन्नघटत्वनितावच्छेदकताक विशेष्यतानिरूपितकालिकसंबन्धावच्छिन्नावच्छेदकतासंबन्धेन शाब्दबोधं प्रति घटत्यान्यवृत्तिविषयतासंबन्धेन ज्ञानत्वावच्छिन्नस्य च व्यापकलसंभवेन न कोऽपि दोषः पदमादधाति एषा च रीतिः । शाब्दबोधं प्रत्येव भेदस्य कारणता. पक्षेऽपि संभवत्येतदभिप्रायक एव च वस्तुतस्त्वित्यतः प्राचीनो ग्रन्थः (आत्मनिष्ठप्रत्यासत्या विषयनिष्ठप्रत्यासत्त्या च) अत्रापि घटत्वानवच्छिन्नविशेष्यतात्वसंबन्धेन ज्ञानत्वावच्छिन्नं प्रति घटत्वावच्छिन्नविशेष्यताभेदस्यैव कारणत्वं तस्य च घटखावच्छिन्नप्रकारतानिरूपितविशेष्यतावसंबन्धेन शाब्दवोधव्यापकतया घटोघट इत्यादिशादापत्तेारणं प्राग्वत्संभवति । आत्मनिष्ठप्रत्यासत्त्या विषयनिष्ठप्रत्यासत्त्या च कार्यकारणभावस्यैव संप्रदायसिद्धतया विषयतानि प्रत्यासत्त्या कार्यकारणभावस्य संप्रदायविरुद्धत्वालघुभूतस्यापि तस्योपेक्षैव कृता अन्यकृतेति विभावयन्तु सुधियः ।
मेवान्वयबोधश्चेत्यादि भेदशब्दोऽत्राभेदान्यसंबन्धबोधकःपारिभाषिकः । प्रातिपदिकार्थधात्वर्थयोरिति ।नयस्य बोधइत्यनेनान्वयस्तथासति प्रातिपदिकार्थधात्वर्थविषयको बोधः प्रत्ययानिपातार्थविषयक एव नवन्यविषयक इत्यर्थः स्यात्स च बाधितः प्रातिपदिकार्थवावर्थविषयकलादेव बोधस्य तस्माद्धोधविशेषणीभूते भेदान्वय एव तदन्वयो वाच्यः तथाच प्रातिपदिकार्थनिरूपितो धाबर्थनिरूपितश्च यः प्रत्ययार्थनिरूपितार्थान्यतरनिरूपितो भेदान्वयस्तविषयक एव शाब्दबोधो जायते नतु तदन्यनिरूपिततादृशान्वयविषयक इत्यर्थः । एवं च शाब्दबोधीयाभेदान्यसम्बन्धावच्छिन्नप्रातिपदिकधालान्यतरविषयताप्रत्ययनिपातान्यतरार्थविषयतानिरूपितेव नान्यार्थविषयतानिरूपिता भवतीति नियमः फलितार्थः । अथ प्रातिपदिकार्थविषयतायाः संसर्गतानिरूपितत्वात्पदार्थतावच्छेदकविषयतानिरूपितत्वाचोक्तनियमबाधः । नच प्रातिपदिकार्थविषयतानिरूपिताभेदान्यसंवन्धविषयतायां प्रत्ययाद्यर्थविषयतानिरूपितलनियमोऽपि संभवदुक्तिकः प्रातिपदिकार्थविषयतानिरूपितलासंसर्गतावच्छेदकविषय. तानिरूपितलाचोक्तसंसर्गताया इति चेन्न प्रातिपदिकवृत्तिज्ञानीयमुख्यविशेष्यताप्रयोज्या शाब्दबोधीया विषयता कालाप्रयोज्यतादात्म्यातिरिक्तसांसर्गिकविषयतानिरूपितप्रत्ययादिप्रयोज्यविषयता निरूपितैव नतु तादृशसंसर्गतानिरूपितप्रत्ययाद्यप्रयोज्यविषयतानिरूपितेति नियमस्य विवक्षितत्वात् पदार्थतावच्छेदकसंसर्गविषयतयोःप्रलयाद्यप्रयोज्यत्वेग्याकाडाप्रयोज्यसंसर्गवानिरूपितत्वाद्दोषासंभवात् । अत्र प्रत्ययार्थप्रातिपदिकार्थयोः कचिदेकरवेपि प्रातिपदिकादिप्रत्ययादिप्रयोज्य विषयतयोर्भदादर्थघटितप्रागुक्तनियमबदन दोषस्य न संभव इति ।
प्रातिपदिकार्थयोभदेनान्वयाभ्युपगमे दोषमभिधाय कियाप्रातिपदिकार्थयोस्तदभ्युपगमे दोषमाह । तण्डुलः पचति चैत्रः पच्यत इत्यादाविति । नच तण्डुलरूपकर्मणश्चैत्ररूपक श्चानभिहितत्वात्तण्डलपदोत्तरं द्वितीयायाश्चैत्रपदोत्तर तृतीयाया एव संभवितया नोक्तप्रयोगप्रसङ्गसंभव इति वाच्यं कर्मखकर्तृवादेस्तत्तत्प्रातिपदिकार्थविशेष्यतया विवक्षितत्वे तत्तत्प्रातिपदिकोत्तरं द्वितीयादिर्भवतीत्यस्यैव तत्तदनुशासनार्थत्वमभिप्रेत्योक्तप्रयोगस्य प्रसजितत्वात्प्रकृते कर्मलकर्तृत्यादेस्संसर्गतयैव विव. क्षितत्वात् । द्वितीयादेरसंभवेन प्रातिपदिकार्थे विहितायाः प्रथमायाः संभवात् उक्तनियमाभ्युपगमे चोक्तस्थले कर्मवादेस्संसगैतया बोधासंभवेन विवक्षाया असंभवादुक्तप्रयोगस्याप्रसक्तेः । यत्तु कर्मकर्तृगतसंख्यानभिधानस्यैव तत्तदनुशासनार्थतया कर्मलादिसंबन्धेन पाकादेः तण्डलादावन्वये आख्यातार्थसंख्याया अपि तत्रैवान्वयस्य वाच्यतया संख्याभिधानस्यैव सत्वेन

Page #63

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः । दिसंबन्धेन तण्डुलचैत्रादौ पाकादेः स्वकर्मकत्वस्वकर्तृकत्वादिसंबन्धेन पाकायंशेवा तण्डुलचैत्रादे. रन्वयाबोधान्निपातातिरिक्तप्रातिपदिकार्थयोः क्रियाताशप्रातिपदिकार्थयोश्च भेदेन साक्षादन्वयबोधस्याव्युत्पन्नत्वात् । विभक्त्यर्थमन्तराकृत्य तयोरप्यन्वयबोधात्साक्षादिति निपातातिरिक्तत्वादिविशेषणाद, भूतले न घटः, घटो न पट, इत्यादौ घटादेनमाभावेन मुखं चन्द्र इवेत्यादौ मुखचन्द्रादीनामिवार्थसादृश्यादिना न कलशं भक्षयेदित्यादौ नैयायिकमते ननुपस्थाप्येन बलवदनिष्टाननुब. न्धित्यविशिष्टे साधनस्वादिरूपविध्यर्थाभावेन धात्वर्थभक्षणादेरनुयोगितया, गुरुमते तु विध्यर्था. पूर्वाशे विशेषणतयान्वितेन नशुपस्थाप्याभावेन धात्वर्थभक्षणादेः प्रतियोगितयान्वयेऽपि न क्षतिः। राजपुरुष इत्यादिसमासस्थले तु पुरुषादिपदार्थेन समं राजादिपदार्थस्य न भेदान्वयबोधः किन्तु - - - - - .. ... ... ... ... -- --------------
---------- --- ----- - - न द्वितीयादिप्रसक्तिरिति तन तण्डुलाः पचति वेत्राः पच्यते इत्यादिप्रयोगप्रसङ्गस्याप्यानुभविकत्वेन तस्य चासंभवादहवाद्यन्वयिनि तण्डुलादावेकखान्वयस्यासंभवात् कर्मकर्तृगतसंख्याभिधान स्यैव कर्माद्यभिधानरूपतया यशपोरेव प्राप्तरवेनोक्तप्रयोगासंभवस्य दुर्वारत्वात् स्वकर्मकवादिसंबन्धेन तण्डुलादेः पाकादावन्वयपक्षे तत्र संख्यान्वयस्य कथञ्चिदपि प्रसक्तरभावाद्वितीयांद्यापत्तेरपि दुरुद्धरत्वाच्च । नन्वाख्यातस्य कर्मकांद्यनुशिष्टस्य तत्तदर्थाविवक्षाया वक्तुमशक्यतया कर्तृवकर्मवादेस्तत उपस्थिती तत्रैव धालान्वयसंभवो न प्रातिपदिकार्थे एकपदोपात्तखप्रत्यासत्तेरननुग्रहप्रसङ्गात् । नच ये विभत्तयादीनां द्योतकलमभ्युपगच्छन्ति तेषां नाख्यातस्य कर्मवादिरर्थ इति नानुपपत्तिरितिवाच्यम् उक्तप्रयोगप्रसङ्गस्य विभक्तरर्थद्योतकलमलाभिप्रायकत्वस्य वकुमशक्यत्वात् उक्तनियमाभ्युपगम विनैवोक्तप्रयोगवारणस्य तन्मते वक्ष्यमाणवादित्यनुशयेनाह । स्वकर्मकत्व. स्वकर्तकत्वादिसंबन्धेनपाकायशेवेति । प्रातिपदिकार्थधालयोरन्योन्यविशेष्य विशेषणभावेनान्वयाभिप्रायेण तदुक्तिरिल्यपि कश्चित् नचात्र विनिगमनाविरहः तात्पर्यस्यैव विनिगमकलादिति ।
गुरुमत इति । कार्यात्माऽपूर्वो विध्यर्थः तत्र धात्वर्थस्य विषयतया फलकामस्य च नियोज्यतया प्रथममन्वयः पश्चादनुपपत्तिसहकृतशब्दरूपोपादानाद्यागादौ कार्यलस्येटसाधनखस्य च फलकामे कर्तृवाधिकारिलादेः प्रतीतिरिति प्रवर्तकज्ञानसंपत्तेस्तत्र प्रवर्तते निषेधस्थले च कलज्जभक्षणाभावादेः बिरोधिप्रयत्ननिर्वाह्यतया साध्यरूपे दुरितप्रतियोगिकलादपूर्वात्मनि दुरिताभावे जन्मत्वपर्यवसितेन विषयत्वेनान्वयः ततश्च कलाभक्षणाभावस्य दुरिताभावरूपेष्टसाधनत्वमुपादानप्रतीतं कलज. भक्षणस्यानिष्टसाधनलं विनानुपपद्यमानमित्यनुपपत्तिसहकृतशब्दात्कलाभक्षणेऽनिष्टसाधनत्वमवगम्य ततो निबर्तत इति गुरुमतनिगर्वः । भमते निवर्तनाविधिप्रत्ययस्यार्थः नयोद्योतकलमात्रमिति तन्नोक्तम्। धात्वर्थस्य प्रतियोग्यनुयोगितया निषेधान्वयं दर्शवितुं मतद्वयोपादानमित्यधिकोक्तिशङ्कानिरासः । ननु नामार्थयोः साक्षा देनानन्वयनियमस्य राज्ञः पुरुष इत्यादौ संबन्धाद्यर्थातुशिष्टषष्ठ्याद्युपस्थापितसंबन्धादिकमन्तराकृल्यान्वयेन निर्वाहेऽपि समासस्थले विभक्तरभावेन संबन्धादेस्तदर्थवाभावात्संबन्धिलक्षणायां समासविग्रहवाक्ययोस्समानाकारकबोधजनकलनियमभङ्गप्रसङ्गात् तत्पुरुषकर्मधारयसमासयोः परस्परविविक्त. रूपवासंभवाच संयन्धलक्षणैवाभ्युपगन्तव्या अभ्युपगता च चिन्तामणिकारादिमिरिति नामार्थस्यैव च तस्य भेदसंबन्धेन पुरुपादावन्वयादुक्तनियमे व्यभिचारः । नचोक्तनियमाभावे विभक्तरपि अत्तिकल्पनं व्यर्थ राजापुरुष इत्यादावपि भेदान्वयापत्तिधेति वाच्यं तत्साधकयुक्तीनामत्रैव वक्ष्यमाणत्वाद्विभक्तिद्योतकतामतवदाकालावैचित्र्यकल्पनयोक्तापत्तेरिणीयत्वाचेत्यत आह । राजपुरुषइत्यादिसमासस्थल इति। अयमभिप्रायः। अन्वयव्यतिरेकाभ्यां गृहीतस्य नियमस्यासमाधेयशंकयैव परित्याज्यलमन्यथा बैजात्यकल्पनया समाहितशङ्कस्य वहितृणमण्यादिकार्यकारणभावस्यापि परित्यागः स्यादिति वक्ष्यमाणयुक्त्या विभक्तीमां तत्तदर्थवाचकत्वेऽन्वयव्यतिरेकाभ्यां गृहीतस्य नियमस्य समासस्थले व्यभिचारशङ्कायाः संबन्धिलक्षणाकल्पनया समाधातुं शक्य. तया न परित्यागः । नच विग्रहसमासवाक्ययोः समानाकारकानुभवजनकलनियमभङ्गप्रसङ्गात् उक्तकल्पनैव न संभवतीति बाच्यम् तादृशनियमे मानाभावात, उक्तजनकखानुभवस्य सविवादत्वेनोक्तकल्पनापरिपन्थित्वाभावात् समान्यनियमस्य बहनीही व्यभिचारात्तदन्यत्त्वस्येव तत्पुरुषविशेषाद्यन्यत्वस्य प्रवेशेऽपि क्षत्यभावाच । विभक्तेर्वाचकत्वे संबन्धिलक्षणापक्षस्यैव प्रबलबमितरथा समासविग्रहवाक्ययोर्भेदसंबन्धेनान्वयबोधजनकत्वपक्षस्येति पक्षद्वयमेव यथामति परिगृह्य पराकान्तं सूरिभिः। नच तृतीयं संबन्धलक्षणापक्षम् चिन्तामण्यादीनामाकरत्वेन समीचीनासमीचीनानां पक्षाणां रत्नाकर इव रमारमानां सद्भावो न दुष्यति । अथ संबन्धिलक्षणायां खघटकपदार्थयोरभेदान्वयबोधकसमासत्वरूपकर्मधारयलस्य तत्पुरुषेऽतिव्याप्तिरुक्तकल्पनापरिपन्थिनी तदवस्थेतिचेत् विभक्तोतकलवादिनामेव तत्कर्मधारयलक्षणं तेषां कर्मधारयातिरिक्तसमासस्थले सर्वत्र भेदसंबन्धेनैवान्वयादतएव वक्ष्यति । भवन्मते कर्मधारय इति संबन्धिलक्षणापक्षे किं तल्लक्षणम् । समासघटकतत्तत्पदाव्यबहितोत्तरप्रसक्तधिभक्त्यदर्शन विधायकशास्त्रस्मारितविभक्तिमत्वघटकपदसजातीयपदघटितवाक्यात्मकविग्रहवाक्याद्यनाभेदान्व यबोधस्तत्र कर्मधारयो यत्र विभक्त्यर्थमन्तराकृत्य भेदान्वयबोधस्तत्र तत्पुरुषादिरिति लक्षणम् । कर्मधारयस्य हि समा

Page #64

व्युत्पत्तिवादः ।
नविभक्तिपदघटितं नीलश्चासी घट इति विग्रहवाक्यं तत्पुरुषस्य तु राज्ञः पुरुष इत्यादिविरुद्धविभक्तिमत्पदघटितमिति तयोर्लक्षणसमन्वय इति न वाच्यम् कुपुरुषप्रपुरुषविपुरुषसुजनदुर्जनाति वेलोद्विद्यावको किलपर्यध्ययनसंवर्मापरिवीरुदाद्धाभिश्रुतनिर्वणापनामान्तर्मुखनिर्मक्षिकादिनित्यसमासस्थले लौकिकविग्रहस्याभावात्खघटकस विभक्तिकपदसमूहात्स्वार्थप्रकाशनासंभवात् । किन्तु कुत्सितः पुरुषः प्रकृष्टं गतः प्रपतितो बा पुरुषः विशिष्टो विरुद्धो वा पुरुषः शोभनो जनः दुटो जनः अतिक्रान्तो वेलाम् उद्गनोविद्याम् अवकुष्टः कोकिलया परिग्लानोऽध्ययनाय सन्नद्धो वर्मणा परिणद्धो वीरुद्भिद्युक्तो युद्धायाभिगतः श्रुताय निष्कान्तोवनादपगतोग्रामादन्तर्गतो मुखाग्निर्गतोमक्षिकाया इत्याद्यसमासस्थपददितवाक्य रेव तेषामर्थस्य बोधयितुं शक्यला. स्कुसुपुरुषसु अतिवेलाअमित्याद्यलौकिकग्रहाणां संभवेऽपि तेषामर्थबोधास्वरूपयोग्यत्वात् अर्थविवक्षानुसारेणैव विग्रहवाक्यस्य समासपूर्वावस्थायाः कल्पनीयतया राजपुरुषइत्यत्रार्थाविशेषे विग्रहवाक्यभेदस्य दुर्ग्रहलाचेतिचेदुच्यते । यत्र समासघटकपदार्थस्य विशेष्यत्वे सति तहटकीभूतपदानां खोत्तरमुत्पत्तियोग्यविभक्त्यर्थवदन्तीवेण लक्षणां विना सामानाधिकरण्यं तत्र कर्मधारयत्वम् तादृशलक्षणया सामानाधिकरण्ये तत्पुरुषलमिति लक्षणमुक्तमस्त्वभियुक्तैरिति संबन्धिलक्षणापक्षेऽपि न तदसंभव इति एतलक्षणमभिप्रेलैव वक्ष्यति यदस्मन्मतेऽसौ समासः षष्ठीतत्पुरुष इति पञ्चमूलीत्यादिसमाहारद्विगोरुत्तरपदस्यपश्चा भिन्नमूलसमाहारलक्षकतया पञ्चपदमूलपदयोः विभक्त्यर्थावच्छिनलक्षणां विनैव समानाधिकरणत्वेऽपि यदन्तर्भावेण सामानाधिकरण्यं तस्य समासघटकपदार्थस्य मुख्य विशेष्यत्वाभावात्ताहशविशेष्यवार्थकस्य तत्रातिव्याप्तिवारणाय सत्यन्तस्य सार्थक्यम् । नबोत्तरपदस्यैव तादृशविशिष्टार्थलक्षकत्वस्यैकदेशान्वयप्रसंगभङ्गाय वाच्यतया तादात्म्येनान्वितपदार्थविषयताप्रयोज्यत्वरूपसामानाधिकरण्यं न पञ्चपदस्येत्यतिव्याप्तिरेव नास्तीति वाच्यं तात्पर्यग्राहकतया कथञ्चितत्प्रयोजकत्वस्य सत्त्वात् । नचैवं परमसुन्दरो महाकविः महाविज्ञ इत्यादौ क्रियाविशेषणेन समासस्य कर्मधारयत्वपक्षे स्तोकपक्तास्तोकनत्यादौ च का गतिः यदन्तीवेण सामानाधिकरण्यं तस्यमुख्य विशेष्यलाभावादितिवाच्यं समासघटकपदप्रयोज्यप्रकारतानिरूपितविशेष्यत्वस्यैव सयन्तार्थखात् समासघटकपदस्य प्रयोजकलं च स्वप्रयोजकोपस्थितीयमुख्यविषयताप्रयोजकत्वरूपं तात्पर्य ग्राहकतया प्रयोजकलव्यावृत्तमेव विवक्षितमिति न द्वि.. गावतिव्याप्तिः । यदि च सामानाधिकरण्यांश एवोक्तरूपं प्रयोजकलं निवेश्यं तावतैव द्विगुवारणाव्यर्थमेव सत्यन्तम् । किश्चोतकर्मधारयवदेकदेशान्वयमभ्युपेत्य मूलपदस्य मूलसमाहारमात्रलक्षकत्वस्यतात्पर्य ग्राहकवरूपव्यर्थकल्पलवारणायाभ्युपगमे क्षत्यभावात् सत्यन्तोपादानेप्यतिव्याप्तिस्तदवस्थैव एवं समाहारद्वन्द्ववत्समाहारद्विगोरपि नास्ति समाहारलक्षकलं समाहारस्य छिदादिकर्मवाभावेन पञ्चमूली छिनत्तीत्यादिप्रयोगाभावप्रसङ्गात् । मूलादेर्द्वित्वबहुत्वेन्येकवचनान्तत्वं चानुशासनिकमेव दारादिपदवत् । नवैवं पञ्चखवीत्यादा खट्वाशब्दस्योपसर्जनत्वाभावेन गोत्रियोरुपसर्जनस्येति हखखासंभवेनादन्तत्वाभावादद. न्तस्य द्विगोविहितस्य स्त्रीप्रत्ययस्यानुपपत्तिरितिवाच्यं द्विगोरन्त्यस्यापि हखविधेः खातछयेण वक्तव्यत्वात्प्रयोगानुसारिलात्कल्पनायास्तथाच मुतरामतिव्याप्तिरेतेन यत्समासत्वावच्छेदेन समासघटकपदशक्यार्थस्य मुख्यविशेष्यवाभावस्तदन्यत्वस्य यत्समा. सखसामानाधिकरण्येन समासघटकपदशक्यार्थस्य मुख्य विशेष्यवं तत्त्वस्य वा सत्यन्तार्थत्वे नियमतोऽन्यपदार्थप्रधाने समाहारद्विगुप्रभृतौ न दोषः। यत्र समासघटकपदशक्यार्थस्य मुख्य विशेष्यत्वं तत्त्वस्य सत्यन्तार्थवं लाक्षणिकोत्तरपदककर्मधारयाच्यापकत्वान्न संभवदुक्तिकमिति प्रत्युक्त मिति विभाव्यते तदासमासघटकपदे सामानाधिकरण्यप्रतियोगिनि शक्त्या संख्याबोधतात्पर्यविषयभिन्नत्वस्यैव सत्यन्तार्थलं वाच्यम् ! घटकपदे सामानाधिकरण्यप्रतियोगिनि पञ्चमूल्यादिद्विगुघटकपञ्चादिपदानां शतयैव संख्याबोधकत्वान्नातिव्याप्तिः त्रिकटुप्रभृतिकर्मधारयघटकच्यादिपदस्य शुण्ठ्यादिपर्याप्तत्रित्वावच्छिन्नलक्षकतया न तत्राव्याप्तिशता । अतएव द्वौ गाावित्यर्थे द्वाभ्यां दण्डाभ्यामित्यर्थे तिसृणां यमुनानां समाहारइत्यर्थे विहितस्य द्विगाय॑द्विदण्डिद्वियमुनाद्यव्ययीभावस्यापि वारणं यथाश्रुतसल्यन्तार्थस्य तत्रापि सत्त्वेनातिव्याप्ति१रुद्धरा स्यात् द्विग्वव्ययीभावाद्यन्यत्वे वा विशेषणे सत्यन्तस्य तात्पर्यम् । वस्तुतस्तु द्विगोरुक्ताव्ययीभावानांच कर्मधारयत्वमेव द्विगुपरिभाषाव्ययीभावत्वाति देशश्च स्त्रीप्रत्ययैकवचनान्तखामादेशादिपदसंस्कारार्थ एव तात्पर्य ग्राहकताया व्यर्थत्वव्याजशब्दान्तरत्वमाकलय्यापरितोषाहबीहावे. कदेशान्वयाभ्युपगमपक्षे समानाधिकरणबहुव्रीहाबतिव्याप्तिधारणमेव सत्यन्तस्य प्रयोजन समासघटकपदार्थस्यावच्छेदकता. नात्मकविशेष्यत्वं च तदर्थः । परममुन्दरइत्यादि कर्मधारये च परमपदस्य स्वाश्रयसौन्दर्यादिमत्वसंबन्धेन परमत्वविशिष्टे लक्षपति न तत्राव्याप्तिप्रसक्तिरित्यास्तां तावत् । नीलरूपशक्तस्य नीलादिपदस्य समवायेन नीलरूपविशिष्टलक्षणयैव घटादिपदसामानाधिकरण्यमिति नीलघठादिकर्मधारयेऽव्याप्तिवारणाय विशेष्यदले स्वोत्तरमुत्पत्तियोग्यविभक्त्यर्थावच्छिन्ननिरूपितत्वेन लक्षणाविशेषितानीलादिपदानां नीलसंबन्धित्वेन लक्षणाभावालक्षणसंगतिः । राजादिपदानामपि स्वत्वादिसंबन्धेन राजादिविशिष्टलक्षकत्वे कर्मधारयत्वमेव राजपुरुषादिसमासानां राजपदार्थस्य राज्ञस्तादात्म्येनापि पुरुषान्वययोग्यतया विभक्त्यर्थघटितलक्षणां विनापि सामानाधिकरण्यसंभवेन राजसंबन्धिपुरुषादिवोधतात्पर्येण प्रयु फेऽपि राजपुरुषादिपदे कर्मधारयलं स्यान्नस्थाच तत्पुरुषत्वमिति खप्रयोजकबुबोधयिषाविषयवघदकपदार्थाभेदान्वयबोधप्रयोजकत्वमेव सामानाधि

Page #65

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः ।
करण्यपदार्थोऽत्र विवक्षणीयस्तथासत्येकवविशिष्टनीलाधभिभघटादिबुबोधयिषया प्रयुक्त नीलघटादिकर्मधारये विवक्षितसा. मानाधिकरण्यस्य स्वोत्तरमुत्पत्तियोग्यप्रथमार्थकखावच्छिन्नलक्षणां विना निर्वाहासंभवादन्याप्तिः स्यादिति विभक्त्यर्थे स्वा
न्वितत्वं विशेषणं देयं । तथाच प्रकृत्यान्वितैकत्वावच्छिन्ने लक्षणाभावान्न दोषः । अथ नीलवृत्त्येकलावच्छिनलाक्षणिकनीलपदघटितकर्मधारयेऽव्याप्तिः तत्र लक्षणाया नीलपदार्थान्वितविभक्त्यर्थैकलावच्छिन्ननिरूपितत्वात् । किंच स्वोत्तरमुत्पत्तियोग्यवं प्रातिपदिकप्रकृतिकत्वं स्वोत्तरत्वेनानुसन्धीयमानत्वं वा । नप्रथमः सुबर्थावच्छिन्नेत्यस्यैव वक्तुमुचितत्वात् न द्वितीयः अव्यावर्तकत्वेन व्यर्थखापातात् समासविशेषत्वनिश्रयाधीननिश्चयकत्लेन समासविशेषलक्षणे प्रवेशानहलाच । नच तन्नोपादेयमेव प्रयोजनाभावादिति वाच्यं कुलालस्यघटइति विग्रहवाक्यात्कुलालसंबन्धिवेनैव घटः प्रतीयते नतु कुलालकर्तृकलेन कुलालेनघट इत्यतोऽपिन तथा प्रतीयत इति कुलालकर्तृकलाक्षणिककुलालादिपदघटितकुलालघटादिपदस्य कर्मधारयखमेवं ग्रामस्यगतः विधिनाश्रितः विधेःश्रित इत्या दिवाक्यानां निराकासत्वेन ग्रामसंबन्धित्वेन गमनकर्तुः विधिकर्तृकत्वेन श्रयणकर्तुः बोधाय तत्र तदर्थलक्षणायामाश्रितायां प्रामगतविधित्रितादीनां कर्मधारयलमेव तत्रचाव्याप्तेरतिव्याप्तेश्च कर्तृलादेः मुरर्थत्वादिति चेदुच्यते स्वघटकविशेष्यपदप्रयोज्यविषयतावच्छेदकतापर्याप्त्यधिकरणधर्मपर्याप्तावच्छेदकताकविषयतानिरूपिताकाङ्क्षाप्रयोज्यसंसर्गतानिरूपितविषयताप्रयोजकाकाड्डाघटको यः स्वघटकविशेषणपदार्थतावच्छेदकावच्छित्रविषयताप्रयोजकपदाव्यवहितोत्तर विभक्तिवृत्यानुपूर्वी रूपो धर्मस्तद्धर्मावच्छिन्नविषयताकनिश्चयखावच्छिनकारणतानिरूपितकार्यतावच्छेदकतादृशानुपूर्व्याश्रयविभक्त्यर्थवृत्तिविषयतावच्छेदकावच्छिन्नोऽत्र विभक्त्यर्थेत्यन्तार्थः । तथाच नीलोनीलमित्यादि सवि. भक्तिकपदवृत्तिनैकाप्यानुपूर्वी नीलविशिष्टैकलमर्थ बोधयितुमलमिति न तादृशैकलस्य तादृशविषयतावच्छेदकावच्छिअलसंभवः संभवश्च नीलकर्मवादेतदवच्छिनलक्षणां विनैव च विवक्षितसामानाधिकरण्यनिर्वाहानीलघट इत्यादिकर्मधारये लक्षणसमन्वयः । एकलविशिनीलविशिष्टलाक्षणिकनीलादिपदघटितनीलभूतलादिकर्मधारये एकलविशिष्टनीलरूपविभक्यर्थान्तार्थमादायाच्याप्तिवारणाय तादृशानुपूर्व्याश्रयविभक्त्यर्थवृत्तित्वेन विषयता विशेषिता गमनश्रयणादिकतखावच्छिन्नविषयता निरूपितविषयताप्रयोजिका चाकाङ्का न ग्रामस्यगतो विधिनाश्रितो विधेःश्रित इत्यादिसममिव्याहारात्मिका किन्तु ग्रामंगतो विधिश्रित इत्यादिसमभिव्याहारात्मिकैव तद्धटकत्वं च नास्ति ग्रामस्थ विधिनेत्यादेरिति ग्रामसंबन्धविधिकर्तृत्वादेरुक्तविषयतावच्छेदकावच्छिन्नलविरहालक्षणसमन्वयः एवं कुलालेन घटइति समभिव्याहारस्यापि घटलावच्छिन्नविषयता निरूपितविषताप्रयोजकाकाडाखाभावात्कुलालकर्तृत्वस्याप्युक्तविषयतावच्छेदकावच्छिन्नवस्य न संभव इति तत्रापि लक्षणसगतिः गमनत्वश्रयणवाद्यवच्छिन्नविशेष्यतानिरूपित विषयताप्रयोजकाकासालस्य ग्रामस्यगमनं विधिनाश्रयत इत्यादिसमभिव्याहारस्य सत्त्वेन तद्धटकत्वस्य ग्रामस्यविधिनेत्यादेः सत्त्वेऽपि विशेष्यपदार्थतावच्छेदकतापर्याप्त्यधिकरणगमनश्रयणकर्तृखलावच्छिन्नलस्योक्तविशेष्यतायां बिरहानाव्याप्तिसंभावना । नच ग्रामगत इत्या ग्रामकर्मकस्य गमनएवान्वयेन गमनकर्तृवावच्छिन्ना नास्ति विशेष्यता अपितु गतलावच्छिन्नैवेति भवत्येवाव्याप्तिरिति वाच्यम् खप्रयोजकबुबोधयिषानिरूपिताकालाप्रयोज्यसंस
खतनिरूपितप्रकारलतदवच्छेदकत्वाद्यवृत्तिविषयतावच्छेदकतापर्याप्यनुयोगितावच्छेदकरूपवृत्तिबुबोधयिषानिरूपितविषयतावत्त्वेन विशेष्यताया उपादेयत्वात् । बुबोधयिषायां रूपवृत्तिखंच निरुक्ताबृत्तित्व विशेषितस्वीयविषयतावच्छेदकतालावच्छिन्नपर्याप्यनुयोगितावच्छेदकलसंबन्धेन । तथाच स्वप्रयोजकबुबोधयिषायाः उक्तावृत्तित्वविशेषितविषयतात्वं गतित्वकर्तृत्वाद्यवच्छिन्न विषयतालावच्छिन्न विषयल एव तदवच्छेदकतापर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकगमनखकर्तृवाद्यवच्छिन्नख विषयतात्वगतसमुदायत्रबृत्तियुबोधयिषाविषयीभूता कर्तृविषयतानिरूपितगमनविशेष्यतैवेति न दोषः स्वप्रयोज्यशाब्दबोधीयसंसर्गत्वाद्यन्यविषयतावच्छेदकता. पर्याध्यनुयोगितावच्छेदकरूपत्तिमुख्य विशेष्यताद्वयशून्यशाब्दबोधनिरूपितत्वेनापि कथञ्चिद्विशेष्यखोपादानं संभवदुक्तिकमिति बोध्यम् । अत्र स्वघटक विशेषणपदप्रयोज्यलमुपेक्ष्य विशेषणपदार्थतावच्छेदकावच्छिन्नत्वेन निवेशात् , सुजनः प्रपुरुषइत्यादेरविग्रहत्वेऽपि शोभनोजनः प्रकृष्टगतः पुरुष इत्यादिविग्रहह्मादायैव लक्षणसङ्गतिः सुजनादिनित्यसमासे कर्मधारयस्य वेलामतिकान्तइत्यादिविग्रहमादायातिचेलादिनित्यसमासे तत्पुरुषस्येति एतद्दलस्यापिच परिष्कारो दर्शितप्रकारजातीयः खयमूहनीयः । नचार्धपिप्पल्यादिसमासे उत्तरपदस्य समुदायलक्षकलं विभक्त्यर्थान्वयानुरोधेन स्वीकरणीयमिति तत्र तत्पुरुषलक्षणाव्याप्तिः पदयोः सामानाधिकरण्याभावादिति वाच्यम् एतदखरसेनैव विनैव समुदायलक्षणां विभक्त्यर्थान्वयस्य वस्तुतस्वित्यादिना प्राक्समर्थिततया दोषाभावात्। एवं रावंदले प्रकृतलक्षणस्य परिष्कृतस्य स्खलघटितत्वेनाननुगतस्यानुगमनं सुकरमेचेत्युपेक्ष्यते । इदन्तुबोध्यम् घनश्यामादीनां घनसदृशलाक्षणिकविशेषणपदघटितानां कर्मधारयलमेव । एवमन्येषां ब्यालोरीकृत्यादीनामुक्तलक्षणानाक्रान्तानां येषामस्ति तत्पुरुषप्रकरणे विहितं समासवं तेषां गौणमेव तद्बोध्यम् । अघटादिनसमासे प्रथमायाः प्रतियोगिलार्थकत्वे मुख्य तत् इतरथा तत्रापि तद्गौणमेव । वस्तुतस्तु तादृशलक्षणप्रयुक्तसामानाधिकरण्यघटितं न तत्पुरुषलक्षणमपितु तादृशलक्षणानपेक्षसामानाधिकरण्याभावघटितमित्युक्तसमासेषु सामानाधिकरण्यरूपविशेष्य विरहालक्षणसमन्वयः सामानाधिकरध्यविधुरसमासान्तरातिव्याप्तिश्च तत्तदन्यत्व विशेषणेन वारणीया कर्मधारयलक्षणे हि शब्दशक्तिप्रकाशिकायां द्विग्वव्ययीभावभिन्नत्वमस्त्युपात्तमित्येषा दिक् ।

Page #66

व्युत्पत्तिवादः ।
- अथ समर्थः पदविधिरिति सूत्रापेक्षितं सामर्थ्य न निरूप्यनिरूपकभावापन्न विषयताकशाब्दबोधप्रयोजकाकालाशालिवरूपव्यपेक्षात्मकमपितु एकधर्मावच्छिनशक्तिमत्त्वरूपैकार्थीभावात्मकमेव लाघवादिति शक्तिः समासादिवृत्ताववश्यमभ्युपगन्तव्येति राजपदस्य राजसंबन्धिलक्षणाभ्युपगमो निरर्थकः शक्त्यैव राजसंबन्धविशिष्टपुरुषादिबोधसंभवात् । तथासति समासविग्रहवा. क्ययोः समानार्थकलमप्यौत्सर्गिकं निराबाधमवतिष्ठते, नापि नामार्थधात्वर्थयोभैदेनान्वयनियमस्यापि काचिदपि हानिः । नच समासावयवप्रत्येकपदात्कुप्सशक्तिकाच्छत्या लक्षणया वा बुभुत्सितार्थबोधसंभवेऽतिरिक्तशक्तिर्न कल्प्या घनन्यलभ्यो हि शब्दार्थ इति वाच्यं । शक्त्यभावे हि प्रातिपदिकसंज्ञा प्राचीन विभक्तिलोप विभत्यन्तरोत्पत्त्यादिकार्य न स्यात् अर्थवदिति सूत्रेऽर्थवत्त्वस्य वृत्तिमत्वलक्षणस्यैव सद्भावात् । नच कृदादिसूत्रेण प्रातिपदिकसंज्ञा तस्यास्विति वाच्यं कृत्तद्धितेत्यादिसूनेपि तदनुवृत्तरावश्यकत्वेन शक्त्यभावे समासादेः प्रातिपदिकसंज्ञायास्ततोऽन्यसंभवात् । नचोत्तरसूत्रे तदनुवृत्तिना प्रेक्षणीयेति वाच्यम् कृत्तद्धितशब्दाभ्यांहि कृत्तद्धितान्ती चिवक्षितौ तादृशविवक्षाग्राहकच तत्तत्पदस्य विशेषणपदत्वं तच विशेष्यपदं विना नोपपद्यत इति विशेष्यसमर्पकस्यार्थवदित्यस्यानुवृत्तिरावश्यकी विशेष्यसमर्पकपदान्तरकल्पनायामथैवदित्यस्य निरर्थकलप्रसङ्गानिरर्थकस्य सार्थकधालादिपर्युदासेनैव व्यावृत्तेः पर्युदासे नजस्तत्सदृशतद्भित्रबोधकत्वात्सादृश्यस्यार्थवत्वस्यैवादरणीयलात्। नच व्यर्थमेवास्थितिवाच्यम् उत्तरपदे हि कस्यचिद्विशेष्यपदस्य कल्पनीयत्वेऽर्थवदित्यस्य तथात्वे पूर्वसूत्रस्थत्वे च सति ननोभेदमात्रार्थकलस्यैव वाच्यत्वेन लाघवात् । वस्तुतः कृदादिसूत्रस्य विधायकत्वमेव नास्ति । नच कथं न तस्य विधायकलमिति वाच्यं तथासति कृहणे गतिकारकपूर्वस्यापि ग्रहणमिति परिभाषया मूलकेनोपदंशमित्यन्तवाक्यग्रहणापत्त्या तस्यापि प्रातिपदिकसंज्ञापत्तेः तदन्तपरिभाषया तद्धितग्रहणे तद्धितान्तस्यैव ग्राह्यत्वेन बहुगुडादिपदे प्रातिपदिकसंज्ञानुपपत्तेश्च तद्धित. ग्रहणे तद्धितविशिष्टस्यैव हि ग्राह्यत्वे पचतकीत्यादिमध्यस्थिततद्धितकेऽपि प्रातिपदिकसंज्ञा स्यात् एवञ्च कृदादिसूनं येषां पूर्वसूत्रेणार्थवतां धातुभिन्नप्रत्ययभिन्नानां प्रातिपदिकसंज्ञा विहिता तेषां परिगणनत्वेन तत्प्रपश्चमात्रमिति न ततः समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा संभव इति चेन्न अर्थवदितिसूत्रेऽर्थवत्त्वं न बृत्तिमत्त्वमपितु वृत्तिमदविषयकप्रतीत्यविषयखमेव वाच्यानच तत्र गौरवम् अनन्तसमासेष्वनन्तशक्तिकल्पनापेक्षया लाघवस्यैव सत्त्वाताएवंच वृत्तिमत्संघातरूपे कृत्तद्धितान्तपूर्वविहिततद्धितकसमासादौ वृत्तिं विनैवार्थवत्त्वस्य सद्भावात्प्रातिपदिकसंज्ञानुपपत्त्यभावात् वृत्तिमद्विषयकप्रतीतिविषयखन्तु समूहालम्बनमादाय निरर्थकेऽपि स्यादिति निषेधव्यगर्भता अत्र प्रत्ययान्तपर्युदासश्चेत्कृदन्तादीनां नस्यात्प्रातिपदिकसंज्ञा नचेत्सुबन्ततिङन्तादीनामपिस्यादिति प्रत्य यान्तस्यचेत्प्रातिपदिकसंज्ञा कृत्तद्धितान्तयोरेव वाक्यस्यचेत्समासस्यैवेति नियमार्थ कृदित्यादुत्तरसूत्रं कर्तव्यमेव इतरथा वृत्तिमत्त्व. स्यार्थवत्वरूपत्वे कृत्तद्धितान्तसमासादीनामर्थवत्त्वात् सुप्तिडन्तवाक्यानामतथाखात्प्रातिपदिकसंज्ञातदभावयोःसंभवात्प्रत्ययान्तपर्य दासस्यास्मत्पक्षइव तयाप्यकर्तव्यत्वस्य तुल्यत्वेऽपि कुदित्यादिसूत्रस्य व्यर्थलमनिटमापनं स्यादिति । न चैवं धनं वनमित्यादौ प्रत्येक वर्णस्य प्रातिपदिकसंज्ञा स्थानान्तभागस्यापि तत्संभवात्तत्प्रयुक्तो नकारलोपत्र स्यादिति वाच्यं समुदायशक्त्या ह्यर्थवत्त्व विवक्षितमवयवशक्त्या वा। नाद्यः तादृशशक्तिमत्समुदायाविषयकप्रत्येकविषयक प्रतीतिविषयत्वात्प्रत्येकस्य नान्यः शाब्दवोधानुकूलपदार्थोपस्थितिजनकवृत्तेरेव प्रवेश्यवात्समुदायघटकप्रत्येकवर्णशक्तेः शाब्दानुकूलपदार्थोपस्थित्यनाधायकखात् । नच विबन्तधातोः प्रातिपदिकसंज्ञा न स्यात् क्विपो लुप्तबाद्विद्यमानस्य धातुभिन्नत्वाभावादिति कृदित्यादिसूत्रं विधायकमेवाभ्युपगन्तव्यमिति वाच्यम् काल्पनिकविभक्त्यादिविशिष्ट राजन्हस्पुरुषसुइत्यलौकिकप्रक्रियावाक्ये समाससंज्ञाया इव काल्पनिकक्विवन्तखमादाय धातु. भिन्नत्वस्य संभवात् । यत्तु कृदन्तस्य धातुप्रत्ययसंघातात्मकत्वेन कथं धातुप्रत्ययभिन्नत्वस्य तत्र संभव इति ! नच धातौ प्रत्ययभेदस्य प्रत्यये धातुभेदस्य च सत्त्वेन संघाते भेदद्वयसंभव इति वाच्यं धातुघटकप्रत्येकवर्षे धातुलावच्छिन्नभेदस्य सत्त्वेन धातोरपि धातुभित्रलापत्तेरिति तदेतद्भेदप्रतियोगितावच्छेदकधातुलप्रत्ययलादिकं तद्धटकसाधारणं निरुच्य समाधेयम् । यद्पविशिष्टावच्छिन्नस्य प्रातिपदिकसंज्ञा विवक्षिता तद्रूपे धातुलादिपदजन्यवोध विषयखप्रकारतानिरूपितपाणिन्यादिसंकेतीयविशेष्यतावच्छेदकतालावच्छिन्नपर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकरूपभिन्नलमुपादेयमिति कृदन्तादिगतानुपूर्वी वृत्तिसमुदायत्वे धातुकृदादिवृत्त्यानुपूर्वीवृत्तिरूपभिन्नलस्य सत्त्वेन न कोपि दोष इति । - अथापि समासशक्तिरवश्यमभ्युपगन्तव्याऽन्यथा चित्रगुरित्यादौ चित्राभिन्नगोस्वामिबोधस्थानुपपत्तिः । तथाहि गोपदस्य गोस्वामिलक्षकत्वे गोःपदार्थैकदेशत्वेन तन्त्र चित्रापदार्थान्वयस्यासंभवः । नच गोपदमेव चित्राभिन्नगोखामिलक्ष चित्रापदं तात्पर्यग्राहकमिति वाच्यम् एकार्थीभावरूपसामर्थ्याभ्युपगमे व्यपेक्षारूपसामध्यस्यव समासप्रयोजकत्वेन चित्रापदप्रयोज्यविषयत्वस्य तत्राभावे व्यपेक्षाया अप्यसंभवात् समासानुपपत्तेः । नापि गोपदस्य शक्त्या गौरर्थः लक्षणया च स्वामी तत्र स्वामिविशेषणतापनगवि चित्रापदार्थान्वयस्तथासति नैकदेशान्वयप्रसङ्गः नवा व्यपेक्षाहानिरिति वाच्यं युगपद्दत्तिद्वयाननीकारात् प्रातिपदिकार्थयोगिोखामिनोभैदेनान्वयस्याव्युत्पन्नत्वाच । नवा चि. अपदगोपदयोश्चित्राभिन्नगोखाम्यर्थः पदार्थयोश्च तादात्म्येनान्वयः । अतएव सर्वलाक्षणिकवाद्बहुव्रीहेस्तत्पुरुषापेक्षयाजघन्यलप्रवाद इत्यपि युक्तम् तादात्म्येनान्वयप्रयोजकविरूपोपस्थितेरभावात् । नच विरूपोपस्थित्यर्थ चिन्नपदस्योक्तखाम्यर्थः

Page #67

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः ।
६३
गोपदस्य स्वरूप चित्रपदस्य स्वरूपं गोपदस्य वोक्तखाम्यर्थ इति वाच्यम् इतरपदार्थान्वितगोरूपस्वार्थस्योपसर्जनलाभावेन तथाल एवगोपदस्योदन्ततायास्संभवेन तदनुपपत्तेः । यत्त्वत्र द्वन्द्वैकशेषान्यतरप्रसङ्ग उक्तस्तन्न साक्षादनन्वितल एव तत्तत्पदार्थयोस्तयोः प्रसक्तरत्र पदार्थयोरभेदेनान्वयानीकारात् । एवमेकदेशान्वयाभ्युपगमेऽपि प्राप्तमुदकं यमिति वाक्यार्थबहुव्रीहौ प्राप्तोदक इत्यत्रागतिरेव । तथाहि प्राप्तशब्दस्य कर्तृक्तनिष्पन्नस्य प्राप्तिकर्तार्थः उदकशब्दस्य उदकसंबन्धिनि लक्षणाभ्युपेयते उदके चोक्तकर्तुरन्वयस्तथापि विवक्षितस्य उदककर्तृकप्राप्तिकर्मणोर्थस्य न लाभः एवं । कृतपाकइत्यादी कृतपाकपदयोरसक्तत्वेन लक्षणाया एवासंभवात् खसमवेतकृतिकर्मपाकसंबन्धिलादिना चैत्रादेश्वगमस्थाशक्यखात् खरूपार्थकघमात्रस्योक्तार्थलक्षकलस्य प्रत्ययानां प्रकृत्यान्वितखार्थबोधकखव्युत्पत्तिविरोधेनासंभवात् धातुमात्रस्य सथात्वे तदर्थस्याप्रकृत्यर्थत्वेन सुबर्थानन्वयप्रसङ्गादगतिरेवेति चेत् उच्यते । कथञ्चिदपि कुप्तशक्तिकपदालक्षशयाऽभिमतार्थसंभवे समभिव्याहारवेलक्षण्यप्रयुक्तानन्त्यवत्समासेष्वनन्तशक्तिकल्पनाया गुरुतराया अन्याय्यत्वमेव । लक्षणयाचेत्थं निर्वाहः संभवति । तथाहि गोपदस्य चित्राभिन्नगोखा मिलक्षकत्वेऽपि चित्रापदस्यहवतापन्नस्य गोपदाव्यवहितपूर्ववर्तिन एव तात्पर्य ग्राहकतयाऽन्वयव्यतिरेकान्यांच चित्रगुपदजन्यशाब्दबोधे ताशसमभिव्याहारज्ञानस्य कारणतया च निरूप्यनिरूपकभावापन्नवस्वार्थनिष्टविषयताकशाब्दबोधप्रयोजकाकाहाशालिवरूपा व्यपेक्षा तत्राक्षतैवेति न समासानुपपत्तिः । स्वार्थत्वं चख प्रयोज्यविषयताश्रयलमेव चित्रापदार्थविषयत्वे शाब्दबुद्धौ चित्रापदप्रयोज्यत्वस्योपस्थितिद्वारकस्यासत्वेऽपि चित्रापदवृत्तिग्रह वेना तात्पर्यग्राहकत्वस्याभावेन तात्पर्य ग्रहद्वाराकालाघटकत्वेन साक्षादेव वा तस्य संभवः । नच पदार्थान्तरान्वितगोपदार्थस्योसर्जनतायामेव ह्रस्व विधिर्वाच्योऽन्यथा गोशब्दस्य स्वामिनि खारसिकलक्षणायामपि हम्वतापत्तेः पदान्तरानपेक्षया पदान्तरायविशिष्टत्वरूपेण तथात्वेपि हखखोपगमे चित्रगोखामिनि खारसिकलक्षणायां गौरस्तीत्यादौ ह्रखतापत्तेरिति प्रकृते चित्रत्वस्यापि गोपदार्थत्वे ह्रखतानुपपत्तिरिति वाच्यम् निरुक्तक्रमेण पदान्तरप्रयोज्यार्थविषयतानिरूपितगोपदार्थविषयताया गोपदजन्योपस्थिति विशेष्यतानिरूपितप्रकारताप्रयोज्याया आश्रयत्वमेवोपसर्जनलं तथालेच गोपदस्य इखवाभ्युपगमे क्षतिविरहात् । एवं च बहुव्रीहिस्थले एकदेशान्वयादिक्लेशस्यापि नावकाशः । तत्पुरुषांपेझयापि बहुव्रीहेर्जघन्यताप्रवादश्च व्यर्थबकल्पतात्पर्यग्राहकलस्य खघटकपदे प्रसक्त्योपपादनीयः कृतपाक इत्यत्र अजोलक्षणाव्युत्पतिवैचित्र्योपगमात्प्रकृत्यान्वितलनियमः संकोचनीयः, प्राप्तोदक इत्यत्रोदकपदमेवोदककर्तृकप्राप्तिक
लाक्षणिकं प्राप्तपदं तात्पर्य ग्राहकमिति न काचिदनुपपत्तिः । यद्धा गोपदस्यैव शक्त्या लक्षणया च गौः खामी वार्थ इति न तत्रैकदेशान्वयापत्तिः । एकधावर्थयोः संयोगव्यापारयोरिवैकप्रातिपदिकार्थयोरपि भेदेनान्वयो व्युत्पत्तिवैचित्र्यासभ्युपेयते मूलं व तत्रैकदेशानन्वयनियमसहकृता तात्पर्यान्यथानुपपत्तिः अतएव युगपद्धृत्तिद्वयागीकरणमपि न विरुध्यते । चात्र चित्रगुरस्ति तामानयेत्यत्र तत्पदात् गोर्बोधापत्तिः तस्य प्रधानलात् प्राधान्यं च वृत्तिग्रहमुख्य विशेष्यत्वमेव नतु शाब्दग्रहमुख्यविशेष्यवं तथा सति चैत्रेण गम्यते तमानयेत्यादौ चैत्रादिबोधानुपपत्तेरिति वाच्यं तत्पदवृत्तिज्ञानीयविषयताप्रपोज्यविशेष्यवानिरूपिततत्पदवृत्तिज्ञानीयविषयताप्रयोज्यविषयताश्रयलस्यैव प्राधान्यरूपत्वात् चैत्रेणेत्यादौ चैत्रादेः प्रकारत्वेऽपि चैत्रपदार्थे तस्याप्रकारल्लात् प्राधान्यनिर्वाहः गोः गोपदार्थ एव खामिनि प्रकारवान प्राधान्यप्रसङ्गः बहुव्रीहेरधिकवृत्तिप्रहसापेक्षलात्तत्पुरुषापेक्षया जघन्यताप्रवादः समर्थनीयः चित्रपदगोपदयोरुभयोश्चित्राभिन्नगोस्वामिलक्षकलपक्षश्च न्युत्पत्तिवैचित्र्यादेकपदार्थयोरभेदान्वये विरूपोपस्थितेरनपेक्षामभ्युपेत्य कथञ्चिदुपपादना)पि द्विधा तादृशार्थभानस्यानुभवविरुद्धवादितो नादरणीयः प्राप्तोदक इत्यत्र धातोः प्राप्तिः क्तप्रत्ययस्य कर्मकर्ता चार्थः कर्तर्युदकस्य कर्तुः प्राप्तौ प्राप्तः कर्मण्यन्वयोपगमाद्विवक्षितस्योदककर्तृकप्राप्तिकर्मबोधस्य निर्वाहः विशेष्यविशेषणभावव्यत्यासश्च व्युत्पत्तिवैचित्र्यादभ्युपेयो इति सर्वमवदातम् । अथवा परमःसुन्दरः चैत्रस्यगुरुकुलमिल्यादौ शतश एकदेशान्वयस्य दृष्टत्वेनेकदेशान्वयनियमस्यावश्यसंकोचनीयले बहुव्री हिस्थलेऽपि तत्संकोचो लक्षणाच न दोषावहः लक्षणायां संकोचे च शक्तिकल्पनागौरवसहकृततात्पर्यान्यथानुपपत्तिर्मूलमस्तीति निर्मूललाभावात् अनपक्षे चोपसर्जनवप्राधान्यादिकं यथाश्रुतमपि न क्षतिकरम् । नपत्र प्रकृ. सर्थान्वितखार्थबोधकवनियमसंकोचस्यादृष्टचरस्य प्रसङ्गः कृधातोः स्वकीयकृतौ लक्षणा तप्रत्ययस्य कर्मार्थः पच्धातोश्च पाकः घनः संबन्धिनि लक्षणेत्यभ्युपगमात्कृतपाकइत्यत्र स्वकृतिकर्मपाकसंबन्धित्वेन चैत्रादेवाधस्य निर्वाहात् । नह्यत्र युगपद्वृत्तियाङ्गीकारप्रसङ्गो नवा कुप्तविशेष्यविशेषणभावव्यत्यासस्य च प्रसङ्गः प्राप्तोदक इत्यत्र धातो: खकर्मकप्राप्तौ लक्षणा क्तप्रत्ययस्य कर्तार्थः उदकपदस्योदकसंबन्धिनि लक्षणा तथासति सकर्मकप्राप्तिकर्बुदकसंबन्धित्वेन ग्रामादेरवगतिरुपपद्यते । नचैवमप्युदककर्तृकप्राप्तिकर्मत्वेन प्रामादिबोधस्य विवक्षितस्य न निर्वाह इति वाच्यम् आरूढवानरइत्यादौ खकर्मकारोहणकर्तृबानरसंबन्धिवादिना वृक्षादेबंधिस्य तन्त्रतत्रोपपादितलेन तत्तुल्येऽम्रापि तथाविधार्थविवक्षाया एवोचितत्वेनोक्तार्थविवक्षाया एवाप्रामाणिकलात् प्रामाणिकत्वे वा उदकपदस्य कर्मणि क्तप्रत्ययस्य प्राप्तौ धातोरुदककर्तृत्व लक्षणाभ्युपगमादुदककर्तृकप्राप्तिकर्मबोधस्य संपादनीयवादचच प्रणाल्या प्राप्तोदक इत्यत्र कारकतृतीयार्थस्य प्रणालीकरणखस्य खनिरूपकप्राप्तिनि

Page #68

व्युत्पत्तिवादः ।
रूपितत्वसंबन्धेन धात्वर्थीभूतनिरुतकर्तृत्व एवान्वयो वाच्यः कारकविभक्तेर्धातुसाकाङ्क्षादुतस्य संसर्गता च व्युत्पत्तिवै चित्र्यादभ्युपगन्तव्य इति सर्वनिर्वाहानाभ्युपगन्तव्या समासशक्तिः । तथाच राजपदस्य राजसंबन्धिनि लक्षणोक्तिरुपपन्नैवेति
६४
अथ समासशक्त्यभ्युपगमे सविशेषणानां वृत्तिर्नवृत्तस्य विशेषणयोगोनेति वार्तिकस्य भवति वै नित्यसापेक्ष समास इति वार्तिक स्यचानुवादकत्वम् इतरथा विधायकत्वं स्यादिति लाघवात्समासशक्तिरभ्युपगन्तव्या तथाहि ऋद्धस्य राजमातङ्गाइति वाक्यस्य ऋद्धाभिन्नराजमातङ्गादिबोधकतायां साधुतावारकस्य पदार्थैकदेशे पदार्थान्वये वाक्यमसाधु यथा नित्योगौरिति न्यायस्यानुबादकं प्रथमं वार्तिकं राजादेः पदार्थैकदेशत्वात, भवति नित्यसापेक्ष एकदेशान्वयो यथा चैत्रस्य नप्तेति न्यायस्यानुवादकं द्वितीयं समासशक्त्यभावे राजादेः पदार्थत्वादुक्तन्यायस्य तत्राप्राप्तलात्र तथा । नच तादृशस्थलेऽन्वयप्रयोजकाकाङ्क्षाया अभावात तादृशान्वयबोधस्यैवासंभवादसाधुत्वमिति वाच्यम् समासस्थले लुप्तविभक्त्यनुसन्धानेनान्ययोपगमपक्षे सर्वदैव तदभावपक्षेऽपि यदा लुप्तविभक्त्यनुसन्धानं तदाकाङ्क्षायाः सत्त्वादन्वयबोधस्य वारयितुमशक्यत्वात् शोभने वने चरः विरूपाया दास्याः पुत्रः शुक्रे कण्ठे काल: मिताया वाचस्पतिरित्याद्यलुक्समासस्थले सहजतएवाकाङ्क्षाप्रतिपत्तेरन्वयबोधस्य दुर्वारतापत्तेः । यत्त्वनभ्युपगमेऽपि समासशक्ते राजादिपदसंबन्ध्यादौ लक्षणायाः स्वीकृतत्वेन राजादेः पदार्थैकदेशत्वादनुवादकत्वमेवोक्तवार्तिकस्येति तत्र उक्तसमासेषु विभक्त्यर्थघटितार्थलक्षणाया अनावश्यकत्वेन वनप्रभृतेः पदार्थैकदेशत्वाभावादस्मन्मते तत्रापि विशिष्टशरभ्युपगमेन वनप्रभृतेः पदार्थैकदेशत्वसंभवात् तज्ज्ञानविषयत्वं यत्र घटत्वेन घडोनास्त्यपितु नीलत्वेनैव तत्र विशिष्टान्वयस्यौत्सर्गिकत्वेन घटपदार्थे घटत्वविशिष्टे तज्ज्ञानविषयत्वस्यान्वयासंभवेन नीलपदार्थएव तदन्वयस्य विवक्षणीयतया तज्ज्ञानविषयनीलघटा इत्यस्यैव साधुत्वं नतु तज्ज्ञानविषयो नीलघटइत्यस्य । तत्रच नीलस्य पदार्थैकदेशत्वाभावात्स्यात्साधुतेत्युक्तवार्तिकस्य विधायकत्वमेव स्यात् नामार्थयोर्विभक्त्यर्थ संबन्धेनान्त्रयपक्षेतु सुतरामिति चेत्र अनन्ताप्रामाणिकशक्तिकल्पनापेक्षया विधायकत्वे गौरवाभावात् सापेक्षमसमर्थवद्भवतीति स्मृत्या समासप्रयोजकसामर्थ्यविपरीतमसामर्थ्यमतिदिशन्त्या लभ्यस्यार्थस्यानुवादकताया एवोक्तवार्तिकस्याभ्युपगमाच्च । अथ किनाम सापेक्षत्वमिति चेत् समासाघटकपदार्थान्विताप्रधानीभूतस्वार्थकत्वं प्राधान्यं च प्रकृतसमासजन्यबोधे मुख्य विशेष्यत्वं भवति चैवमृद्धस्यराजमातङ्गाः शोभनेवनेचर इत्यादेः समासःघटकर्द्धशोभना दिपदार्थान्विताप्रधानीभूतराजघनादिखार्थकत्वस्य राजघनादिपदे सत्वेन समर्थतया तस्य पुरुषादिपदेन समासासंभवेनासाधुतया प्रयोगानलम् । अन्वितत्वं चान्वितत्वेन तात्पर्यविषयत्वं तेन ऋद्धस्य राजमाता इत्यत्र राज्ञः सर्वदैव ऋद्धान्विततया ऋद्धान्वितत्वेन तात्पर्याविषयत्वे सत्यपि सापेक्षत्वस्य न प्रसङ्गः । अप्रधानीभूतेति विशेषणात् शोभनोराजपुरुषइत्यत्र पुरुषपदस्य न सापेक्षत्यप्रसङ्गः । नच दर्शनीयं राजपुरुषमानयेत्यादौ पुरुषस्य मुख्यविशेष्यत्वाभावात्सोपक्षत्वं स्यादिति वाच्यम् समासजन्यावान्तरवाक्यार्थबोधे मुख्यविशेष्यत्वस्य पुरुषे संभवात् । यदि चावान्तरवाक्यार्थबोधस्य पुरुष मात्र विशेष्यकस्य न संभवः निर्विभक्तिकस्य राजपुरुषपदस्य निराकाङ्क्षत्वा दमन्तस्य तदुपस्थितकर्मत्वविशेष्यकबोधसा कालत्वेन तद्विशेष्यकबोधस्यैव संभवात् अमन्तत्वग्रहेऽपि यत्र प्रागमः कर्मत्वानुपस्थितौ कथञ्चित्पुरुषमात्र विशेष्यकबोधोत्तरं तदुपस्थितेस्तद्विशेष्यको बोधस्तत्र तथासंभवेऽपि विशेष्ये विशेषणमिति रीत्या शाब्दबोधस्य तात्पर्यविषयत्वस्धले वान्तरशाब्दबुद्धेरनपेक्षितलेन तत्रोक्तप्रसङ्गस्य दुर्वारत्वात् शाब्दबोधसकलकारणस्य तदव्यवहितपूर्वक्षणे संपत्तेः सौकर्याय विशेष्ये विशेषणमिति रीत्या शाब्दबोधस्य व्यवस्थापितवादिति विभाव्यते तदापि समासघटकपदप्रयोज्यविशेष्यतानिरूपित प्रकारत्वानवच्छिन्न विषयत्वस्य प्राधान्यरूपत्वं वकुं शक्यं पुरुषस्य समास बहिर्भूतद्वितीयार्थे कर्मले प्रकारत्वात्प्राधान्यम् नित्यसापेक्षस्य समासाघटकपदसापेक्षत्वेऽपि नासामर्थ्यम् । तेन चैत्रस्य गुरुकुलं चैत्रस्य दासभार्या देवदत्तस्य पुत्रधनं पितृधनं नप्तृधनम् शरैः शातितपत्र इत्यादी गुरुशातितादिपदस्य सापेक्षतायामपि नासामर्थ्यम् गुरुत्वादेः सनिरूपकत्वेन शातनादेः क्रियारूपत्वेन प्रतियोगिकारकाभ्यां नित्यसापेक्षलात् । नित्यसापेक्षतांच स्वार्थान्वय्यर्थजिज्ञासात्म काकाङ्क्षानियततत्प्रतिबन्धकविरह सहकृत स्वार्थप्रतिपत्तिकत्वम् । गुर्वादिपदार्थज्ञाते असति च प्रतिबन्धके कस्य गुरुर्दासः पुत्रोवेत्यादिजिज्ञासायाः शातितादिपदाच्छातनादिक्रियाज्ञाने कैरित्यादिकरणकारकजिज्ञासाया नियमेनोत्पादागुर्वादिपदस्य तथात्वम्, अत्रानुभववैलक्षण्यादुक्तसापेक्षत्वशरीरे नित्यसापेक्षस्थले तद्वारक विशेषणानामप्यस्ति वैलक्षण्यम् । तत्र केचिदाहुः समासाघटकपदार्थान्वितेत्यत्रान्वयस्तादात्म्यरूपो ग्राह्यः ऋद्धस्य राजमातङ्गा इत्यत्रर्द्धपदार्थस्याभेदेन वान्वयस्य विवक्षितत्वात्सापेक्षलम् चैत्रस्य गुरुकुलमित्यादौ गुरुपदार्थे समासबहिर्भूतपदार्थस्य चैत्रनिरूपितत्वादेर्भेदेनैवान्वयान सापेक्षलम् प्रमेयादिपदार्थस्य गुरुत्वदासत्वादिपदार्थेऽभेदेनान्वय विवक्षायां प्रमेयं गुरुकुलं दासभार्येत्यादौ सापेक्षता भवत्येव प्रमेयस्य गुरुकुलमित्यादिकं प्रभेयनिरूपितत्वान्वितगुरुत्वादिबोधतात्पर्यकमभ्युपेयत एव साधुतया परन्तु प्रमेयत्वादिसामान्यधर्मेण चैश्रादेर्गुरुत्वादिनिरूपकस्यावगतेर्जिज्ञासा निवर्तकत्वाभावेनाप्रतिपित्सितत्वात्तत्प्रतिपादकवाक्यप्रतिपादयिता निगृह्यत एवेत्यप्रयोगः । नच नित्यसापेक्षस्यासामर्थ्याभावप्रतिपादनादाभियुक्तादसामर्थ्यप्रयोजकसापेक्षत्वशरीरेऽन्वयस्याभेदात्मकत्वं कथं लभ्यत इति वाच्यम् योत्यभेदेन स्वान्वय्यर्थः स्ववात्मैवेति स्वपरिच्छेदाय स्वरसतः स्वरूपतो नापेक्षणीयः अपेक्ष्य

Page #69

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः ।
६५
माणोऽपि कथञ्चिद्विशेषणविशेषोपरागेणैवेति विविच्यमाने तत्रापि विशेषणस्यैवापेक्षितलं पर्यवस्यति । विशेषणं च भेदेनैव खान्वयीति नित्यसापेक्षवं भेदसंबन्धेनेतरान्वितत्वे पर्यवसितं सद्यदाऽसामर्थ्यप्रतिद्वन्द्वितयाऽवगम्यते तदाऽभेदेनान्वितत्वस्थासामर्थ्यप्रयोजकत्वमपि गृह्यत एवेति सापेक्षवघटकतयाऽभेदान्वयस्य लाभः संभवत्येवेति ।
अत्रचैत्रस्यगोरूपमित्यत्र सापेक्षताविरहप्रसङ्गः कौस्तुभकृतोद्भावितः चैत्रनिरूपितत्वस्य समासाघटकपदार्थस्यापि भेदेनैव गोपदार्थेऽन्वयात् सच यद्यपि प्रतिबन्धकाभावे गोपदार्थावगमे च सति कस्येत्याकाढाया नियमेनोत्थानं तत्र चेदानुभविकमिष्टएच स्यात् प्रयोगस्य साधुत्वात् तथापि गोत्वादिपदार्थावगताव गोत्वस्य गोसंसृष्टतयावगतत्वेन कस्य कुत्रवेत्याद्याकालाया विरहाद्गोवपदस्यानित्यसापेक्षतयासापेक्षत्वविरह इष्टापत्त्ययोगाद्वाहुलेयायां गोलाभाव इति साधुः स्यात् प्रामाणिकश्च स्यात्प्रयोग इत्यत्र तात्पर्य बोध्यम् । एवञ्चाने तदर्थान्वितेत्यत्राभेदान्वयो वा निवेशनीय इत्यत्रानास्थाद्योतकवाकारस्य अन्थकतुरुपन्यासो मन्तव्यः । यच्च त्रिपदतत्पुरुषादेरनभ्युपगमाच्चैत्रसखिधनमित्यत्र सख्युर्धनं सखिधनं चैत्रस्य सखिधनमिति समासएवाभ्युपेयः चैत्रशब्देन सखिशब्दस्य प्राक्समासेतु समासान्तविधेः प्राप्तौ चैत्रसखधनमिति स्यात् तत्र सखिपदार्थस्य सखिधन मितिसमासबहिर्भूतचैत्रपदार्थेन चैत्रसंबन्धिना भेदेनान्विततया सापेक्षत्वेनोक्तसमासस्यासाधुतास्यादित्युक्तं तैस्तत्समासाघटकपदे विभक्त्यन्तलोपादानात्खप्रयोजकधिवक्षाप्रयोज्यसमासबहिर्भूतत्वस्यैव समासाघटकलपदार्थत्वेन विवक्षितलाद्वा, समासाघटकपदार्थे विभक्त्यर्थंघटितधर्मावच्छिन्ननिरूपितनिरूढलक्षणाधीनोपस्थित्यविषयत्वस्य विशेषणलाद्वा समाधातुं शक्यं तथाहि चैत्रस्यसखिधनमित्यत्र चैत्रशब्दस्य विभक्त्यन्तत्वेऽपि अभेदान्वयाभावान्न सापेक्षता चैत्रसखिधनमित्यत्रापि चैत्रपदस्य विभक्त्यन्तलाभावेनाप्रात्यवान सा । नचैवं राझोमातङ्गा राजमातङ्गा ऋद्धस्य राजमाताइतिविग्रहेऽपि समासः स्यादिति वाच्यम् तादृशविग्रहस्यैवासाधुत्वात् ऋद्धराजमातङ्गाइति समासस्तु साधुरेव ऋद्धश्चासौराजा ऋद्धराजः ऋद्धराजस्य मातङ्गा इति साधुविग्रहस्य सत्त्वात् । तन्नहि सापेक्षत्वमनिष्टमेव एवं प्रतिप्रयोग पदानां भिन्नत्वेन यत्र चैत्रसखिषनमिति प्रयोगस्तत्र तद्भटकस्य सखिधनमिति समासस्य केवलात्सखिधनमिति समासाद्भिन्नत्वेन चैत्रसंबन्धिसखिधनबुबोधयिषाया एकस्या एवाभ्युपेतव्यायाः स्वप्रयोजकतया तत्प्रयोज्यस्य चैत्रसखिधनमिति समासस्य घटकमेव हि चैत्रपदमिति नसापेक्षत्वप्रसरः । एवं चैत्रपदार्थस्य चैत्रसंबन्धिनो विभक्त्यर्थघटितत्वाद्वा नोक्तप्रसङ्ग इति । अन्येत्वाहुः । चैत्रस्य गुरुकुलमित्यादेः साधुलोपपादनाय सापेक्षत्खशरीरे सभासघटकपदे प्रतियोगिपदकारकपदातिरिक्तत्वं विशेषणमुपादेयम् "प्रतियोगिपदादन्यचदन्यत्कारकादपि । वृत्तिशब्दैकदेशार्थे न तस्यान्वय इष्यत" इत्यभियुक्तोक्तेः । प्रतियोगित्वं च खग्रहत्वव्यापकविषयतासमानाधिकरणतत्प्रयोज्यजिज्ञासाविषयतावच्छेदकविशेषधर्मावच्छिन्नत्वम् । गुरुत्वादिकचान मते सर्व निरूपकघटितमेवाभिप्रेतम् । तथाहि खबुभुत्सितार्थप्रतिपत्तिफलकोपदेशकर्तृलम् खगर्भबुभुत्सितत्वप्रवेशादुपदेशादन्यस्यान्यबुभुत्सितार्थप्रतिपत्तावपि न तनिरूपितगुरुत्वव्यवहारः स्वाभिलषितनियतनिरुपाधिकोपकारकर्तृवं सखित्वम् स्वाभिलषितवप्रवेशादसङ्गस्य यतेः खरसतोविश्वोपकारिणि यती न मित्रत्वव्यवहारः नियतत्वप्रवेशात्कदाचिदुपकारके निरुपाधिकत्वप्रवेशाचापकर्तुरपि धर्मबुद्ध्योपकारके न सखित्वप्रसङ्गः पुत्रत्वपितृलादीनांजन्यजनकभावटितानां जन्यजनकघटितवं प्रसिद्धमेव दासलं तु क्रीतले सति खामीच्छाविघातपरिहारेण प्रवर्तमानलं कीतानामपि मवादीनां स्वामीच्छाविरोधेनापि प्रवर्तमानानां न दासलव्यवहारः अक्रीते तु विशेष्यदलसत्त्वमात्रनिबन्धनो गौणः सः मित्रे बन्योन्यानुरोधादन्योन्येच्छाविरोधेन प्रवर्तमाने न गौणोपीत्येवं सनिरूपकाणां निरुक्तिरूहनीया गुरुत्वादीनां संबन्धिघटितखात्संबन्धिघटितत्वेन सनिरूपकत्वेन च व्यवहारः । नच गोगोलादीनां स्वाम्याद्यघटितत्वात् प्रतियोगित्वनिरुक्तौ जिज्ञासापर्यन्तानुधावनाहरुलादिग्रहलव्यापकविषयत्वस्य बुभुत्साप्रतिपत्त्यादौ सत्त्वेऽपि न प्रतियोगिलप्रसङ्गः न ततो बुभुत्साया गुरुरिल्यादिव्यवहारप्रसङ्गश्च गुरुवादिघटकतया सामान्यतोशातस्य विनेयादेरेव हि विशेषतो जिज्ञासितवं न बुभुत्सादेः विनेयादेविशेषतो ग्रहादेव च गुरुत्वादिबोधः पर्यवसन्नः सर्वाशे ह्यसंदिग्धात्मा संपद्यतइति युक्तं विनेयादेनिरूपकत्वापरपर्यायप्रतियोगिलम् एवं चात्र पक्षेऽभेदान्यसंबन्धप्रतियोगिखातिरिकं प्रतियोगिलं दुर्वचमिति मन्यमानस्य कौस्तुभकृतो यचैत्रस्य गोरूपं चैत्रसखिधनमित्यत्रापत्त्यनुपपत्योरुद्भावनं तदपि निरस्तम् चैत्रादेर्गोपदार्थे प्रतियोगिलविरहात्सखिपदार्थे सखित्वे तत्सवाच्च । प्रतियोगिपदखं च प्रतियोगितद्धदितधर्मावच्छिन्नान्यतरस्य शक्तिनिरूदलक्षणान्यतरवृत्त्याभिधायकल, विभक्त्यर्थस्य संसर्गतापक्षे यथाश्रुतमेव, अतएव कारकपदान्यत्वमपि सार्थकम् । अन्यथा कारकस्थाप्यभेदान्यसंबन्धेनैवान्वितत्वेन प्रतियोगिरूपत्वेन कारकपदस्यापि प्रतियोगिपदातिरिक्तत्वेनैव व्यावृत्तिः स्यात्, अयमेव च पक्षः कात अपरिशिष्टकृदायभिमतो जगदीशस्यापि संमतः । कौस्तुभकृतां दोषोद्भावनंतु विनेयादेमुरुलादिशरीरे प्रवेशाभावे. ऽपि चैत्रादिपदार्थविनेयादिविशेषस्य नियमतो बुभुत्साद्यन्वयसाकाङ्कवाभ्युपगमेन यस्य बुभुत्सा तस्यैव निरूपितलस्यच तत्रोपगमेन दोष निराससंभवेनोक्तप्रतियोगित्वनिरुक्तरसंभवाभिप्रायकतया कथंचित्समर्थनीयमिति ।
परेतु यन्त्र नित्यसापेक्षलं तत्रैकदेशान्वय इत्यभिप्रेत्य यत्र विशेषणेऽन्वयस्तत्र सापेक्षत्वं यत्र विशेषणतावच्छेदकेन तत्र तयालमित्याहुस्तचैतत्स्वार्थश्च खीयवृत्तिग्रहविशेष्य इति मूलग्रन्थवक्ष्यमाणपक्ष एव पर्यवस्यति । अत्रच चैत्रस्य गोरूप
९ व्यु

Page #70

६६
व्युत्पत्तिवादः ।
मित्यस्य न प्रसङ्गः गवादेर्विशेषणतानवच्छेदकत्वात् । गुरुत्वसस्त्रित्वादेर्विशेषणतावच्छेदकलात् तत्र तत्रेतरान्वयेऽपि न सापेक्षता । अथान यद्यपि विभक्त्यर्थस्य संसर्गतामते लुप्तविभक्त्यनुसन्धानेनान्वयपक्षे च गोरूपं राजमाता इत्यादी गवादेन विशेषणतावच्छेदकलप्रसङ्गो नवा वृत्तिग्रहविशेष्यत्वस्य च हानिस्तथापि चात्र प्रन्थे राजादिपदस्य राजसंबन्ध्यादिलक्षणापक्षस्थाहतबारकौस्तुभेऽपि चैत्रसखिधनमित्यत्र चैत्रसंबन्धिनश्चैत्रपदार्थबमभ्युपेत्य प्रामुक्तपक्षद्वयं दूषयिला एतत्पक्षस्य परिग्रहादेतत्कल्पस्य संबन्धिलक्षणापक्षेऽपि निर्दोषवं प्रतीयते । तच न संभवति राजादेविशेषणतावच्छेदकलात् वृत्तिग्रहविशेष्यत्वाभावाच्च । तत्र समासाघटकपदार्थान्वयेऽपि सापेक्षलानुपपत्तः नच शक्तिरेव वृत्तिपदेन प्राह्येति वाच्यम् तज्ज्ञानविषयो नीलघटइत्यत्र पवित्राया गङ्गाधोष इत्यत्रच लक्ष्यार्थे नीलरूपवति गङ्गातीरे च समासाघटकपदा
न्वयेऽपि सापेक्षवाभावप्रसङ्गात् शक्तिलक्षणासाधारणवृत्तिलप्रवेशे गुरुवादेरपि गुर्वादिपदलक्षणाग्रहविशेष्यत्वसंभवादतः प्रकृतानुकूलत्वेनैव वृत्तिग्रहस्य प्रवेशनीयतया राजपदलक्ष्यार्थस्यैव शाब्दबोधे भाने लक्षणाग्रहस्यैव प्रकृतानुकूलखसंभवेन राजादेः पदार्थंकदेशवस्य दुरित्वात् । एवं शरैः शातितपत्र इत्यत्र शातनादेः पदार्थकदेशत्वकथनमपि न संगच्छते शातितादिपदानां यौगिकत्वेन तस्य वृत्तेरभावात् । नच तान्तस्य स्वपदग्राह्यत्वे क्तस्य स्वपग्राह्यतायाः संभवेन तवृत्तः प्रसिद्धतया तहाविशेष्यलाच्छातनादेानुपपत्तिरिति वाच्यम् आर्जुनियुद्धं शाबलेयरूपमित्यादौ तद्धितान्तस्य यौगिकत्वेन वृत्त्यभावात्स्वपदग्रायतद्धितवृत्तिग्रहविशेष्यखस्यार्जुनशबलादावभावेन पदार्थैकदेशलसंभवेन तत्र समासाघटकपदार्थान्वयेऽपि सापेक्षताविरहात्पाण्डवस्यार्जुनियुद्ध चैत्रस्य शाबलेयरूपमित्यादिकमपि हि साधु स्यात् तत्र शातनकर्मणः पदार्थलं कथं चिदुपपाय शासनस्य पदार्थकदेशवसमर्थनमर्जुनापत्यादेः पदार्थत्वेनार्जुनादेरपि पदाथैकदेशत्वस्य प्रसअवम् स्वखघटकवृत्तिप्रहविशेष्यत्वेन पदार्थलन्तु धातुवृत्तिग्रह विशेष्यतया शातनेष्यतिप्रसक्तमिति चेदुच्यते स्वघटितसमासप्रयोजकबुबोधयिषाविषयशाब्दानुकूलस्त्रवृत्तिग्रहविशेष्यत्वप्रवेशे न कोपि दोषः राजपदशक्तिग्रहस्यापि राजसंबन्धिलक्षणाग्रहानुकूलत्वेन प्रकृतशाब्दानुकूललात् राजादिपदशक्तिप्रविधुरस्योक्तशाब्दानुदयात् गज्ञायां घोष इत्यत्रापि गङ्गापदशक्तिलक्षणाग्रहयोरुक्तरीत्या शाब्दानुकूलतया गङ्गातीरे चान्वये भवत्येव सापेक्षता 1 गुर्वादिपदस्य गुरुत्वे लक्षणाग्रहस्तु गुरुकुलमिति समासप्रयोजकबुबोधयिषाविषयबोधस्य न कथंचिदप्यनुकूल इति तत्र नानुपपत्तिः कृदन्तस्य वपदग्राह्यत्वे कृत्प्रत्ययस्य ग्रहणसंभवेन शातनादेस्तवृत्तिग्रहविशेष्यत्वासंभवेन सापेक्षत्वविरहवदार्जुनिप्र भृतितद्धितान्तस्य स्खपदग्राह्यत्वे तद्धितस्य ग्रहणसंभवेन तद्वृत्तिग्रहविशेष्यवस्थार्जुनादावभावेन सापेक्षखविरहः समस्यमानस्य कृदन्तस्येव तद्धितान्तस्यापीष्यत एव समासासाधुखनिबन्धनो न तथाप्रयोगाभावः किन्तु तद्धितवृत्तेरसाधुतयैवताशवृत्त्यघटकपाण्डवादिपदार्थान्वितस्वार्थकत्वेनार्जुनादिपदस्य सापेक्षतया ततस्तद्धितोत्पत्तेरेवासंभवात् । नच कृदन्तस्यापि वृत्तित्वेन तदघटकशरैरिल्यादिपदार्थान्वितस्वार्थकत्वेन धातोः सापेक्षतया कृत्प्रत्ययानुत्पत्तेः शरैः शातितपत्रइत्यप्यसाधुः स्यादिति वाच्यम् कृदन्तवृत्तिसापेक्षखशरीरे वृत्त्यघटकपदे कारकपदभिन्नलस्य निवेशनीयतया तन सापेक्षवाभावाद्भवत्येव हि शरैःशातितपत्रइति साधुः । पाण्डवस्या निरिति तु न भवत्येव । अतएव दासलादौ प्रमेयादिपदार्थान्वये निरुक्तसापेक्षलस्यासंभवात्प्रमेयं दासभार्येत्यादिप्रयोगप्रसङ्गमाशङ्कय प्रमेयादिपदार्थस्य दासत्वाद्येकदेशेनान्वये प्रमेयंदासइति प्रयोगाभावेन निराकाहुतयैव तादृशप्रयोगाभाव उपपादितः चैत्रस्य गुरुर्दास इत्यादिप्रयोगात् गुरुत्वादौ चैत्रादिसंवन्धान्वयस्य साकाहत्वात् चैत्रस्यगुरुकुलमिति भवत्येव साधुः तदर्थ च सापेक्षत्वनिबन्धनसमासासाधुत्वस्य प्रसक्तस्याभावसंपत्तये सापेक्षलविरहमानं परमुपपादनीयमुपपादितं च तत्र तत्र ।
इदमत्रावधेयम् । परमःसुन्दर इत्यत्र सौन्दर्ये पदार्थकदेश एवान्वये साकाङ्कत्वमङ्गीकृतमस्तीति तत्र परमस्य सुन्दरप्रतिकृतिरित्यत्र प्रमेयं दासभार्येत्यादाविव निराकाहत्वस्य वक्तमशक्यत्वात्पदाथैकदेशेऽन्वयेन सापेक्षतस्याप्यभावात्साधुवं दुर्यारमेव, परमपदस्य प्रतियोगिपदकारकपदभिन्नत्वाच नेष्टापत्तिः स्वाभिन्न सौन्दर्यादिमत्त्वसंबन्धेन परमपदार्थस्य सुन्दरएवान्वयाभ्युपगमेन चैत्रादिसंबन्धस्यापि स्वाश्रयगुरुत्ववत्त्वसंबन्धेन गुरावेवान्वयोऽभ्युपेयः स्यादेकदेशानन्वयनियमसंकोचप्रसङ्गबीजस्य तुल्यत्वात्तथासति तत्रापि स्यात्सापेक्षता । यदिचैकत्र सापेक्षखमपरत्र न तथासमिति वैलक्षण्यायैवैकत्रैकदेशान्वयसाकाकत्वमन्यत्र न तथेति चेदुपेयते भवति तदानुपपत्तीनां परिहार इति । अथापि पितुः खर्गकाम इत्यादि प्रामाणिकवाक्यानां न साधुतोपपत्तिः स्वर्गपदस्य सापेक्षत्वेन समासानुपपत्तेरिति चेदत्रकौस्तुभकृतः षष्ट्यर्थस्य खर्गभागित्वेन विषयताविशेषरूपसंबन्धस्य कामनांशे कामपदार्थएवान्वयो हि स्वीकरणीयोऽन्यथा मुक्तपितरमुद्दिश्य प्रयुक्तस्योक्तवाक्यस्य बाधितार्थकत्सापत्तेः । नच शृङ्गीचित्रगुरित्यत्र गवाद्यंशे शृङ्गिणोऽन्वयतात्पर्ये प्रामाण्यस्य गोपदस्य प्रधानार्थकतया सापेक्षलविरहप्रसङ्गअसजितसाधुत्वस्य च वारणाय खार्थे प्रधानीभूतार्थभिन्नत्वस्यैव विशेषणतायाः प्रागुक्ततया कामनायाः प्रधानपदार्थत्वेऽपि प्रधानार्थलविरहेण सापेक्षवं दुर्वारमेवेति वाच्यम् प्रधानार्थपदस्य हि सापेक्षवं क्रियासप्रतियोगिकभिन्ने विशेषणीभूते खार्थे समासाघटकपदार्थाऽन्वये सत्येव खीकरणीयं तथासति प्रधानार्थककामपदार्थकामनाया विशेषणरूपत्वेऽपि क्रियाभि

Page #71

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः ।
मलाभावान सापेक्षता सप्रतियोगिकभिन्नत्वनिवेशाचैत्रस्य सुन्दरपुत्रोयमित्यत्र न सापेक्षता पुत्रवस्य सप्रतियोगिकत्वेन तद्भिन्नखाभवात् चैत्रस्यकृतोपकारः मैत्रस्यदृष्टपुत्र इत्यादयोऽपि प्रयोगा इष्यन्त एवेल्याहुः। तन्त्रेदमवधातव्यम्। तथपर्यालोचनया प्रधानार्थकपदसापेक्षताया भिन्नलं प्रतीयते तच्च समासाघटकपदार्थान्वितखार्थेऽप्रधानीभूतलं क्रियाभिन्नखं सप्रतियोगिकभित्रलं चेति विशेषणं प्रक्षिप्यैकोक्तिसंभवादग्राह्यम् । किंच तत्र सप्रतियोगिकत्वघटकप्रतियोगित्वं यदिविवक्षिताभेदान्यसंबन्धप्रतियोगिलं तदा चैत्रस्य दृष्टगुः-पुरुष इत्यत्र प्रधानार्थकगोपदार्थ विशेषणतावच्छेदकस्य गोः सप्रतियोगिकभिन्नत्वाभावात् सापेक्षत्वानुपपत्तिः। इष्टापत्तिस्तु न सम्भवति चैत्रस्य गोरूपमित्यस्यानिष्टतायास्तैः प्रागुक्तलात् । अत्र प्रागुक्तस्य प्रतियोगिखस्यत्वेतत्पक्षानभ्युपगम्यतायाः प्रागुक्तत्वात्तथासति प्रतियोगिपदादन्यदित्यायुक्तपक्षएव पर्यवसानापत्तेः । किञ्च क्रियात्वं यदिधातुपदबोध्यत्वं तदा कृतोपकारइत्यादिबहुव्रीही घअन्तसमुदायस्य शक्तिपक्षे चरमपदस्य तस्यैव घनः स्वरूपार्थकत्वे तस्य वोपकारघटितपदार्थलाक्षणिकतया तदर्थस्योपकारस्य धात्वर्थत्वाभावात् क्रियात्वं न स्यात् । क्रियास्वरूपभेदनिवेशे स्वारसिकतलक्षणावत्पदार्थेप्युपकारादावन्वये सापेक्षताविरहः स्यात् घनो निरर्थकत्वपक्षस्य समस्यमानस्यैव स्वपदग्राह्यतया घजन्तस्य घजश्च वृत्तिविरहेणानुपादेयत्वाद्धातोरसमस्यमानत्वात् अतिक्लेशपरिग्राह्यत्वेनैवोपेक्षणीयत्वात् । तण्डुलस्य दृष्टपाचक इत्यत्र तु सुतरामगतिः खघटकधातुवृत्तिग्रहस्य प्रकृतबोधानुकूलस्य विषयत्वं तूतलक्षणास्थलेऽपि धातुशक्तिग्रहस्यकथंचिदुपयोगित्वेन संभवदुक्तिकमपि चैत्रादिपदस्य विशेष्यपदत्वे खघटकधात्वप्रसिद्धरुपेक्षणीयम् । यदिच वृत्त्यनियामकसंबन्धस्याभावप्रतियोगितावच्छदेकत्वमनुमतं तदा तादृशस्य विषयलसंबन्धावच्छिन्नप्रधानार्थकपदाभाववत्वं क्रियाभिन्नत्वरूपं वक्तुं शक्यमिति ! इदंतुबोध्यम् । पितुः खर्गकामइत्यत्र कामनांशेऽन्वयाभ्युपगमे प्रापरिष्कृतस्य वीयवृत्तिग्रहविशेष्यत्वस्याभावादेव सापेक्षतप्रसङ्गस्यासंभवात् क्रियाभिन्नत्वमनुपादेयमेव चैत्रस्य कृतोपकारस्तण्डुलस्य दृष्टपाचक इत्यादीनामपि साधुत्वमुपपद्यत एव निरुक्तविशेष्यत्वस्योपकारपाकादावभावात् । एवं सप्रतियोगिकभिन्नत्वमपि नोपादेयम् पुत्रत्वेपि निरुक्तविशेष्यत्वाभावात् चैत्रस्यदृष्टगुरित्यत्र गोर्निरुक्तविशेष्यलस्य संभवान्न साधुताप्रसङ्ग इतिदिक् ॥
अथ समासशक्त्यस्वीकारे ब्राह्मणः पण्डितः पण्डितोब्राह्मण इत्यत्रेव पण्डितब्राह्मणइति समासेप्युद्देश्यविधेयभावेन शाब्दबोधापत्तिस्तत्प्रयोजिकाया असंसष्टोद्देश्यविधेयोपस्थित्यात्मकपृथगुपस्थितेः सत्त्वात् समासशक्त्यभ्युपगमे च पण्डिताभिन्नब्राह्मणोपस्थितौ समासशक्तिजन्यायामुभयोः संसृष्टयोरेव विषयत्वात्पृथगुपस्थितेरभावान्नोद्देश्यविधेयभावेनान्वयबोधः । अतएव वषदकर्तुः प्रथमभक्षा इत्यत्र वषदकर्तृविशिष्टभक्षायुद्देशेन प्राथम्यस्य न विधिरपितु प्राथम्य विशिष्टभक्षान्तरस्यैवेति मीमांसासिद्धान्तोऽपि संगच्छते अन्यथोद्देश्यविधेयभावे प्रयोजकपृथगुपस्थितेः सत्वात् भक्षणस्य प्रधानार्थत्वेन वषट्कन्वयेऽपि सापेक्षरवाभावात्तादृश विधाने क्षत्यभावादसंगतिः स्यात् । नचैवं लोहितोष्णीषा ऋत्विजः प्रचरन्ति सप्तदशारनिर्वाजपेयस्य यूप इत्यत्र लौहित्यसाप्तदश्यादेविधेयत्वोक्तिर्मीमांसकानामसंगता स्यादिति वाच्यम् अतिदेशादुपदेशस्य बलवत्वेनातिदेशालोचनात्त्रागुपदेशेन लौहित्यविशिष्टोष्णीषसप्तदशारनिविशिष्टयूपादिविधाने पश्चादतिदेशाकलनात्प्राप्ताप्राप्तविवेकेन लौहित्याचंश एव विधेयत्वव्यवस्थितेस्तदभिप्रायकलादुक्तोफरसंगत्यभावात् । वषट्कर्तृभक्षणस्य च प्राप्त्यभावानह्येवं तत्रापि गतिरिति चेन्न समासस्थले उद्देश्यविधेयभावेन बोधो न जायत इत्यस्य वासनामात्रविजृम्भितत्वात् सत्यां पृथगुपस्थितौ तादृशबोधाभ्युपगमे क्षत्यभावात् समासशक्त्यनभ्युपगन्तृमीमांसकानामुक्तसिद्धान्ते बीजान्तरस्यैव वक्तव्यत्वात् समासशक्त्यभ्युपगमे प्रसक्तस्य तत्पुरुषे लक्षणायाः कर्मधारये चालक्षणाया निषादस्थपत्यधिकरणीयकर्मधारयाभ्युपगममूलकनिषाद विद्योपगमसिद्धान्तमूलभूताया असंभवेन तत्सिद्धान्तविरोधस्य यथा वैदिकसमासस्थले तत्पुरुषकर्मधारयत्वान्यतरसन्देहे कर्मधारयलमेवेत्यनादिनियममूलकतात्पर्यबुद्धेः तत्सिद्धान्तमूलत्वमभ्युपेत्य निषादाभिन्नस्थपतिः समासार्थ उत निषादभिन्नत्रैवर्णिको निषादानांस्थपतिस्समासार्थ इति सन्देहे निषादभिन्नोपस्थितिकल्पनागौरवग्रहनिबन्धनकर्मधारयाधतात्पर्यबुद्धेर्वा तदभ्युपेत्य परिहारः क्रियते भवद्भिः तथास्माभिरपि वैदिकसमासस्थले समासैक देशार्थस्य विधेयत्वमुचितं विशिष्टार्थस्यवेति सन्देहे विशिष्टार्थस्यैवेति नियममूलकविशिष्टार्थविधेयखानादितात्यर्यग्रहमूलकलमुक्तसिद्धान्तस्याभ्युपेत्य वषट्कर्तृविशिष्टभक्षणस्याप्राप्तत्वेनोद्देश्यवासंभवात् भक्षणमात्रमुद्दिश्य प्राथम्यवषट्कोंविधाने वाक्यभेदप्रसङ्गन गौरवं स्यादित्यनुसन्धानमूलकविशिशिष्टविधितात्पर्यग्रहमूलकलं वा तत्सिद्धान्तस्याभ्युपेत्य सोऽस्माभिरपि परिहरणीयः वस्तुतो भवद्भिरप्ययमेव परिहारोऽभ्युपेयः । तथाहि समासशक्त्यभ्युपगमेऽपि समासघटकतत्तत्पदार्थवृत्तिप्रहसहकृतविशिष्टशक्तिग्रहजन्योपस्थितिरेव शाब्दकारणमभ्युपेयते नवीनवैयाकरणैः वाक्यात्तत्र विशेषश्च वाक्यस्थले पृथगुपस्थितयोरर्थयोः शाब्दबुद्धावेव संसृष्टतया भानं समासस्थले चोपस्थितावपीति प्रत्येकपदवृत्तिग्रहापेक्षाभ्युपगमे मूलंच समासघटकराजपदादेश्चन्द्राद्यर्थकखग्रहे नृपसंबन्धिपुरुषे समुदायशक्तरग्रहो प्रहेपि वा शाब्दबोधाननुभवः राजपुरुषपदशक्यसंबन्धित्वेन शुद्धघटादिग्रहे समासस्थलेऽविशिष्टघटादिशाब्दस्याननुभविकस्य प्रसङ्गश्च समुदायशक्तिग्रहप्रयुक्तविशिष्टविषयकत्वोपगमे च तथात्वे विशिष्टस्य प्रकृत्यर्थतया तत्र विभक्त्यर्थान्वयारस्यादिः प्राक्प्रदर्शितयुक्तिसंघातच मूलमिति

Page #72

व्युत्पत्तिबादः ।
तथासति समासस्थलेऽपि पृथगुपस्थितेः सम्भवादुद्देश्यविधेयभावेन बोधस्य दुर्वारतया तत्सिद्धान्तविरोधस्य दुरित्नात् । एवंचैवं समासशक्तिपक्षपरिष्कारे करणीये न्यायनये समासस्थलीयशाब्दबोधसामग्यामुपस्थितिद्वयप्रवेशेनगौरवमिति शङ्कापि निरस्ता वेदितव्या । प्रत्येकशक्तिग्रहजन्यत्वयं समुदायशक्तिजन्यत्वं विशिविषयवं च निरूप्यनिरूपकभावव्यत्ययप्रयुक्तविषयतात्रयरूपमिति षण्णां कारणविशेषणले व्यासज्यवृत्त्यवच्छेदकत्वानजीकारेण विशेष्यविशेषणभावे विनिगमनाविरहाद्बहुतरगुरुधर्मावच्छिन्नकारणवप्रसझेन समासशक्तिवाद एवं गौरवात् लाघवेनोपस्थितिद्वयस्य कारणत्वे व्यवस्थिते सामग्रीप्रतिबन्धकवादी गौरवस्य फलमुखत्वेनादोषत्वादिति ।।
वस्तुतस्तु समासघटकपदार्थस्य विधेयताया अनुभवातीतत्वे तादात्म्येन नीलादिविधेयकघटायुद्देश्यकबोधे खाद्यन्तघटपदोत्तरवार्तवाद्यन्तनीलपदज्ञानत्वेनैव कारणवं राजसम्बन्ध्यादिविधेयकबोधेखाद्यन्तपुरुषादिपदोत्तरवर्ति खाद्यन्तराजसंबन्ध्यादिपदज्ञानत्वेन राजसंबन्धविधेयकबोधे खाद्यन्तपुरुषादिपदोत्तरवर्तिडसाद्यन्तराजादिपदज्ञानत्वेन कारणवमित्येव निर्वक्तव्यम् । ईदृकार्यकारणमूलकमेव च “उद्देश्यवचनं पूर्व विधेयस्य ततःपरम्" इति वचनम् । पृथगुपस्थितेः विधेयताप्रयोजकलोक्तिः पृथक्पदादर्थाद्विभक्त्यन्तपदादुपस्थित्यभिप्रायिका बोध्या । यतु समासेप्युद्देश्यविधेयभावेनान्वयोपगमे अविमृष्टविधेयांशस्य दोषत्वं तत्र नस्यात्तदोषतायां बीजस्य विधेयत्वेन बुबोधयिषितस्य तत्त्वेनाप्रत्ययस्य प्राङ्निर्दिष्टस्यैवोद्देश्यत्वं चरमनिर्दिष्टस्यैव विधेयत्वमिति नियमनिर्वाह्यस्य तत्रासंभवात्तदप्यबोधविलसितमेव । तथाहि विधेयस्यान्यत्रानुपसर्जनत्वे सति उद्देश्यपदानन्तरनिर्देशाभावो दोषताप्रयोजकः समासे विधेयस्योपसर्जनत्याद्वाक्येचोद्देश्यानन्तरनिदेशाभावाद्दोषत्वमित्यालङ्कारिकोपः समासे उद्देश्यविधेयभावेनाप्रत्यायकत्वस्य दोषत्वाप्राप्तेः समासस्थले उद्देश्यविधेयभावेन बोधस्यैवाभावे विधेयस्योपसर्जनत्वकथनं हि विरुभ्येत । नच तत्र विधेयपदं विधेयत्वेनाभिमतपरं तस्योपसर्जनत्वोक्तिश्च विशिष्टशक्त्यभिप्रायिकेति वाच्यं तथासति वाक्यस्थले विधेयस्य प्रानिर्देशे विधेयतया प्रतीत्यभावस्यावश्यकतया विधेयतया प्रत्यायकवाभावपर्यवसनेन विशेष्याभावदलेनैव पूर्वपदार्थप्रधानसमासेऽप्यभिमतसंप्रतिपत्तिसंभवात् । विशेषणाभावदलस्य हि दोषताप्रयोजकत्वकीर्तनमसंगतं स्यात् समासे चोद्देश्य विधेयभावेन बोधाभ्युपगमे हि विशेष्याभावदलस्य विधेयत्वेनाप्रत्यायकतापर्यवसम्नस्याप्यसंभवेन विशेषणाभावदलस्य विधेयतया प्रत्ययेऽपि दोषताप्रयोजकत्वेन पृथकीर्तनं संगच्छते । एवञ्चाविमृष्टविधेयांशस्य दोषताप्रयोजिकायुभुत्सितासंप्रतिपत्तिर्बोध्या । तत्र प्रयोजकमुभयमुपसर्जनत्वमुक्तनिर्देशाभावश्च अविमृष्टविधेयांशस्थले समा. सेचोपसर्जनत्वंनियतं वाक्येचोक्ताभावः सिद्धत्वनियतमुपसर्जनत्वमुद्देश्यस्य सिद्धात्मकस्य प्रानिर्देशस्य प्रचुरखात्सिद्धत्वनियतं प्रानिर्दिष्टत्वमपि गृहीतमस्तीत्यविमृष्टविधेयांशस्थले उद्देश्यविधेयभावेन शाब्दबोधे जातेऽपि उपसर्जनत्वं प्रानिर्दिष्टलादिप्रहतः साध्यस्वभावस्यापूर्वात्मनोविधेयस्य सिद्धलं गृह्यते ततश्च विधेयतया बुबोधयिषितवफलीभूतसाध्यत्वापूर्वलादिप्रत्ययो व्याहन्यते तथासति न्यारो ह्ययमेव मे यदरयइत्यादिवाक्यस्थले न्यक्कारस्य सिद्धवप्रतीत्याऽपूर्वत्वप्रत्ययकृतस्य वक्तूरावणस्य बुभुत्सितोत्कर्षप्रत्ययस्यानिर्वाहोपकर्षप्रत्ययापत्तिश्च, एवंजातमिथ्यामहिनामित्यादिसमासस्थले मिथ्यामहिमत्वस्य सिद्धवप्रतीतेर्वक्तरुत्कर्षाप्रतीतिरपकर्षप्रतीतिश्चेति बुभुत्सितासंप्रतिपत्तिरूपदोषताप्रयोजकसद्भावान्न दोषत्वहानिरिति ।
अत्रेदमवधेयम् । समासस्याशक्तत्वे शशक्षादिपदानां व्यपेक्षारूपसामर्थ्यमादाय समाससंभवः शक्तिपक्षे विशिष्टस्य शशश्शादिपदार्थस्यालोकतया शक्त्यसंभवेनैकार्थीभावस्याभावात्समासानुपपत्तिः प्रातिपदिकसंज्ञानुपपत्तिथ । नचासत्ख्यात्युपनीते तत्रशक्तिसंभव इति वाच्यं ज्ञानकारणेन्द्रियादिव्यापाराभावेनासत्ल्यातेरेवासंभवात् । किञ्च शक्तेरज्ञाताया अनुपयोगित्वेन ज्ञानं तस्यापेक्षितं नच तत्संभवति । तथाहि परबुद्धिविषयत्वेन विशेषत उपस्थिते तत्र शक्तिग्रहः सामान्यत उपस्थिते वा विशेषत उपस्थितिरपि बुद्धेस्सनिरूपकत्वेन बुद्धिनिरूपणेऽवश्यं भासमानत्वेन व्यवहारे शाब्दबुद्धावुन्नीयमानायां विशेषणतया विषयत्वेन वा । तत्र नायः परयुद्धेरप्रत्यक्षत्वानद्वितीयः अलीके व्यवहाराभावात् नापि शशशृङ्गादि शब्द उच्चारयितृतात्पर्यकः बालशुकादिशब्दभिन्नवाक्यवादित्यनुमानेन तात्पर्यसिद्धौ तात्पर्य सविषयकमित्यनुमानेन तात्पर्यविषये सिद्धे शशशृङ्गशब्दसंकेतग्रहइति सामान्यतउपस्थितिपक्षो युक्तः तादशसङ्केतग्रहस्य शाब्दबोधानुपयोगिलात् अन्यथा गोल विशिष्ट शक्तिमजानतः सामान्यतः शक्तिग्रहाच्छाब्दबोधप्रसन्नात् । नचान्यत्र तथा मास्तु निर्धर्मकेलीके तात्पर्यविपयखोपलक्षितएवशक्तिग्रहः शाब्दबोधोपयोगीति विशेषधर्म विनैव कल्पनामात्रविषयः शशशादिपदवाच्य इतिवाच्यम् कूर्मरोमशशजविकल्पयोरविशेषप्रसङ्गेन तद्विषययोावर्तकाभावेन कूर्मरोमशशशृङ्गादिपदजन्यबुद्धलक्षण्यस्यानुभवसिद्धस्यापलापप्रसङ्गात् । अतएव तेषु तेष्वर्थेषु समासं विदधता व्याकरणेन तेष्वर्थेषु शक्तिरेव प्रतिपाद्यतेऽन्यथा व्याकरणाच्छक्तिरेव नसियेदित्यवयं शशक्षादिवाच्यमेषितव्यमिति निरस्तम् । तत्र शक्तिग्रहस्यैवासंभवादसति बाधके तस्य शक्तिग्राहकलादित्यलम

Page #73

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः ।
६९ तेन समं विभक्त्यन्तार्थविशिष्टलाक्षणिकराजादिपदोपस्थाप्यराजसंबन्ध्यादेरभेदान्षयबोध एवेति न दोषः। एवं मुखं चन्द्र इत्यादिरूपकस्थले चन्द्रादिपदस्य चन्द्रादिसइशलक्षणया चन्द्रादिसदशाभेदान्वयबोध पथ, न तु सादृश्यादिसंबन्धेन चन्द्रादेर्मुखादावन्वय इति न तत्र व्यभिचार के चित्तु रूपकस्थले चन्द्रादिपदस्य चन्द्रादिसदृशे न लक्षणा किंतु तत्र मुख्यार्थचन्द्रादेरेवाभेदभ्रमो मुखादौ । मुखं न चन्द्र इत्यादि विशेषदर्शनदशायां च न तत्र शाब्दोऽभेदप्रत्ययः अपि तु शब्दजन्यविशकलितपदार्थोपस्थितिमूलको मानस एवाहााभेदभ्रम इत्याहुः। परे तु तादात्म्यातिरिक्तप्रस्तुतानल्पजल्पनेन । चन्द्रादिसहशाभेदान्वय बोध एवेति । नन्वेवमालङ्कारिकसिद्धान्तसिद्धस्योपमास्थलापकालङ्कारस्थले विलक्षणचमत्कारस्यानुपपत्तिः उभयत्रापि चन्द्रसादृश्यस्यैव प्रत्ययादिति चेन्न यथाहि गङ्गायांघोष इत्यत्र गङ्गातीरे घोषइत्यत्रेव गङ्गातीरप्रत्ययस्याविशिष्टस्वेऽपि गङ्गाप्रल्यायकगङ्गापदजप्रत्ययनिबन्धनः शैल्यपावनत्वादिविशेष प्रत्ययस्तथारूपकोपमास्थलयोः साश्यप्रत्ययस्या विशिष्टत्वेऽपि चन्द्राभेदप्रत्ययप्रयोजकसमान विभक्तिकत्वरूपाकाडाज्ञानचन्दपदाधीनचन्द्रोपस्थितिघटितसामग्रीप्रयुक्तलाप्रयुक्तत्वकृतश्चमत्कारवैलक्षण्य निर्वाह इति । नन्वभेदावगाहिप्रत्ययादेवोपमास्थल विलक्षणस्य चमत्कारस्योदयइष्टो नोक्तसामग्रीप्रयुक्तज्ञानमात्रात् तथासति तजनितज्ञानानुव्यवसायस्यापि तत्प्रयुक्ततया ततस्तत्सामग्रीविगमकालेऽपि चमत्कारोदयापत्तेरिति बाधबिरहकालेऽभेदशाब्दबोधात्तत्काले चेच्छाजनितादभेदमानसाचमत्कार उपपादनीयइति केषांचिन्मतमुपन्यस्यति । केचित्वित्यादिना । अत्रेदमवधेयम् यद्यभेदबोधादेव चमत्कार प्रत्ययः सहृदयहृदयसाक्षिकस्तदा सबोधः शाब्दबोधएवाभ्युपेयः श्रुतोयमर्थश्चेतश्चमत्करोतील्यनुभवप्रामाण्यानुरोधात् श्रुधातोहि शाब्दबोधार्थकलं श्रोतव्यइत्यादौ व्यवस्थापितम् । नच बाधनिश्चयेन प्रतिबन्धान शाब्दबोधसंभवइति वाच्यं तथाहि अनुभवानुरोधाद्वाधानश्चयदशायामिच्छो विनैव लौकिकसनिकर्षजन्यं दोषविशेषजन्यं च ज्ञान मिच्छादशायां च चाक्षुषाद्यलौतिकविषयताकं ज्ञानमभ्युपेयते तथा शाब्दबोधोप्यभ्युपेयो यशःशुभ्रमित्यादौ बाधितार्थके श्रुतोऽयमर्थश्वेतश्चमत्करोतीत्यनुभवात् बहिना सिञ्चतीत्यादौ श्रुतोवहिकरणकः सेकः सच प्रमाणबाधित इत्यनुभवात्कथमद्रवेणवहिनासेकंचवीषीत्युपहासदर्शनादमुमर्थशाब्दयामीलनुभवस्य बाधकाले परोक्षं ज्ञानं नोत्पद्यतइत्यादिसिद्धान्तवासनादोषास्पृष्टमनसां समनसां निराबाधमुत्पत्तेश्च । नचोक्तानुभवानां सविवादत्वेन लाघवेन परोक्षवजात्यवच्छिन्नं प्रति प्रत्यक्षभिन्नज्ञानखावच्छिन्नं प्रति वा प्रतिबन्धकलमभ्युपेयं तथाच न शाब्दबोधसंभवः उक्तानुभवादयश्च शब्दमूलकमानसज्ञानादेवोपपादनीय इति वाच्यम् एवंहि सतिचाक्षुषाधलौकिकस्थलेऽपि इच्छया मानसप्रत्यक्षमभ्युपेत्य यथाकथञ्चिचक्षुरादिप्रयुक्तेन तेन सर्वानुभवादिरुपपादनीयो मानसलावच्छिन्नंप्रत्येव प्रतिबन्धकतायामिच्छाया उत्तेजकलस्य वाच्यत्वेन चाक्षुषलाद्यवच्छिन्नं प्रति तदिच्छाविरहवटितरूपेण प्रतिबन्धकत्वपञ्चकाकल्पनेन लाघवात् तथाच सिद्धान्तविरोधप्रसङ्गः । किञ्चापेक्षाबुद्ध्यात्मकबाघोत्तरम्परामशर्सत्त्वे सामान्यतस्साध्यसिद्धीच्छायां मानसस्य संभवेन तस्य यथाकथञ्चित्परामर्शप्रयुक्तत्वेनानुमितोयमर्थो बाधितोऽमुमर्थमनुमिनोमीत्याधुपपादकलसंभवेन तादृशानुभवाद्यापत्ते१रतापत्तरेवमुक्तवाक्यस्थलेमानसाभ्युपगमेऽनपेक्षणीय स्यादाकाङ्कायाः तथासति निराकाहादप्युत्पद्यमानान्मानसाचमत्कारोदयः स्यात् सचायं शाब्दबोधः परोक्षं ज्ञानमनाहार्यमेवेति सिद्धान्तादरे योग्यताज्ञानादेव बुभुत्सयोत्पादितत्वेन आहार्यादभ्युपेयः तदनादरेच बुभुत्साजन्यत्वेनाहार्यात्मा खयमेवाभ्युपेय इति । यत्तु शक्त्यानिरूढलक्षणया वा यत्र सादृश्यप्रतीतिस्तत्रोपमालङ्कारः निरूढलक्षणयेति वाचकलुप्तायाः संग्रहाय यत्राधुनिकलक्षणया सादृश्यप्रतीतिस्तत्र रूपकमित्युपमारूपकयोः शाब्दबोधमादायैव वैलक्षण्योपपादनसंभवे आहार्यमानसानुधावन व्यर्थमित्यखरससूचनाय केचिदुक्तमिति तन्न चमत्कारवैलक्षण्येन ह्यलङ्काराणां लक्षण्यं सिद्धान्तसिद्धं तच विषयलक्षण्यनिमितकभेवानुभविकम् सादृश्यस्यैवोभयत्र विषयत्वे शक्तिलक्षणाप्रतिपादितत्वलक्षण्यस्या किश्चित्करत्वमेव सहृदयहृदयसाक्षिकचमत्कारवलक्षण्यप्रयोजकत्खाभावादिति । यन्नामार्थयोरभेदान्वयोऽभिहितस्तनाभेदस्खवृत्तिधर्मवत्त्वमेव वृत्तिताच सामान्यावच्छिन्ना तदनवच्छिन्नोभयावृत्तिधर्मनिष्टाच संसर्गतया भासमाने तस्मिन्निविशते अयञ्च तत्रानुभवसाक्षिको नियमः यत्रभिन्नयोरपि चमत्कारविशेषोदयायाभेदान्वयो विशेषदर्शितात्पर्य विषयस्तत्रैव सामान्यावच्छिन्नावृत्तिता तत्रान्तर्भवति यथा मुखंचन्द्रइत्यादौ चन्द्रनिरूपितसुखविशेषजनकतावावच्छिन्नवृत्तितावन्मुखनिष्ठसुखविशेषजनकलवस्वसंसर्गे यत्र च भिन्नयोरभेदो ज्ञायमानोऽपि न चमत्कारायपर्याप्तो न तत्रसामान्यावच्छिन्ना वृत्तितान्तर्भवत्यतश्चनीलंजलमिति न विशेषदर्शिनां प्रयोगः। अस्तु वा सर्वत्रैव वृत्तिलस्याविशिष्टस्यैव संसर्गकोटी भानं मशकइव हस्तीत्याधुपमावन्नीलं जलं जलन्तेजइत्यादिरूपकमपि म चमत्कारायालमिति न प्रयुज्यत इत्यभिप्रायवताम्परेषाम्मतमुपन्यस्यति ! परेत्वित्यादिना । अत्रत्र प्रतियोग्यभावान्वययोस्तुल्ययोगक्षेमत्वेन मुखंपद्यमित्यादावुक्ताभेदस्य संसर्गत्वे मुखनपद्ममित्यादावपिनत्येतव्यत्वेन तस्यबाधिततया नप मुखमेवेदं नभृशौचक्षुपीइमे इत्यादेरप्रामाणिकलप्रसङ्गः संबन्धान्तरावच्छिन्नाभावबोधाभ्युपगमे नीलंजलन्नीलन्नजलमित्युभयविधप्रयोगादेकदैवानान्तानां शाब्दप्रसङ्गः स्यादित्यस्वरसो वदन्तीत्युक्त्या सूचित इति ।

Page #74

७०
व्युत्पत्तिवादः। संबन्धेन नामार्थयो न्वयबोधः। तादात्म्यं च प्रकृते तद्वृत्तिधर्मवत्त्वम् एवं च नीलो घट इत्यादौ स्ववृत्तिनीलत्वादिमत्त्वसंबन्धेन घटाद्यंशे नीलपदार्थस्येव मुखं चन्द्र इत्यादौ स्ववृत्याह्लादकत्वादिमत्त्वसंबन्धेन मुखादौ चन्द्रादेरन्वयबोधः तादृशार्थान्वयबोधेऽपि समानविभक्तिकत्वं तत्रमित्यतो नातिप्रसङ्ग इति वदन्ति । अथ राजा पुरुष इत्यादौ पदार्थोपस्थित्यादिसत्वेन कथन्न भेदान्वयबोधः, सामग्रया कार्यजनने उक्तनियमभङ्गरूपायाः प्रयोजनक्षतेरकिंचित्करत्वात्, सामग्रीसत्त्वे अवश्यं कार्यमिति नियमात् । नच तत्र भेदान्वयबोधौपयिकाकालाविरहाच्छाब्दसामग्रयेवासिद्धेति वाच्यम्। समभिव्याहाररूपाया आकाक्षायास्तत्रापि सत्त्वात् । न च तादृशाकाङ्कायास्तत्र सत्त्वेऽपि राजादिपदार्थप्रकारकभेदान्वयबोधे राजादिपदाव्यवहितोत्तरङसूपदत्वादिरूपानुपूर्वीविशेषरूपाया आका साया अपि प्रयोजकत्वात् तदभावादेव न तत्र शाब्दसामग्रीति वाच्यम् । संबन्धादिविशेष्यकराजादिप्रकारकान्वयबोधपव तादृशाकाङ्क्षाज्ञानस्य हेतुतया पुरुषादी राजादिपदार्थप्रकारकान्वयबोधोत्पत्तौ ताटशाकाङ्क्षाज्ञानरूपकारणविरहस्याकिंचित्करत्वात् । अत्र के चित् । नामार्थप्रकारकभेदान्वयबोधं प्रति समानविशेष्यत्वप्रत्यासत्या प्रत्ययजन्योपस्थितेहेतुत्वकल्पना नामार्थप्रकारकभेदान्वयबोधे विशेष्यतया प्रत्ययार्थस्यैव भानं न तु नामार्थान्तरस्य । तत्र विशेष्यतासंबन्धेन प्रत्ययजन्योपस्थितेरसत्त्वात । न च संबन्धादेरपि नामार्थतया तत्प्रकारकान्वयबोधे पुरुषादिपदार्थस्य विशेष्यतया भानानुपपत्तेः, तत्तनामपदजन्यतत्तन्नामार्थप्रकारकशाब्दबोधत्वावच्छिन्नं प्रति प्रत्ययजन्योपस्थितित्वेन हेतुत्वेऽपि राजसंबन्धः प्रमेयः राज्ञः पुरुष इत्येताहशवाक्यस्यजन्यवाक्यार्थ
प्रयोजनक्षतेरिति । प्रयोजनमिष्टं तथाचोक्तनियमस्य स्वेष्टस्य हानेरित्यर्थः । अकिञ्चित्करत्वात् । कार्यप्रतिरोधाक्षमत्वात् । विनैवपदमुपस्थितयोरर्थयोरन्वयबोधवारणाय तत्तदर्थोपस्थापकपदयोस्समभिव्याहारस्याकालाविधया ज्ञायमानस्यान्वयबुद्धी हेतुत्वमुपेयते सच प्रकृतेऽप्यन्क्यप्रतियोग्यनुयोग्युपस्थापकराजपदपुरुषपदयोरस्त्येवेत्याह । समभिव्याहाररूपायाइति। घटः कर्मलमित्यादौ घटकर्मत्वोपस्थापकपदयोस्समभित्र्याहारे ज्ञातेऽपि घटीयकर्मत्वमित्याद्यन्वयबोधस्यानुदयाद्धटमित्याद्यानुपूर्वीरूपाया आकाढायाश्शाब्दबोधानुकूलत्वमवश्यं वाच्यं भेदान्वयबुद्धौ साच राजापुरुषइत्यादौ नास्तीत्याशङ्कते । नचेत्यादि । राजादिप्रकारकभेदान्वयबुद्धेः राजानं राज्ञा राझे राज्ञ इत्यादौ सर्वत्रैवोदयेन प्रत्येक राजानमित्याद्यानुपूर्वी ज्ञानानां व्यभिचरितत्वेन न हेतुत्वसंभवइति कर्मत्वादिविशेष्यकराजादिप्रकारकान्वयबोधादौ विशिष्यैव राजानमित्याद्यानुपूर्वी ज्ञानानां हेतुत्वं वाच्यं पुरुषविशेष्यकबोधे तद्विरहश्चाकिश्चित्करइत्युत्तरयति । सम्बन्धादीति।नच निपातार्धनिछ विशेष्यलानिरूपितभेदसम्बन्धावच्छिन्नराजपदप्रयोज्यराजनिष्ठप्रकारताशालिशाब्दबुद्धौराजपदाव्यवहितोत्तरवर्तिप्रथमान्यसुबज्ञानत्वेन हेतुतायां व्यभिचाराभावेनास्तिसंभवइति वाच्यम् अत्रकेचिदित्यादिनाह्यतो लधुभूतस्य सामान्यकार्यकारणभावप्रकारस्य वक्ष्यमाणत्वादिति । भेदान्वयबोधम्प्रतीति । निपातार्थाविशेष्यकमितिवक्तव्यमतोनिपातार्थस्य प्रत्ययानुपस्थाप्यत्वेऽपि न क्षतिः घटोनास्तीत्यादौ प्रथमार्थतयैव प्रतियोगिलादीनाम्भानमिति मताभिप्रायकमिदमिति कश्चित् ।
समानविशेष्यत्वप्रत्यासत्येति । समानेति कार्यतावच्छेदकत्वस्यापि विशेष्यत्वे लाभायान्यथा तृतीयान्तस्य हेतु. खान्वयित्वेन तदवच्छेदकत्वमात्रं तस्य लब्धं स्यात् समानखश्च यादृशविशेष्यलस्य कार्यतावच्छेदकसंबन्धवंतादृश विशेष्यतात्वमिति विशेष्यलस्य कार्यतावच्छेदकत्वं लभ्यते विशेष्यत्वयोरेकधर्मावच्छिन्नत्वञ्च अतएवैकरूपेण प्रत्ययात्सम्बन्धाद्युपस्थितावन्यरूपेण न तस्य शाब्दबोधइति । मामाथान्तरस्येति । नामार्थस्येति वक्तव्ये यत्तथाभिधानं तद्वस्तुगतिमनुरुध्य तस्यैव विशेष्यत्वयोग्यत्वेन निषेद्धमुचितत्वात्, यद्वा पदार्थे पदार्थतावच्छेदकस्य भेदात्मकान्वयस्यैव शाब्दबोधविषयवात्तधुदासाय नामार्थान्तरेति तथाच तयोरेकशक्तिविषयत्वेनार्थान्तरसविरहात् आकाङ्खाभास्यान्वयलाभानुकुलपदस्य भेदान्वयेत्यत्राभावेनोक्तोपवर्णनस्य नासत्यवकाशः । केचित्तु चित्रगुरित्या दिबहुबीही खगोस्वामिनोर्गोपदार्थयोरन्वयाभ्युपगमपक्षे तयुदासायनामार्थान्तरेति नामान्तरार्थेति तदर्थः तथालेखः प्रामादिकोवेति वदन्ति । यद्यपि नामार्थशब्दानामप्रयोज्यविषयताश्रयस्यबीधे तस्य प्रकारतायामन्वयेच विशियान्वयमहिना नामप्रयोज्यप्रकारवस्य लाभसम्भवानाशङ्कावकाशस्तथापि विशेष्ये विशेषणमितिरीत्या शाब्दबोधस्यौत्सर्गिकताया विशेषणतावच्छेदकज्ञानसम्पादनक्लेशभयेन व्यवस्थापितत्तयोक्तविषयताश्रयवृत्तिप्रकारत्वमात्रं स्वरसतः प्रत्येतव्यमिति तदभिप्रायेणाशते । नचलम्बन्धादेरपिनामार्थतयेति। सति तात्पर्ये विशिष्टान्वयस्य प्रामाणिकत्वादाह । तत्तन्नामपदजन्यतत्तन्नामार्थप्रकारकेति । राज्ञः पुरुषइति वाक्यजन्यशाब्दबोधस्य सम्बन्धादिनामार्थीभूतसंबन्धप्रकारकत्वाद्राजादिनामजन्यलाच कार्यतावच्छेदकाक्रान्तत्वेन विशेष्यतया

Page #75

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः । प्रयान्वयबोधे पुरुषस्य राजसंबन्धविशेष्यतया भानानुपपत्तिरिति वाच्यम् । प्रत्ययाधीनतत्तरपदायोपस्थित्यजन्यतदर्थप्रकारकशाब्दत्वावच्छिन्नं प्रत्येव प्रत्ययजन्योपस्थिते:समानविशेष्यताप्रत्यासत्त्या हेतुत्वोपगमात् । अथैवमपि यत्र राजा पुरुष इत्यत्र पुरुषपदाधीनपरुषोपस्थिती प्रत्ययार्थोऽपि विषयीभूतः तत्र प्रत्ययजन्यतथाविधसमूहालम्बनोपस्थितेर्विशेष्यतासंबन्धेन पुरुषेऽपि सत्त्वात्तस्य राजप्रकारकान्वयबोधे विशेष्यतया भानापत्तिारैव । न च प्रत्ययजन्यतावच्छेदकीभूतविशेष्यतासंबन्धेनोपस्थितेर्हेतुत्वोपगमानानुपपत्तिः। तादृशसम्हालम्वनोपस्थितिनिरूपितपुरुषनिष्ठविशेष्यताया नान एव जन्यतावच्छेदकत्वादिति वाच्यम् । ज्ञानभेदेन विशेष्यताभेदाभावात् । यत्रकुत्रचित्प्रत्ययादेष लक्षणादिना पुरुषाधुपस्थितिस्तत्र तादृशोपस्थितिनिरूपितप्रत्ययजन्यतावच्छेदकीभूतविशेष्यतातः पुरुषादिपदजन्यपुरुषाद्युपस्थितविशेष्यताया अभिन्नतया तावताप्युक्तातिप्रसङ्गवारणासंभवादिति चेन्न । स्वजनकक्षानीयप्रत्ययवृत्तिप्रकारतानिरूपितविशेष्यता विशिष्टविशेष्यतासंबन्धेनैवोपस्थितेहेतुतयोक्तसमूहालम्बनोपस्थितिनिरूपितपुरुषनिष्ठविशेप्यतायाश्च ताशोपस्थितिजनकज्ञानीयप्रत्ययवृत्तिप्रकारतानिरूपितविशेष्यतासामानाधिकरण्यविरहानातिप्र. सङ्ग इति वदन्ति । तदसत् । प्रत्ययत्वस्यानुगतानतिप्रसक्तस्य दुर्वचतया उक्तकार्यकारणाभावकरूपनाया असंभवात् । राजसंबन्धः पुरुष इत्यादी संबन्धादिपदे ङसपदत्वादिभ्रमदशायां संब
पुरुष तस्यसत्त्वेन च्यभिचारस्स्यादिति तत्तदिति नामविशेषणं तथाच तस्य सम्बन्धादिनामपदाजन्य खात्रदोषः । अथ राजपदजन्यस्य राजपदार्थप्रकारकस्य च राज्ञः पुरुषइतिवाक्यजन्यशाब्दबोधस्य पुरुषे विशेष्यतया सत्त्वेन तत्र प्रत्ययजन्योपस्थित्युभावाद्यभिचारो दुर्वारएवेति तत्तन्नामपदप्रयोज्यतत्तन्नामार्थनिष्ठप्रकारतानिरूपितविशेष्यतासंबन्धेन शाब्दबुद्धिवावछिन्नं प्रतीत्येव वक्तव्यंतथासति तत्तदितिव्यर्थ पुरुषनिष्टविशेष्यतानिरूपितप्रकारताया नामपदप्रयोज्यलाभावेन दोषाभावात् । एवञ्च कार्यकारणभावबाहुल्यमपि नग्रसज्यते नापिच राजसंबन्धः प्रमेयइत्याद्यनुपदोक्तानुपपत्तिः पुरुषनिष्ठविशेष्यतानिरूपित्तसम्बन्ध. निष्ठप्रकारतायाः सम्बन्धपदाप्रयोज्यत्वात् । किञ्च तत्सनामार्थत्यपिव्यर्थमिति चेत्सत्यं तत्तदित्यादि नोपादेयमेव सम्बन्धपदप्रत्ययपदाभ्यां यत्रैकैवोपस्थितिस्तत्रोपस्थितिविषयताद्वारकप्रयोज्यलस्य प्रत्ययनिरूपितस्येव सम्बन्धादिनामनिरूपितस्यापि पुरुषनिष्ठविशेष्यतानिरूपितविषयत्वे सत्वेनानुपपत्तिस्तु सङ्गच्छतएव । तत्तन्नामेत्यादिकंतु तत्तनामार्थनिष्टप्रकारतानिरूपितविशेष्यतासंबन्धेन तत्तनामपदजन्यशाब्दबुद्धिम्प्रति प्रत्ययजन्योपस्थितेः कारणखाभिप्रायेणोक्तमित्यवधेयम् । परेतु तत्तत्प्रकारकखविशिज्ञानस्य विशेष्यतया तत्तत्यकारतानिरूपितविशेष्यताश्रयएवसत्वमङ्गीक्रियतइति राजपदजन्यराजप्रकारकत्व विशिष्टशाब्दबोधस्य पुरुषे सत्त्वासंभवेन व्यभिचाराप्रसक्तरुक्तविवक्षायाः प्रयोजनाभावेनोक्तरीत्यातत्तदिति भवत्येव सार्थकमिति प्राहुः।
प्रत्ययाधीनतत्तत्पदार्थोपस्थित्यजन्येति । राजापुरुषइत्यादिवाक्यात्प्रथमाथैकत्वविषयकस्य राजप्रकारकशाब्दबोधस्य पुरुषे प्रसझवारणाय तत्तदिति । उभयत्र तत्तदित्यस्य प्रवेशात्प्रत्ययाधीनोपस्थितिविषयलाप्रयोज्यनामार्थनिष्ठप्रकारताकशाब्दबुद्धौ हेतुत्वम्पर्यवस्यति अतएव राजसंबन्धोऽथः राज्ञः पुरुषइति बाक्यात्समूहालम्बनशाब्दवोधस्य खरूपसबन्धेन राजसंबन्धप्रकारकस्य इस्प्रत्ययजन्यसंबन्धोपस्थितिजन्यस्याश्वेन प्रसङ्गानचैवमपि राजापुरुषइत्यादौ राजपदाद्यस्यकस्य. चित्प्रत्ययाद्रहीतराजसंगतिकाच्चैकैबराजोपस्थितिरुक्तस्थलेच डस्प्रत्ययात्सम्बन्धपदाचैकैवसंबन्धोपस्थितिर्यदा जाता तदा पुरुषाश्वयोर्भेदान्वयबोधो दुरुद्धरइति वाच्यं विशेष्यपदसाकाप्रत्ययस्यविवक्षितत्वात् यत्प्रत्ययार्थस्य यत्प्रत्ययान्तार्थस्य वा यद्विशेष्येऽन्वयोविवक्षितस्तत्प्रत्ययस्यैव तत्साकाङ्कखात् । तथाच विशेष्यताविशिष्ट विशेष्यत्वस्य संसर्गत्वं फलितं वैशिष्टयंच खतादात्म्यस्खप्रयोजकाकाहाघटकप्रत्ययाप्रयोज्यनामार्थप्रकारताकखोभयसंबन्धेनेति न कश्चिद्दोषइति । वजनकज्ञानीयप्रत्ययेत्यादि । नच राजापुरुषइत्यादौ पुरुषपदाद्यस्य कस्यचित्प्रत्ययाद्गहीतसंगतिकाच यत्रैकैवपुरुषोपस्थितिस्तत्रातिप्रसङ्गोदुरिइति वाच्यं तत्तन्नामार्थप्रकारकान्वयबुद्धौ तत्तन्नामपदसाकाहप्रत्ययजन्योपस्थितेहेर्तुत्वस्य विवक्षितत्वात् । एवञ्च खीयविषयताप्रयोज्यविशेष्यप्तानिरूपितप्रकारताप्रयोजकनामसाकाहप्रत्ययवृत्तिप्रकारतानिरूपितविशेष्यताविशिष्टविशेष्यतासम्बन्धेन हेतुलं फलितम् । अत्रापि विशेष्यतावैशिष्ट्यपर्यन्तानुधावनं राज्ञः पुरुषइत्यादौ डस्पुरुषपदसमूहालम्बनबृत्तिज्ञानात्संबन्धपुरुषसमूहालम्बनोपस्थितेः संवन्धइव पुरुषेऽपि भेदान्वयवारणायादरणीयमिति ध्येयम् । प्रत्ययत्वस्य सङ्केतविशेषसंबन्धेन प्रत्ययपदवत्त्वस्यान्यस्य वा कथञ्चिदनुगतस्य संभवेऽपि तस्य न कारणतावच्छेदककुक्षौ प्रवेशस्सम्भवतीत्यभिप्रायवानाह । राजसम्बन्धःपुरुषइत्यादावित्यादि।

Page #76

७२
व्युत्पत्तिवादः । न्धादिविशेष्यकराजादिपदार्थप्रकारकान्वयबोधानुपपत्तेः । राज्ञः पुरुष इत्यादौ सूपदादिषु संबन्धादिपदत्वम्रमदशायां संबन्धांशे राजादिप्रकारकान्वयबोधापत्तेश्च । नच प्रत्ययत्वेन शातं यत्पदं तत्पदजन्योपस्थिते कारणत्वादेतहोषवयस्य नावकाश इति वाच्यम् । राज्ञः पुरुष इत्यादी षष्ठयादेः प्रत्ययत्वाद्यनुपस्थितिदशायामपि आनुपूर्वीविशेषप्रकारकज्ञानाधीनतदर्थोपस्थितिसत्त्वे शाब्दबोधोत्पत्त्या प्रत्ययत्वप्रकारकज्ञाननिवेशासंभवात् । इदं पुनरत्र तत्वम् । राजा पुरुष इत्यादी पुरुषादिविशेष्यकराजादिप्रकारकभेदान्वयबोधस्याऽप्रसिदैव नापत्तिसंभवः। यत्र षष्ठ्यादिविभक्तरेव स्वारसिकलक्षणया शक्तिभ्रमेण वा पुरुषाद्युपस्थितिस्तत्र तद्विशेष्यकराजादिपदार्थप्रकारकभेदान्वयबोधः प्रसिद्ध इति चेत्तर्हि तादृशयोधे तथाविधप्रकृतिप्रत्ययानुपूर्वीधिशेषरूपाकाहानानसहकृततत्तद्विभक्तिजन्यपुरुषाद्युपस्थितिघटितसामय्या एव तादृशबोधोत्पत्तिनियामकतया तदभावादेव न तदापत्तिः । अत एव खत्वादिसंबन्धेन राजादिविशिष्टपुरुषादितात्पर्यकतदादिपदघटितात् स सुन्दर इति वाक्यात्पुरुषादिविशेष्यकखत्वादिसंसर्गकराजादिप्रकारकशाब्दयोधस्य च प्रसिझ्या राजा पुरुषः सुन्दर इत्यादौ पदार्थोपस्थितियोग्यताज्ञानादिबलात्तादृशशाब्दबोधापत्तिरिस्यपि निरस्तम् । स सुन्दर इत्यादिवाक्याधीनशाब्दबोधसामग्र्यास्तत्पदत्वाद्यवच्छिन्नविशेष्यकसुन्दरादिपदसमभिव्याहारज्ञानसहकृततदादिपदजन्यतादृशविशिष्टार्थोपस्थितिघटिततया तदभा. वादेवापत्त्यभावात् । अथैतादृशरीत्यापत्तिवारणे राशः पुरुष इत्यादौ स्वत्वादिसंबन्धेन पुरुषादौ राजाद्यन्वयबोधस्वीकारेऽपि क्षतिविरहादुक्तव्युत्पत्तिनियुक्तिका । विभक्तीनां संबन्धादिवाचकत्वमपि नियुक्तिकं, नीलो घट इत्यादी विशेषणवाचकपदसमभिव्याहृतविभक्तेरिव सर्वविभक्तीनां साध स्वमात्रार्थकत्वस्यैवोचितत्वात् । न हि तत्र तथाविधान्वयबोधोपगमे तत्स्थलीयसामग्रीषलाद्राजापरुष इत्यादिष्वपि तथाविधान्धययोधप्रसङ्गः संभवति । तत्स्थलीयसामयाः षड्यन्तराजपदत्वाद्यवच्छिन्नधर्मिकपुरुषादिपदसमभिव्याहाररूपाकासाशानघटिततया तावादेव तत्र तादृशसामध्या अभावात् । एवं च राजपुरुष इत्यादिसमासे राजादिपदस्य राजसंबन्ध्यादिलक्षणास्वी. कारोऽपि व्यर्थः तत्र भेदान्वयबोधस्वीकारेऽपि क्षतिविरहात् । न च तत्र भेदान्वयबोधाभ्युपगमे तत्स्थलीयसामग्रीवलाद्राजा पुरुष इत्यादावपि तादृशान्धयबोधापत्तिरिति वाच्यम् । तत्स्थलीयशाब्दबोधे राजपदाव्यवहितोत्तरपुरुषादिपदत्वरूपानुपूर्वीविशेषज्ञानस्य हेतुतयाऽसमासस्थले पुरुषादिपदस्य घिभत्त्या राजादिपव्यवहितत्वात्तादृशानुपूर्वीविशेषज्ञानासंभवेन तत्र तादृशबोधसामग्र्याः असिद्धेः । न च प्रकृतिप्रत्यययोरानुपूर्वीविशेषरूपस्याकाहात्वात्मातिपदिकद्वया. व्यवधानघटितोकानुपूर्वीविशेषज्ञानस्य हेतुत्वमेव निष्प्रामाणिकमिति वाच्यम् । भवन्मतेऽपि राजपुरुष इत्यादी तादृशसामग्रीबलाद्राजपदार्थराजसंबन्धिपुरुषपदार्थयोरभेदान्वयबोधस्ताहशसामग्रीबलाद्राक्षः पुरुषः इत्यादावपि राजादिपदस्य राजसंबन्ध्यादौलक्षणाग्रहसत्वे ताशाभेदान्वयबोधप्रसहवारणाय तथाविधानुपूर्वी विशेषज्ञानस्य समासजन्यबोधेहेतुताकल्पनस्यावश्यकत्वात् अस्माभिर्मेदाम्बययोधएव तादृशानुपूर्वी विशेषज्ञानस्य हेतुतायाः कल्पनीयत्वात् । न चोभयमत पव राजसंबन्धिनि राजपदस्य स्वारसिकलक्षणाग्रहेण राजपुरुष इत्यत्र राजसंबन्धिपुरुषयोरभेदान्व
-- - -- - - ---------- - -...-----...-...- ...-.- - .. ज्ञाननिवेशासंभवादिति। नच प्रत्ययखव्याप्यधर्मत्वेन ज्ञात मिति वक्तव्यंतथाच सम्बन्धपदस्य प्रत्ययखव्याप्यलाभावात् डस्वादेस्तथावाच्च नकोपि दोषः प्रत्ययत्वव्याप्यखञ्चोपलक्षणमेवातस्तदज्ञानदशायामपि न शाब्दबोधानुपपत्तिरितिवाच्यम् आनुपूर्वी विशेषाज्ञानदशायां प्रत्ययवृत्तितळ्यक्तिला दिज्ञानदशायाच शान्दापत्तेदुरुद्धरत्वात् प्रमेयत्यादिनापि डस्वादिज्ञानेशाब्दप्रसझाच । सम्बन्धादिवाचकत्वमपि नियुक्तिकमिति । इदं च विभक्त्यन्तपदद्वयादिसमभिव्याहारदेव शाब्दबोधो नचैकविभक्त्यन्तपदाद्धटमित्यादौतु मानसएव बोधः प्रत्ययशक्तिभ्रमेण शाब्दरूपो वा घटीयंकर्मलमित्याकारको बोध इत्यभ्युपे. त्योक्तम् । अन्यथा पदमित्यादिस्थलानुरोधेनैव विभक्तेः कर्मलादिवाचकलप्रसक्त्यासंगत्यापत्तेः संबन्धादिवाचकलमि.

Page #77

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः ।
७३
पोधो भवति । इयांस्तु विशेषो यदस्मन्मतेऽसौ समासः षष्ठीतत्पुरुषो भवन्मते कर्मधारय इति । एवं च पुरुषविशेष्य का भेदसंसर्गकराज संबन्धिप्रकारक बोधे राजपदाव्यवहितोत्तरवर्त्ति पुरुषपदत्यप्रकारकज्ञानत्वेन हेतुत्वमुभयवादिसिद्धमेव भेदान्वयबोधे तादृशानुपूर्वीज्ञानहेतुताकल्पनमधिक मिति वाच्यम् । उक्ताभेदान्वयबोधे तथाविधानुपूर्वीज्ञानहेतुतायां पर्यायशब्दान्तरघटितानुपूर्वीज्ञानजन्यतथाविधान्वयबोधे व्यभिचारवारणाय तादृशानुपूर्वीज्ञानानन्तर्यस्य कार्यतावच्छेदककोटावश्यं निवेशनीयतया तत्र विषयनिवेशे प्रयोजनाभावेन तादृशकार्यतावच्छेदकस्यैव भेदान्वयबोधसाधारण्येनानुपूर्वीज्ञानस्य भेदान्वयबोधे हेतुताया अनाधिक्यात् । एवं तण्डुलं पचतीत्यादावपि पाकादिरूपधात्वर्थे कर्मत्वादिसंबन्धेन तण्डुलादेरन्वयबोधः स्वीकर्तुमुचितः । कर्मत्वस्य पाकाद्यंशे प्रकारत्वे तत्र तत्र द्वितीयादेः शक्तिकल्पने तादृशवाक्यजन्यशाब्दबोधे कर्मस्वादिसंसर्गस्याधिकस्य विषयताकल्पने च गौरवात् । तण्डुलं पचतीत्यादिवाक्यजन्यशाब्दबोध सामग्री बलात्तण्डुलः पचतीत्यादावपि तथाविधान्वयबोधापत्तिस्तु न संभवति । तादृशान्वयबोधे द्वितीयान्ततण्डुलपदत्वाद्यबेच्छिन्नधर्मिक पचतीत्यादिसमभिव्याहारज्ञानस्य हेतुतया तण्डुलः पचतीत्यादौ ताडशसामथ्र्या
युक्त्या संख्यावाचकत्वमप्रतिक्षिप्तं वेदितव्यं तस्य लाभासंभवात् अबुभुत्सितार्थघटितपरम्परासंबन्धघटकतया संख्याभानोपगमे वा संख्यार्थकत्वमपि न स्वीकरणीयमेवेति । यदस्मन्मते असोसमासः षष्ठीतत्पुरुषो भवम्मते कर्मधारयः तीति । प्रागेव व्याख्यातमेव तत् । विषयनिवेशे प्रयोजनभावेनेति । अथाकाङ्क्षाज्ञानेऽप्रामाण्यग्रहे शाब्दबोधवारणार्य कारणतावच्छेदककोटावप्रामाण्यमहाभाववैशिष्ट्य मवश्यं प्रवेशनीयं तथासति कार्यतावच्छेदककोटौ विषयविशेषानिवेशे राजपुरुषः भूतलंघट इत्यादिद्विविधाकाङ्क्षाग्रहसत्त्वे तत्रैकत्रप्रामाण्यग्रहे वाक्यार्थद्वयस्यापि शाब्दबोधानुपपत्तिः स्यादिति विषयनिवेश आवश्यक एवेतिचेन राजपुरुषोनृपपुरुषइत्यादिद्विविधानुपूर्वीज्ञानसत्त्वे ह्येकत्राप्रामाण्यम हे च विषयविशेषप्रवेशेऽपि शाब्दानुपपत्तेस्तादवस्थ्यादप्रामाण्यमहाभावविशिष्टतत्तत्कारणानन्तर्यस्यैव कार्यतावच्छेदकत्व घटकताया वाच्यतया दोषाभावात्कार्यतावच्छेदके विषयतानिवेशो नावश्यकः । नचाप्रामाण्यग्रहेऽप्रामाण्यग्रहे कार्यमुत्पद्यते तत्रापि पुनरप्रामाण्यग्रहे नोत्पद्यत इत्यप्रामाण्यज्ञानस्य तत्तद्व्यक्तित्वेनैवाभावः कारणतावच्छेदककुक्षौ प्रवेश्यस्तथाचैकविषयकशाब्दानुकूलाकाङ्क्षाज्ञानद्वयस्थलीयैकतराप्रमाण्यज्ञानव्यक्तेरभावो न निवेशनीय इति दोषाभावात्कार्यतावच्छेदकेऽप्रामाण्यग्रहाभावप्रवेशी नावश्यक इतिवाच्यम् राजपुरुष इत्याकाङ्क्षाज्ञानं प्रथममनन्तरमप्रामाण्यज्ञानास्कन्दितं नृपपुरुषइति ज्ञानं तत्र द्वितीयज्ञानतृतीयक्षणे शाब्दवारणाय तदप्रामाण्यज्ञानव्यक्तेरभावस्य कारणतावच्छेदके प्रवेश्यतया द्वितीयक्षणे शाब्दानुपपत्तिवारणाय कार्यतावच्छेदकेऽपि तन्निवेशस्यावश्यकत्वात् । नच तदप्रामाण्यज्ञानस्य सोत्पत्तिद्वितीयक्षणावच्छिन्नस्यैवाभावः प्रवेश्यस्तथाच द्वितीयक्षणे नानुपपतिसंभव इति वाच्यम् क्षणस्योपाधिविशेषावच्छिन कालरूपस्योपाधिरूपस्य वाप्रामाण्यग्रहे विशेषणीयतयोपाधीनामानन्त्येन विनिगमनाविरहेण सर्वेषां विशेषणत्वापत्त्यैकव्यक्तेरप्यनन्ताभावानां कारणतावच्छेदकत्वप्रसङ्गेन महागौरवात्कार्यतावच्छेदकेऽप्रामाण्यग्रहाभावप्रवेशस्यैवोचितत्वादिति । नन्वेवमाकाङ्क्षाज्ञानत्वावच्छिन्ने योग्यताज्ञानत्वाद्यवच्छिन्नं विनापि स्वाव्यवहितोत्तरत्वरूपख कार्यतावच्छेदकावच्छिन्नोपधायकतायाः सत्त्वेन खावच्छित्रासमवधानप्रयुक्तफलोपधायकत्वाभाववत्तदवच्छिन्नकत्वरूपस्य तत्सहकारित्वस्य योग्यताज्ञानादिष्वसंभवेन राजपुरुष इत्याद्याकाङ्क्षाज्ञानाद्योग्यताज्ञानाद्यसद्भावेऽपि कुतो न राज संबन्धिपुरुषादिबोधप्रसङ्ग इति चेन्न तादृशशाब्दबुद्धित्वावच्छिन्न स्यापादकाभावादिष्यतएव यवहितोत्तरत्वावच्छिन्नस्थ चोत्पत्तिः । नत्र राजसम्बन्धिपुरुष । दिशाब्दबोधे योग्यताज्ञानस्य कारणत्वेन केवलादपि तस्मात्कुतो न तादृशशाब्दबुद्धिलावच्छिन्नस्योत्पत्तिरिति वाच्यम् आकाङ्क्षाज्ञानमन्तरेण योग्यताज्ञानस्य फलानुपधायकत्वेनाकाङ्क्षाज्ञानस्य योग्यताज्ञान सहकारित्यात् तत्संबन्धेन तत्प्रकारकस्य तत्संबन्धावच्छिन्नाधेयतासंबन्धेन किञ्चित्प्रकारकतद्विशेष्यकस्य तत्संसर्गव्याप्यवत्ताज्ञानस्य च योग्यताज्ञानत्वेन तेषां परस्परजन्यबोधे व्यभिचारवारणाय तत्तद्योग्यताज्ञानाव्यवहितोत्तरत्वस्यैव कार्यतावच्छेदकत्वाच्च । अथयद्यपि यत्कार्यस्य यद्यत्कारणनिरूपितकार्यतावच्छेदकाक्रान्तत्वं तावत्कारणसम्मिलनादेव तत्कार्योत्पत्तिरिति नियमेन योग्यताज्ञानाद्येकतर कारणविगमे राजसम्बन्धिपुरुषादिशाब्दबोधो माजायतां तथापि परत्र राजसंबन्धि पुरुषादिगोचरबोधसंक्रान्तये तादृशशाब्दबोधकारणत्वज्ञानाधीन राजपुरुषइत्या दिवाक्यरचना कथं घटताम् तादृशकारणत्वग्रहासंभवात् तादृशशाब्दबुद्धिलं कार्यतानवच्छेदकं सद्राजपुरुषइति वाक्यजन्यज्ञानमात्रे कथंवा वर्ततां नियामकाभावात् शाब्दत्वस्य कार्यतानवच्छेदकत्वे गर्तं तत्सद्भावप्रत्याशया साधकाभावात् तत्तत्कारणकार्यतायामेकधर्मावच्छिन्नत्वस्य व्याप्यव्यापकभावापनानेकधर्मावच्छिन्नस्य षा ज्ञानाधीनया कारणसंघटनवार्तयापि गर्त शाब्दबोधस्थलइति चेदुच्यते - कारणानन्तर्यस्य कार्यतावच्छेदकताच न
१० व्युत्प०

Page #78

.....-
-
-...-... .
..---
----
-
७४
व्युत्पत्तिवादः । अप्रसिद्धेः। एवं पचति चैत्र इत्यादावपि कृतिसंबन्धेन पाकादेश्चैत्रायंशेऽन्वयबोधस्वीकार उचितः । अन्यथोक्तरीत्या गौरवात् तत्र तादृशान्वयबोधस्वीकारे तत्स्थलीयसामग्रीबलात्, पच्यते चैत्रः, पाकश्चैत्र, इत्यादौ तथाविधान्वयबोधापत्तेरप्युक्तरीत्यैव वारणसंभवादिति । ोकजातीयकारणानामेकजातीयकार्यण यदन्धयव्यतिरेकज्ञानं तदधीनकल्पनाविषयीभूता प्रयोजनाभावात् किन्खेकजातीयकार्येण विभिन्नजातीयकारणानां कतिपयानामेव यत्रान्यतमत्वेनान्वयव्यतिरेकग्रहोऽन्यतमलस्य कारणतावच्छेदके दोषदर्शनं च तत्र वैजात्यासंभवे व्यभिचारवारणाय कारणाव्यवहितोत्तरवस्य कार्यतावच्छेदकं कल्पनीयम् एवं च तत्तद्विषयताकशाब्दत्वस्य कार्य विशेषणतयोपस्थितस्य व्यभिचारावारकत्वेनानवच्छेदकत्वेऽपि तादृशकायें गृहीतानां तत्तत्सामग्रीघटकनिखिलकारणानन्तर्याणामनेकविधाकाडाज्ञानादितत्तदन्यतमत्वावच्छिन्न निरूपितखेन व्यापकानां व्याप्यत्वेन सुगृहीततया खव्यापकाशेषतत्तत्कारणानन्तयविच्छिनकारणसद्भावं विना व्याप्यीभूततादृशशाब्दवस्य निर्वाहासंभवेनाकाहाज्ञानादिसंपादनाय तादृशबोधसंक्रान्तये वाक्यरचना संगच्छते तादृशैकव्यापकविरहवतिबोधे तादृशशाब्दखाभावनियमधोपपद्यते । अतएव कारणसंघटनाप्यावश्यकी । एषु च नावश्यं तत्तद्धर्मस्य कार्यतावच्छेदकत्वं तदभाबेऽपि संशयलादीनां संशयस्थले संशयसंक्रान्तितत्कारणसंघटनसंशयखनियमादयश्चोपपादितास्तत्रतत्र नियन्थे शाब्दबजातिसिद्धिधानुव्यवसायादेवेति गृहात्यलम् ॥
नन्वस्तु तेषामाकाजाज्ञानानामन्यतमत्वेन विषयविशेषविशेषितशाब्दबावच्छिन्नं प्रत्येकमेव कारणवं लाघवादिति चन अन्यतमत्वस्य भेदकूटघटितस्यावच्छेदकत्वे कूटखस्यैकविशिष्टापरवरूपतया विशेष्यविशेषणभावे विनिगमनाविरहेण गुरुधर्मावच्छिन्नानेककारणलप्रसझेन विपरीतगौरवात् अन्यतमलस्याखण्डोपाधिरूपत्वे कूटत्वस्य विषयताविशेषरूपत्वेऽसमवेतसंख्यारूपत्वाभ्युपगमेऽपि वा तस्यान्यथासिद्धिनिरूपकत्वमभ्युपगम्य कारणतावच्छेदकलस्य तत्रतत्र निराकृतखात् अन्यथा कार्यतावच्छेदकावच्छिन्नं प्रति प्रत्येकेण व्यभिचारिणमनुवर्तमानेनान्यतमत्वेन कारणत्वे कार्येण कारणं नानुमीयेत, परिशहीतकार्यतावच्छेदकाश्रयस्य विशेषात्मना सामान्यव्यभिचारनिरूपकादन्यतमत्वेन कारणलयोग्याहुभुत्सितप्रसिद्धकारणान्यकारणविशेषादुत्पनत्वेन संभाविततया लिङ्गलासंभवात् । अतएवच कारणाभावात्कार्याभावोऽपि नाध्यवसीयेत । वस्तुतस्त्वन्यतमवादिना कारणत्वे राजपुरुषइत्याकावाज्ञानस्य राजपदजन्यराजोपस्थितिरेव सहकारिणी नृपपुरुष इत्याकाजाज्ञानस्य नृपादिषदजन्यराजाद्युपस्थितिरेवेति सहकारिनियमानुपपत्तिः स्यात् । नच तत्तदुपस्थितिविशिष्टाकाशाज्ञानानामेवास्यन्यतमत्वेन कारणलमिति वाच्यम् । तादृशोपस्थितिद्वितीयक्षणोत्पन्नाकाहाज्ञानस्योपस्थितिविरहिणि स्वद्वितीयक्षणेऽपि कारणतयोत्तरक्षणे शाब्दापत्तेरेतद्विचारस्य प्रागपि प्रदर्शितलाक ॥ __ उक्तरीत्यैववारणसंभवादिति । इदं च विभक्त्यर्थसंसर्गतावादिनां नव्यानां मतं तदेव चानुमोदितं शब्दशक्तिप्रकाशिकायां कौस्तुभेच, उक्तं च न हिप्रजावतीयं मे खं तस्मै देहि कम्बला मित्यादौ प्रजावतीशब्दार्थभ्रातृजायाधकदेशभ्रानादेस्तदा परामर्शवारणाय तदादेवृत्तिग्रहमुख्य विशेष्यपरामर्शताव्युत्पत्तिरङ्गीकरणीया। तथाच दशैते राजमातशास्तस्यैवामी तुरङ्गमाः। चैत्रो ग्रामं गतस्तत्र मैत्रः किंकुरुतेऽधुनेत्यादौ राजादिपदस्य राजसंबन्ध्यादिलाक्षणिकत्ये तच्छर देन राजादिपरामर्शीन स्यादतो विभक्त्यर्थस्य संसर्गलमेवोचितम् । अथ विभक्त्यर्थस्य संसर्गतापक्षो न युक्तः विभक्त्या शक्तिभ्रमेण खत्वाद्युपस्थितौ खरक प्रकारकबोधस्य संसर्गतामतेऽपि स्वीकरणीयतया द्विविधशाब्दसामय्याः कल्पनीयतया गौरवात् भिन्न विषयकप्रत्यक्ष प्रति प्रतिबन्धकत्वानुराधाने चात्यन्तगौरवात् विभक्त्यर्थप्रकारतामते च स्वत्वादिसंसर्गकबोधस्य कुत्राप्यकुप्तत्वेन शाब्दसामग्या एकविधवात् किं च राज्ञः पुरुष इत्यादौ राजपुरुषइत्यादीच राजपदस्य राजस्खत्वे लक्षणायां राजस्खलनकारकबोधस्य संसर्गतामते स्वीकरणीयतया द्विविधशाब्दसामग्रीकल्पनेन गौरवम् । अतएव विभक्या खलोपस्थितावपि खलसंसर्गकबोधएवाभ्युपेयः शक्त्यकल्पनस्वलादिप्रतियोगिकसम्बन्धभानाद्यभावप्रयुक्तलाघवस्य सद्भावात् तादात्म्यसंसर्गताविचारे हि प्रथमया तादात्म्योपस्थितौ सलामपि तत्संसर्गकबोधएवाभ्युपेतोग्रन्थकृतेति न संसर्गतामते गौरवमिति निरस्तमिति चेन राजपदस्य राजस्वत्वे लक्षणायां प्रकारतामते स्वीकृतस्य राजस्वत्वसंबन्धप्रकारकबोधस्य संसर्गतामतेऽनभ्युपगम्यत्वेन सामग्रीद्वयस्य तुल्यखात् । नच राजखत्यसंबन्धलक्षणायां संसर्गतामतेऽपि तत्प्रकारकबोधः स्वीकरणीयएवेति सामग्रीत्रयकल्पनागौरवमिति वाच्यम् प्रकारतामते तत्र राजखत्वसंबन्धसम्बन्धप्रकारकबोधस्य स्वीकरणीयतया संसर्गतामते तदनभ्युपगमेन तुल्यत्वात् । नच तत्रापि लक्षणया तादृशबोध उपपादनीयः तत्रतत्र लक्षणायामनवस्थितेस्तादृशसम्बन्धानुपस्थित्यादिभिर्यत्र विश्रान्त्या परिहारस्तत्र तत्संसर्गप्रकारकबोधस्यैव संसर्गतामतेऽनभ्युपगम्यतया तुल्यतायाः दुष्परिहत्वात् । नच संबन्धसंबन्धानामनवस्थाभयेन संबन्धखरूपताया एव स्वीकरणीयतया तत्प्रकारकबोधाभ्युपगमादेव संसर्गतावादिभिः प्रकारतामतसिद्धसर्वप्रकारकबोधोभ्युपगत इति वाच्यं वियैक्येपि प्रकारवैलक्षायेन बोधवैलक्षणस्याभ्युपेयतया सामग्रीभेदस्य दुरत्वात् । नच लक्षणासंभाव

Page #79

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः । मैवम् । राज्ञः पुरुष इत्यादी षष्ठ्यादेः स्वत्वाविवाचकत्वमावश्यकम् । अन्यथा पुरुषो न राक्ष इत्यादौ पुरुषे राजस्वत्वाद्यभावबोधानुपपत्तेः। न हि तत्र स्वत्वादिसंबन्धावच्छिन्नमतियोगिताकराजाचभाव एव प्रतीयते न तु राजस्वत्वाद्यभाव इति संभवति स्वत्वादिसंबन्धस्य वृत्यनियामकतया प्रतियोगितानवच्छेदकत्वेन तत्संबन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावाप्रसिद्धेः । अत एव स्वामित्वादिकं परित्यज्य स्वत्वादेः पछ्यर्थत्वं नवीनाः स्वीकुर्वन्ति स्वामित्वादेः षष्ठ्यर्थत्वे तस्य निरूपकतासंबन्धेन पुरुषांशेऽन्वयसंभवेऽपि ताशसंबन्धस्य वृत्त्यनियामकतया संसर्गाभावप्रतियोगितानवच्छेदकत्वेन तत्संबन्धावच्छिन्नाभावस्य नमा प्रत्यायनासंभवात् । आश्रयतासंबन्धाद्यवच्छिन्नाभावबोधस्यैताशसमभिन्याहारस्थलेऽभ्युपगमे चैत्रादिसंबन्धिनि धनेऽपि आश्रयतासंबन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकचैत्रवृत्तिस्वामित्वाभावसत्त्वान्नेदं चैत्रस्येति प्रयोगापत्तिः । न च नसमभिन्याहारस्थलानुरोधेन षट्यादेः स्वत्वादिवाचकत्वेऽपि राशः पुरुष इत्यादौ षष्ट्याद्यर्थस्य संसर्गमर्यादया भानमुचितम् तस्य प्रकारत्वोपगमे तत्संबन्धस्याधिकस्य भानकल्पनेन गौरवात्। नसमभिव्याहारस्यैव तत्प्रकारकबोधनियामकत्वाभ्युपगमेन सामग्रीबलात् तत्प्रकारकबोधस्य तदसमभिव्याहारस्थलेऽसंभवादिति वाच्यम् । एवं सति नपदं विना यादृशसमभिव्याहारस्थले यत्र धर्मिणि येन संबन्धेन यस्य विशेषणतया भानं तत्र नसमभिब्याहारे तत्र धर्मिणि तत्संबन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकतदभावः प्रतीयते इति सर्वजनानुभवस्यापलापापत्तेः। राज्ञः पुरुष इत्यादि. नया प्रकारतामतसिद्धस्य सर्वयोधस्यैव संसर्गतामतेसंभावितत्वात् संसर्गतामतसिद्धप्रथमसंगर्गबोधस्य प्रकारतामते संभावमाया अप्यभावात् सामग्यधिकसंभावनासंभावितं गौरबमस्त्येवेति वाच्यं स्वत्वादिशक्त्यकल्पनालाघवनिश्चयेन तादृशगौरवस्य दृषकत्वासंभवात् । नच वक्ष्यमाणसामग्रीप्रतिबन्धकताकल्पनगौरवमेवास्तु संसर्गतावादिप्रतिकूल मिति वाच्यं दशैते राजेत्यादि प्रामाणिकपद्यस्य प्रकारतापक्षे दुरुपपादतया गौरवस्याकिञ्चित्करत्वादिति भावः । उक्तपद्यानां प्रामाण्यस्य सविवादतयाऽकिंचित्करतां समासस्थले तत्पदस्य लक्ष्यार्थघटकविभक्त्यर्थविशेषणीभवदर्थपरामर्शकताव्युत्पत्त्यन्तरं वा मनसि निधाय प्रकारतापक्ष परिष्कर्तुमुपक्रमते। मैवमित्यादिना।स्तत्वादिवाचकत्वमिति । अथ पूर्वग्रन्थपर्यालोचनया स्वत्वादीनां संबन्धत्वेन वाच्यता प्रतीयते उत्तरग्रन्थपोलोचनया स्वत्वत्वादिनेति भवति विमर्षः किंखत्वत्वेन वाच्यतोत संबन्धत्वेनेति । अत्रकेचित् खववादिना वाच्यत्वे संबन्धानामनन्ततयानन्तशक्तिकल्पनापत्तिरिति संबन्धत्वेनैव वाच्यतोचिता कचित्खवलादिनाभानं वितरवाधबलादेव, तदभिप्रायेणैवाग्रिमग्रन्थे राजस्खत्वाभावादिनिर्णयात्मकबाधदर्शनम् वस्तुतस्तु राजसंबन्धाभावादिनिर्णयरूपएव बाधादिः प्रदर्शनीय इति वदन्ति तन्न युक्तं विशिष्टबुद्धिनियामकलादिरूपसंवन्धलस्यानेकपदार्थघटितत्वेन तदनुपस्थितिदशायामपि राज्ञःपुरुषइत्यादौ शाब्दबोधदर्शनात् राज्ञोनेदं स्वमिति बाधनिर्णयेऽपि राज्ञः पुरुषइतिवाक्यरचनायाः तद्वाक्याच्छाब्दबोधस्य च प्रसशाच । स्वत्ववादिनैव शक्तिरुचिता। अतएव द्वितीयायाः संयोगलविभागवाद्यवच्छिन्न एव शक्ति वक्ष्यति । पूर्वग्रन्थे राजसंबन्धत्वेन खत्वोत्कीतनमापाततएव ग्रन्थकारलेखराम्प्रदायानुसारेण दृश्यते हि ग्रामवृत्तिसंयोगादीनां ग्रामकर्मतात्वेनोत्कीर्तनंतत्रतत्र प्रन्थ इति । वृत्त्यनियामकतया प्रतियोगितानवच्छेदकत्वेनेति । यत्संबन्धेन प्रतियोगिनः सत्त्वेन प्रत्यक्षमापादयितुं शक्यते तस्यैव प्रतियोगितावच्छेदकलात् कुण्डलादिस्वामिन्यपि कुण्डलासंयुक्त कुण्डलीदेवदत्त इत्यादिप्रत्यक्षानुदयावृत्त्यनियामकस्य न प्रतियोगितावच्छेदकलमिति भावः ।
आश्रयतासंबन्धेनेति । साक्षात्संबन्धेनेत्यर्थः । कालिकाद्यन्यसाक्षात्संबन्धावच्छिन्ननिखिलाश्रयतावृत्तिधर्मविशेषआश्रयतालमेवसंसर्गतावच्छेदकमत्राभिमतं तथाच यथार्थतार्थकमेव तत् । नच संयोगलादिना संयोगादिसंसर्गकवुद्ध्यतिरिक्ताश्रयत्वसंसर्गकबुद्धिरेत्र नास्तीत्याश्रयत्वस्य संसर्गत्बे मानाभाव इति वाच्यम् वहिमानयमित्यादिनिर्णयोत्तरमपि क्वचित्समवायेन संयोगेन वात्र वहिरित्यादि संशयदर्शनादाश्रयत्वस्य तत्र संसर्गताया आवश्यकत्वादित्याहुरपरे । संसर्गमर्यादया भानमुचितम् तस्य प्रकारत्वोपगम इति । ननूपस्थितौ सत्यामेव प्रकारलोपगमसंभवः तत्सत्त्वेच न संसर्गत्वेन भानस्यौचित्यमन्यथासिद्धोपस्थितिविषयत्वस्यैव प्रकारत्वादिना भासमानत्वाप्रयोजकतया तत्सद्भावएव संसर्गलौचिल्लात् नापपादितस्य तादात्म्योपस्थितेरिवान्यथासिद्धत्वस्य खत्वोपस्थितेः संभवः उभयमतेप्युपस्थापकतयानञ्समभिव्याहारस्थले षष्ट्यवस्थितेः कुप्तत्वात् तज्जन्योपस्थितेरपि कुप्तनियतपूर्ववर्तिभिन्नत्वासंभवात् । किंच राजसंबन्धितया पुरुषस्य बुबोधयिषितत्वे राज्ञः पुरुषइतिवाक्यं प्रयुते न राजापुरुषइति तन्मूलान्वेषणे प्रागेव द्रागेवेयमेवाकाङ्क्षा नेयमित्यस्य (१) पुस्तकान्तरे पाठोयम् ।

Page #80

व्युत्पत्तिवादः । वाक्यजन्याप्रामाण्यशामानास्कन्दितबोधदशायां पुरुषो न राश इत्यादिवाक्यादपि शाब्दबोधापत्तेः स्वत्वाभावबुद्धौ खत्वसंसर्गकशानस्य विरोधित्वे मानाभावात् । वृत्त्यनियामकसंबन्धस्याभावप्रतियोगिताषच्छेदकत्वेऽपि राशः पुरुष इत्यादौ राजस्वत्वादेः प्रकारताभ्युपगमः समुचितः। अन्यथा तादृशसमभिव्याहारज्ञानघटितशाब्दसामन्त्रीकाले राजस्वत्वाभाववान्पुरुषः सुन्दर इत्याकारकवि
बुद्धावारोहासंभवात्समभिव्याहारनियमस्य तन्मूलत्वं वक्तुमशक्यं बुबोधयिषितप्रतिपत्तेः संसर्गतया स्वत्वादिभानेन निर्वाहस्य लाघवादभ्युपगमे षष्ट्या उपस्थापकतयावश्यकत्वाभावेन पदसाधुत्वमात्रार्थकलस्यैव वक्तव्यत्वादाकाहानिर्वाहकतयावश्यकलस्यास्यैव कथमाकाङ्कास्वमित्यस्यैव निरूप्यमाणत्वेन वक्तुमशक्यत्वात् , पदसाधुखार्थकत्वस्यच प्रथमाया अपि संभवात् , प्रकारतया सम्बन्धभानाभ्युपगमेन तन्निवाहखीकारे चावापोद्वापाभ्यामितरार्थविनियोगोर्वरिततया षष्ट्या उपस्थापकत्वे तद्भावाभावाभ्यामाकाडाविशेषनियमस्य सुग्राह्यतया भवति तन्मूलत्वं सुवचमित्येवमप्युपस्थितेस्तस्या भवत्यनन्यथासिद्धत्वमिति चेदुच्यते । एतद्युक्तिमूलकमेव हि प्रतियोग्यभावान्वयाविल्यादिनियममाश्रित्यानुपदमेवोक्तौचित्यं निराकरिष्यते इदानीं तु नसमभि. व्याहारवद्वाक्यस्य नवघटितवाक्याद्भिन्नत्वेन तत्र खत्वोपस्थितेरन्यथानुपपत्तिकवलीकृतगौरवदोषत्वेन कुप्तत्वेन नअघटितवाक्यस्थले अन्यथानुपपत्तिविरहेण गौरवस्य दोषतया तस्याः कुप्तत्वाभावाद्भवत्येवान्यथासिद्धत्वम् । नच राजाद्युपस्थितावपि तुल्यं पुरुषगतैकवादिसंसर्गकोटौ राजस्वत्वादेरन्तर्भावेन संभवादिति वाच्यम् राजपदार्थस्य प्रकारतया भानाभ्युपगमापेक्षया संसर्गघटकतया भानाभ्युपगमएव प्रत्युताधिकपदार्थस्य विषयत्वग्रसङ्गेन राजाद्युपस्थितेलाघवेन कप्तवादित्यापाततो लाघवानु सन्धानमूलिकौचित्योक्तिरिति गृहाण । वस्तुत एवंलाधवस्य पुरस्कारे राजादिघटितस्य संसर्गत्वे सांसर्गिकविषयत्वस्याधिक्येऽपि राजायुपस्थितेः सर्वत्र कल्पनेन राजादिविषयत्वस्य तदवच्छेदकलकल्पनेनोपस्थितेः सामग्रीकोटौ विशेष्यविशेषणभावविनिगमनाविरहनिबन्धनप्रतिबन्धकवाधिक्यकल्पनेन चातिगौरवादाजाद्युपस्थितेरकुप्तलापत्त्याऽन्यभासिद्धत्वमेव स्यात्तत्र. चानुभवव्याकुलीभावप्रसङ्गेनोक्तलाघवस्याकिञ्चित्करत्वस्यैव वक्तव्यवं स्यात्, एवमाकाहानियममूलान्वेषणे सूत्रस्य कथा श्चित्तन्मूलखोक्तिसंभवेऽपि तत्परतायां कर्मलादिबोधानुकूलाकालानिर्वाहिका द्वितीयादिरित्यर्थेऽप्रामाणिकलक्षणाप्रसङ्गश्चेत्यलम् । यत्त लाधवस्यैवोपस्थितिसाम्येऽपि संसर्गतया भाननियामकलमुक्तग्रन्थालब्धं तत्र खत्वसंसर्गकबोधे लाघवज्ञानं कारणमुतनेति । तत्र कारणमिति न प्रथमः पक्षः संसर्गतामते खखानुपस्थिती लाघवज्ञानासत्त्वेपि शाब्दभतेरनुभवसिद्धतया तदनुपपत्तेः, नापि द्वितीयः अकारणस्य नियामकलासंभवादिति तु न शक्यम् लाघवज्ञान विरह विशिष्टषष्ठ्वादिजन्यस्खलायुपस्थितेः षष्ठ्यादिपदघटिताकाहाज्ञानाव्यवहितोत्तरस्वत्वादिसंसर्मकशाब्दबोधप्रतिबन्धकताकल्पनेन दोषाभावादिति तदसत् उक्तरीत्या सर्वसामजस्ये प्रतिबन्धकवे मानाभावात् लाघवज्ञान विरहकाले खत्वोपस्थितौ प्रकारतया भानापत्तेः नचेष्टापतितधासति तन्मतेऽपि स्वखप्रकारकबोधस्याङ्गीकृततया संसर्गतामतोक्तवक्ष्यमाणलाधवगौरवभावव्याकुलीभावप्रसङ्गादिति ।
मानाभावादिति । नच राज्ञःपुरुषइतिवाक्यजन्यबोधानन्तरं पुरुषोनराशइति वाक्यजबोधानुत्पादस्य प्रदर्शितगौरवग्रहसहकृतस्य प्रतिबन्धकताकल्पकमानस्य सत्त्वान्मानाभावादित्युक्तिरसंगतैवेति वाच्यम् स्वलप्रकारकबोधानुरोधेन खरूपसम्बन्धावच्छिन्न खलनिष्टप्रकारतानिश्चयेन प्रतिबन्धकलस्य कुप्ततया तदन्यप्रतिवन्धकताकल्पनागौरवेण महता प्रदर्शितगौरवस्यापाकृतदोषभावलेनोक्तानुत्पादस्योक्तबोधे खलप्रकारकखकल्पकत्वस्यैवोचितत्वेन प्रतिबन्धकरवे मानलाभावात् । नच स्वरूपसंबन्धातिरिक्तसंबन्धानवच्छिना या राजविषयतानिरूपितखखविषयता तनिरूपितपुरुषनिष्ठविश्येष्यताकनिश्चयत्वेन प्रतिव. न्धकलस्योक्तोभयविधयोधसाधारणस्य संभवेनोक्तानुत्पादस्य स्खखसंगर्गविषयकललाघवसहकृतस्य स्खलप्रकारकल कल्पनापरिपन्थिलमेवास्तीति वाच्य, खलांशे कालिकादिना राजप्रकारकबोधस्यापि प्रतिबन्धकलापत्तेः । नच निरूपितत्वसम्बन्धावच्छिन्नल निरूपितत्वसम्बन्धातिरिक्तसंबन्धानवच्छिन्नत्वंवा राजविषयतायां प्रवेशाहम् खलसंसर्गकबोधासङ्ग्राहकलात् । नच खखविषयतायां निरूपितत्वान्यसंसर्गवानिरूपितखमप्युपादातुमर्हे खलप्रकारकबुद्धौ स्वत्वविषयताया निरूपितखान्यवरूपनिष्टसंसगैतानिरूपितत्वात् , निरूपितवान्यखवत्स्वरूपान्यत्वस्य विशेषणत्वे खलांशे खरूपेण राजप्रकारकबोधसंग्रहापत्तेः, समानाधिकरणविषयताया अवच्छेद्यावच्छेदकभावपक्षेपि सिद्धान्तभूते राजविषयतानिरूपितायाः खलविशेष्यतायाः पुरुषनिष्ठविशेष्यत्वनिरूपितलाभावेन स्खलप्रकारकबोधसंग्रहासंभवात् , एवंरूपगुरुतरप्रतिबन्धकत्वकल्पनातःखलप्रकारकबकल्पनाया एवं लघीयस्वात् , अप्रामाण्यज्ञानस्योत्तेजकखानुरोधेन प्रतिबन्धकत्वभेदस्यैवावश्यकलायेति । वृत्त्यनियामकसंबन्धस्याभाव प्रतियोगितावच्छेदकत्वेपीति। अयमभिप्रायः यथा राज्ञः पुरुषो न तथा आकाशस्यकालः यथा दण्डाद्धटः तथा न गगने पारिमाण्डख्यादित्यादिवाक्यानां प्रामाणिकत्वेऽवश्यमभ्युपेयो वृत्त्यनियामकः प्रतियोगितावच्छेदकतयान्यथाप्रामाण्यासंभवातु तथाचसति निरूपितत्वसंबन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकाकाशाभाववत्स्वत्वाभाववान् कालः निरूपितत्वसंबन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकपारिमाण्डल्याभाववत्कार्यत्वाभाववद्गनमित्यादिबोधाभ्युपगमेन तत्सम्भवात् । खयमपि वक्ष्यति द्वितीयाव्युत्पत्तिवादे वृत्त्य- .

Page #81

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः ।
शिष्टवैशिष्यावगाहिप्रत्यक्षवारणाय तत्र तादृशसामथ्र्याः प्रतिबन्धकताकल्पनाधिक्येन गौरयात् । अस्मन्मते तादृशसमभिव्याहारघटितसामध्या राजस्वत्वाभाववान् पुरुष इत्यादिबाधाभावघटिततया तरसत्रे विशेष्यतावच्छेदकादिप्रकारकनिश्चयरूपकारणविरहादेव तथाविधविशिष्टवैशिष्ट्या वगाहिप्रत्यक्षोत्पत्त्यसंभवेन तादृशसामग्र्यास्तत्र प्रतिबन्धकत्वस्याकल्पनात् । अन्यादृशप्रत्यक्ष स्थलीयप्रतिबन्धकतया च न त्वन्मते निर्वाहः । अन्यत्रान्यविधप्रत्यक्षेच्छानामुतेजकतया तादृशेच्छायामसत्यां चोपदर्शितविशिष्टवैशिष्ट्य बोधत्वप्रकारेच्छाबला दुपदर्शि तविशिष्टवैशिष्ट्यबोधोपपत्तये अन्याद्दशविषयताया एव प्रतिबध्यतावच्छेदकत्वोपगमावश्य
७७
नियामकस्य प्रतियोगितावच्छेदकत्वयुक्तिम् । किमत्र वक्तव्यम् नृत्यनियामकस्य प्रतियोगितावच्छेदकत्वे यदिचेत् वृत्तिनियामकसंबन्धेनेव वृत्त्यनियामकेनापि वस्तुरात्तानिषेधोऽभियुक्तानामनुभवपथारूढः स्यादेवतत् नस्याचेदलं प्रमाणशतोपन्यासेनापि तस्य शास्त्रैकमात्रसमधिगम्यत्वाभावादिति । प्रत्यक्षवारणाय तत्र तादशसामग्र्याः प्रतिबन्धकताकल्पनाधिक्येनेति । अथविभिन्नविषयकप्रत्यक्षं प्रति शाब्दसामध्याः प्रतिबन्धकत्वे प्रामाणिकएवोक्तगौरवोद्भावनं संगच्छते । नच तंत्रोपलभ्यते मानमिति चेन्न जातिसाङ्कर्म्यस्य ज्ञानयौगपद्यस्य चानभ्युपगततयोभयसामग्रीसत्त्वे हि केनचिदेकेनैव कार्येण भवितव्यं नहि तत्र प्रतिबन्धकत्वादृतेऽन्यस्य संभवति विनिगमकत्वमित्यावश्यकं प्रतिबन्धकत्वमेकतरसामय्यास्तत्र प्रत्यक्षसामम्याः प्रतिबन्धकत्वेऽन्ततः सर्वत्र शान्दसामग्रीकाले योग्यत्वाका हाज्ञानादिमानसप्रत्यक्ष सामय्या नियमेन सत्तया शाब्दप्रमितिमात्रोच्छेदः स्यादिति शाब्दसामग्र्या एव प्रतिबन्धकत्वं स्वीक्रियते । किंच ऋते लौकिकप्रत्य - क्षसामय्या यस्या यदपेक्षया गुरुत्वं तस्यैवहिं प्रतिबन्धकत्वमानुभविकं तद्विघटने पुनः क्लेशेन तस्याः संपादनीयलासंपद्यमानतत्कार्यप्रतीक्षणस्यैव लघुसामग्र्या अनतिक्लेशसंपाद्याया युक्तत्वादिति बोध्यम् । ननु राज्ञः पुरुषइत्यादिवाक्यज्ञान घटितसामग्रीसत्त्वे घटपटादिप्रत्यक्षवारणाय तत्तत्प्रत्यक्षे तत्सामम्याः प्रतिबन्धकत्वं कल्पनीयं तत्र विशिष्यतत्तद्विषयकप्रत्यक्षेऽनन्तप्रतिबन्धत्वम प्रकल्प्य लाघवेन राजत्वावच्छिन्नविषयतानिरूपितपुरुषत्वावच्छिन्नविशेष्यत्वावच्छिन्नभेदप्रतियोगितानवच्छेदकविषयताकत्वरूपभिन्न विषयकत्व विशिष्टप्रत्यक्षत्वावच्छिन्नं प्रत्येकमेव प्रतिबन्धकत्वं कल्पनीयमिति संसर्गत्वमतेऽपि न प्रतिबन्धकताधिक्यमित्यत आह । अन्यादृशप्रत्यक्ष स्थलीयप्रतिबन्धकतथेति । उपदर्शितविशिष्टवैशिष्ट्यबोधोपपत्तयइति । नचोपदर्शितविशिष्टवैशिष्ट्यबोधलप्रकारकेच्छा विरह वैशिष्ट्यमपि निवेश्यं तथाचो'तरीत्यानुपपत्तिविरहात्प्रतिबध्यताभेदो नाङ्गीकरणीय इति वाच्यम् घटादिप्रत्यक्षेच्छाविरहकाले उपदर्शितविशिष्टवैशिष्ट्यबोधेच्छादशायां घटादिप्रत्यक्षापत्तिवारणाय तस्य तत्रानिवेशनीयत्वात्, आपत्तिवारणायैव प्रतिबन्धकत्वस्य कल्पिततया तद्वारणस्यैवाभ्यर्हितत्वादित्यनुपपत्तिपरिहाराय प्रतिबध्यताभेदस्यावश्यकत्वादितिभावः ।
अथोपदर्शितविशिष्टवैशिष्ट्यबोधेच्छादशायां घटप्रत्यक्षसामय्यां घटप्रत्यक्षापत्तेरुपदर्शितविशिष्टवैशिष्ट्य बोधेच्छादशायामुपदर्शितविशिष्टवैशिष्ट्यबोधसामम्यां तादृशबोधानुपपत्तेश्च वारणाय यद्यदिच्छासत्त्वे तादृशसामम्यां भिन्नविषयकं प्रत्यक्षमुत्पद्यते तत्तद्व्यक्तित्वेनैवाभाव प्रतियोगितयेच्छाव्यक्तीनां प्रवेशो विधेयो, नच प्रतिबध्यप्रतिबन्धकभावभेदः कल्पनीयः आवश्यकश्च प्रतिबध्यप्रतिबन्धकभावभेदपक्षेऽपि तत्तद्व्यक्तित्वेनैवेच्छाव्यक्तीनां प्रवेशः घटप्रत्यक्षेच्छायाः घटप्रत्यक्षविषयकखेन प्रवेशे शाब्दलादिना तद्गोचरेच्छायां तदापत्तेः घटप्रत्यक्ष प्रकारकेच्छात्वेन प्रवेशे शाब्दान्यज्ञानत्वादिना तदवगाहीच्छायां तदनुपपत्तेः यादृशयादृशेच्छाव्यक्तिसत्वे शाब्दसामग्र्यां प्रत्यक्षमुत्पद्यते तादृशत्वेन प्रवेशेऽपि राजपुरुषशब्दान्यज्ञानं जायतामितीच्छातो राजपुरुषशाब्दसामभ्यां घटादिप्रत्यक्षसामभ्यां च घटादिप्रत्यक्षोत्पत्तेरनुभवसिद्धतया राजपुरुषशाब्दसामभ्यां नीलघटादिशाब्दसामभ्यां घटप्रत्यक्षसामभ्यां च सत्यां विद्यमानाया निरुक्तेच्छायास्तादृशत्वेन तदानीं घटादि प्रत्यक्षापत्तैर्दुरुद्धरत्वात् अप्रतिवध्यनीलघटादिशाब्दोत्पत्या तादृशेच्छाया विषयपर्यवसानसंभवे प्रतिवध्यज्ञानार्जकत्वस्यानुभवविरुद्धत्वेनेष्टापत्तेरयोगादिति चेन्न भिन्नविषयकशाब्दसामग्र्यां घटप्रत्यक्षसामग्र्यां पटप्रत्यक्षसामग्र्यांच सत्यां घटप्रत्यक्षेच्छायां घटप्रत्यक्षमिव पटप्रत्यक्षमपि स्याद्वटप्रत्यक्षानुरोधेन तदिच्छाव्य केरुत्तेजकताया आवश्यकत्वात्प्रतिबध्य प्रतिबन्धकभावभेदे पटप्रत्यक्षप्रतिबन्धकतायां निरुक्तेच्छाव्य क्तेरनुत्तेजकत्वादिति । एतेन स्वविषयतावच्छेदकधर्मावच्छिन्नप्रत्यक्षसामग्रीविशिष्टत्वस्वविषयतावच्छेदकावच्छिन शाब्दसामग्रीविशिष्टत्व संबन्धावच्छिन स्वाभाववत्त्वस्व सामानाधिकरण्यैतत्रितयसंम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकइच्छासामान्याभावएवास्तु सामग्र्यां विशेषणम् प्रथमसंबन्धनिवेशात् पदप्रत्यक्षेच्छायां घटप्रत्यक्षसामभ्यां च नप्रत्यक्षापत्तिः द्वितीयसंबन्धनिवेशाच्च राजपुरुषशाब्दान्यज्ञानं जायतामितीच्छादशायामनुपदोक्ताया आपत्तेर्नावकाशइति निरस्तम् । यत्तु भिन्नविषयकप्रत्यक्षत्वावच्छिन्नं प्रति स्वविशिष्टेच्छाभावविशिष्टसामग्रीत्वेन प्रतिबन्धकत्वं वाच्यं वैशिष्ट्यं व स्वविषयकत्वस्त्रसामग्रीविशिष्टत्वस्वकालीन शाब्दाभाववत्त्वैतत्रितयसंबन्धेन । शाब्दाभावश्च स्वविषयकत्वख सामग्री बिशिष्टत्वो

Page #82

व्युत्पत्तिवादः।
भयसंबन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताको बोध्यः । स्वविषयकत्वंचोभयत्र स्ववृत्तिधर्मावच्छिन्नविषयताकत्वमतः शाब्दत्वादिना प्रत्यक्षावगाहीच्छावारणमनुमितित्वादिना प्रत्यक्षावगाहीच्छावारणं च राजपुरुषशाब्दान्यज्ञानं जायतामितीच्छावारणम् प्रत्यक्षवादिना शाब्दावगाहीच्छासंग्रहश्च । नच प्रत्यक्षान्यशाब्दान्यज्ञानं जायतामितीच्छायाः प्रत्यक्षवृत्तिज्ञानत्वरूपधर्मावच्छिन्नत्वविषयताकलासंग्रहः शान्दान्यज्ञानं जायतामितीच्छायाः शाब्दवृत्तिज्ञानवरूपधर्मावच्छिन्नविषयताकलादसंग्रहोचेति वाच्यम् खवृत्तिधर्मावच्छिन्नत्वस्य स्वनिरूपिततादात्म्यसंबन्धावच्छिन्नयत्किञ्चित्सम्बन्धितावच्छेदकताखावच्छिनपर्याप्यनुयोगितावच्छेदकरूपत्तिवार्थकत्वात् । वृत्तित्वं च स्वावच्छेदकतालावच्छिन्नपर्यायनुयोगितावच्छेदकत्वसंबन्धेन बोभ्यमित्येतदप्यनुगमवर्म तदप्यननुसरणीयमुक्तदोषादेव । नच यदा यस्य प्रतिबध्यत्वेनाभिमतत्वं तदा तस्यैव खपदेनोपादानमिति घटप्रत्यक्षेच्छाकाले पढप्रत्यक्ष आपाद्यमाने प्रतिवध्यत्वेनाभिमतस्य पटप्रत्यक्षस्यैव खपदेनोपादेयतया तद्विशिष्टेच्छाया अभा. वेनापत्तेर्नसंभव इति वाच्यमेवमनुगतभावस्य खपदार्थे संबन्धघटकतां विना नव्यैरनङ्गीकारात्पृथक्प्रतिवध्यप्रतिबन्धकभावस्यैवापत्तेरेवमेवान्ये प्रकारा निरस्ता चेदितव्या इति ।
अथेच्छावदन्यत्वस्यैव प्रतिवध्यतावच्छेदकलं वाच्यं तथासत्युक्तदोषाणामप्रसक्तेः । प्रतिबध्यप्रतिबन्धकभावभेदो नाभ्युपेयः इच्छापत्ताच प्रयोज्यत्वसंबन्धेन । नन्विच्छावदन्यत्वस्य प्रतिबध्यतावच्छेदकत्व एवहि गौरवम् तथाहि । इच्छाविशिष्टप्रत्यक्षाणां शाब्दसामग्रीसत्वेऽसत्यांचेच्छायामापत्तिवारणाय तत्तदिच्छाविशिष्टप्रत्यक्षे तत्तदिच्छायाः कारणत्वं वाच्यमिति तदंशेन साम्यादुक्तप्रतिबध्यतानिरूपितप्रतिबन्धकत्वस्याधिक्यादिति चेन्न, यत्रैकमिच्छाकारणत्वं तत्राहि सामग्याः प्रतिवन्धकत्वे सामग्रीत्वस्य समुदायत्वात्मकस्यैकविशिष्टापरत्वात्मकतया विशेष्यविशेषणभावे विनिगमनाविरहादनेक गुरुधर्मावच्छिन्नं प्रतिबन्धकत्वं स्यादितीच्छावदन्यत्वस्य प्रतिबध्यतावच्छेदकत्वेन संभवति संभावनापि गौरवस्य यदि समुदायत्वं नैकविशिटापरत्वं तदापीच्छावदन्यत्वस्य प्रतिबध्यतावच्छेदकत्वे घटादिदशविषयकप्रत्यक्ष प्रति राज्ञः पुरुषइतिवाक्यघटितशाब्दसामग्या एकं चैत्रस्य पुरुषइति वाक्यघटितशाब्दसामय्या एकं प्रतिबन्धकत्वमितिप्रतिबन्धकताद्वय मिच्छाकारणतादशकंच इच्छायाउत्तेजकत्वे विंशतिप्रतिबन्धक्रत्वानि इत्येवंप्रव्यक्तमेव लाघवगौरवमुभयत्र पक्षे । यत्तु इच्छाविरह विशिष्टसामग्रीत्वेन प्रतिबन्धकत्वे सामग्रीत्वस्यकविशिष्टापरत्वरूपतया विशेष्यविशेषणभावे विनिगमकाभावाद्यावत्यः प्रतिबन्धकतास्ततो बाहुल्यं स्यात्तेषामेकैकस्येच्छाभावेन विशेष्यविशेषणभावे विनिगमकाभावादिति तदना देयम् इच्छाभावस्य हि तत्तब्यक्तिलावच्छिन्नप्रतियोगिताकत्वेन निवेशनीयस्य समुदायत्वेनैव प्रतिबन्धकतावच्छेदककोटौ प्रवेश्यतया तस्य विशेष्यत्व एक विशिष्टापरस्यैव तत्त्वेन तत्र विशेष्यविशेषणभावे विनिगमकामावादनन्तप्रतिबन्धकलापत्तेः तादृशाभावरामुदायस्य युगपद्विशेषणत्वेन परिहतानन्तप्रतिबन्धकलापत्तौ विशेषणवपक्षे विनिगमकत्वस्य संभवाद्विशेषणलमेव संभवतीति नेच्छाभावविशेष्यविशेषणभावविनिगमनाबिरहकृतगौरवस्य प्रसरः परन्तु सामग्रीघटकतत्तत्कारणकोटिप्रविष्टतसद्विषयत्वादीनां विशेष्यविशेषणभावविनिगमनाविरह. प्रयुक्तप्रतिवन्धकतावच्छेदकबहलीभावे सत्येकैकस्यापि प्रतिबन्धकतावच्छेदकस्य खघटकतत्तत्पदार्थेविच्छाभावविशेषणलविनिगमकाभावनिवन्धनतत्तत्पदार्थसमसंख्यतयाऽनेकत्वं भवत्येवेति चेदत्रकेचित् शाब्दसामय्यां घटप्रत्यक्षसामन्यां पटप्रत्यक्ष. सामग्यांच सत्यां घटप्रत्यक्षासंभवे पटप्रत्यक्षमन्यथा घटप्रत्यक्षमेव जायतामितीच्छादशायां घटप्रत्यक्षमिव पटप्रत्यक्षमपि स्यातस्यापीच्छावत्वेनाप्रतिवध्यखादेवराज्ञः पुरुषइतिवाक्यघटितायां मैत्रस्यपुरुषइतिवाक्यघटितायां च शान्दसामय्यां मैत्रस्यपुरुष इतिशाब्दसामभ्यामसत्यांघटप्रत्यक्षमन्यथा शाब्दबोधो जायतामितीच्छादशायां घटप्रत्यक्षसामम्यां घटप्रत्यक्षापत्तिस्तस्यापीच्छावत्त्वात् तादृशेच्छांविना तादृशप्रत्यक्षापत्तिवारणाय कुप्तकारणभावायास्तादृशेच्छाया अप्यत्र सलाच तादृशेच्छायास्तत्ताक्तित्वेन हेतुत्वेचानन्तकारणलापत्त्याऽस्मिन्नेवपक्षे गौरवं स्यादुत्तेजकतापक्षे चेच्छायास्तत्तव्यक्तित्वेनैवाभावस्य प्रविष्टत्वेन दोषस्यासंभवादित्याहस्तदसत् घटप्रत्यक्षसामनोविगमकालएन तादृशेच्छावतः पटप्रत्यक्षस्य संभवेन तादृशसामग्रीविरहविशित्वेन तस्या हेतुखोकी दोषाभावात् । यत्तु शाब्दसामग्रीदशायां घटप्रत्यक्षेच्छातो जायमाने घटप्रत्यक्षे पटविषयकलमपि स्यात्पटाविषयकप्रत्यक्षसामग्याः पटविषयताप्रयोजिकायाः सत्त्वात् कार्यज्ञानस्येच्छाचदन्यत्वविरहेणाप्रतिवध्यतया तनिष्टभिन्नविषयकलस्य प्रतिबन्धकसामध्यभावानपेक्षलात् उत्तेजकतापक्षेच पटप्रत्यक्षेच्छाविरह विशिष्टसामय्यभावस्यैव पटविषयताप्रयोजकत्वेन तादृशाभावविरहादेवापत्तेरसंभवादिति तत्तुच्छम् । पटविषयतायाः प्रत्यक्षनिष्ठाया अन्यतरद्धि प्रयोजकं तादृशसामस्यभावः पटप्रत्यक्षेच्छाच प्रकृतस्थले तदुभयोरभावान पटविषयकलप्रसक्तिः घटप्रत्यक्षेच्छायास्सत्त्वेन घटविषयकलंतु संभवत्येव अतएव सत्प्रतिपक्षग्रन्थे बाधबुद्धेरिच्छाचदन्यविशिष्टबुद्धौ प्रतिबन्धकलाभिधानं संगच्छते अन्यथा बाधकाले घटचाक्षुषेच्छादशायां जायमाने घटचाक्षुषे पटचाक्षुषसामग्रीसत्त्वे पटविषयकखमपि स्यादिति तस्यदुष्टत्वं स्यादिति चेदुच्यते। इच्छावदन्यप्रत्यक्षखस्य प्रतिबध्यतावच्छेदकत्वे तस्य सामग्यभावकार्यतावच्छेदकत्वस्याप्यावश्यकतया प्रयोज्यत्वस्य संसर्गतया तद्धटकलापत्तिः प्रयोज्यत्वस्य हि कार्यतावच्छेदकघटकलमात्माश्रयादिदोषदूषितम् । नच कारणनिरूपितमेव प्रयोज्यलमात्मा भ्रयादिप्रयोजक नचेच्छाप्रकृतकारणमितिवाच्यमिच्छावदन्यबुद्धौ सामध्यभावस्य कारणत्वे इच्छाविशिष्टबुद्धाविच्छायाः

Page #83

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः । कत्वात् । न च स्वत्वादेः प्रकारतामतेऽपि स्वत्वादिसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकराजाद्यभाव. विशिष्टपुरुषादिवैशिष्टयबोधे तथाविधसामग्याः प्रतिबन्धकताधिक्येन गौरवम् । तत्संसर्गतामते
कारणबमवश्यहि वाच्यम् तत्रच कारणनिरूपितमेव प्रयोज्यलमवच्छेदकमिति भवत्येवात्माश्यादिः खबृत्तिप्रागभावप्रतियोगिवखसामानाधिकरण्यखवृत्तिशब्दवृत्तित्वैतत्रितयसंबन्धेनेच्छावखमेवानुगतमव्यवहितोत्तरत्वमस्ववच्छेदक मित्यपि न वाच्यं तादृशपरम्परायाः संसर्गलानभ्युपगमात् अव्यवहितपूर्ववर्तिताया एककारणपरिशेषापत्त्यादिना पक्षताबिचारे कारणातावच्छेदकलस्य निराकृतत्वेनाव्यवहितोत्तरत्वस्य कार्यतावच्छेदकताया अपि निराकृतप्रायत्वात् अव्यवहितोत्तरत्वस्य कार्यतावच्छेदकत्वे कार्यविशेषणधर्मान्तरस्य व्यभिचाराद्यवारकतया गौरवेण कार्यतानवच्छेदकत्वापत्या प्रवृत्तिनिवृत्तिव्याकुलीभावः प्रसज्येत इष्टतावच्छेदकावच्छिन्नसाधनलस्य दुर्ग्रहत्वात् । वस्तुतः रात्प्रतिपक्षग्रन्थे निरुक्तप्रतिबध्यप्रतिबन्धकभावसरणिः संशयानुमितिखीकर्ता प्रतिबन्धकतायामिच्छाया उत्तेजकखयादिना बाधनिश्रयवदन्यबुद्धित्वावच्छिन्न प्रतिबध्यलस्य ततोऽपि दोष विशेषाजन्यत्वादेरवच्छेदकत्वाकल्पनेन लभूतस्यापादनरूपया प्रतिबन्धा दूषिता। अतएवावाहुरियादिना सन्दर्भेण सिद्धान्तभूतसंशयानुमित्यभावपक्षावलम्बिना उत्तेजकत्वपक्षएव संशयानुमितिनिराकृता अन्यथाऽव्यवहितोत्तरत्वघटितकार्यतावच्छेदकत्वपक्षस्यादुष्टताया ग्रन्थकाराभिमतत्वे च्याप्यवत्तानिश्चयवदन्यबुद्धिस्वावच्छिन्न प्रति प्रतिबन्धकत्वस्यानिराकृततया रत्नकोषकारमतस्यैव प्राबल्यापत्तेः अव्यवहितोत्तरत्वघटितकल्प दोषश्च तदन्थस्यैव निपुणविचारणया विज्ञायते । तथाहि इच्छावदन्यत्वेन प्रतिबध्यतायो लाघवेन बाधनिश्चयवदन्यत्वेन प्रतिवध्यत्वापत्तिरूपां प्रतिबन्दिमुद्भाव्य तत्र सिद्धान्तकल्पेऽनुत्पन्नाया अनुमितेः खीकारेण दोषाभावकथनेन इच्छावदन्य विशिष्टबुद्धित्वेन प्रतिबन्धकत्वे चाक्षुषेच्छातः स्पार्शनाङ्गीकारे क्षयभावेन तदापत्तेः सुरगुरुणापि वारयितुमशक्यतया फलानिर्णयरूपदोषः प्रतीयत इत्यलम् ।।
ननु स्वसामानाधिकरण्यखखविषयत्वोभयसंबन्धेनेच्छावदन्यवं प्रतिबध्यतावच्छेदकं वाच्यं तत्र नोक्तदोषसंभव इति चेन्न प्रत्यक्षत्वेन शाब्दावगाहीच्छायां प्रत्यक्षानुपपत्तेः ख विषयतावच्छेदकतापर्याप्त्यधिकरणधर्मवत्वस्य हि संसर्गत्वे पटनत्वक्षेच्छादशायां शाब्दसामन्यां घटप्रत्यक्षपटप्रत्यक्षसामग्योः समूहालम्बनघटपटप्रत्यक्षापत्तिः । नचात्र कल्पे तत्तद्विषयकप्रत्यक्षप्रति तत्तद्विषयकप्रत्यक्षेच्छायाः कारणखस्यावश्यकतया पटप्रत्यक्षेच्छाभावानोक्तसमूहालम्बनापत्तिरितिवाच्यं ज्ञानंजायतामितीच्छायामपि शाब्दसामन्यां प्रत्यक्षोत्पत्तिस्वीकारे क्षत्यभावेन तदापत्तेर्वारयितुमशक्यतया फलानिर्णयस्यात्राप्यव्यवहितोत्तरत्वस्य कार्यतावच्छेदकलपक्षवद्दोषत्वस्य जागरूकलादिति विभावनीयम् । ननु मैत्रस्यपुरुष इतिवाक्यजन्यशाब्दसामग्र्याः प्रतिबन्धकत्वस्योभयमतसिद्धतया प्रतिबन्धकत्वस्यावश्यवक्तव्यत्वे लाघवाद्राजस्खत्वाभाववत्पुरुषविषयतानिरूपितसुन्दरविषयताकप्रत्यक्षप्रति तादृश विषयताबहिर्भूतविषयताकशाब्दसामग्रीत्वेन प्रतिबन्धकत्वं वाच्यमिति तस्या अप्युक्ताप्रतिबन्धकत्वेनैव गतार्थतया न प्रतिबन्धकताधिक्यमिच्छोत्तेजकत्वानुरोधेनाप्यस्यप्रतिबन्धकत्वस्य भेदासंभवादिति चेन प्रतिबन्धकताबच्छेदकस्योक्तसामग्रीवस्यानुगतानतिप्रसक्तस्य दुर्वचत्वात् । नच तादृशशाब्दविशिष्टत्वेनैव प्रतिबन्धकलं वाच्यमिति वाच्यं शाब्दसामग्यव्यवहितपूर्ववर्तिनो यत्किञ्चित्कारणस्य शाब्दबोधक्षणेऽपि सत्त्वेन तदुत्तरमपि प्रत्यक्षोत्पत्त्यनुपपत्तेः । नच तादृशशाब्दाव्यवहितपूर्ववर्तिलविशिष्टत्वेन प्रतिवन्धकत्वं वक्तव्यं विशिष्टस्यच न शाब्दक्षणे संभवइति याच्यम् अव्यवहितपूर्वत्वस्य विक्षणसाधारणस्य वाच्यतया यत्र पदार्थोपस्थित्यादिकारणानन्तरमुपनीतभानात्मकाकाहाज्ञानमनन्तरं शा. ब्बोधस्तत्र पदार्थोपस्थितेः शाब्दाव्यवहितपूर्ववर्तित्वेनाकाङ्क्षाज्ञानानुत्पादप्रसझात्।नच त्रिक्षणसाधारणमव्यवहितपूर्वरवं किमिति निवेश्य मिति वाच्यं यत्र घटप्रत्यक्षेच्छ। घटप्रत्यक्षसामग्री पटप्रत्यक्षसामग्री शाब्दसामग्रीच तदनन्तर घटप्रत्यक्षम् ततः शाब्दबोधस्तत्र शाब्दसामय्या द्वितीयक्षणवृत्तिनिष्टशाब्दाव्यवहितपूर्ववर्तित्वाभावेन पटप्रत्यक्षापत्तेरिति ।
नच स्वत्वादे प्रकारतामत इत्यादि। ननु राजखलवत्पुरुषविषयकबुद्धिबव्यापकप्रतिबध्यतानिरूपित प्रतिबन्धकत्वावच्छिन्नाभावएव शाब्दसामय्यां प्रकारतामते प्रवेशनीयस्तथाच नाभावद्वयप्रवेशः नच संसर्गतामते स्वत्वसंबन्धावच्छिन्नराजाभावप्रकारतानिरूपितपुरुषनिष्ठविशेष्यत्व निरूपकनिश्चयत्वावच्छिन्नाभावो लघुतरः सामय्यां निविशते प्रकारतामतेचोक्ताभावो गुरुतरइति वाच्यं संसर्गतामतेऽपिहि प्रतिबन्धकत्वावच्छिन्नाभावएव प्रवेशनीयोऽन्यथा राजाभाववान्पुरुषः पुरुषे राजाभावः राजव्यापकाभाववान्पुरुषइत्यादि निश्चयानामभावास्तादशनिश्चयत्वावच्छिन्नाभावत्वे न स्युर्निविष्टास्तथासति विशेष्यविशेषणभावव्यत्यासेन सामग्रीप्रतिबन्धकताबाहुल्यं स्यादिति चेन्न भाविज्ञानमप्रमेत्यप्रामाण्यग्रहोत्तरं यत्र बाधनिर्णयशाब्दसामग्रीप्रत्यक्षसामग्रीणामेकदासंवलनं तत्र तदुत्तरं प्रत्यक्षापत्तेः खतृतीयक्षणे कार्यानुत्पादानुरोधेन तद्बाधनिर्णयस्य प्रतिबन्धकत्वस्यावश्यकत्वात् अप्रामाण्यग्रहविशिष्टज्ञानक्षणेऽप्रामाण्यग्रहाभावविशिष्टज्ञानत्वावच्छिनाधिकरणत्वस्यासत्तया तादृशज्ञानत्वावच्छिन्नाभावस्य सत्वेऽपि प्रतिबन्धकत्वेन तादृशज्ञानाधिकरणत्वस्याविलक्षणत्वेन तदवच्छिन्नाभावस्य सत्वासंभवात्तद्धटितशाब्दसामग्र्यास्तदानीमसत्त्वात् । अथ प्रतियन्धकत्वस्याव्याप्यवृत्तित्वाभावेऽप्रामाण्यग्रहकालेऽपि बाधज्ञाने प्रतिबन्धकत्वसत्त्वापत्त्या तदुत्तरक्षणे कार्यप्रतिरोधा

Page #84

व्युत्पत्तिवादः ।
तादृशसामच्या स्वत्वादिसंबन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकराजाद्यभाववत्तानिश्वयाभावघटिततया तत्सत्वे कारणविरहादेव तथाविधप्रत्यक्षवारणसंभवादिति वाच्यम् । मन्मते ताशप्रत्यक्षं प्रति तथाविधसामन्याः प्रतिबन्धकताधिक्येऽपि निरूपितत्वादिसंबन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकराजाद्यभाष विशिष्टस्वत्वादिवैशिष्टयबोधे। तथाविधसामयाः प्रतिबन्धकताऽकल्पनेन तदंशे साम्यात् । तथाच पूर्वोक्तराजस्वत्वाभाववान् पुरुषः सुन्दर इत्यादिविशिष्टवैशिष्ट्यप्रत्यक्षं प्रति राक्षः पुरुषः इत्या. दिसामध्याः प्रतिबन्धकत्वकल्पनं संसर्गतावादिनां मतेऽधिकमिति ! न च स्वत्वादेः प्रकारतामते घटप्रत्यक्षादिकं प्रति ताशसामग्रीप्रतिबन्धकतायांविभक्तिजन्यस्वत्वाद्युपस्थितिनिवेशाधिक्येन राज
द्यभावनिवेशाधिक्येन च गौरवम् । अस्मन्मते तादृशोपस्थितितथा विधवाधाभावादीनां तथाविधवाक्यजन्यशाउदबोधं प्रत्यहेतुतया ताहशवाक्यघटितसामग्रीप्रति
पत्तिःस्यादिति तस्याव्याप्यवृत्तित्वमवश्यं वाच्यं तथाचाव्याप्यवृत्तिधर्मावच्छिन्नाभावस्तादृशधर्माभावकाले संभवत्येवेति नोक्तदोषः । यदिच कारणीभूताभावप्रतियोगित्वमेव प्रतिबन्धकत्वं प्रतियोगित्वस्य चाव्याप्यवृत्तित्वं सिद्धान्तविरुद्धम् अतिरिक्तस्यापि प्रतिबन्धकत्वस्याव्याप्यवृत्तित्वं नाङ्गीकरणीय कार्यानुत्पादे प्रतिबन्धकतावच्छेदकावच्छिन्नस त्वमेव प्रयोजकं कार्योत्पादेच प्रतिबन्धकतावच्छेदकावच्छिन्नाभावस्यैव सत्वमित्युक्तदोषस्य विरहादित्युच्यते तदापि निरुक्तप्रतिबन्धकतावच्छेदकावच्छिन्नाभावत्वेनाभावानां प्रवेशे न दोषइति गृहाण । नच प्रतिबन्धकतावच्छेदकतापर्याप्त्यधिकरणधर्मपर्याप्तावच्छेदकताकप्रतियोगिताकाभावत्वेनैव प्रवेशः कार्योऽन्यथा विशेषाभावादिकमादाय प्रतिबन्धकसद्भावेऽपि तस्य सत्वापत्तस्तत्र यदि यत्किश्चित्प्रतिबन्धकतावच्छेदकतापर्याप्तिर्निवेश्यते तदैकविधबाघसत्त्वेऽपि तादृशाभावसत्वापत्तिः यदि निरुक्तप्रतिबन्धकतावच्छेदकतात्वेनावच्छेदकतापर्याप्तिर्निवेश्यते तदापि सैव, प्रतिबन्धकनिश्चयस्य तावद्रूपाश्रयस्थ समूहालम्बनात्मकस्यैव संभयेन तदभावस्य तत्रसत्त्वादिति वाच्यं निरुक्तप्रतिबन्धकताविशिष्टरूपवृत्तिनिरूपकताकाधिकरणत्वसामान्यामावस्यैव प्रतिबन्धकसामग्यांनिवेशात् । वैशिष्टयंच खावच्छेदकतालावच्छिन्नपर्याप्यनुयोगितावच्छेदकलसंबन्धेन । वृत्तिलमपि तेनैवसंबन्धेन बोध्यम् एवञ्चाप्रामाण्यज्ञानाद्यभावबिशिष्टतत्तदाधनिश्चयवगतसमुदायस्य प्रतिबन्धकताविशिष्टतया तवृत्तिनिरूपकताकाधिकरणतात्वस्यानुगतस्य तादृशतत्तद्वाधनिश्चयाधिकरणतासु सत्येन तदवच्छिन्नाभावस्य नैकवाधसत्त्वे सत्त्वसंभवो नवा प्रामाण्यज्ञानक्षणे सत्त्वासंभवः । यद्युक्तपरम्परायाः संसर्गवं नाभ्युपेयते तदापि निरुक्तप्रतिबन्धकतावृत्त्युभयावृत्तिधर्मावच्छिन्ननिरूपितावच्छेदकतालावच्छिन्नपर्याप्यनुयोगितावच्छेदकरूपावच्छिन्नानुयोगिताकपर्याप्तीयावच्छेदकतालनिष्टावच्छेदकताभिन्नकिञ्चिनिष्टनिरूपितत्वसंबन्धावच्छिन्नावच्छेदकताभिन्नावच्छेदकलानिरूपितप्रतियोगितावदधच्छेदकताकनिरूपकताकाधिकरणलं नास्तीति प्रतीतिसिद्धाभावस्य ताशप्रतिवध्यत्वनिष्टावच्छेदकताभिन्न प्रतिबन्धकतात्वनिष्ठावच्छेदकताभिन्नावच्छेदकत्वानिरूपि. तावच्छेदऋताभिन्नाधेयखत्वनिष्ठावच्छेदकताभित्रावच्छेदकत्वानिरूपिताधेयत्वनिष्टावच्छेदकतेत्यादिक्रमेणावच्छेदकत्वानि निवेश्य तनिरूपित प्रतियोगितानिरूपकत्वेन निवेशः कार्यइति चेदुच्यते। येन रूपेण प्रतिवन्धकत्वं तद्रूपावच्छिन्नाभावत्वेनैव प्रतिबन्धकाभावः सामय्यां निवेश्यः तेनैव रूपेण तस्य कारणत्वात् कारणकूटस्यैव सामग्रीलादुन्तानुगताभावस्य चाकारणत्वात् प्रतिवन्धकखस्य कारणीभूताभावप्रतियोगिखरूपत्वेन तदवच्छिन्नाभावत्वेन. कारणत्वेऽन्योन्याश्रयप्रसङ्गात् । एकैकबाधनिश्चयाभावत्वे. नोपस्थितेनान्वयव्यतिरेकावच्छेदकतया गृहीतेन च लाघवात्कारणत्वे व्यवस्थिते ताशानेककारणत्वकल्पनागौरवस्य फलमुखत्वे. नादोषवाच शाब्दसामग्रीलिङ्गकशाब्दानुमाने प्रत्यक्षाभावानुमाने तथैवसामन्याः सुग्रहत्वादिति प्रतिबन्धकाभावस्यानेकलनिबन्धनो लाघवगौरव विचारो नादरणीयः । अथोक्तानुगताभावस्याकारणत्वेपि प्रतिबन्धककुक्षौ प्रवेशे काक्षतिः नचानेकाभावघटितोक्तरूपेण तस्य प्रवेशएव गौरवमिति वाच्यं तब्यक्तिलेनैव तस्य प्रवेशादितिचेन्न । कारणनिष्टसमुदायत्वेन प्रतिबन्धकत्वे तदच्छिन्नाभावत्वेन कारणत्वे चान्यतमत्वेन प्रतिबन्धकलकारणलादाविवान्यथासिद्धेरभ्युपगमात् । गगनाद्यभावनिष्ठताहशाभायस्य गगनाभावात्मकतया तळ्यक्तिलेन तदधिकरणलस्य बाधनिश्चयदशायामपि सत्त्वात् नचेत्यादिशङ्काग्रन्थस्य सामग्रीप्रतिबन्धकतायामवच्छेदककोटौ कारणस्यैव प्रवेशइति मत्योत्थानादुत्तर ग्रन्थस्यापि तादृशबुद्ध्यैव प्रवृत्तेरसङ्गतिविरहात् उत्तरमन्थेन वलप्रकारतामतव्यबस्थापकेनोक्तरूपेण प्रतिबन्धकलस्याप्युपलक्षणीयत्वाच । यत्तु साक्षात्परम्परासाधारणावच्छेदकवानङ्गीकारे निरुक्तकमेण निवेशो न संभवदुक्तिकः पुरुषविशेष्यलनिश्चयलाप्रामाण्यमहाभाववादिनामेव साक्षात्प्रतिब्न्धकतावच्छेदकत्वेन तदवच्छिन्ननिरूपकताकाधिकरणवस्य पुरुषविशेष्यकवाधानात्मकनिश्चयसत्त्वेऽपि सत्तया निरुक्ताभावासत्वेन शाब्दसामग्र्यनुपपत्तेरिति तन्न राजस्ववाभावप्रकारतानिरूपितपुरुषविशेष्यखानामेव प्रतिबन्धकतावच्छेदकत्वेन तावन्मा. नावच्छिन्नलस्य राजखलाभावत्यावच्छिन्नप्रकारतानिरूपितपुरुषत्वावच्छिन्न विशेष्यताकनिश्चयवावच्छिन्ननिरूपकतायामेबसत्त्वात् पुरुषलाधच्छिन्नविशेष्यताकनिश्चयवावच्छिन्ननिरूपकतावच्छेदकलस्य तादृशप्रकारवानिरूपितविशेष्यतास्वपि सत्वादिति ।

Page #85

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः ।
८१ बन्धकतायां तेषामनिवेशादिति वाच्यम् । भवन्मतेऽपि स्वत्वसम्बन्धावच्छिनप्रतियोगिताकराजा. भावव्याप्यराजस्वस्वाभाववान्पुरुष इत्यादिनिश्चयस्य तदभावव्याप्यवत्तानिश्चयमुद्रया ताटशवाक्य
भवन्मतेऽपि स्वत्वसंबन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकराजाभावव्याप्येत्यादि । अथ राजाभावव्याप्याभावप्रमेयादिमत्तानिधयाभावानामवश्यप्रवेशनीयतया तेषां किंचिद्धर्मावच्छिन्नविषयतानिरूपिताधिकरणविषयतानिरूपितवृत्तिलविषयतानिरूपिताभावादिविषयताघटितधर्मावच्छिन्नाभावत्वेनैकेनानुगतेनैव रूपेण प्रवेशो 'विधेयस्तथासति राजाभावव्याप्यराजस्खत्याभाववत्तानिश्चयाभावस्य पृथक्निवेशेप्रयोजनाभावइति कथं संसर्गतामते निवेशनाधिक्यमिति चेन्न । अनुमितिजननयोग्यव्याप्यवत्तानिश्चयस्यैव प्रतिबन्धकतायाः स्वीकृतत्वेन प्रमेयत्वब्यापकराजाभावसमानाधिकरणवाच्यत्ववत्तानिश्वयस्य घटकालीनप्रमेयलव्यापकराजाभावसमानाधिकरणपटकालीनप्रमेयलवत्तानिश्चयस्यचानुमितिजननासमर्थतयाऽप्रतिबन्धकत्वेन तत्सत्त्वेऽपि शाब्दसामम्या इष्टत्वेनोक्तरूपेणाभावप्रवेशे तदनुपपत्तेः एवमप्रामाण्यज्ञानाभावविशिष्टनिश्चयाभावस्यैव प्रवेशनीयतया तत्राप्रामाण्यमहस्य विशिष्यैव प्रवेशस्य कार्यतया व्याप्यतावच्छेदकतापर्याप्त्यधिकरणधर्मविशेषपर्याप्तावच्छेदकताकविषयतात्वेनैवाधिकरणविषयतानिरूपितविषयतायाः सामानाधिकरण्यधर्मिविषयतायाश्च प्रवेशस्य कार्यखादेकस्यानुगतधर्मस्यासंभवात् । अतएव विषयताविशिष्टप्रकारतानिरूपितपुरुषलावच्छिन्नविशेष्यताकनिश्चयवावच्छिन्नाभावत्वमेकमनुगतो धर्मः संभवति वैशिष्ट्यं च स्वावच्छेदकतापर्यायधिकरणधर्मनिष्ठावच्छेदकताकत्लस्वनिरूपिताधिकरणविषयताभावविषयताघटितव्यापकलविषयतानिरूपितराजाभावविषयतानिरूपितसामानाधिकरण्यविषयतानिरूपितविषयलावच्छिनलोभयसंबन्धेन बोध्यमित्यपि प्रत्युक्तम् । यतु प्रमेयखव्यापको राजाभावः प्रमेयखवानपुरुष इति निश्चयस्यापि प्रतिबन्धकत्वेन तदभावोऽपि निवेशनीपस्तस्यचोक्तरूपेण नसंभवति निवेशइति तन्न उक्तराजाभावविषयताकनिश्चयविशिष्टनिश्चयीयलस्यैव संसर्गतयोपादेयत्वात् । इदमत्रावधेयम् । अनुगतरूपेणाप्रामाण्यज्ञानस्य निवेशसंभवेन तत्तव्यक्तित्वेनाप्रामाण्यज्ञानानामभावकूटस्य प्रतिबन्धकतावच्छेदककोटी प्रवेशेवा अनुगकधर्मस्य भवति संभव इति नोक्तरीत्या संसर्गतामतखण्डनं साधीयः जगदीशप्रभृतिभिश्च संसर्गतामतमेवानुमोदितमपि परन्तूक्तकूटत्वस्यासर्वज्ञाज्ञेयत्वमनुचिन्त्य भट्टाचार्येण प्रकारतामतमेव समीचीनतयोरीकृतमिति । अथात्र प्रकारतावादिनामपि राजखलाभावव्याप्यराजाभाववान पुरुषइतिनिर्णयस्य खातन्कयेण प्रतिबन्धकतया तदभावस्य निवेशनीयतया तदंशे साम्यमेव नच तस्य संसगतावादिमते निवेशनीयेन स्वत्वसंबन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावव्याप्यनिरूपितलसंबन्धावच्छिन्नराजाभाववत्खयत्पुरुषनिर्णयाभावेन समतया राजाभावव्याप्यराजस्वखाभा. क्वत्पुरुषनिर्णयाभावनिवेशनं संसर्गतावादिना पुनरधिकमेवेति वाच्यम् निरूपितलसंबन्धावच्छिन्नराजाभावव्याप्यराजाभाववत्पुरुषवत्खखनिर्णयाभावस्य प्रकारतावादिनामपि निवेशनीयतया आधिक्याभावात । किमत्र वक्तव्यं प्रकारतावादिनां प्रतिबन्धकताधिक्यं प्रति तथाहि तन्मते द्विविधवाधनिर्णयाभावयोः साध्याभाववदत्तिखरूपव्याप्तिपटितद्विविधतळ्याप्यवत्तानिर्णयाभावयोः सामग्यां निवेशः संसर्गतामतेच राजाभाववत्पुरुषनिर्णयाभावस्य राजाभावव्याप्यवत्तानिर्णयाभावस्यच सामन्यां निवेश इति सव्यक्तमेव प्रकारतामत आधिक्यं व्यापकसामानाधिकरण्यरूपव्याप्तिघटितव्याप्यवत्ताबुद्ध्यभावानां प्रवेशे सुतरां तत्र प्रमेयवादिधर्मचतुष्टयमवलम्ब्य बिचारे क्रियमाणे राजस्खत्वाभावव्याप्यप्रमेयखादिधर्मचतुष्टयवत्ता निर्णयाभावचतुष्टयस्य निरूपितत्वसंबन्धावच्छिन्न प्रतियोगिताकराजाभावव्याप्यप्रमेयत्वादिधर्मचतुष्टयवत्तानिर्णयाभावचतुष्टयस्य राजाभाववसुरुषरूपविशेषणभिन्नमूर्तिकविशिष्टप्रमेयवादिधर्मचतुष्टयस्य द्विविधवाधव्याप्यतया निर्णयानामभावाष्टकस्य राजस्ववाभावव्याप्यराजाभाववत्पुरुषनिर्णयाभावस्य राजाभावव्याप्यराजाभाववत्पुरुषवत्खखनिर्णयाभावस्यच प्रवेशइति द्वाविंशत्यभावानां प्रवेशः, संसर्गतामतेच राजाभाववत्पुरुषनिर्णयाभावस्य साध्याभाववत्तिलरूपन्याप्तिधटितराजाभावव्याप्यवत्तानिर्णयाभावस्य व्यापकस्य सामानाधिकरण्यरूपव्याप्तिघटितराजाभावव्याप्यप्रमेयलादिधर्मचतुष्टयवत्तरनिर्णयाभावचतुष्टस्य राजस्खखाभाववत्युरुषराजाभाववत्खखलरूपविशेषणविभिन्नमूर्तिकविशिष्टप्रमेयत्वादिधर्माष्टकस्य राजाभावव्याप्यतया निर्णयानामभावाष्टकस्य राजाभावव्याप्यराजखलाभाववत्ता निर्णयाभावस्य राजाभाकव्याप्यराजाभाववत्पुरुषवत्खननिर्णयाभावस्यच प्रवेशइतिषोडशाभावानां प्रवेशइति चेद् ।
अत्र केचित् घटादिभिन्न विषयकप्रत्यक्षप्रति प्रतिबन्धकलमुभयमतेऽपि समानं तत्र प्रकारतामते सामय्यामधिकवस्तुप्रवेशगौरवेऽपि नाधिकप्रतिबन्धकतागौरवम् । संसर्गतामतेच राजखलाभाववान् पुरुषः सुन्दरः प्रमेयोवाच्य इत्यादि भिन्न विषयप्रत्यक्षसहस्रप्रति प्रतिबन्धकतासहस्रस्य कल्पनीयखाद्गौरवं स्पष्टमेवेत्याहुः तन्न संसर्गतामते राजखवाभाववान्पुरुषः सुन्दरइत्यादिप्रत्यक्ष शाब्दसामम्याः प्रतिबन्धकताकल्पनेन गौरवेसमुद्भावितेन च स्वखादेः प्रकारतामते घटप्रत्यक्षादिकप्रतीत्यादिग्रन्थेन प्रकारतामते समुद्भावितस्य गौरवस्य सन्दर्भविरुद्धखापत्तेः भवन्मतेपीत्यादिग्रन्थेन व्याप्यवत्तानिर्णयाभावप्रवेशनाधिक्येन गौरवस्य समुद्भावितस्य प्रकारतामतेऽपि व्यायवत्तानिर्णयाभावस्य तुल्यस्याधिकस्य वा प्रवेशनीयतया न संभवइत्येतन्मात्रस्यैव पूर्वपक्षितत्वेनोक्तरीत्या समाधानस्यासंभवाच्च अतएव संसर्गतामतेऽपि लक्षणादिस्थले खत्वप्र
११व्यु

Page #86

व्युत्पत्तिवादः ।
जन्यशाब्दधीविरोधितया तादृशनिश्चयाभावस्य तथाविधसामग्रीप्रतिबन्धकतायां निवेशनस्याधिक्येन लाघवानवकाशात् । मग्मते राजस्वत्वाभाववान् पुरुष इत्यादिबाधकाभावनिवेशेनव
कारकबोधस्य स्वीकरणीयतया तादृशबोधसामय्याः प्रतिबन्धकताया उभयमतसिद्धत्वात् स्वत्वादिसंसर्गकबोधसामन्याः प्रतिबन्धकताकल्पनेन गौरवस्य संसर्गतामते जागरूकत्वेन तन्मतखण्डनं प्रन्थकृतां संगच्छत एवेत्यपि निरस्तम् । गौरवाभावेन संसर्गतामतस्य समीचीनत्वमित्यस्य पूर्वपक्षाविषयलादुक्तरीत्या संसर्गतामते गौरवस्य प्रागेवनिराकृतत्वाच अत. एवान्यथातादृशसमभिव्याहारज्ञानघटितशाब्दसामग्रीकालइत्यादिग्रन्थेन भित्रविषयकप्रत्यक्षविशेषे संसर्गतामते सामग्याः प्रतिबन्धकबकल्पनेन गौरवप्रदर्शनमसमजसम् भिन्नविषयकप्रत्यक्षमात्रएव संसर्गतामते बोधद्वयसामग्याः प्रतिबन्धकताद्वयस्य प्रकारतामते प्रतिबन्धकतैक्यस्य च संभवाद्गौरवस्य स्फुटखात्ताव दूरानुधावनस्य निर्बीजत्वादिति निरस्तम् । किंचाप्रकेचिदित्यादिना यदुक्तं संसर्गतामते गौरवं निपुणतयालोचने विपरीतमेव तदवभासते । तथाहि घटादिभिन्नभिन्न विषयकप्रत्यक्ष प्रति शाब्दसामग्याः प्रतिबन्धकत्वे प्रकारतामते बाधनिर्णयाभावद्वयखलोपस्थितिराजोपस्थितिपुरुषोपस्थितियोग्यताकाहातात्पर्यज्ञानत्रयेल्यष्टकारणानां सामय्यां प्रवेशः संसर्गतामते चैकविधबाधनिश्चयाभावराजोपस्थितिपुरुषोपस्थितियोग्यताकावाज्ञानत्रयेति षकारणानां प्रवेशः । तत्र सामग्रीत्वस्य कारणकूटलरूपत्वात् कूटत्वस्य चैकविशिष्टापरत्वरूपत्वात्कारणाष्टकस्य विशेष्यविशेषणभावे विनिगमनाविरहे प्रकारतामते एकत्रैव प्रायः सर्विशतिशतत्रयाधिकचतुरयुतप्रतिबन्धकत्वमापद्यते । संसगतामते च तत्र विंशत्यधिकसप्तशतप्रतिवन्धकत्वं द्विविधवाधघटितभिन्नविषयद्यप्रत्यक्षद्वये संसर्गतामते च चत्वारिंशदधिकचर्तुदशशतप्रतिबन्धकत्वमेकविधबाघटितभिन्न विषयकैकप्रत्यक्ष प्रति प्रकारतामते सविंशतिशतत्रयाधिकचतुरयुत प्रतिबन्धकत्वमिति कियदाधिक्यं प्रतिबन्धकत्वस्य प्रकारतामत इति सुधीभिरालोचनीयम् । यदि चापेक्षाबुद्धिविषयलमेव समुदायत्वं तदा मोक्तरीत्या गौरवस्य संभवइति विभाज्यते तदाप्यपेक्षाबुद्धेस्तव्यक्तित्वेन प्रतिबन्धकतावच्छेदकले विनिगमकाभावादनन्तानां तब्धतीनामवच्छेदकखापत्त्याऽसर्वज्ञदुईयानन्तप्रतिबध्यप्रतिबन्धकभावापत्तिरिति तत्तत्कारणविषयताविशेषविशेषितज्ञानलेनैवावच्छेदकलमपेक्षाबुद्धर्वाच्यं तत्र च व्यासज्यवृत्यवच्छेदकल्लानङ्गीकारे एकविशिष्टापरविषयखस्यैवावच्छेदकलमशीकरणीय मिति विशेष्यविशेषणभावे विनिगमकाभावात्तत्तन्मते तावतामेव प्रतिवन्धकवानां प्रसङ्गो दुर्वारः कथमन्यथा सामन्यां न्यूनाधिकवस्तुप्रवेशविचारपरतत्तदन्थस्य स्यात्संदर्भशुद्धता ।
अन्नब्रूमः प्रकारतामते राजखलाभावराजखलव्यापकाभावखवाभावखलव्यापकाभावयत्पुरुषराजखलवदवृत्तिमत्पुरुषखबवदवृत्तिमत्पुरुषराजाभाववत्खत्वराजव्यापकाभाववत्स्वत्वराजवदवृत्तिमत्स्वत्वात्मका नववाधाः । संसर्गतामते च राजाभाववपुरुषराजव्यापकाभाववत्पुरुषराजवदवृत्तिमत्पुरुषात्मकास्त्रयोबाधाः ! सतिचैवं प्रकारतामते बाधनिश्चयाभावानां नवानां बाथनवकव्याप्यसंसर्गतामतसिद्धबाधनयवत्तानिश्चयानां सप्तविंशतीनां द्वयोर्द्वयोर्बिशेष्यविशेषणभावे विनिगमनाविरहावाधविशिटबाधात्मकविषयचतुष्टयस्य त्रयाणां विशेष्य विशेषणभावे विनिगमनाविरहाद्वाधविशिष्टबाधात्मकविषयषट्कस्य च बाधनबकव्याप्यतया निर्णयानां नवतीनामभावानां तावत्संख्यकानां सामय्यां प्रवेश इति सकलने सर्वेषां षड्विंशत्यधिकशतसंख्याकाभावानां प्रवेशः । संसर्गतामते च त्रयाणां बाधनिश्चयाभावानां बाधत्रयव्याप्यबाधनवकवत्तानिश्चयाभावानां सप्तविंशतीनां प्रवेशः । नवसु बाधेषु द्रुयोस्त्रयाणां चतुर्णा पञ्चानां षण्णां सप्ताना मष्टानां नवानां च विशेष्यविशेषणभावे विनिगमनाविरहेण बाधविशित्रबाधात्मकाविषया बहवः संपद्यन्ते । तथाहि द्वयोर्विशेष्यविशेषणभावे विनिगमनाविरहे द्वावेव ज्यादीनां च स्वगुणितखपूर्वफलात्मकखफललबभ्या षट्चतुर्विंशतिविंशत्यधिकशतर्विशत्यधिकसप्तशतचत्वारिंशदधिकपञ्चसहस्रसविंशतिशतत्रयाधिक चतुरयुतसाशीत्यष्टशताधिकद्विषष्टिसहस्राधिकलक्षत्रया जायन्ते तेषां संकलने सप्तत्यधिकनवसहस्राधिकचतुर्लक्षसंख्यकाविषयाः भवन्त्येकैकस्यैव याद्यात्मकसङ्घातस्य विशेष्यविशेषणभावे विनिगमकाभावेन विशिष्टरूपसंपादने नवसु च धात्मकः संघातः । षट्त्रिंशयात्मकः चतुरशीतिसंख्यकः चतुष्टयात्मकः घडिशत्यधिकशतसंख्यकः एवं पश्चाद्यात्मकोप्युत्तरोत्तरमधिकसंख्यकः । तेषां सर्वेषामुक्तक्रमेण विशिष्टसंपादने बहुकोटिसंख्यका विषयास्तेषां सर्वेषां राजाभावव्याप्यतया धर्मिणि निश्चयानां बहुकोटिसंख्यकाभावानां च प्रवेशः । तथासति विशेष्यविशेषणभावे बिनिगमकाभावात्सामग्रीलस्य प्रतिबन्धकतावच्छेदकस्य संसर्गतामते परार्धादिरूपतापद्यत इति गौरवे किं वक्तव्यम् । नच राजखलाभाववत्पुरुषराजाभाववत्स्वत्लयोरेकविशिष्टघटकले तज्ज्ञानस्याहार्यतया न प्रतिबन्धकलसंभव इति तादृशबिशिष्टसंपादनं व्यर्थमिति वाच्यम् । खले राज्ञोऽव्याप्यवृत्तिलग्रहकालेऽनाहार्यस्य प्रतिबन्धकीभूतस्योक्तविशिष्टज्ञानस्य संभवात् । नच प्रकारतामते प्रमेयलादिधर्मचतुष्टयस्य राजस्वलाद्यभावनवकव्याप्यस्य निर्णयानां षत्रिंशत्संख्यकाभावाना प्रवेशः संसर्गतामते च द्वादशाभावाना प्रवेश इति गौरवमिति वाच्य नवबाधात्मकविषयाणां हि विशेष्यविशेषणभावव्यत्यासेन विशिष्टविषयरूपतासंपादने यदोक्तरीत्या व्याप्यनिश्चयामावानां संसर्गतामते प्रकारतामतादयाधिक्यं तदा कैव कथा षट्त्रिंशब्याप्यानां परस्परविशेष्यविशेषणभावव्यत्यासतो विशि

Page #87

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः ।
८३ ताडशनिश्चयकाले प्रत्यक्षाभ्युपपत्तेस्तदभावानिवेशात् । यत्तु राज्ञः पुरुष इत्यादौ राजखत्ववान् पुरुष इत्याद्यन्वयबोधोपगमे राजकीयं स्वत्वं राजस्वत्ववान्पुरुषहत्याकारकछिविधानुमितेरेव तदतिरिक्ताविषयकत्वेन तारशानुमिति प्रति प्रत्येक ताशवाक्यघटितसामय्याः प्रतिबन्धकत्वद्वयम् अस्मन्मते च तादृशानुमित्योस्तथाविधवाक्यजन्याद्राजकीयः पुरुष इत्येतादृशबोधादतिरिक्तविषय. कतया तत्र तादृशसामग्र्याः प्रतिबन्धकत्वकल्पनं नास्ति, तथाविधानुमितितथाविधशाब्दसामग्रयोश्च सत्योरनुमितेरेवोत्पत्तेः, अपि तु राजकीयः पुरुष इत्याकारकतत्वसंसर्गकैकविधानुमिति प्रत्येव ताशसामग्रयाः प्रतिबन्धकत्वमेकं कल्पनीयमिति लाघवमिति तदकिंचित्करम् । भवद्भिर्यत्र, यादृशानुमितिः स्वीक्रियते अस्माभिरपि तत्र तादृशानुमितेः स्वीकरणीयतयानुमितौ शाब्दलामध्याः प्रतिबन्धकत्वसाम्याद, उपदर्शितस्थले भवद्भिरनुमितिः स्वीक्रियते अस्माभिरपि स्वीक्रियते.
टरूपता संपाद्य तेषां बाधत्रयव्याप्यतया निर्णयानामभावानां प्रवेशे कारिते परमाधिक्ये तथाच प्रकारतावादिमते संसर्गताबादिनोक्तरीत्या गौरवे समुद्भाव्यमाने परार्थमुद्यच्छमानस्य शस्त्रस्य खशिरसीव खमतएवातिगौरवस्य प्रपातः स्यादिति घटादिप्रत्यक्षस्थले सामग्र्यां बहुपदार्थप्रवेशेऽपि विषयताविशेषसंबन्धेनापेक्षाबुद्ध्यात्मकसमुदायत्वस्य स्खविशेषणविषयताभेदेनानेकस्वरूपस्यापि समनियतत्वेन समनियतनानाधर्मावच्छिन्नप्रतिबन्धकत्वस्यैक्यमेवेति घटादिप्रत्यक्षस्थले न प्रतिबन्धकताबाहुल्यं व्यासज्यवृत्तित्वमवच्छेदकत्वादीनामङ्गीक्रियतएवेति ज्ञानविशेषणविषयत्वेष्ववच्छेदकत्वमण्येकमेव तत्संबन्धोऽपि स्वरूपात्मकएव अवच्छेदकव्यक्तीनां बहुत्वेऽपि कुप्तत्यमेवेति न गौरवमिति संसर्गतावादिभिरेव वाच्यमेवं च प्रकारतावायुद्भावितराजखखाभाववान् पुरुषः सुन्दर इत्यादिभिन्न विषयकप्रत्यक्षएव प्रतिबन्धकतागौरवं निराबाधमिति भवति सर्वथैव सन्दर्भशुद्धिरिति ।
यद्यपि प्रागुपदर्शितविभिन्न विषयकप्रत्यक्षस्थलीयबहुतरप्रतिबन्धकत्वकल्पनागौरवे महति विद्यमाने प्रतिबन्धकताद्वयकल्पनागौरवं संसर्गतावादिभिरुद्भावितं न प्रकारतामतदूषणायालमिति तत्खण्डनोपक्रमो व्यर्थ एव तथापि वस्तुस्थितिमनुरुभ्य प्रौढि प्रकटनाशयात्तत्खण्डनमुपक्रमते यत्त्वित्यादिना । तदतिरिक्ताविषयकत्वेनेति । तद्विषयताविशिष्टान्यविषयताशून्यत्वेनेत्यर्थः । वैशिष्ट्य च स्वसामानाधिकरण्यस्तावच्छेदकसंबन्धावच्छिन्नत्वोभयसंबन्धेन बोध्यम् । पर्वतोवह्निमान् पर्वतवानवाहिरितिज्ञानयोः परस्परमनतिरिक्तविषयकलवारणाय खानवच्छेदकसंबन्धानवच्छिनखरूपस्य खावच्छेदकसंबन्धावच्छिन्नत्वस्य प्रवेशः । नचैवमपि पर्वतोवहिमान् महानसंधूमवदिति समूहालम्बनस्यानतिरिक्तविषयकत्वं पर्वतो धूमचानवह्निमन्महानसमिति समूहालम्बने स्यादिति वाच्यम् तद्विशेष्यतावदन्यप्रकारताशून्यत्वस्य विवक्षितत्वात् विशेष्यतावत्ताच स्वावच्छेदकावच्छिन्नविशेष्यतानिरूपितल खनिरूपितप्रकारतावत्त्वोभयसंबन्धेन । प्रकारतावत्ताच खावच्छेदकावच्छिन्नत्व खावच्छेदकसंबन्धावच्छिन्नत्वोभयसंबन्धेन बोध्यम् । वहिरवेन वयवगा हिवह्नित्वेन घटावगाहिज्ञानयोरनतिरिक्तविषयकत्वं यदि नानुभविक खसामानाधिकरण्यमपि संबन्धघटकतयोपादेयं नान्यथा महानसीयवह्निप्रकारकज्ञानानतिरिक्तविषयकवं वह्निप्रकारकज्ञाने यदीष्टं तदा स्वावच्छेदकावच्छिन्नलमधिकवारकपर्याप्तिघटितमेवोपादेयमितरथान्यूनवारकपर्याप्तिघटितमपीति । भवद्भिर्यत्र याहशानुमितिः स्वीक्रियतेऽस्माभिरपि तत्र ताडशानुमितेः स्वीकरणीयतयेति । अथ बुभुत्सिते ह्ये कस्मिन्नर्थे विजातीयानुभवसामय्याः सनिपाते कस्मिंश्चिदप्यनुभवे जायमाने बुभुत्सितार्थावगतिसाकल्यसंपत्तेः पुनरवगतेरसंपाद्यलमिति तत्र यत्सामग्या लघुवं तस्यैव फलजनकलं बुभुत्सितयोरर्थयोर्विजातीयानुभवसामग्योः सन्निपाते कयाप्येकयैवार्थावगत्या भवितव्यं जातिसार्यज्ञानयोगपद्ययोरनभ्युपगमादिति बुभुत्सितार्थावगतिसाकल्यासंपत्तेः पुनरवगतिः संपादनीया साच सामग्यधीना तत्र गुरुसामग्रीसंपादनापेक्षया लघुसामग्रीसंपादनं युक्तमिति यत्सामन्या गुरुवं तस्या एवं प्रथमतः फलजनकवमित्यनुभवसिद्धं तथाचान्वयव्य तिरेकसहचारग्रहतर्कादिसम्पाद्यव्याप्तिग्रहाद्यपेक्षानुमितिसामग्रीतः शाब्दसामन्याः शाब्दसामग्रीतश्च प्रत्यक्षसामग्या लघुभूताया अनतिरिक्तविषयिकायामनुमितौ शाब्दमतौ च प्रतिबन्धकवं विभिन्न विषयके शाब्दबोधे चानुमितिसामय्याः तादृशे प्रत्यक्षे च शाब्दसामग्याः प्रतिबन्धकखं कुप्तं तदनुसृल्यैवानतिरिक्तविषयकलमनुमितिद्वयस्य प्रतिबध्यत्वप्रयोजकं प्रदर्य संसर्गतावादिना प्रतिबन्धकत्वद्योपादानं कृतं नाकस्मादनुमितिद्वयस्य प्रतिवध्यत्वमवलम्ब्य तदुद्भावितम् खमतेच प्रतिबध्यताप्रयोजकस्यानतिरिक्तविषयकलस्यानुमितिद्वये विरहात्तयोस्तत्र स्वीकारेण प्रतिबन्धकताद्वयवारणं च कृतम् एवं सति संसर्गतावादिनामनुमितिद्वयस्वीकारः प्रतिबध्यताप्रयोजकानतिरिक्तविषयकत्वविरह- . निबन्धनो नाकस्मिकः प्रकारतावादिना तु प्रतिबध्यलप्रयोजकस्यानुमितिद्वये सलात्तत्स्वीकारो नियुक्तिक इति भवद्भिर्यत्रेत्यायुक्तिरसङ्गतेतिचेत् उच्यते-नानतिरिक्तविषयकवं प्रतिबध्यताया अवच्छेदकलाप्रयोजकमिच्छोत्तेजकखानुरोधेन खयापि तस्यानङ्गीकारादन्यथा प्रतिबन्धकताद्वयापादनमेवासगतं स्याम्किलनुत्पद्यमानखनियततया गृहीतं सदेव प्रयोजक

Page #88

व्युत्पत्तिवादः । कुतः प्रतिबन्धकताद्वयकल्पनमिति भवतापि तादृशशाब्दं प्रति तादृशानुमितिद्वयसामग्रीडयस्य प्रतिबन्धकताया घाच्यतया साम्याच । एवं राजपुरुष इत्यादिसमासवाक्यास्स्वत्वसंसर्गकशाब्दबोधस्वीकारे तादृशशाब्दबोधसामरया: स्वत्वसंसर्गेण राजविशिष्टपुरुषतात्पर्यशानादिघटिताया भिजविषयकप्रत्यक्षादिकं प्रति प्रतिबन्धकरवाधिक्येन गौरवात् । तत्र राजसंबन्धिप्रकारकामेदान्वयबोधस्वीकार एवोचितः। न च भवन्मतेऽपि ताशाभेदान्वयबोधसामध्याः प्रतिबन्धकताधिक्येन गौरवमिति वाच्यम् । राजपदस्य राजसंबन्धिनि खारसिकलक्षणाग्रहदशायामभेदसंबन्धेन राजसंबधिविशिष्टपुरुषे तात्पर्यग्रहसत्वे भवन्मतेऽपि कर्मधारयत्वेनाभिमतात्तथाविधसमासवाफ्याताशशाब्दबोधस्वीकारस्यावश्यकतया तादृशसामनीप्रतिबन्धकताया उभयमतसिद्धत्वात् । यत्तु धि पश्य इत्यादौ लुप्त द्वितीयाविभक्तिस्मरणेन दधिकर्मकदर्शनबोधवद्राजपुरुष इत्यादावपि लुप्तषष्ठीविभक्तिस्मरणेन राजसंबन्धप्रकारकभेदान्वयबोधनिर्वाहे राजसंबन्धिनि निरूढलक्षणां स्वीकृत्याभेदान्ययबोधोपगमो निरर्थकः । नच षष्ठीतत्पुरुषादिस्थलेऽपि लुप्तविभक्तिसारणएव चेदन्वयबोधस्तदा ऋद्धस्य राजमाता इत्यादिप्रयोगापत्तिस्तत्र मातङ्गादौ राजादीनामन्वयबोधोपपत्तये राजादिपदो
रषष्ठयादिविभत्त्यनुसंधानस्यावश्यकत्वेन समानचिभक्तिकतया राजादी ऋद्धादिपदाथेस्याभेदा न्वयबोधसंभवादिति वाच्यम् । यतस्तत्र ऋद्धराजादीनामभेदान्वयबोधानुपपत्त्या नाभियुक्तानामप्रयोगः, अपि तु समासाघटकपदसापेक्षतया राजपदस्थासामातिदेशात्समासासाधुत्वेन । तत्सा. पेक्षत्वं च तदर्थान्वितस्वार्थपरत्वं, स्वार्थश्च स्वीयवृत्तिग्रहविशेष्यः । अत एव, शरैः शातितपत्रश्त्रस्य दासभायेंत्यादौ न समस्यमानशातितदासपदादेः सापेक्षता । तदर्थैकदेशशातनदासत्वावावेव शरकरणकत्वचैत्रनिरूपितत्वादीनामन्वयात् । तदर्थान्वितेत्यत्राभेदान्वयो वा निवेशनीय इति ।
सत । स्वारसिकलक्षणाग्रहस्थलानुरोधेन ताशसमभिव्याहारज्ञानादेस्तथाविधबोधजनकताया क्लप्तत्वात्तत्र निरूढलक्षणास्वीकारे गौरवाभावात् । यत्र राजपदस्य राजसंबन्धिनि स्वारसिकलक्षणाग्रहस्तत्र तादृशबोधस्योभयमतसिद्धतया तादृशसमभिव्याहारज्ञानस्य राजसंबन्ध्यभिन्नपुरुषबोधे
मेषितव्यं तत्किमनुत्पत्त्यापराद्धं यस्याः प्रयोजकलं न स्वीकरणीयं सा चानुत्पत्तिवेद्भवद्भिः राज्ञः पुरुष इत्यादिशाब्दसामग्री कालेऽनुमितिसामग्रीसत्त्वे- राजकीयः पुरुष इत्यनुमितावेव प्रमाणतः परिच्छिन्ना न राजकीयं स्वलं राजखलवापुरुषइत्यनु मित्योस्तां तथैवाही कुर्मो वयं तत्परीक्षायाः निष्प्रयोजनलात् परीक्षासहस्रेणापि प्रामाणिकस्यार्थस्यान्यथाकर्तुमशक्यखाच । तथाचास्माकमपि राजत्वावच्छिन्नप्रकारतानिरूपितपुरुषलावच्छिन्नविशेष्यताशाल्यनुमितिलावच्छिन्ना एकैव प्रतिवध्यता तत्रिरूपितप्रतिबन्धकताचेति नाधिक्यं प्रतिबन्धकलस्य । अथ याच्यते भवद्भिनोस्माभिः प्रवलेन केनापि प्रमाणेना. नुत्पत्तिः परिच्छिन्ना किंवनतिरिक्त विषयकवरूपानुत्पन्नसाजात्येनैवाधिगतेति तदा शाब्दसामम्यनुमितिसामग्योः सत्योर्योग्ययोरनुमिल्योरदर्शनेन प्रमाणेन परिच्छिन्नास्माभियोरनुत्पत्ति स्तिच तत्र साजात्यस्यापि बाधइति सानुत्पत्तिः प्रामाणिकी भवद्भिरपि नान्यथाकर्तुं शक्येति भवद्भिरप्यगत्या प्रतिबन्धकत्वद्वयं शाब्दसामय्याः खीकरणीयमित्येवमपि न प्रतिबन्धकताधिक्यमिति प्रकारतावादिनामाशय इति नोक्तग्रन्थासङ्गतिः । ये तु ऋजवस्तान्प्रत्याह । भवताऽपि ताहशशाब्दंप्रतीत्यादि । राजपदस्य राजसंबन्धिनि स्वारसिकलक्षणाग्रहदशायामित्यादि । यद्यपि राशः पुरुष इत्यादिवाक्यस्थले दर्शितरीत्या राजसंबन्धिभिन्नः पुरुषः सुन्दरः राजाभाववान् संबन्धः प्रमेय इत्यादिद्विविधप्रत्यक्षं प्रति संसर्गतावादिनां प्रतिबन्धकताद्वयादिक प्रकारतावादिना तु राजाभाववान् पुरुषः सुन्दर इत्यायेकविधप्रत्यक्ष प्रति शाब्दसामग्या एकविधमेव प्रतिबन्धकलमित्यस्त्येव संसर्गतामते गौरवं तथापि ततोप्यधिकगौरवमेवं रामासस्थले संसतामते संभवतीति तदुपेक्षितं वाक्यस्थले च यथोक्तरीतेर्न संभवस्तथोक्तं प्रागेव । तत्सापेक्षलं च तदर्थान्वितखार्थपरखमित्यादि । विवृतं चैतत्प्रसङ्गात्प्रागेव ।
उभयमतसिद्धतयेति । विभक्त्यनुसन्धानेन भेदान्धयाभ्युपगन्तुरभेदान्वयाभ्युपगन्तुच यन्मतं तत्सिद्धतयेत्यर्थः नतु संसर्गतावादिप्रकारताबायुभयमतसिद्धतयेत्यर्थः । संसर्गताबादिना विभक्तिश्रवणस्थलेऽपि विभक्त्यर्थप्रकारकबोधानभ्युपगमेन यत्त्वित्यादिनन्धस्य तन्मतानवलम्बिलात्तन्मतसिद्धलोद्भावनस्य प्रकृताननुकूलखात् । अथ खारसिकलक्षणाग्रहस्थले उक्तवाक्ये तत्पुरुषलग्रहे राजसंबन्धिपुरुषइति समासस्थलचद्राजपदस्य राजसंबन्धिनि शक्तखभ्रमस्थलवद्वा राजसंक

Page #89

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः । कारणतायाः क्लप्तत्वात्, तयैव निर्वाहेण सर्वत्र लुप्तविभक्तिस्मरणकल्पने मानाभावात् । न च स्वारसि कलक्षणाग्रहस्थले तत्र तादृशान्वयबोधस्योभयवादिसिद्धत्वेऽपि निरूढलक्षणामते संबन्धितात्पर्य स्थामादित्वकल्पनागौरवम् अनादितात्पर्यविषयीभूतार्थनिष्टलक्षणाया एव निरूढलक्षणात्वादितिवा. च्यम् । राजपुरुष इत्यादिवाक्यजन्यशाब्दबोधात्पूर्व नियमतो लुप्तविभक्तिस्मरणकल्पनापेक्षया तात्पयस्यानादित्वकल्पनायां गौरवविरहादिति । न चैवं दधि पश्यतीत्यादायपि दध्यादिपदस्य दधिकर्म. कादौ लक्षणां स्वीकृत्य धात्वर्थेन समं तस्याभेदान्वययोधोपपादनसंभवात्तत्रापि लुप्तविम. क्तिस्मरणकल्पनमनुचितमिति वाच्यम् । दध्यादिपस्य दधिकर्मकादौ लक्षणाग्रहदशायामपि सस्य द्वितीयेतरविभक्तयन्सस्वभ्रमदशायर्या दधिकर्मकः पश्यति दधिकर्मकेण पश्यतीत्यादाविव उक्तस्थलेऽपि दधिकर्मकदर्शनान्वयबोधानुदयात् भवन्मते दधिपश्यतीत्यादिस्थलीयदधिपदोत्तरपश्यतिपदत्वरूपाकालाक्षानादिघटितसामग्रीसत्त्वादधिकर्मकदर्शनान्वयस्यापत्तद्धितीयान्तदध्यादिपदत्वावच्छिन्नधर्मिकतारशधात्वादिसमभिव्याहारज्ञानस्य तादृशान्वयबोधे हेतुताया आवश्यकस्वात् दधि पश्यतीत्यादौ लुप्तद्वितीयानुसंधानस्यावश्यकत्वात् । राजसंबन्धिपुरुषाद्यन्वयबोधे च राजपदाव्यवहितोत्तरपुरुषादित्वप्रकारकशानस्य हेतुतायाः स्वारसिकलक्षणाग्रहस्थलानुरोधे. नावश्यकल्पनीयतया राजपुरुष इत्यादौ राजादिपदस्य तृतीयाद्यन्तत्वभ्रमदशायां राजसंबन्धिपुरुषाद्यन्वयबोधापत्यसंभवात् । तृतीयादिविभक्त्या व्यवधानात् । दधि पश्यतीत्यादौ दधिपदा.
रत्वप्रकारकधातुपदशानस्य हेतुताया अक्कप्तत्वात् । पश्यति दधि, पश्यति चैत्रो दधि, इत्यादावपि दधिकर्मकदर्शनान्वययोधात् तादृशज्ञानहेतुताया अशक्यकल्पनीयत्वाश्चेति । तण्डुलं पचतीत्यादौ तण्डुलादिपदस्यैव तण्डुलादिकर्मके लक्षणा विभक्तिस्तु साधुत्वार्था एवं राशः पुरुष इत्यादावपि राजादिपदस्य संबन्ध्यादौ लक्षणा विभक्तिः साधुत्वार्था । तत्तद्विभक्त्यन्तसम. भिन्याहारस्य तत्तल्लाक्षणिकार्थबोधनियामकत्वान्नातिप्रसङ्गः विभक्तरेव प्रकृत्यर्थविशेषितस्वार्थे लक्षणेति तु न संभवति । विभक्तेः कुत्रापि शक्तरक्लप्ततया तत्र शक्यसंबन्धरूपलक्षणाया असं.
न्धिसंवन्धप्रकारकस्य राजसंबन्धिसंबन्धिप्रकारकस्य च बोधस्योभयमते संभवो न राजसंबन्धिप्रकारकस्य कर्मधारयल ग्रहे च विभक्त्यनुसन्धानवादिमते ताशबोधसंभवेऽपि तत्रापि विभक्त्यनुसन्धानेन खन्तराजयदखन्तपुरुषपदसमभिव्याहारझानस्य कप्तस्यैव कारणलं वाच्यं नतु राजपदाव्यवहितोत्तरपुरुषपदशानस्येति नास्ति तादृशसमभिव्याहारज्ञानस्योभयमतसिद्ध कारणलमिति चेन्न कर्मलादिविभक्त्यर्थस्य कर्मधारयस्थलेऽबुबोधयिषितत्वेन प्रातिपदिकार्थमाने प्रथमायाएव प्रसक्तः कर्मधारयविग्रहस्य प्रथमान्तमात्रपदघटितत्वस्य सिद्धान्तसिद्धतया विशेषणपदोत्तरं प्रथमामात्रस्य स्मरणीयत्वाद्राजपुरुषस्येत्यादावाकालानुपपत्तेः विशेष्यपदोत्तरमपि प्रथमास्मरणे षष्ठयाद्यर्थस्यान्वयानुपपत्तेः श्रुतपदार्थातिरिक्तार्थस्याप्रत्येतव्यत्वाच श्रुतसमभिव्याहारस्यैवाकासात्वकल्पनाया युक्तत्वात् तत्पुरुषस्थले च श्रुतपदार्थांतिरिक्तस्य बुबोधयिषितस्य विभत्यर्थस्य विभक्तिस्मरणकल्पनया शक्त्या प्रतिपत्तिसंभवे लक्षणाया अयुक्तत्वेन विभक्त्यनुसन्धानस्य युक्तलाद्विभक्त्यनुसन्धानवादिनाऽपि कर्मधारयस्थले विभक्तरनुसन्धान विनैव राजपदाव्यवहितोत्तरपुरुषपदज्ञानाच्छाब्दखीकारेणोभयमतसिद्धलोक्तरसङ्गतिविरहादिति भावः । तण्डुलादिपदस्यैव तण्डुलादिकर्मके लक्षणेति । नामार्थधाखर्थयो)देनानन्वयनियममभ्युपेत्य कर्मवलक्षणां विहाय कर्मलक्षणानुधावनम् । विभक्तेः कुत्रापि शक्तरक्लप्ततयेति । नन्वाचापोद्वापसहकृतोव्यवहारो ब्याकरणादयश्च शक्तिप्राहकाः सन्त्येव प्रत्ययस्थलेऽपि तत्किमित्युच्यते शस्तरकुप्ततयेति । तथाहि घटमानयेत्यत्र घटकर्मवस्य पटमानयेत्यत्र पटकर्मत्वस्य च प्रतीतिरुत्पद्यते तयोश्च घटपटविषयलतदभावो नाविजातीयेन' प्रत्ययेनाधातुंशक्यौ किन्तु घटपदतदभावाभ्यां पटपदतदभावाभ्यामेवेसावापोद्वापो यथाप्रकृतिभूतघटपटादिशब्दाना शक्तिमाको यथाच कोषादिस्तथा घटमित्यत्र घटकर्मवस्य घटेनेत्यत्र घटकरणवस्य च प्रत्ययो जायते तयोश्च कर्मत्वकरणव विषयवतदभावौ नाविजातीयेन घटपदेनाधातुंशक्यौ किन्तु द्वितीयातदभावाभ्यां तृतीयातदभावाभ्यामित्यावापोद्वापो द्वितीयादिप्रत्ययानां शक्तिग्राहको विद्येते एव तथा कर्मणि द्वितीयेत्यादिव्याकरणं च यदि तात्पर्य प्राहकद्वितीयादिसमभिन्याहारभिन्नमूर्तिकतया घटपदादिप्रकृतिपदेन स्वतोऽविजातीयेनापि कर्मखादिविषयखतदभावी नियन्तुं शक्याबित्युक्तावापोद्वापावन्यथासिद्धौ न प्रत्ययशक्तिं परिच्छेत्तुमीशौ व्याकरणमपि तात्पर्यग्राहकमेवेत्युच्यते भवद्भिस्तदा तात्पर्यग्राहकप्रकृतिविशेषसमभिव्याहारभिन्नमूर्तिकतया स्वतोऽविशिष्टेनापि द्वितीयादि..

Page #90

८६
व्युत्पत्पदः ।
भवात् । तण्डुलः प्रमेय इत्यादौ विभक्त्यर्थामिश्रितस्यैव प्रकृत्यै महातशक्तः स्वार्थे लृप्ततया तत्र लक्षणासंभवादिति तु चिन्तनीयम् । राजादिपदस्य राजसंबन्ध्यादौ शक्तत्वभ्रमदशायामिव तदर्थलक्षणाग्रहदशायामपि राजसंबन्धिनः पुरुष इत्यादाविव राजसंबन्धिसंवन्धीपुरुष इत्याद्यन्वयबोधस्य सर्वजनानुभवसिद्धत्वात् | पचति चैत्र इत्यादावपि कृतिसंबन्धेन पाकादेश्चैत्राद्यंशे विशेषणत्खोपगमे चैत्रो न पचतीत्यादावन्वयबोधानुपपतिर्द्रष्टव्या कृतिसंबन्धस्यापि वृत्यनियामकतया तत्संबन्धावच्छिन्नप्रतियोगिकाभावस्याप्रसिद्ध्या तद्बोधनासंभवात् । अथैवमपि वैत्रो जानातीत्यादौ चैत्राद्यंशे ज्ञानादेराश्रयतासंबन्धेनान्वयबोधोपगमे क्षतिविरहः । आश्रयता संबन्धस्याभावप्रतियोगितावच्छेदकतया न जानाति चैत्र इत्यादावाश्रयतासंबन्धावच्छिअप्रतियोगिताकज्ञानाद्यभावस्यैव भानसंभवात् । तथा च तत्राख्यातस्याश्रयत्वार्थकत्वं निर्युक्ति. कम् । न च धात्वर्थज्ञानादेराश्रयतासंबन्धेन चैत्रादिरूपप्रातिपदिकार्थे साक्षात्प्रकारकत्वोपगमे
प्रत्ययेन घटादिविषयत्वत्तदभावौ नियन्तुं शक्यावित्यन्यथासिद्धावावापोद्वाप न प्रकृतिशक्ति परिच्छेत्तुं समर्थो कोषादिरपि तात्पर्यग्राहक एवेत्यस्माभिरप्युच्यते यथाच प्रकृतिरहितो न प्रत्ययो बोधकस्तथा प्रत्ययरहिता प्रकृतिरपि न बोधिकेयपि समानमिति विनिगमकाभावान्नोभयत्रैव शक्तिः स्यात्स्याद्वा प्रतीत्यन्यथानुपपस्योभयत्रैव शक्तिः प्रत्ययानां प्रकृत्यपेक्षयाऽल्पत्वेन तेषां शक्तौ लाघवमिति प्रत्ययएव वा शक्तिः यश्व तण्डुलः प्रमेय इत्यादौ विभक्त्यर्थामिश्रितस्यैव प्रकृत्यर्थस्य भानात्प्रकृतिशक्तेः स्वार्थे कॢप्ततयेत्याद्यग्रिमग्रन्थः सोप्यसङ्गत एव प्रागुक्तयुक्तया स्वादेरेकत्वशक्तत्वे कृप्ते सत्येकत्वाद्यमानेऽपि स्वादिप्रत्ययतो लक्षणया प्रकृत्यर्थभाने क्षतिविरहाद् यद्यजहत्स्वार्थेव लक्षणा स्यान स्यादपि स्वार्थाघटितः प्रकृत्यर्थमानो लक्षणया प्रत्ययेन प्रतिपादयितुं शक्यः नह्येवं जहत्स्वार्थाया अपि लक्षणाया अङ्गीकारात् आवापोद्वापसहकृतव्यवहारव्याकरणदिशक्तिग्राहकसद्भावेऽपि शक्तिस्तत्र न कल्प्यते यत्र बाधकं यथोपसर्गाणां प्रतिष्ठते प्रहरति संहरतीत्यादौ प्राद्यर्थगत्यादावाख्यातार्थान्वयासंभवात् गत्याद्यर्थप्रतीतिर्घातुलक्षणयैवागत्या वाच्येति तत्र द्योतकरवे ह्येकत्र निर्णीतन्यायेन सर्वत्र द्योतकताया एवाङ्गीकरणीयत्वात् प्रत्ययस्य तु वाचकतायां नास्ति किमपि बाधकमितिचेत् उच्यते प्रकृत्यर्थतयोक्तप्राहकात्संप्रतिपद्यमानस्यार्थस्य सर्वत्रैव शाब्दबोधे भानं यथाप्रमितं नयेवं प्रत्ययार्थतयोक्तग्राहकात्संप्रतिपद्यमानस्यार्थस्य तण्डुलः प्रमेय इत्यादौ संख्यादेरभानात् सतिचैवमुक्तशक्तिग्राहकप्रतिपत्तिमतां तद्विषयताप्रयोजकतया प्रकृतेः प्रतिपत्तिः प्रयोजकता चोपस्थितिद्वारैवेति प्रकृतिजन्योपस्थितेः शाब्दबोधसामग्रीनियतत्वे गृहीते प्रत्ययजन्योपस्थितेश्च तदभावे गृहीते शाब्दबोधविषयनियतोपस्थापकतया गृहीतायाः प्रकृतेरतथाभूतप्रत्ययार्थस्योपस्थापकलकल्पनं युक्तं पूर्वं प्रतिपत्तेरबाधात् प्रत्ययस्य प्रकृत्यर्थोपस्थापकत्वे च पूर्वप्रतिपत्तेर्बाधः स्यात्तत्रैव व्यभिचारेण नियमस्य बाधितत्वादिति प्रत्ययस्य च तलं न युक्तं । तथाच प्रकृत्योपस्थापकतया कृप्तया सर्वत्रैव प्रत्ययार्थत्वेन संप्रतिपन्नार्थस्य लभ्यत्वे प्रोक्तग्राहकः प्रत्ययांशेऽन्यथासिद्धो न प्रतिष्ठितां शक्तिप्रतिपत्तिमाधातुं समर्थः समर्थश्चानन्यथासिद्धः प्रकृत्यंशइति प्रामाणिकी प्रकृतिशक्तिर्न प्रत्ययशक्तिरिति सुश्रूक्तं तण्डुलः प्रमेय इत्यादिकम् । अतएव प्रत्य यानुपूर्वीणामत्पत्वात्प्रत्ययलाघवाच्छक्तिरित्यपि निरस्तम् । उक्तरीत्या प्रकृतिशक्तौ व्यवस्थितायां तत्र गौरवस्य फलमुखत्वेनादोपत्वात् लाघवमात्रस्याग्राहकतया ग्राहकस्य च विघटितसामर्थ्यतया च प्रत्ययश फेरपरिच्छेदकत्वात् नच यथापूर्वप्रतीतिबाधः प्रकृतिशक्तेरनुग्राहकस्तथा तत्तोऽपि पूर्वाया आवापोद्वापादिसहकृतव्यवहारजनितप्रत्ययशक्तिप्रतिपत्तेः प्रत्ययस्याशक्तौ बाधः प्रत्ययशक्तेरस्त्वनुग्राहक इति वाच्यं तादृशव्यवहारतोहि तत्र तत्र तत्तदर्थप्रतिपादकत्वमात्रस्य ग्रहोऽनन्तरमन्यथानुपपत्त्यादितः शक्तेरुक्तप्रतिपादकत्त्रग्रहावसरएव चोक्तयुक्तेरवतारो न तदानीं शक्तिग्रहो येन तद्वाधः स्यादुक्तव्यवहारसहकृतोक्तयुक्तयवतारानन्तरं जायमानश्च शक्तिग्रहः प्रकृतिविषयकएव जायते न प्रत्ययविषयक इति सिद्धं न प्रत्यये शक्तिरिति ।
सर्वजनानुभवसिद्धत्वादिति । तण्डुलंपश्यतीत्यादौ तण्डुलपदस्य तण्डुल कर्मके शक्तिभ्रमदशायामिव लक्षणाग्रहदशायामपि तण्डुलकर्मककर्मकदर्शनबोधस्यानुभवसिद्धत्वादित्यस्योपलक्षकं तथाचागत्या विभक्तिशक्तिरङ्गीकरणीया तथासति राजमात्रस्य राजपदार्थत्वे राजसंबन्धी पुरुष इति बोधः राजसंबन्धिनो राजपदार्थत्वे राजसंबन्धिसंबन्धी पुरुषइतिबोध इति नानुभवापलाप इतिभावः । अत्रच विभक्तेरशक्तौ तण्डुलं पचतीत्यस्य तण्डुलपरस्य वाक्यस्य मुख्यप्रयोगत्वं माषादिपरस्य गौणप्रयोगत्वमिति सर्वानुभवसिद्धाया मुख्या मुख्यत्वव्यवस्थाया अनुपपत्तिरपि दोषो बोध्यः लक्षणाया उभयत्रैव सत्त्वात् मुख्यार्थघटितार्थे यत्र लक्षणा तत्र मुख्यत्वमित्यपि न वाच्यं तण्डुलपदस्य तण्डुलसंप्रतमाषलक्षणास्थले मुख्यत्वापत्तेर्दुर्वारत्वात् विभक्त्यर्थमात्रघटितार्था यत्र लक्षणा तन्त्र मुख्यत्वमित्यपि न वचनीयम् भवन्मते विभक्त्यर्थस्यैवाभावात् विभक्त्यर्थतया पराभिमतत्वं यदि विभतत्यर्थत्वं तदापि तण्डुलकर्मकादिलक्षणायां भवदभिमतायां मुख्यत्वं न स्यात् विभक्त्यर्थकर्मत्वातिरिक्त क्रियाघटितत्वादुक्तार्थस्य संप्रदानतण्डुलादिलक्षणायां क्रियाकर्मतण्डुला दिलक्षणायां च मुख्यत्वं स्यादिति । अथैवमपीति । वृत्त्य नियामकस्याभाव

Page #91

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः । शानं चैत्र इत्यादावपि तथान्वयबोधापत्तिरिति वाच्यम् तादृशान्वयबोधे आख्यातान्तधातुसमभिव्याहारज्ञानस्य हेतुत्वात् । भवतोप्याश्रयताप्रकारकबोधे तादृशसमभिव्याहारज्ञानस्य हेतुताया आवश्यकत्वात् । यत्तु पचति चैत्र इत्यादी पाककृतिमांश्चैत्र इत्याकारकाख्यातार्थप्रकारकशास्दबोधोत्पत्त्या तत्राख्यातजन्यकृत्युपस्थितेहेतुत्वकल्पनमावश्यकम् तथा च तत्तदर्थविशेषानिवेश्यास्मनिष्ठप्रत्यासत्या पदार्थोपस्थितेहेतुत्वकल्पने शक्यलक्ष्यसहस्रार्थभेदेनाख्यातजन्योपस्थितेः कारणताबाहुल्यमित्यर्थविशेषाननिवेश्य धात्वर्थप्रकारकान्वयबोधं प्रति प्रत्ययजन्योपस्थितेः समानविशेष्यताप्रत्यासत्त्यैव हेतुत्वमुपेयते तथा च तादृशकारणबाधेन चैत्रादेर्धात्वर्थज्ञानविशेष्यताया भानं न संभवति । यदि च धातुत्वप्रत्ययत्वादीनामनुगतानां दुर्निर्वचतया नैतादृशानुगतकार्यकारणभावकल्पनं संभवतीति मन्यते तदापि यत्र झाधातोरेव पाकादी लक्षणा तत्र जानाती. त्यादिवाक्यात्पाककृत्यादिप्रकारकान्वयबोधोत्पत्त्या झाधात्वर्थप्रकारकान्वयबोधे तदव्यवहितो. सरतिप्स्वादिप्रकारकझानजन्योपस्थितेः समानविशेष्यत्वप्रत्यासत्या हेतुतायास्तत्र कल्पनीयतया ताशकारणबाधाचैत्रो जानातीत्यादौ चैत्रादेर्शानविशेष्यतया भानानुपपत्तिारैवेति तदपयसत् । प्रत्ययान्तरार्थविशेष्यकशाब्दबोधे व्यभिचारवारणाय ताशोपस्थितिवैशिष्ट्यस्य तादृशोपस्थितिजन्यतावच्छेदककोटी अवश्यं निवेशनीयतया तदनुत्तरशाब्दबोधे चैत्रादेर्शानादिविशेष्यतया भाने ताशकारणबाधस्याकिंचित्करत्वात् । तादृशानुपूर्वीघटकनादिधातुजन्यज्ञानायुपस्थितिचैत्रादिरूपविशेष्योपस्थितियोग्यताशानादिघटितसामग्या आश्रयतासंसर्गकशाब्दबोधजनने बाधकाभावात् । न चैतन्मते आश्रयतासंबन्धेन ज्ञानादिप्रकारकशाब्दबोधे तादृशयोग्यताशानहेतुत्वान्तरकल्पनाधिक्यम् आश्रयतासंबन्धेन ज्ञानविशिष्टचैत्रादितात्पर्यकात् सर्वनाम्नः साङ्केतिकशब्दान्तराद्वा तादृशसंबन्धेन ज्ञानादिप्रकारकचैत्रादिविशेष्यकशाब्दबोधस्य सर्वमतएव प्रसिद्धावपि तादृशशाब्दबोधे पदार्थान्तरभाननयस्येन तम्मिश्रितयोग्यताशानस्य तत्र हेतुताया आवश्यकत्वात् । शानादिविशिष्टचैत्रादिमात्रविषयकयोग्यताज्ञानस्य ज्ञानादिविशिष्टचैत्रादिविषयकशाब्दयोधे हेतुतायाः कुत्राप्यकृप्तत्वादिति वाच्यम् । भवन्मतेऽपि ज्ञानाश्रयताप्रकारकचैत्रादिविशेष्यकशाब्दबोधे तथाविधयोग्यताज्ञानहेतुताया आधिक्यात् । आश्रयतासंसर्गकज्ञानीयकारणतावच्छेदकस्य तदीयसंसर्गवि. षयताघटिततत्प्रकारकशानकारणतावच्छेदकापेक्षया लघुशरीरतया आश्रयतायाः संसर्गतामतस्यैव लघुत्वात् । न च यत्राश्रयत्वे ज्ञाधातुसमभिव्याहृताख्यातस्य शक्तिभ्रमः स्वारसिकलक्षणाग्रहो वा तत्र ज्ञानाश्रयताप्रकारकशाब्दबोधस्योभयमतसिद्धतया तत्र ताशयोग्यताशानहेतुत्वमुभयतःसिद्धमेवेति वाच्यम् । आश्रयतायाः संसर्गतावादिना तत्राप्याश्रयताप्रकारकबोधस्यानभ्युपगन्तव्यत्वादिति चेत् । सत्यम् । एतदभिप्रायेणैव जानातीत्यादावाख्यातस्य निरर्थकता मणिकार ऊरीचकार तत्राश्रयत्वे निरूढलक्षणामभ्युपगच्छता दीधितिकाराणां पुनरेष आशयः यत्र ज्ञाधातोझनाश्रयत्वे शक्तिभ्रमः खारसिकलक्षणाग्रहो वा तत्र चैत्राचंशे धात्वर्थकदेशस्य ज्ञानादेरन्वयान पपत्त्या स्वरूपसंबन्धेन ज्ञानाश्रयताप्रकारकचैत्रादिविशेष्यकान्वयबोध एव तत्र मणिकृता स्वीकरणीयः। तथा च तत्र ज्ञानाश्रयताप्रकारकशाब्दबोधे तत्प्रकारकयोग्यताज्ञानहेतुतायाः कृप्तत्वादा. श्रयतासंसर्गकशाब्दबोधे ताशयोग्यताज्ञानहेतुताकल्पनमधिकमेव मणिकृन्मते । नच दीधितिप्रतियोगितानवच्छेदकत्वेन पचतील्यादावारुयातस्य कृत्यर्थकत्वेपीत्यर्थः । आवश्यकत्वादिति। अन्यथा ज्ञानमाश्रयत्वं चैत्र इत्यादावपि ताशयोधप्रसङ्गादितिशेषः । नच प्रकारतामते धाबर्थनामार्थयो मार्थनामार्थयोश्च भेदेनान्वयस्यास्वीकारादेवोक्तस्थले न शाब्दबोधप्रसङ्ग इति वाच्यं तस्यापि तादृशसमभिव्याहारस्य निराकासात्वमूलकत्वानियममात्रस्याकिंचित्करत्वादितिभावः । मणिकृता स्वीकरणीय इति । अथानवस्थितसंबन्धलक्षणायाः खीकर्तुमशक्यतया यत्रावस्थान तादृशबोधस्यैव प्रकारतामतेऽधिकस्य खीकरणमिति नाधिक्यप्रसङ्गो मणिकारमत इति चेन्न लक्षणासंभावनयैव प्रकारतामताश्रयणस्य दीधितिकृता कृतत्वात्संभावनाया दोषत्व विघटकस्य प्रकृतेऽभावात्सामग्रीप्रतिबन्धकलगौरव एव निर्भरलाच ।

Page #92

८८
व्युत्पत्तिवादः ।
कृन्मते तादृशयोग्यताज्ञानहेतुत्वा कल्पनलाघवेऽपि जानातीत्याद्यानुपूर्वीज्ञानघटितज्ञाधातुशक्ति ज्ञानजन्यज्ञानोपस्थितिघटित शाब्दलामध्या भिन्नविषयकप्रत्यक्षं प्रति प्रतिबन्धकतायां आख्यातजन्या श्रयत्वोपस्थितेर्निवेशनस्याधिक्यागौरवमिति वाच्यम् । भवन्मतेऽपि ज्ञानाश्रयत्वाभाववांश्चैत्रः सु न्दर इत्यादिविशिष्टवैशिष्ट्या वगाहिप्रत्यक्षे, जानाति चैत्र, इत्याद्यानुपूर्वीज्ञानघटितज्ञाधातुजन्य ज्ञानोपस्थितिघटितसामन्याः प्रतिबन्धकताधिक्येन गौरवात् । मन्मते च तादृशसामग्र्या विरो विज्ञानाश्रयत्वाभाववत्तानिश्चय घटिततया तथाविधविशिष्टवैशिष्ट्यबोधसामग्र्यास्तादृशशाब्दसा. मध्या समं युगपदेवस्थानासंभवेन तादृशप्रतिबन्धकत्वकल्पनाविरहादित्यधिकं दर्शित दिशाबसेयम् । अथैवं रीत्या भूतले न घट इत्यादौ घटादिपदस्य घटप्रतियोगिकादौ तदुसर सुब्विभक्तेरेव वा प्रतियोगितायां लक्षणामभ्युपेत्य तत्र घटप्रतियोगिकाभावो भूतलवृत्तिरित्याद्याकारकप्रतियो गिताप्रकार कशाब्दबोधोपगम एव समुचितः । तथा सति तथाविधसमभिव्याहारज्ञानघटितसामया घटप्रतियोगिकत्वाभाववानभावः प्रमेय इत्यादिविशिष्टवैशिष्ट्यबोधं प्रति प्रतिबन्धकत्वाकल्पनेन लाघवादित्युक्तमियमे निपातातिरिक्तत्वविशेषणवैयर्थ्यमिति चेन्न । भूतले न घट इत्यादी घटाद्यभावे भूतलाद्यन्धित सप्तम्यर्था धेयत्वस्येव तात्पर्यवशाद्धदादौ सप्तम्यन्तार्थभूतलादिवृत्तित्वाभावस्यान्वयबोधोऽप्यनुभवसिद्धः अन्यथा तादृशवाक्यजन्यस्याप्रामाण्यज्ञानानास्कन्दितबो
धस्य भूतले घट इत्यादिवाक्यजन्य घटादिविशेष्यकभूतलाद्याधेयत्वप्रकारक बोधविरोधितायाः स र्वानुभवसिद्धाया अनुपपत्तेः । ननूपदं विना यत्र धर्मिणि यस्य विशेषणतया भानं यादृशसमभिव्याहाराद्भवति तादृशसमभिव्याहारस्थले नञ्सत्त्वे तत्र धर्मिणि तदभावः प्रतीयते इत्यनुभवापलापप्रसङ्गाच्च । एवंच नत्रर्थाभावेऽनुयोगितथा घटाद्यन्वयबोधोपपत्तये निपातातिरिक्तत्वविशेषणमावश्यकम् । एवं न पचति चैत्रः, चैत्रस्य न धनभित्यादौ पाककृति चैत्रस्वत्वाद्यभावस्य नञर्थस्य चैत्रधनादावन्वयबोधोपपत्तये घडो न पट इत्यादौ नञर्थघटादिभेदस्यान्वयबोधोपपत्तये च तदावश्यकम् । न चोक्तस्थलेषु नञोऽभाषवल्लाक्षणिकतयाऽभाववता सममनुयोगिनोऽभेदान्वयबोध
विरोधितायाः सर्वानुभवसिद्धाया अनुपपत्तेरिति । इदं च समानप्रकारकज्ञानस्यैव प्रतिबन्धकत्वमित्यभिप्रायेण हृदोवहिमानित्यादौ वन्ह्यभाववद्भदस्येव हदावृत्तिवह्नेर्वह्निव्यापकाभाववद्रदस्य हृदनिष्टाभावप्रतियोगिवश्व बाधकतायास्तत्रतत्रो कतयाऽसमान प्रकारकज्ञानस्यापि प्रतिबन्धकत्वेवाह - नञ्पदं विनेत्यादि । अथात्र सर्वे हि वाक्यं सावधारणमसतिबाधक इत्यभ्युपगमानुसारात्तत्र धर्मिणि तदभावएव प्रतीयत इति तदन्यधर्मिविशेष्यकप्रतीतिविषयत्वाभाववांस्तदन्याभावइत्यर्थो विवक्षितो व्युत्पत्तिवैचित्र्यादुत तदन्याभावे तदभावान्यस्मिन्वा तद्धर्मिविशेष्यकप्रतीतिविषयत्वाभावोऽथवा तद्धर्म्यनुयोगिकतदभावान्याभावे प्रतीतिविषयत्वाभावः उताहो नावधारणः सर्वत्रैव च तादृशसमभिव्याहार इति सप्तम्यप्रयोज्यत्वस्य प्रतीतावन्वयस्तत्र नाद्यः सादृश्यप्रतियोगितया निर्देशादपिकाराव, प्रतीयमानेन घटाभावशाब्दबोधाभ्युपगमेन विरोधात् द्वितीयश्च घटाभावादेः प्रतीयमानत्वेऽपि तादृशप्रतीतिविषयत्वाभाववत्त्वेनावधारणफलाभावादेवाविवक्षणीयः तृतीयश्च तादृशाभावाप्रसिद्धिस्थला संग्रहेणैत्र हेयः चतुर्थश्च यत्र वचन न पचतीत्यादौ कृतौ वर्तमानत्वाभावबोधाभ्युपगमादिनाप्यनुभवस्योपपत्तिसंभवेन घटवृत्तित्वाद्यभावबोधाभावेप्यपलापाभावान्न विवक्षितसाधकइति चेन्न यादृशयादृशसमभिव्याहार इत्यस्य तदभावोपीत्यस्य च विवक्षितत्वात् तथासति भूतले घटो नेत्यादौ सत्यपि तात्पर्ये कदाचिदपि घटवृत्तित्वाभावस्याप्रतीतावुक्तानुभवस्यापलापप्रसङ्गात् घटाभावबोधस्याप्यनुभवाविरोधित्वाच सर्वसामञ्जस्यम् । अपिना च सति ता त्पर्येऽनुयोगिवाचकपदोत्तरसप्तमीविभक्तौ न समभिहारस्थलीयविशेष्यात्यन्ताभावोऽव्यवस्थितः प्रतीयमानतया बोध्यत इत्यतो नाव्यवस्थाप्रसङ्गः अनया च वाचोभन्नया विशेषणाभावप्रत्ययस्य बहुलीभूतस्य विनाकारणमपलापानौचित्यद्योतनमुखेन घटवृत्तित्वाभावप्रत्ययानुभवो दृढीकृतस्तेन घटद्वृत्तित्वाभावप्रत्ययस्यानुभूयमानत्वाच्चेत्येव कुतो नोक्तमिति निरस्तम् 1. जातजातिर्नास्तीत्यत्र जातिनिरूपितसमवायावच्छिन्नवृत्तिस्याप्रसिद्धरिति उतनियमस्य संकोचो वाच्यः सचानुयोगिवाचकपदोत्तरसप्तम्यभाव इति सामान्यत एव वक्तुमुचितइति नानुभवस्य दार्श्वमिति चेन्न जातिनिरूपितवृत्तित्वस्य समवायावच्छिन्नवृत्तित्वीयस्वरूपेणाभावस्यैव तत्र बोधसंभवात्संकोचस्यानावश्यकत्वात् । विशेषरूपेण
ननु

Page #93

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः । एष तत्रोपेयते इति वाच्यम् । तथा सति सर्वत्राभाववत एव नर्थतया मुख्यार्थपरनो दुर्लभस्थापत्तेः । अभावस्य भेदान्वयबोधोपगमेऽपि कार्यकारणभावकल्पनाधिक्यविरहेणाभाववति ल. क्षणानौचित्यात अभाववतोऽभेदान्वयबोधोपगमे भूतले घट इत्यादिवाक्यजन्यबोधे भूतले न घट इत्यादिवाक्यजन्यबोधस्याविरोधितापत्तेश्च, लाघवात् स्वरूपसंबन्धेन ग्राह्याभावनिश्चयस्यैव विशि
वुद्धिविरोधित्वान स्वभेदसंसर्गकग्राह्याभावाश्रयप्रकारकनिश्चयस्येति । नीलो घट इत्यादौ विशेपणविमत्रभेदार्थकत्वमतेऽपि यद्यप्युक्तरीत्या लाघवं संभवति तथापि तत्रापि न नो विद्वष इति
संसर्गवानभ्युपगमे संकोचस्यावश्यकत्वादाह । एवमिति । अभाववतोऽभेदान्वयबोधोपगम इत्यादि । इदं चा. पातत उक्तम् अभाववतस्तादात्म्येन प्रकारत्वे धर्मिपारतन्त्रयेण खरूपेणाभावस्यापि प्रकारखाप्रतिबन्धकलसंभवात् । इदं रजतमित्यादि शाब्दे धर्मिपारतलयेण रजतलादेः प्रकारलं न्यायकौस्तुभे उक्तम् कथमन्यथा भूतलावृत्तिर्घट इत्यादि वाक्यजन्यबोधकाले भूतलवृत्तिर्घटइत्यादिवाक्यजन्यवोधानुत्पत्तिः सर्वानुभवसिद्धायुपपद्यते सामानाधिकरण्यानुरोधेन भूतलबृत्तिमेदवतएव तादात्म्येन प्रकारत्वस्य तत्र सर्वानुमतलात् एवं पर्वते वहिर्नास्तीत्यादिबुद्धीनां वहिमान्पर्वत इति वाक्यजन्ययोधोत्तरं धन्यभाववान्पर्वत इत्यादि वाक्यजन्यबोधोत्तरं च पर्वतोवह्निमानित्यादिबुद्धीनामनुत्पत्तिः कथमुपपयते उक्तशाब्दबुध्योमवर्थस्यैव तादात्म्येन प्रकारत्वस्य सर्वसंमतखात् तयोरतिरिक्तप्रतिबन्धकखे वा दर्शितनअसमभिव्याहारस्थलीयबोधस्यातथाले कोविशेषः प्रदर्शनीयः स्यात् यद्यतिरिक्तप्रतिबन्धकत्वाकल्पनलाघवानुरोधेन दर्शितनजसमभिव्याहारस्थलेऽभावस्यैव प्रकारबमुचितमित्युच्यते तदा मतुबादिसमभिव्याहारस्थलेऽपि तत एव लाघवात्प्रकृत्यर्थस्य भेदेनैव प्रकारत्वमुचितं निपातातिरिक्तलवत्किञ्चिद्विशेषणप्रक्षिप्य व्युत्पत्तिनिर्वाहस्य सममिव्याहारविशेषकारणतयातिप्रसङ्गवारणस्य च संभवादित्येतदप्यकामेमाभ्युपेयस्यादिति । उक्तरीत्या लाघवं संभवतीति । नीलतादात्म्याभाववान् घटःसुन्दर इत्यादिभिन्नविषयकप्रत्यक्षप्रत्यधिकप्रतिबन्धकलाकल्पनेन लाघवं संभवतीत्यर्थः॥
तत्रापि न नो विद्वेष तिदिगिति । अत्र नस्सम्मतिरित्यभिधाय न नोविद्वेष इत्युक्त्येदमवगम्यते अन्नयोभेदार्थकयमभियुक्तरुक्तं यच प्रत्यक्षादिना गृहीतस्य घटादौ पटादिभेदस्याभिलापलं घटःपटोनेत्यादीनां स्वरसतः साजनीनम् । यच्च यन्न पृथिवी न तत्र गन्धइत्यादेः पृथिवीखखाद्यग्रहदशायामपि व्याप्तिपरिच्छेदकव्यतिरेकोदाहरणखमप्रसिद्धसाध्यकस्थलेऽभियुक्तानुमतं यच्च धर्मात्यन्ताभावेन गतार्थयतो वादिनो विमतानां भेदानां खशब्दोल्लेखिप्रत्ययैरयमेतदवानित्याकारैरयं शशगवानित्यादीनामसाधकत्वेन संप्रतिपन्नानां सपक्षैः साधयितुमशक्यानां पृथक्खवदिदमिह नास्ति इदमिदं नैति प्रतीतिवैलक्षण्यैकशरणलं तैयवस्थाप्यमाना नवसममिव्याहारस्थले भगवती भेदानुभूतिः प्रागुक्ततादात्म्यशक्तिग्राहकशास्त्रयुक्त्याद्यभावेनासत्प्रतिपक्षतया प्रबलस्य प्रतियोग्यभावान्वयतुल्ययोगक्षेमतानियमस्य साहायकमासादयन्ती लाधवसहस्रमपि बाधमाना विशेषण विभकेरभेदार्थकलमपाकर्तुमीष्टे कथमन्यथा नोयते अलि. तादात्म्यवृत्तितादात्म्यवदत्तिलविशिष्टधर्मादेरेवोक्तरीत्या ततो यतिलाघवलोभेन विशेषणविभक्त्यर्थता । नचैवमुक्तलापवमकिजिस्करमेव यन्त्र बनभतिरेव नेतरैरेकत्र व्यवस्थापिता मानः । तत्र तयवस्थापकतयोपयुज्यते। यथा षधादिसमभिव्याहारस्थले वृत्त्यनियामकस्याभावप्रतियोगितावच्छेदकत्वेऽपि विवादेन कवलीकृतेऽन्यैरव्यवस्थाप्यमानानुभूतिः प्रकारतया स्वखार्थे निरुक्तलाघवेन प्रतिष्ठाप्यते । नच खनिरूपिताधेयतावत्खामितानिरूपकाधिकरणत्वेऽधिकपदार्थघटितेखत्वाद्यर्थे ततोऽपिलाघवेन किमिति न तस्याव्यवस्थापन मिति वाच्यं यतो येभ्यएव खतोदृष्टेभ्यः परेण दर्शितेभ्यो वावलम्बितुमुपकान्तेभ्यो यक्तिविभीषिकां कामप्यद्भाव्य वादिभ्यां निवारिता व्याकुलीभवन्त्यनाकलिता परालम्बनतयोपजाततदन्यतमासक्तिरनुभूतिरुत्सार्य विभीषिकां येन तेष्वेवैकं प्राहिता तमेव बहुमन्यतेतरां नापरालम्बनप्रदर्शकम् । प्रतिष्टिता च सती नापरमपर बहुपदार्थन्दिल वारविलासिनीव मृगयते पर्यन्तविरसत्वात् संलमजगजालतया चालिमितुमप्यशक्नुवाना विफलमनोरथैव हि स्यात् । नच पर्यन्तविरसपरिग्राहकसपक्षमनुचिन्योक्तलाघवमादावेव कुतोन। ततोजुगुप्सतेऽनुभूतिर्भवति च तादृशलाघवोपन्यासो जात्युत्तर वपक्षव्याघातकखाद्वादिनोऽतएव संसर्गवलाघवमेवातथाभूतं स्वप्रतिष्ठापकतयाद्रियमाणां मन्यन्ते तां प्राञ्चोविचक्षणा इति वाच्यं यत् तण्डुलंपचति राज्ञः पुरुष इत्यादिवाक्यतो लब्धजनिरनुभूतिः किमालम्बनेतिजिज्ञासुभिर्भूसत्तायामेधवृद्धावित्यादि समानतया व्यवहारादिजन्मवाक्यघटकसकलपदसार्थकलप्राथमिकप्रतिपत्तियावत्संभवानुग्रहमूलनिरर्थकलकल्पनान्याय्यतया च लाघवसहकृतया ग्राहितभावप्रधानकर्मादिपदघटितखकर्मखाद्यर्थशक्तितत्परभावाः कर्मणिद्वितीयाशेषेषष्ठीत्यादिस्मृतय एवानभतिरहस्यवेदिन्यस्समाश्रियन्ते यावश्च तास्तबमावेदयेयुस्तावदेव कैश्चिल्लाघवेन कमोदिशक्तिपरित्यागवदतिलाघवेन शक्तिसामान्यमेव परित्यजद्भिस्तासां द्वितीयादिनिष्ठाकारनिर्वाहकलज्ञापनपरलोद्भावनसमाश्वासनसहकारिणी तत्त्वाख्यानावचमकृतिकुशला संसर्गलाभ्युपगममात्रनिहितबुभुत्सितार्थप्रतिपत्तिवचनाखवायुपस्थितिगर्भलकृतशाब्दसामग्रीप्रतिबन्धकल
१२ व्युत्प.

Page #94

व्युत्पत्तिवादः। दिक् । प्रत्ययाश्च विभक्तिकृत्तद्धितादिभेदेन नानाविधाः । विभक्तिश्च सुप्तिभेदेन विविधो। सुब्विभक्तयः प्रथमाद्वितीयादयः सप्त, तत्र प्रथमार्थः प्रकृत्यर्थे विशेषणविधयान्वयिनी संख्येव ।
गौरवोक्तिश्च महती कृत्यैव भवत्युत्थापिता । तत्प्रतिकृत्यैवोक्तलाघवोक्तिस्तत्वजिज्ञासूनामसौ सा 'चाधिकार्थस्याबुभुत्सितत्वेन निरुद्धाधिकार्थप्रसरापरकृत्योत्सादनमात्रार्थी तज्जीवितभूतं संसर्गखलाघवमपकृत्य विलीयते ततश्च ताः स्मृतयः प्रभवन्ति तत्त्वाख्यानाय । गृहीततत्त्वालम्बना च ततोऽनुभूतिर्विद्योतमानोपासितासती परप्रतिनिवर्तितमपि प्रतिकृत्यासहस्रमपाकर्तुमीष्टेतराम् । इतीत्थमुपपादितपरिग्रहे उक्तलाधवे कुतश्चिदुपगतायाः प्रकारतया तादात्म्यानुभूतेस्तवसविधे प्रतिपक्षभूतस्य संसर्गतालाघवस्य व्याघातकलं खयोपन्यस्यमानं न द्विष्मोवयं नापि चानुभूर्ति तथाविधां श्रद्दधामइति। दिगित्युक्त्याचोकोविवेकएवात्रसूचितः।।
तद्धितादीति । आदिपदात्सनक्यचक्यझ्यङादयोग्राह्याः । नानाविधाइति । द्विविधेति । प्रकारार्थकपदसममिव्याहतसंख्यापदार्थश्च उद्देश्यतावच्छेदकव्यापकोद्देश्यतावच्छेदकन्यूनवृत्तिमात्रवृत्तिवस्तुमदन्यसंख्यैव व्यापकताघटकश्च संबन्धः खाश्रयवत्त्वम् वस्तुमत्ताच खवृत्तिववभिन्नखसमानाधिकरणवृत्तिखोभयसंवन्धेन । भवति चैवंविधासंख्योद्देश्यतावच्छेदकसमानाधिकरणपरस्परविरुद्धानेकप्रकारवृत्तिरेव तेन शब्दाश्रयत्वविभुत्वाभ्यामाकाशो द्विविधइति न प्रामाणिकः तद्भिलस्य वस्तुमवात् पृथिवीलादिभिर्गुणत्वेन च द्रध्याणि दशविधानीत्यपि न गुणवादिसाधारणदशवसंख्याया उद्देश्यतावच्छेदकन्यूनवृत्तीतरगुणलवृत्तिलात् । नचानेनैवशब्दाश्रयल विभुखगतद्वित्वस्यापि वारणान्नोपादेयं वस्तुमदन्यत्तमितिवाच्यम् तस्य घटलसहितपृथिवीलादिवृत्तिदशत्वसंख्यावारणार्थकत्वात् द्रव्यत्वादिगतैकत्वमादाय द्रव्यमेकविधमित्यस्यानिष्टत्वे न्यूनवृत्तिलम् स्वसमानाधिकरणत्वेसति स्वसमानाधिकरणभेदप्रतियोगितावच्छेदकलमन्यथाखसमानाधिकरण्यमात्रमनिटच वस्तुत आकाशमेकविधमेवेति वद्रव्यमेकविधमेवेत्येव द्रव्यत्वसहितपृथिवीखादिगतदशवसंख्यावारणन्तु वस्तुमदन्यलविरहादेव । यत्तु घटलघटान्यपृथिवीलसहितजलवादिगतदशवसंख्यावारणाय वस्तुमत्त्वम् वन्यूनवृत्तिवृत्तित्ववानधिकरणवृत्तिवृत्तित्वोभयसंबन्धेन वाच्यं पृथिवीतरूपवस्तुमत्त्वाच तद्वारणम् घटत्वादिरूपवस्तुमत्त्वस्य पृथिवीत्वादिगतनवत्वे वारणाय स्वसामानाधिकरण्यसहितस्वसमानाधिकरणभेदप्रतियोगितावच्छेदकत्वरूपन्यूनवृत्तित्वोपादानम् तत्रैव द्रव्यत्वादिरूपवस्तुमत्त्ववारणाय द्वितीयसंवन्धोपादानमेवंच द्रव्यलसहितपृथिवीत्वादिगतदशत्वसंख्यावारणायोद्देश्यतावच्छेदकन्यून वृत्तित्वं भेदप्रतियोगितावच्छेदकत्वगर्भ मेवोपादेय मिति तदनादेयम् पृथिवीजलान्यतरत्वमादाय पृथिवीत्वादिगतनववस्यापि वस्तुमत्त्वापातात् पृथिवीजलान्यतरवरसवत्त्वरूपवत्त्वस्पर्शवत्त्वभूत. खादिसहिततेजस्त्ववायुलाकाशवकालत्यादिगताष्टलसप्तलषट्लपश्चत्वादिसंख्यानां पृथिवीजलतेजोऽन्यतमखरूपखाद्यात्मकवस्तुमत्वादिनैव वारणीयतया पृथिवीजलान्यतरखादिवारणप्रयासस्याकार्यलात् तस्मात्प्रागुक्तमेव वस्तुमत्त्वनियामक संबन्धद्वयमुपादेयम्प्रागुक्तसंख्यामादाय दशविधत्वसप्तविधत्वादिकमिष्यत एव द्रव्यस्य अतएव पदार्थस्य भावाभावत्वाम्यां द्विधा विभागः क्वचिक्क चित्सप्तधा क्वचिचषोडशधा कचिचेतनाचेतनलाभ्यांद्विधेति षडेव भावा नवैव द्रव्याणीत्यादौ न संख्यान्तरव्यवच्छेदे किन्तुद्रव्यखादिरहितेभावत्वस्यपृथिवीवादिरहिते द्रव्यलस्य व्यवच्छेदे तात्पर्यम् । एतद्विचारश्च न्यायलीलावत्यां द्रष्टव्यः। एवश्च सुप्तिहोयोभेदःपर. सरबैलक्षण्यं सुप्तिड्त्वात्मकं तदभित्रोयोविभक्तिखव्यापकविभक्तित्वन्यूनवृत्तिमात्रवृत्तिवस्तुमदन्यद्वित्ववत्प्रकारस्तद्वतीविभक्तिरिति विभक्तिश्च सुप्तिङ्देन द्विधेयस्यार्थः । इत्थमेव सुविभक्तयः प्रथमादयस्सप्तेत्यस्याप्यों विधेयः। तत्र तेषु मध्ये प्रथमाया अर्थः प्रकृत्यर्थएव विशेषणविधयैवान्वयिनी संख्यैवेत्यवधारणत्रये तात्पर्यम् तेन खाश्रयकर्तृकखसंबन्धेन संख्याया अपि सर्वतः प्रधानीभूतायां क्रियायामेवान्वय इति भ्रमोनिराकृतः एकपदोपात्तस्य झटित्युपस्थितेः संबन्धलाघवाच्च प्रकृत्यर्थएवान्वयौ चित्यात् एतन्मूलकएव प्रत्ययानां प्रकृत्यान्वितखार्थबोधकत्लनियमः एव मितरसुवर्थवत्संख्यापि प्रकृत्यर्थविशेष्यतयैव भासते व्युत्पत्तिलाघवादिति विपर्यासोऽपि पराकृतः तण्डुलमित्यादौ संख्याकर्मवयोः प्रकृत्यर्थविशेष्यत्वे वाक्यभेदापत्तेः कर्मवस्य प्रकृत्यर्थे तस्य संख्यायामित्यभ्युपगम इतरसुबर्थवदिति दृष्टान्तासंगतेः क्रियायामन्वये संबन्धगौरवप्रसंगात् चैत्रः पचतीत्यत्र प्रथमान्तार्थस्य चैत्रीयैकत्वस्य क्रियायां क्रियाया वा तत्रान्वयेऽपि संवन्धगौरवप्रसकाच्च संख्यायाः प्रकृत्यर्थविशेषणतयान्वये सिद्ध तदनुपातिनोव्युत्पत्तिगौरवस्य फलमुखलेनादोषात् एवं प्रातिपदिकार्थलिङ्गपरिमाणवचनमात्रे प्रथमेति सूप्रदर्शनात् यथाश्रुतार्थनाहिणां लिङ्गपरिमाणसंख्यानां प्रथमार्थलभ्रान्तिर्निरस्ता वेदितव्या । तटः तटीत्यादौ लिङ्गस्य बा. धादेवाप्रत्ययात् प्रयोगसंस्कारार्थ पुंस्वादिना परिभाषितत्वमात्रस्यैव स्वीकारात् यस्य कस्यचित्पदार्थस्य लिङ्गस्य तत्र भानाभ्युपगमेऽपि तटान्तटीन्तटानि पश्येत्यत्राप्यनुभवानुरोधेन लिमभानस्य स्वीकरणीयतया प्रथमाभावेनान्यथैव तदुपपादनस्य कर्त्तव्यतया प्रथमास्थलेऽपि तथैव निर्वाहे तत्र शक्तिकल्पनानौचित्यात् ब्राह्मणइत्यादी पुंस्वस्य प्रातिपदिकार्थतायाः ब्राह्मणीत्यादौ स्त्रीत्वस्थ स्त्रीप्रत्ययार्थताया एवाग्रे व्यवस्थापनीयत्वात् द्रोणोबीहिरित्यत्र द्रोणस्य परिमाणपरिच्छेदकस्याभेदेन बाधात् खपरिच्छेद्यपरिमाणवत्वसंबन्धेन नामार्थखाच्चान्वयासंभवेन प्रथमार्थपरिमाणद्वारान्वय इत्यस्य वक्तुमशक्यखात् द्रोणोव्रीहिरित्यादिसामानाधिकरण्यानामिव द्रोणं श्री हिमानयेत्यादिसामानाधिकरण्यानामपि प्रामाणिकत्वस्यानुभवानतिक्रमेणावश्यवक्तव्यले प्रथमायास्तत्राभावेन द्रोणपरिच्छिनपरिमाणवति लक्षणया तत्रेव प्रथमास्थलेऽपि बोधनिर्वाहसंभवेन तत्र

Page #95

गूढार्थतत्यालोकव्याख्यासहितः।
९१ अतएव यत्र विशेष्यवाचकसमानविभक्तिकपदं निपातपदं वा नास्ति तत्र प्रथमान्तार्थस्य विशे. शक्तरनङ्गीकरणीयखात् संख्यायाश्च प्रथमार्थत्वमभ्युपेयते एवसिद्धान्तिभिरपि तस्याश्च यथा न प्रातिपदिकार्थख तथाधनुपदमेव वक्ष्यति । सूत्रार्थस्तु प्रातिपदिकार्थेतरेषु कर्मवादिष्वविवक्षितेषु प्रथमा भवतीति प्रातिपदिकार्थेतरस्य यस्य कस्याप्यविवक्षितत्वं न प्रयोजकमिति सूचयितुं लिङ्गपरिमाणसंख्यानां विवक्षितलोपन्यासः वचनपदं तदर्थसंख्योपलक्षकम् अनन्यलभ्यन्यायेन संख्यायाः प्रथमार्थत्वव्यवस्थितिरिति एवंच संख्याया अप्यविवक्षितत्वे नियतवचनस्थले कचिद्बाधितत्वेपि च प्रथमाभवत्येव तत्प्रयोजिकायाः कर्मत्वाद्यविवक्षायाः सत्वात् अर्थाभावेऽपि प्रथमामनुशासता सूत्रेण न केवलं प्रकृतिः प्रयोक्तव्येतिव्युत्पत्त्यंशः सूचितः अतो न सूत्रवैययं तदभावेनिर्विभक्तिकप्रयोगस्याप्यापत्तेः नापिच प्रत्ययइत्यंशश्च तत्प्रकृ. तिभ्यएव प्रत्ययानां विधानाल्लभ्यत इत्यलमनुप्रसक्तविचारबाहुल्येन । . अतएवेति । प्रकृत्यर्थे विशेषणविधयाऽन्वययोग्यायास्संख्याया एव प्रथमार्थत्वइत्यर्थः । एतेन चैत्रादीनामेकलमात्रबोधनाय तत्तात्पर्येण चैत्र इतिवाक्यात्प्रथमान्तार्थ चैत्रमुख्यविशेष्यकबोधस्य कुतत्वेन चैत्रः पचतीत्यादावपि सति संभवे प्रथमान्तार्थस्यैव मुख्यविशेष्यत्वमिति सूचितम् । अन्यथा संख्यायां प्रथमार्थखाभावे तत्त्वेऽपि वा विशेष्यले अन्यस्य वा तत्त्वे प्रथमान्तार्थस्य मुख्यविशेष्यताया अकुप्तत्वेनोक्तार्थलाभो न स्यात् एवंच चैत्रःपचतीत्यादौ निपातपदस्य समानवि. भक्तिकपदान्तरस्याभावेऽपि च प्रथमान्तार्थस्य क्रियाविशेषणतया भानाभ्युपगमेन यत्र विशेष्यवाचकेत्यादिप्रन्थासङ्गतिशङ्कापि निरस्ता सतिसंभवइतिकथनानैयायिकैः प्रथमान्तार्थमुख्यविशेष्यकएव बोधः सर्वत्राङ्गीक्रियतइति भ्रमोनिराकृतोवेदितव्यः तेन पचतीत्यत्र पाककृतिमात्रस्य चैत्रेण सुप्यत इत्यत्र चैत्रकर्तृकशयनमात्रस्य प्रतीतावपि क्षत्यभावाचैत्रइत्यस्येति वंजानीहील्यादेरध्याहारस्याकल्पनान्नकुमृष्टिकल्पनाप्रसङ्गः एवं यत्र न प्रथमान्तार्थस्यान्वयबोघे प्रवेशस्तादृशस्थलस्य पचतिभवति पक्ष्यतिभवत्यपाक्षीद्भवतीत्यादेरन्वेषणक्लेशः परेषां लेशतोऽपि न क्लेशातिरिक्तफलकः वर्तमानादिकालीनपाककृतिवृत्तिभवनयुकखाद्याश्रयत्वमिति बोधस्य क्षत्यभावेनाभ्युपगमात् अतएव पचन्तिभवन्तीत्यादयो न प्रयोगाः संख्यान्वययोग्यस्याभावादुत्सर्गतएकवचनस्यैव प्रसक्तः येषामपि कर्तृलक्षणा तेषामपि कर्तुर्भावनायामेवान्वयेन तस्याएव च भवनकर्तृत्वात् संख्यान्वययोग्यत्वाच भवतीत्येव सर्वत्र प्रयोगः कैव कथा कर्तृलक्षणानगीकर्तृमते तस्य एतेन न यत्र कश्चिदभिमुखीकृत्य तादृशप्रयोगस्तत्र खंजानीहीत्यादेरयोग्यतयाऽध्याहाराभावेऽपि न क्षतिः एवं पचतिकल्पमित्यादितद्धितकल्पप्रत्ययस्थले प्रथमान्तपदसत्त्वेऽपि न तस्य मुख्यविशेष्यत्वम् पाककृतिप्रतीषदसमाप्तत्वस्यैकपदोपात्तत्वेन मुख्यविशेष्यत्वसंभवात् संभवेऽपि वा संख्यायाअपि तत्र प्रातिपदिकार्थत्वेनान्वययोग्यतया बहुत्वविवक्षायां पचति कल्पानीत्याद्यपिस्यादिति प्रथमान्तमुख्यविशेष्यत्वनियमहानिरित्यपि परास्तम् सतिसंभव इत्यस्योक्तलात् तदर्थस्य पाकेऽन्वयादीषदसमाप्तपाकलक्षणातात्पर्यप्राहकतत्पदसमभिव्याहारवशाद्वा तत्रेषदसमाप्तपाककृतेस्तद्वतोब्राह्मणादेवी बोधस्याभ्युपगमस्स्यादीषदसमाप्तपाकादेश्च संख्यान्वयायोग्यत्वाद्वचनान्तरप्रसक्तेरप्यभावात् एवं पश्यमृगोधावतीत्यत्र मृगविशेष्यकबोधखीकारे धावन्तं मृगं पश्येत्येव स्यात् मृगनिष्टदर्शनकर्मत्वस्यानुक्तत्वेनोक्ता. धिकारीयप्रथमाया असंभवात् क्रियामुख्यविशेष्यकबोधस्याभ्युपगमे तु तस्याएव दर्शनकर्मत्वेन तद्बोधकधातुपदाद्वितीयाया असंभवादित्येतदप्युद्भावनं परेषां न दूषणायालम् उक्तदोषेण प्रथमान्तार्थस्य तस्य मुख्य विशेष्यलासंभवेन तत्र त्यागे क्षत्यभावात् नहि प्रथमान्तार्थमात्रस्य मुख्य विशेष्यत्वं कैश्चिदपि नैयायिकदेशियैरपि प्रतिज्ञातम् नसमभिव्याहारस्थले विशेषण विभक्तिस्थले च तदनभ्युपगमात् तद्भङ्गमात्रफलकस्योक्तस्थलान्वेषणक्लेशस्य विफलतैव घेवं पश्यमृगोधावतीत्यत्राध्याहृतत्वमिति प्रथमान्तार्थस्य च भवत्येव विशेष्यत्वम् यद्वा इतिपदाध्याहारःकार्यस्तथासति तेनैव निपातेनाभिधानात्प्रथमोपपत्तिः प्रथमान्तविशेष्यत्वानुभवाविरोधश्च । केचित्तु वाक्यार्थस्य च कर्मतया न द्वितीया अतएव"जानामिसीताजनकप्रसूता" इत्यादि "श्रुत्वाममैतन्माहात्म्यं तथाचोत्प. तयः शुभाः," इत्यादयः प्रयोगाः नच शुक्लस्तण्डुलःपचतीत्येवस्थानस्याच्च शुक्रंतण्डलं पचतीति वाच्यं प्रथमस्येष्टत्वात् द्वितीयस्य तु विशिष्टस्य न कर्मत्वमपितु शुद्धतण्डुलस्यैव तस्य च विशेषणमानं शुक्लमिति विशेष्ये विशेषणमितिरीत्या वोधाभ्युपगमेन तण्डुलपदस्यैव शुक्लतण्डुले लक्षणा शुक्लमिति तात्पर्यग्राहकमित्यभ्युपगमेन वा समाधेयत्वादिति वदन्ति । यत्तु मेघोगजति शृश्वित्यत्र मेघस्य गर्जनकर्तुाक्यार्थत्वे तच्छ्रवणस्य बाधितवादप्रामाण्यं स्यादतोगर्जनक्रियाया एव वाक्यार्थमजीकार्यमिति तन्मृगः पलायते अत्ति शस्य मारयेत्यनेन तुल्यं क्रियाया मारणासंभवात् गतिरपि तुत्यैवोभयोः स्यात् ।
ननु भावप्रधानमाख्यातमितिस्मृत्यनुसाराद्भावपदस्य धात्वर्थपरतामभ्युपेत्य धात्वर्थस्यैवप्राधान्यंमुख्यविशेष्यत्वं वैयाकरणैर्भावशब्दस्य भावनापरपर्यायकृत्यादिरूपाख्यातार्थपरतामभ्युपेत्य तस्य प्राधान्यं भाट्टैरभ्युपेयते तैश्चाख्यातार्थस्य प्राधान्योपगमे पचेन पचे त्रः चैत्रस्तण्डुलं शुक्र काष्ठेन स्थाल्यां पचति न पचति घटोस्ति नीलोघटोस्तीत्यादी सर्वत्रैव खज्ञानजन्येष्टसाधनत्वाद्यनुमितिजन्यत्वरूपप्रयोज्यत्वसंसर्गेण लिडर्थप्रवर्त्तनायाः स्वकर्तृकत्वसंबन्धेनाधेयत्वपर्यवसितेन प्रथमान्तार्थस्य पच्यर्थव्यापारस्य च विषयत्वसहितानुकूलत्वपर्यवसितेन वसाध्यतृप्त्यादिफलोद्देश्यकत्वपर्यवसितेन वा करणत्वेन संसर्गेणाख्यातार्थकृतावेव नसमभिन्याहारस्थले निवर्तनायाः स्वज्ञानप्रयोज्यानिष्टसाधनखाद्यनुमितिप्रयोज्याभावप्रतियोगित्वसंसर्गेण तस्यामेव

Page #96

९२
व्युत्पतिवादः। ध्यभासकलामण्यभावादसौ मुख्यविशेष्यतयैष भासते । संख्यावाचकानां च एकवचन द्विवचन
प्रथमान्तार्थस्य चैत्रस्य खकर्सकलसंबन्धेन द्वितीयान्तार्थस्य तण्डुलकर्मत्वस्य शुक्रकर्मत्वस्य तृतीयान्तार्थस्य काष्ठकरणत्वस्य सप्तम्यन्तार्थस्य स्थाल्यधिकरणत्वस्य च स्वनिरूपकपाकविषयकत्वसंसर्गेण तस्यामेव नसमभिव्याहारस्थले चैत्रस्याधेयतयाभावेतस्य प्रतियोगितया तस्यां तण्डुलकर्मलादीनां प्रतियोगितया भावे तस्य खाश्रयपाकविषयकत्वेन तस्याम् अथवा खवृत्त्यभावप्रतियोगिखस्वाभाववत्पाकादिविषयकलादिसंसर्गेण चैत्रतण्डलकर्मवादेरपि तस्यामेव नीलपदार्थस्य घटपदार्थस्य च सत्ताश्रयत्वरूपायां धात्वान्विताख्यातार्थभूतायां भावनायामेवान्वयः एवं पचत्येव चैत्रः पचत्यपि चैत्रश्चैत्र एव पचतीत्यादावपि खवृत्यभायप्रतियोगिक्रियाकर्तृत्वनिष्ठभेदप्रतियोगिलादिसंसर्गेण चैत्रादेर्भावनायामेवान्वयः एवं कर्माख्यातस्थलेऽपि कीख्यातस्थले कर्तृलक्षणावत्कर्मलक्षणायामपि भावनाप्रतीयत एव तस्यामेव तण्डुलादेः खकर्मतानिरूपकपाकविषयत्वसंसर्गेण चैत्रकर्तृकत्वस्य चान्वय इति सर्वत्रैवाख्यातार्थस्य विशेष्यतयैव भानेन भावनाविशेष्यकशाब्दबोधं प्रत्याख्यातजन्योपस्थितित्वे. नैकमेव कारणत्वं व्युत्पत्तेरपि नानेकखं न्यायमतवदिति महल्लाघवमित्युच्यते अभिधानानभिधाननिर्वचनस्य न्यायमतेऽनुपपत्तिश्चप्रपञ्चिता तत्कथं प्रथमान्तार्थस्य कुत्रापि मुख्य विशेष्यलमुरीक्रियत इति चेदुच्यते--संबन्धभेदेन शाब्दबोधस्य विजातीयत्वे तत्र तत्र शाब्दबोधे तत्तदाकाहाज्ञानानां पृथक्पृथगेव कारणलं वाच्यमन्यथा संबन्धमाननियमो न स्यात् । नच शाब्दबोधे संबन्धत्वेनैव सामान्यतस्संबन्धमानम् पश्चान्च योग्यवतात्पर्य विषयखाद्याकलनेन संबन्धस्यविशेषरूपेणावगाही बोधो मानस एव तेनैव बाधबुद्धिविरोधप्रवृत्तिनिवृत्यादिनिर्वाहः अतएव वह्निमान्पर्वतइत्यतः शाब्दबोधेऽपि संबन्धविशेषसंशयः संबन्धवि. शेषेण बाधाहेऽपि शाब्दबोधः एवं राज्ञःपुरुषइत्यादावपि स्वखामिभावजन्यजनकभावस्वामिभृत्यभावादी संबन्धविशेषे संशयः एवंच न संबन्धभेदनिबन्धनो व्युत्पत्तिभेदइतिवाच्यं केषुचित्संबन्धविशेषेषु नियताभ्योवृत्तिभ्य आकासाभ्यश्च संबन्धविशेषभानस्य दुर्वारखात् योग्यतायास्तात्पर्यस्यापि प्रागेव प्राह्यलात् तज्ज्ञानकारणताया व्यवस्थापितत्वात् मतुपः सामान्यतः संवन्धिशतत्वेन तत्र तद्विशेषसंशयस्योचितत्वात् राज्ञःपुरुष इत्यत्र पुत्रभृत्यादौ पुरुषविशेषे तात्पर्यग्रहे जन्यजनकभावखामिभृत्यभावादी संबन्धेसंशयस्याभावात् अनुभवविरुद्धप्रतिबध्यबुध्यनुत्पादविलम्बप्रवृत्त्यादिविलम्बकल्पनायाश्चाप्रामाणिकत्वात् तदनुरोधेन सर्वत्र तादृशमानसकल्पनाया अप्यनुचितलात् सार्वत्रिकेण तेनैव शाब्दसकलफलसम्पादने कर्तव्येऽतिरिक्तशब्दप्रमाणविल. यापत्तेश्च । अथच संबन्धस्य सामान्यभानेऽपि प्रकारविशेष्यन्यूनाधिकवैपरीत्यादिप्रयुक्तकार्यवैलक्षण्यस्य पदन्यूनाधिकभावपौर्वा पर्यवैलक्षण्यप्रयुक्ताकालावलक्षण्यस्य च दुर्वारतया कार्यकारणभावनानास्वस्य दुरितैव एकशब्दोपबन्धादिना केषाञ्चिदनुगमसंभ वेऽपि शब्दैक्यस्याकिश्चित्करतायास्तत्र तत्र व्यवस्थापनेन तस्याप्यकिञ्चित्करवमेव । यच्च धावाख्यातार्थकालादिकं प्रति भावनाया विशेष्यत्वे सिद्धेऽन्यस्य विशेष्यत्व विमर्श झटित्युपस्थित विशेष्यभावाया भावनाया एव तथालमुचितमिति तदपि न रमणीयम् विवक्षितार्थप्रतिपत्तेः पुत्रस्ते जातः कन्या ते गर्भिणीत्यादौ प्रयुक्तशब्दमात्रादेव निष्पत्तौ क्रियापदाध्याहारस्य निष्प्रमाणिकतया प्रथमान्तार्थस्यापि मुख्य विशेष्यतायाः कुप्तवाद्विशेष्यतया तदुपस्थितेरपि झटिति संभवात् । नचास्तिर्भवन्ती परः प्रथमपुरुषेऽप्रयुज्यमानोग्यस्तीतिस्मृतिप्रामाण्यात्तत्राप्यस्तीतिक्रियापदाध्याहार इति वाच्यम् एतस्य विधायकवाभावात अस्तित्वस्य चैत्रादौ विवक्षितत्वे विवक्षितबोधान्यथानुपपत्त्यैवास्तीत्यस्याध्याहारस्य सिद्धत्वादेतस्यानुवादमात्रखात् । नच तथात्चे वैयर्थ्य शयं वेदे क्रियान्तरस्य योग्यत्वेन्यस्त्यध्याहारनियामकत्वेन सार्थक्यस्योपपादयितुं शक्यत्वात् विधायकत्वेऽपि खस्य परस्य शौर्यमानं यत्र प्रतिपिपादयिषितमतीतस्य खपित्रादेर्वा तत्र वंशूरोऽहंच मत्पिताचेसत्रास्तीत्यस्यायोग्यतया तदध्याहारस्यासंभवात् । नचास्तिरितिधातुसामान्यस्य प्रथमेति मध्यमोत्तमयोर्भवन्तीति लकारमात्रस्योपलक्षकमिति वाच्यं विधी न परःशब्दार्थ इति तवैव सिद्धान्तात् । नच प्रातिपदिकार्थप्रकारकशाब्दबोधं प्रति प्रत्ययजन्यायाः सुबजन्याया वोपस्थितोर्वेशेष्य तया कारणवान शूर प्रकारकस्य युष्मदर्थादिविशेष्यकस्य बोधस्य संभवः चैत्रइत्यत्र प्रथमार्थे स्वरूपे चैत्रादेरन्वयः चैत्रपदं तात्पर्यग्राहकं प्रथमार्थ एववा चैत्रः प्रथमायाः प्रातिपदिकार्थेऽनुशिष्टत्वादिति वाच्यं विभक्त्यर्थसंसर्गतोपपादनप्रकरण उक्तकार्यकारणभावस्यनिराकृतसादनीकृतस्यचाप्रतिकूलखात्। किञ्च सुन्दरश्चैत्रः शुक्रतण्डुलंपचतीत्यत्र चैत्रतण्डुलगतसौन्दर्यशौक्लथयोः प्रतिपिपादयिषितयोः प्रतिपत्त्यर्थे सर्वत्रमानससामग्रीकल्पनस्य विषयान्तरसंन्चारानुभवापलापस्य श्रुतत्वानुभवकदर्थनस्य भावनामात्रविशेष्यलाग्रहप्रसंजितायाः संभवत्साक्षात्संबन्धोल्लङ्घनावर्जितानौचित्यायाः संसर्गघटकतयोपस्थितपदार्थस्याप्यनेकधाभानेन संजातगौरवकलुषितायाः संभवात्स्वार्थबोधतात्पर्यमात्रग्राहकलव्याजनिरर्थकलकल्पनदूषितायाःपरम्परासंबन्धविषयतायाः कल्पनस्य च शब्दव्युत्पत्तिमसणीकृतहृदयारुन्तुदस्य तवमते प्रसङ्गएव हि संभवत्प्रथमान्तार्थविशेष्यखव्यवस्थापनायालम् । प्रकृतिप्रत्ययौ सहाथै ब्रूत इत्यादिस्मृतिपर्यालोचनया भावप्रधानमाख्यातमिति स्मृतेरपि धाबर्थ प्रत्येव कालादिकं प्रत्येव वा भावनया विशेष्यत्वज्ञापकवं नतु सर्वथैवेत्यस्यापि मुवचत्वान्न ततोऽपि सर्वत्र न भावनाया मुख्यविशेष्यत्वसिद्धिः तथात्वे भावप्राधान वाक्यमित्येव ब्रूयात् नहि धातुतिसंघातात्मकरख्याते क्रियाया भावनाया वा प्राधान्येऽपि वाक्यार्थे प्राधान्यं लभ्यते तस्याः अन्यथा सत्त्वप्रधानानि नामानीत्यतोऽपि वाक्यार्थे सत्त्वस्य प्राधान्यभवगतं स्यादिति स्मृत्यंशी सुन्दोपसुन्दाविव निहती स्थातार

Page #97

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः ।
भावशब्दश्च क्रियायां कृतौ च भावनात्मिकायां वर्तते यथाप्रयोगं च व्यवस्था अतएव भावशब्दस्य यत्नार्थकत्वे भावविहिताख्यातस्य यत्नार्थकत्वेन तृतीयाद्यनुपपत्तिप्रभृतिदोषमुद्भाव्य भावशब्दस्य क्रियार्थकत्वं व्यवस्थाप्योक्तस्मृतेः क्रियाप्रधानखार्थकलव्यवस्थापनं वैयाकरणानां क्लेशैकफलस्वमापादितम् तावता वाक्यार्थे प्राधान्यालाभात् नामार्थ प्रति क्रियाया इव क्रियां प्रति नामार्थस्याप्यन्वययोग्यत्वेनार्थतोऽपि वाक्यार्थे प्राधान्यालाभाच भावशब्दस्य क्रियार्थकत्वेऽपि लः कर्मणील्यादेः भावाख्यातस्य भावार्थपरत्वे क्रियाया द्विधाभानं दोष इति भावपदस्य कालातिरिक्तकर्तृकर्माद्यर्थकलव्यवच्छेदपरताया एव वाच्यत्वेन च क्रियाप्रधानमाख्यातमिति न्यायवार्तिकस्याप्युक्तार्थएव तात्पर्यम् । कृतेरप्याख्यातार्थभूतायालिङ्गसंख्यान्वयायोग्यत्वरूपसाध्यावस्थात्वेन क्रियापदार्थखात् । किंच परत्र स्वबोधसंकान्तये शब्दप्रयोग इति स्थितम् यत्र हि खस्य खविशेष्यक तण्डुलकर्मकपाककृतिप्रकारकं ज्ञानं तण्डलविशेष्यकं स्वकर्तृकपाककर्मखप्रकारकं ज्ञानं स्वकृति विशेष्यकं तण्डुलपाकप्रकारकं वा ज्ञानं परस्य तादृशतादृशज्ञानगोचरेच्छया तत्तद्वाक्यं प्रयुक्ते च तत्र वाक्यमात्रस्यैव खन्मते तादृशज्ञानाजनकतया तदनुपपत्तिः मन्मतेखहपचामि मया तण्डुलः पच्यते तण्डुलपाककृतिर्ममेति वाक्यानां तादृशबोधानुकूललात्तदुपपत्तिः। नच व्यञ्जनव्यापारमनभ्युपगच्छता भवताऽपि मानसबोधेच्छया वाक्यप्रयोगोभ्युपेय एव मानसस्यापि कथंचिच्छाब्दत्वादितिवाच्यं सम्भवन्त्यामपिगतौ सर्वत्र तथाकल्पनस्यानुचितत्वेनाप्रामाणिकखात् शान्दभिन्न विषयकनक्षत्रादिबहिरर्थप्रत्यक्षसामग्रीवैधादिदृढव्यावृतं प्रत्यपि कार्यवशेन ज्ञावापि निरुक्तेच्छया वाक्यप्रयोगस्य दर्शनात् तस्यचोपपादनासंभवात् भिन्न विषये प्रत्यक्षे शाब्दसामयाबलवत्त्वाच्छाब्दबोघस्य संभवेऽपि मानसे बाहिरर्थलौकिकप्रत्यक्षसामग्या बलवत्त्वान्मानसस्योत्पत्तमशक्यत्वात् एतादृशबलाबलज्ञानस्य वेधादिरूपदृढतरतादृशसामग्रीज्ञानस्य च प्रयोक्तुर्विद्यमानत्वात् विशेषदर्शिनस्तादृशप्रयोक्तुर्बलबत्प्रमाणं विना भ्रान्तिकल्पनाया नितरामनुचितलात् किंच विवरणवाक्यविद्रियमाणवाक्ययोस्सतिसंभवे समानार्थकलं तत्रापि यावत्संभव विशेष्यविशेषणभावयोरनतिक्रमश्च युज्यते दृश्यते च पचतीतिपाचकइतिपच्यतइतिपक्कइतिविवरणं व्यवस्थितमुभयत्रापि क्रियामुख्यविशेष्यकबोधस्यैवाभ्युपगमे वैपरीत्येनापि तरिक न स्यात् किंचाधीते वेद वा यइत्येतद्वाक्यार्थेऽध्ययन क्रियाकर्मवाचकपदादण्प्रत्ययोविहितस्त त्रास्मन्मते व्याकरणाभ्ययनकसुरेव वाक्यार्थत्वेन वैयाकरणपदात्तस्य बोधोयुज्यते भवन्मते च व्याकरणाध्ययनस्य सकर्तृकस्य तद्भावनाया एव वा वाक्यार्थत्वेन वैयाकरणपदात्तद्बोधस्यैवौचित्यं स्यात् एवं तद्वहतीत्यादिसूत्रेण तद्वहति य इति वाक्याथै वहनक्रियाकर्मपदाद्यत्प्रत्ययोविहित इति रथ्योऽश्वइत्यादौ रथकर्मकवहनकर्तुरश्वस्य बोधो न स्याद् वैयाकरणनये । यत्त्वत्र वैयाकरणैः क्वचिद्गुणप्रधानलमर्थानामविवक्षितमित्युपक्रम्यआख्यातं तद्धितकृतोर्यत्रार्थस्योपदर्शकम् गुणप्रधानाभाघस्य तत्र दृष्टोविपर्यय इति हरिकारिकां तद्बहतीतिसूत्रभाष्यस्थां यएवार्थों रथं वहति स एवार्थो रथस्य बोढेत्युक्तिचाकलय्य तद्धितादिविवरणस्थले आख्यातस्थलाद्विशेष्यविशेषणभावे वैपरीलमुरीकृत्य वैयाकरणादिपदानां व्य.करणाध्ययनकाद्यर्थकखमुपपादितम् । तत्तेषां खपक्षप्रतिकूलतामेवावहति तथाहि व्याकरणमधीते रथं वहतीत्यस्य यो यदाविवरणलं प्रतिसन्धे तं प्रति प्रथमान्तार्थमुख्यविशेष्यकबोधजनकलमितरंप्रत्यन्यदाचातथालमितिचेदभ्युपेयं कार्यतावच्छेदके तत्तत्पुरुषतत्तत्कालनबे. शस्यावश्यकलान्महागौरवं स्यात् । यदि तादृशस्थले सर्वत्रैव प्रथमान्तार्थमुख्य विशेष्यकएव बोधोभ्युपेयः तदा तण्डुलं पचतीत्यत्र कस्मानाभ्युपेयः सः, क्रियाप्रधानमाख्यातं भावप्रधानमाख्यातमित्यादिस्मृतेः वाक्यार्थे क्रियाप्रधानखार्थकतायास्सार्वत्रिकलस्य त्वयैवोक्तस्थलानुरोधेन त्यामात द्वयोः स्थलयोर्विशेषस्य चानाकलनात् विवरणखं विवरणजातीयलं वा विशेष इति चेत् न पचतीस्यस्यापि पाचक्रपदविवरणवस्य सत्त्वेन विशेषलासंभवात् । नच व्याकरणसूत्रभाष्यादिप्रतीयमान विवरणलं तथेति वाच्यं प्रामाणिकेऽन्यत्र दृष्टे विवरणे तथालत्यागस्यानुन्वितत्वात् उक्तस्मृतौ संकोचस्य त्वन्मते दोषस्य प्रसंगात् अस्मन्मते च तदभावात् संकोचे चावश्यं कर्तव्ये भावाख्यातस्थलविषयत्वेनैव सोऽजीकरणीयः तत्र च भावपदस्य धालपरत्वेपि न क्षतिः नवा सरूपवाक्ययोरर्थतोऽपि बैरूप्यम् । एवंच तण्डुलं पचती चैत्रश्चैत्रेण पच्यते तण्डुलइत्यत्र प्रथमान्तार्थस्यैव मुख्य विशेष्यत्वमनुभवविरोधस्मृतिविरोधगौरवादेरभावात् । अनुभूयमानवाक्यद्वयार्थवैलक्षण्यस्यान्यथा निर्वाहाच चैत्रेण सुप्यत इत्यादौ क्रियाया एवमुख्यविशेष्यखमध्याहारे गौरवादध्याहृतपदार्थस्यानाकाशित्तत्वाचेति यत्र यादृशबोधाभ्युपगमेन काचिदनुपपत्तिस्तत्र तादृशएवाभ्युपेयते न कुत्रापि आग्रहइति। यत्तुयुष्मदस्मदर्थयोरेकत्वेऽपि वैकल्पिक बहुवचनं बिधाय सविशेषणयोस्तयोः तत्प्रतिषिद्धं तत्प्रतिषेधश्च प्रयोगानुसारात् क्रियायोगस्थल एवाभ्युपेयते धावस्यैव मुख्यविशेष्यत्वे पटुरहब्रवीमीयत्रेव वयमपि कुब्जाः किमौदास्यमित्यादावपि क्रियाध्याहारस्यावश्यकत्वेनैकवचनमेव स्यात् प्रथमान्तार्थप्राधान्यपक्षे क्रियाध्याहाराभावेन क्रियायोगाभावान तथालम्। किंच तदादेर्वाक्यार्थप्रधानपरामर्शकत्वेन क्रियातिरिक्तस्य तस्य पादयोरभिवादयेत्यादौ प्रातिपदितार्थस्य परामर्शो न स्यात् पूर्ववाक्ये क्रियाया एव प्राधान्यादिति तन्न युक्तम् विशेषणत्वस्य विधेयवातिरिक्तस्य प्रतिषेधापेक्षितखात् तत्र हि कुन्जावं विधेयमिति न प्रतिषेधप्रसक्तिः तदादीनां प्रधानपरामर्शकले प्राधान्यं वृत्तिग्रहमुख्यविशेष्यखमेव विवक्षितमतएव न्यायमतेऽपि “दशैते राजमातशास्तस्यैवामीतुरङ्गमा" इत्यत्र तदा राजपरामर्शः नहि भवति प्रजावतीयं मे खं तस्मै देहि कम्बलमित्यत्र च तदा भ्रात्रादिपरामर्शः । नच प्रथमान्तार्थविशेष्यकबोधाभ्युपगमे कीदृशश्चैत्र इति प्रश्नस्य चैत्रः पचतीत्युत्तरापंत्तिः

Page #98

९४
- व्युत्पत्तिवादः। बहुवचनानामेकत्वत्वद्धित्वत्वबहुत्वत्वावच्छिन्नेषु शक्तिः । शक्तता च सुत्वौत्वजश्त्वादिना न तु स्वादितिबादिसाधारणैकवचनत्वादिना । एकवचनत्वादे१चत्वात् । न चैकत्वादिवाचकत्वं तत् । वाचकतायाः शक्ततावच्छेदकत्वे आत्माश्रयात् । बोधकतारूपत्वे शक्तिभ्रमेण द्विवचनादीनामपि एकत्वबोधकतया अतिप्रसक्तत्वात् । न चैकवचनत्वादिकं जातिविशेषः सुपूत्वादिना सांकर्यात् । मच शक्तिसंबन्धन एकवचनादिपदवत्वं सत् । तादृशाज्ञानदशायां च सुरवादिना शक्तिभ्रमादेवं शाब्दबोधः । एकवचनादिशब्दस्य पदद्वयात्मकतया तादृशसमुदायशक्तरेवाप्रसिद्धिरिति तु नाशकुनीयम् । एक वक्तीत्यादिव्युत्पत्त्या एकवचनादिशब्दस्य स्वादियोधकत्वे पकादिशब्देऽपि ताडशव्यवहारापत्तेः । एकवचनादिशब्दस्य वादी रूढिस्वीकारस्यावश्यकत्वादिति वाच्यम् । प्रन्थकारीयसंकेतेनैवोपपत्ती एकवचनादिपदे शक्तेरप्रामाणिकत्वात् । तान्येकवचन द्विवचनेत्यादिपाणिनिसूत्रस्य तदीयसंकेतग्रहपरतयाप्युपपत्तेः । न हि यू व्याख्यौ नदीत्यनुशासनात् स्याख्येदूदन्तादिशब्द नद्यादिपदस्य शक्तिः सिद्ध्यति । किन्तु सदीयसंकेत एव । अतएव नद्यादिसंज्ञा आधुनिकसंकेतशालिवास्पारिभाषिक्येव न त्वौपाधिकी । अथैवमपि पाणिनिसंकेतसंबन्धेन ताशपदवत्वमेव एकत्वादिशक्ततावच्छेदकमस्त्विति चेन्न । तादृशसंकेतस्य केन रूपेण संबन्धता। संकेतत्वेनेति चेत्तहि कस्यचित्पुंस एकवचनपदात् सुऔजसादिर्बोद्धव्य इत्याफारकसंकेतस्यापि संभवादतिप्रसक्तिर्दुर्वारैव । पाणिनिसंकेतत्वेन तथेति चेत्तर्हि व्याकरणप्रणेतुः पुरुषान्तरस्यापि
-...---.-..................... - ....---.मन्मतेतु चैत्रे पाककृत्यादिरूपधर्मावबोधकत्वान्नोत्तरलमिति वाच्यं प्रश्नवाक्ये हि कीदृशइति पदाजिज्ञासितधर्मवानितिबुध्यते तस्य चाभेदेन चैत्रपदार्थेऽन्वयो भवत्येवं सत्युत्तरवाक्ये चैत्रेऽभेदेनान्वयिनो धर्मविशेषवतो बोधकपदधटितत्वमपेक्षित. मतो न पचतीत्युत्तरमपि तु पाककर्तेत्येव अन्यथा कीदृशी कृतिरित्यस्य चैत्रः पचतीत्युत्तरं तवापि मते स्यात् । यत्तु कीदृशी कृतिरित्यतोलिङ्गसंख्यान्विताकृतिः प्रतीता तादृशकृतिप्रत्यायकस्यैवोत्तरत्वमुचितमिति पचतीति नोत्तरमिति तन्न संख्यायाः प्रश्नवाक्येऽविवक्षितत्वे तदबोधकस्याप्युत्तरवाक्यले बाधकाभावात् तस्माच्छब्दमर्यादैव हि शरणीकरणीया । यच्च तद्भूतानां क्रियार्थेन समानायइति जैमिनीयानुभवः क्रियामुख्यविशेष्यकबोधेऽस्माकमस्तिप्रमाणं नैवं नैयायिकानां गौतमाद्यनुभवोऽस्ति प्रथमान्तार्थमुख्य विशेष्यत्वेप्रमाणमिति तदपि नोपादेयं वचः उत्कार्थस्यालौकिकलाभावेन पारम(नुभवैकशरणवाभावात् येन तदभावे तन्निर्णयो न स्थात् किञ्च तत्सूत्रमपि सिद्धार्थक्रिययोः क्रियाप्राधान्यपरमेव न मुख्य विशेष्यखपरं तस्य तत्त्वानियतत्वात् पर्वतो वह्निमान्पर्वते वहिरित्युभयत्रैवविधेयखनिबन्धनप्राधान्यस्य वहावेदानुभूयमानबादित्यलम् ।
एकत्वत्वेस्यादि । एकखलं जातिरेव शक्यतावच्छेदकं लाघवाव्यवाचकपदाद्युत्तरैकवचनादितः संख्याप्रतीतिर्लक्षणयेव येषामेकत्वत्वादिकं व्यापारलक्रमवादिवदखण्डोपाधिरपेक्षाबुद्ध्यनुपस्थितिकालेप्यन्यगतसंख्यानुभवशालिनां तेषां मते सएवो. पाधिस्तथागौरवाभावादिति शक्त्यैव सर्वत्र बोध इत्यन्यदेतदितिभावः । शक्तताचसुस्वौत्वेत्यादि । आदेशानां नानात्वेन तत्तदसाधारणधर्माणां प्रत्येक तथात्वे गौरवात् शक्तिमहस्य हि सर्वत्रादेशिस्मृत्यासंभवात् क्वचिच श्रूयमाणधर्मावच्छिन्ने भ्रमस्यापि तस्याभ्युपेयलान काप्यनुपपत्तिरितिभावः । दुर्चचत्वादिति । शक्ततावच्छेदकत्खयोग्यस्येत्यादिः । आत्माश्रयादिति । नच प्रतियोगिलकारणखादीनां स्वरूपविशेषात्मकत्वपक्षेऽवच्छेदकरूपताया एवसिद्धान्तवं तत्र यथात्माश्रयो दोषोऽवच्छेद्यावच्छेदकत्वयोरूपभेदाभ्युपगमेन परिहियते तथैव प्रकृतेऽपि तव्यक्तित्वेनावच्छेदकत्वमेकल्लवाचकतावादिनावच्छेद्यसमित्यभ्युपगमे को दोष इति वाच्यं घटत्वदण्डखादीनामखण्डखरूपाणामवच्छदकनिरपेक्षाणां तद्वयक्तिवादिना खरूपतोवावच्छेदकलं भवति हि संभवदुक्तिकं प्रकृतत्वेकलचाचकताया अवच्छेदकसापेक्षायास्तव्यक्तित्वेनावच्छेदकलस्याप्यवच्छेदकग्रहसापेक्षतया रूपान्तरस्यालन्धखात् । वाचकतारवेन तस्यास्तदवच्छेदकत्वेऽन्योन्याश्रयात्तव्यक्तित्वेन तत्त्वेचात्माश्रयादितिभावः । बोधकतारूपत्व इति । एकवचनत्वस्यैकलबोधकतारूपलइत्यर्थः । एतद्घटितपञ्चम्यन्तवाक्यस्यदुर्बचत्लादित्यत्रैवान्वयः । यद्वा वाचकताया इत्यादि पूर्ववाक्ये शक्ततारूपत्व इति शेषः तथाच न संदर्भविरोधः पञ्चम्यन्तस्य नचेत्यत्रैवान्वय इति । अतिप्रसक्तत्वादिति । एकलशक्तताया इत्यादिस्तदवच्छेदकलासंभवादितिशेषः । जातिविशेष इति । लाघवसहकृतेनैकखशक्तताया अवच्छिन्नलग्राहकेण प्रमाणेनसिद्धोभ्युपेयइतिशेषः तेनाप्रामाणिकवादित्यनुपन्यस्य बाधकोपन्यासस्य सांकर्यादित्यस्य न संदर्भविरुद्धता । सुवादिनेति । नच जातिसांकर्यस्यैवजातिबाधकखमभ्युपेयमन्यथा घटजलसंयोगादिसांकर्यास्केषांचिदपिपृथिवीवादीनां जातिवं न स्यात् । नहि कैश्चिदपिप्लादीनां जातिखमभ्युपगतमित्यसंगतिरिति वाच्यम् एकलवाचकताया अवच्छिन्नलग्राहकप्रमाणेनैकवचनखस्येव सुप्पदवाच्यतादेस्त

Page #99

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः ।
९५ तारशसंकेतस्य संभवात् । तदीयसंकेतसंबन्धेन तत्पदवरवस्य डिस्थादिपदात् स्वौजसादि. बोखव्य इत्याकारकपुरुषसंकेतसंबन्धेन डिस्थादिपवस्वस्य वा विनिगमनाविरहेण शक्ततावच्छेद. कताप्रसङ्गः तथा चागत्या आनुपूर्वीविशेष एव शक्ततावच्छेदक इति । यसु संख्यापि प्रकृतेरर्थः । एकवचनादिकं च एकत्वाद्यर्थे तात्पर्यग्राहकमेव न चैवमेकप्रकृत्युपस्थाप्ययोरर्थयोः परस्परमन्वये आकाङ्गाविरहाद् घटादावेकवाद्यन्वयानुपपत्तिरन्यथा हर्यादिपदादुपस्थितयोरश्वसूर्ययोराधाराधेयभावेनान्वयापत्तिर्घटादिपदस्थ एकत्वादिविशिष्टस्य घटादौ स न शक्तिसंभवः घटरूपं पश्येत्यादौ संख्यानवच्छिन्नघटादेरेवान्वयबोधादिति वाच्यम् । आकासावैचित्र्यादेकप्रकृत्युपस्थाप्ययोरपि घटैकत्वयोः परस्परमन्वयसंभवात् । अतएव खण्डशस्यैवकाराद्युपस्थाप्ययोरन्ययो. गव्यवच्छेदाद्योः परस्परमन्वयबोधः । नचैवं कर्मत्वादिकमपि प्रकृत्यर्थ एवास्तु, किं तत्र द्वितीयादिशक्त्येति वाच्यम् । नामार्थधात्वर्थयोः साक्षाभेदान्वयबोधस्याव्युत्पन्नतया कर्मत्वादेनांमार्थत्वे तेन समं धात्वर्थान्वयासंभवात् । न च संख्यायाः प्रातिपदिकार्थत्वे सति तात्पर्यशाने विनैव शक्तिभ्रमं लक्षणाग्रहं वा द्विवचनाद्यन्तपदादेकत्वादिबोधसंभवादेकत्वा
---
- ब्राहकप्रमाणेन लाघवसहकृतेन सुप्वादेरपिजातिरूपत्वं स्याद्विशेषाभावात् इष्टापत्ती भूतलमूर्त्तववत्परस्परसांकार्यादुभयोरपिहिजातिरूपत्वं न स्यादितिभावः । यद्वा आदिपदादलमत्वादिपरिग्रहः अलाभाववति स्वादावेकवचनखस्यैकवचनखाभाववतिघटादिपदघटकाकारेऽत्वस्यामोऽकारेचोभयोस्सत्त्वेन सांकर्यात् अकाराव्यवहितोत्तरमकारस्येव मकाराव्यवहितपूर्वबांकारेऽपि तस्य विनिगमकाभावेन सत्त्वस्याभ्युपेयत्वादन्यथा व्यासज्यवृत्तिजात्यभ्युपगमप्रसंगात् अन्त्यवर्णमात्रवृत्तिखदुराग्रहेऽपि मखमादायसांकर्यस्य दुर्वारत्वादितिभावः । डित्यादिपदात्स्वौजसादिर्बोद्धव्यइतीति । अत्रस्वमादिबोंद्धव्यइति वक्तमुन्चितमन्यथोक्तसंकेतसंबन्धेन डिस्थादिपदवत्त्वस्यौप्रभृतौ सत्त्वेनातिप्रसक्ततया तस्यावच्छेदकवासंभवादसंगतिः स्यात यदा आदिपदस्य खादिभिः प्रत्येक संबन्धः सुपदोत्तरादिपदादमादिरौपदोत्तरादिपदादोटादिजैसूपदोत्तरादिपदाच्छसादिप्रायः डिस्थादिरित्यत्रादिपदाइवित्थादियः तथाच संकेतनये तात्पर्य पर्यवसितमिति नासंगतिः । एकप्रकृत्युपस्थाप्ययोरिति । एकप्रत्ययार्थयोः कालकृत्यायोरन्वयस्य सर्वसंमतत्वात्प्रकृत्युपस्थाप्येत्युक्तम् । आकाहाविरहादिति । नच घटपदसुपदसमभिन्याहारास्मिकैवास्त्वाकाबाधटैकखयोरन्वयबोधानुकूलेतिकथमाकाहाविरहइतिवाच्यंययोरर्थयोः परस्परमन्वयबोधस्तद्बोधकपदयोरेवसमभिव्याहारस्यतादृशान्वयवोधानुकूलाकासाबस्योपेयखादन्यथातिप्रसङ्गात् प्रकृतेच घटैकैकलोभयोपस्थापकपदयोरभावादाकाङ्कायाअसंभवात् । नच पदद्वयार्थयोरन्वयबोधएवाकालावश्यकीप्रकृतेचैकपदार्थयोरेवान्वयइत्याकाडाविरहेऽपि काक्षतिरिति वाच्यं तयोस्संवन्धस्याकालायाअभावे भानस्यैवासंभवात्पदवृत्त्याकालयोरेव संबन्धभासकतयाकप्तलादिति भावः । संख्यानवच्छिन्नघटादेरेयान्वयबोधादिति । नच नीलो घटइत्यादी कृप्तशक्तिकेन नीलपदेन लक्षणया नीलविशिष्टस्यैवशक्तिद्वयापेक्षया लाघवेन कुप्तविशिष्टैकशक्तिना घटादिपदेन लक्षणयैवास्तु शुद्धघटादिबोध इति वाच्यं समस्खघटपदप्रयोगस्यानादितया शुद्धपटतात्पर्यस्यानादित्वस्यावश्यंवाच्यखात् घटः घटी घटाइत्यादौ सर्वत्रैव घटबोधस्थाव्यभिचारालाधवाचानादेरेकस्याईश्वरेच्छाया एव कल्पयितुमुचितलात् पश्चादेकलादिबोधानुरोधेनैकलादिशकेः कल्पनीयायाः शक्तिमत्तयाकुप्तेषु घटादिपदेष्वेवकल्पयितुमुचितत्वादुक्तशक्तिद्वयकल्पनायाः फलमुखत्वेनादोषात् । नच संख्याबोधानरोधेन कल्प्यायाः शक्तः विशिष्ट एवास्तु कल्पनमेवंहि समासस्थले शुद्धशक्त्या विभक्त्यन्तस्थले च विशिष्टशक्त्यैवविवक्षितार्थप्रतीतिर्भवत्युपपादितेतिवाच्यं विशिष्टशक्तिकल्पनायां गौरवालाघवेन संख्यामात्रेशक्तिकल्पनाया एवोचितत्वात् विशिष्टप्रतिपत्तेराकाहाकल्पनयाप्युपपादयितुं शक्यलात् विशिष्टशक्तिकल्पनाकालाकल्पनामोहिकल्पनालाघवेनाकाहाकल्पनस्यैव न्याय्यत्वात्। शाक्तिकल्पने हि भगवदिच्छायामेकखाविषयतानिरूपितघटविषयखस्य विषयवतदवच्छेदकखादिकमुपस्थितिकारणतावच्छेदकत्वादिक तादृशविषयत्वे पदार्थान्तरसंबन्धादिकश्च कल्पितंभवतीति गौरवादाकाहाकल्पनेच शक्तिकल्पनपक्षेऽपि कारणतया कुप्तस्य घटइत्यानुपूर्वीज्ञानस्याकाडाज्ञानविधया चासंसृष्टतयैकपदोपस्थापितार्थयोस्संसृष्टतयाभाने कारणलमार्च कल्प्यतइति कारणवकार्यखतदवच्छेदकत्वादीनांधर्मिणश्च शक्तिपक्षापेक्षया अधिकस्याकल्पनेनगौरव विरहात् । एतदभिप्रेत्यैवानुपदमेववक्ष्यत्याकाहावैचित्र्यादिति वैचित्र्यं ययोरर्थयोः परस्परमन्वयस्तदुपस्थापकपदयोः समभिव्याहारादन्यत्राकाहारूपादनवैलक्ष्यं ययोः परस्परमन्वयस्तदुपस्थापकस्यैकस्यैव पदस्थ यानुपूर्वीतस्याएवाकाडारूपत्वमिति बोध्यम् ।
नामार्थधात्वर्थयोरिति । यद्यपिनामार्थयोरपिभेदसंबन्धेनान्वयस्याव्युत्पत्रलं तत्रैकनामार्थयोरन्वयस्य भेदेन सविवादतया लाघवेन नामार्थयोर्मेदेन साक्षानान्वयइत्येव व्युत्पत्तिशरीरं वाच्यं निपातातिरिक्तत्वस्य विशेषणलादेवैवकारार्थयोरन्वयसनाव्युत्पत्रत्वं । नचैवं घटत्वघटयोः कथमन्वयइतिवाच्यं तस्यैकपदार्थखात्पदार्थयोरित्यत्र द्विवचनार्थ द्विखस्यपदार्थवघटकवृत्तावेव

Page #100

व्युत्पत्तिवादः।
दितात्पर्येण एकवचनान्तस्येव द्विवचनान्तस्यापि पदस्य खारसिकप्रयोगापत्तिरिति वाच्यम् । अनादितात्पर्यस्यैव स्वारसिकप्रयोगमूलत्वादेकवचनाद्यन्तपदस्यैव एकत्वादावनादितात्पर्योपगमेनातिप्रसङ्गविरहात् । व्यंकयोर्द्विवचनैकवचने इत्याद्यनुशासनं च तादृशतात्पर्यग्राहकमेवेति वैयाकरणमतम् । तदसत् । अनन्तानां प्रकृत्याद्यानुपूर्वीणां शक्ततावच्छेदकत्वापेक्षया अल्प. तरविभक्त्याद्यानुपूर्वीणामेकत्वादिशक्ततावच्छेदकत्वस्यैवोचितत्वात् । न च प्रातिपदिकत्वमेव
छेदक न तु घटपदत्वादिकांमति न शत्यानन्त्यमिति वाच्यम् । प्रातिपदिकत्वस्य दुनिर्वचत्वात् । तदझानेऽपि एकत्वादिज्ञानस्यानुभविकत्वात् । पदत्वेन वर्णत्वेन वा शकत्वे विभक्तरपि तहाचकतासिद्धे । एकत्वादिशाब्दबोधात्पूर्व वर्णत्वाद्युपस्थितेरप्यनावश्यकत्वाश्च।
फलतोऽन्वयाटघटत्वयोरेकयैववृत्त्या पदार्थखात् एवं च संख्याया अपि न प्रातिपदिकार्थलसंभवः किंच संसर्गतामतप्रस्ताव उक्तव्युत्पत्तेरप्रामाणिकलस्येष्टानिष्टप्रयोगगतेश्चोक्तवादिदमसंगतम् । नचैवं सति कर्मत्वेनान्वयापत्त्याप्रातिपदिकार्थत्वमपि कर्मलादीनां न स्यादिति वाच्यं प्रकारलपक्षव्यवस्थापकप्रतिवध्यप्रतिबन्धकभावलाघवगौरवस्य जागरूकत्वात् तथापि परमतस्य यथापराभ्युपगममियममुक्तिरितिवेदितव्यम् । स्वारसिकप्रयोगापत्तिरिति । खतोरसः स्वरसः रसइच्छा सा च प्रयोगमूलीभूता तात्पर्यापरपर्याया बुबोधयिषा स्वतस्त्वं च तस्यांशक्तित्रमाद्यनधीनत्वे सति प्रयोजनानुसन्धानाजन्यत्वमेवञ्च यः स्याच्छक्तिभ्रममूलको यश्च शैत्यपावनखादिप्रतिपत्तिप्रयोजनाभिसन्धिजन्मा गङ्गायांघोषइत्याद्याधुनिकलक्षणामूलकः सएव न भवति स्वारसिक एकत्खतात्पर्येण घटाविति तु वारसिक एव स्यादिति भावः । लाघवादनादितात्पर्यमूलकलमेव खतरलं वाच्यं शक्तिभ्रमस्थल एवाधुनिकलक्षणास्थले च तत्तदर्थेनास्त्यनादिस्तात्पर्यः क्वचिच तद्भम एवेति घटादित्यस्यानादितात्पर्यमूलकबुबोधयिषाजन्यवाभावान्न खारसिकत्व मित्यभिप्रेत्याह-अनादितात्पर्यस्येति । नचैवमपि तात्पर्यग्रहे घटावित्यतः शक्तिभ्रमं लक्षणाग्रहच विना शाब्दबोधापत्तिारैवेति वाच्यमिष्टलात् एकवचनान्तर्घटादिपदतात्पर्यस्यानादित्वे सूत्रेबोधित घटादिविशेप्यैकलप्रकारकशाब्दबोधे खाद्यन्तधटपदधर्मिकतात्पर्यज्ञानस्य घटइत्यानुपूर्वीज्ञानस्य वा हेतुतया तन तद्रमस्यावश्यकबादभ्रान्ततादृशशाब्दबोधस्यैवानिष्टलादितिभावः । अवच्छेदकत्वस्यैवोचितत्वादिति । प्रागुक्तोपस्थितिलाघवापेक्षया प्रकृत्यानुपूर्व्यानन्त्यनिबन्धननिरूप्यनिरूपकभावभेदकृतानन्त्यवदीश्वरेच्छीय विषयताकल्पनगौरवस्य जघन्यलादिति भावः । धालादिभिनार्थवच्छन्दखस्वार्थनिष्ठमुख्य विशेष्यताप्रयोजकप्रथमानिष्ठविशेष्यतानिरूपिताव्यवहितोत्तरवसंबन्धावच्छिन्नप्रकारतावच्छेदकतापर्याप्स्यधिकरणधर्मवत्वादेः प्रातिपदिकत्वस्य सुवचत्वेपि तदज्ञानदशायामप्यभ्रान्तस्य शाब्दबोधान्न तस्य शक्ततावच्छेदकत्वम् येन रूपेण यतोज्ञायमानानियमेन यद्धोधः तद्रूपावच्छिन्नस्यैव तत्र शक्ततायाउचितलादव्यभिचरति स्थानुपूर्व्यवच्छिन्नस्यैव शानन्नतु प्रातिपदिकत्वावच्छिन्नस्येत्यभिप्रेत्याह । तदज्ञानपीति । नन्वेकलांशशाब्दबोधः सर्वत्रैव घटः पट इत्यादौ परिदृश्यमानोनुगतं शतं स्वकारणमाक्षिपन् कुसशक्तिकपदरूपाश्रयोपस्थितिलाधवसहकारेण प्रातिपदिकत्वरूपानुगत. धर्मोपगृहीतमेव व्यभिचारपरिहाराय शक्तं स्वकारणं कल्पयतीतिप्रातिपदिकत्वेन सिद्धे शक्तत्वे तदज्ञानदशायां जायमानशाब्दबोधकारणीभूतज्ञानस्य शक्ततावच्छेदकलांशे भ्रमलमेव कल्प्यते लघुधर्मस्य प्रतियोगितावच्छेदकत्वे व्यवस्थिते प्रतियोगितावच्छेदकलांशे कम्बुग्रीवादिमानास्तीत्यादिसार्वजनीनप्रतीतेमववत् घटपदलादिना घटादिशक्तत्वे सिद्धेऽपभ्रंशस्थलीय. बोधकारणज्ञानस्य बहुलीभूतस्यापि भ्रमत्लवद्वा अपि बालत्वेन कर्तृत्वादिशक्तत्वे सिद्धे सर्वत्रैव प्रयोगेष्वधूयमाणस्यापि तस्य तत्त्वेन ज्ञान कल्पनवत्प्रातिपदिकत्वेन तज्ज्ञानं कल्प्यत इत्यतआह । पदत्वेनेति व्यभिचारपरिहारक्षमलात्प्रातिपदिकलापेक्षया लघुखाचोक्तक्रमेण पदलस्यैव तत्सिद्धिः स्यादितिभावः । ततोपि लाघवादाह वर्णत्वेनेति । नच वर्णवादिकं शक्तताव्य. भिचारीतिवाच्य शक्ततायाविषयतारूपत्वेन व्यभिचारस्यानवच्छेदकलेऽकिञ्चित्करत्वाद् यद्वानुगतधर्ममात्रस्यसर्वत्रैव फलोपधायकतारूपकारणताव्यभिचारित्वात्स्वरूपयोग्यतायाश्च प्रकृतेपि वर्णलादेरव्यभिचारित्वात्सहकार्यन्तरविरहाद्धि न यतः कुतश्चिद्वर्णाच्छक्यप्रतिपत्तिः तस्यैवहि रूपस्य न तवं यस्य कदाचिदप्यजनकेनिये साधारण्य मितिभावः। तेन रूपेण विभक्तरपि शक्तत्वे परेषामिष्टापत्तिमाशङ्कय प्रातिपदिकोक्तपक्षोक्तदोष एव स्मारयति एकलादिशाब्दबोधादित्यादिना । अनावश्यकत्वाञ्चति । ननु येन रूपेण शक्तता तद्रूपेण ज्ञानस्य शान्दात्प्रागनपेक्षितखे तदभावेन शक्ततावच्छेदकलनिराकरणमसङ्गतम् अपेक्षितत्वेचापेक्षितमनावश्यकश्चेति व्याहतं वचः उपस्थितेरभावादित्येव हि वक्तुमुचितमितिचेत्सत्यं तदेव वक्तमुचितमन्यथातु प्रमादादिति गृहाण । यद्वा यद्यानुपूर्वीमन्तरेण केवलवर्णत्वेन ज्ञानस्यै कलशाब्दसहचारः कार्यकारणभावकल्पनामूलं कापिचेस्परिदृष्टोवर्णवमन्तरेणानुपूर्वीज्ञानस्य चादृष्टस्तदा लाघवाढुष्टसहचारस्थलेकुप्तकारणभावस्य व्यभिचारवारणायान्यनापिकल्पनं भवेदावश्यकन्तदभावाश्चानुपूर्त्याएव नियतसहचारावच्छेदिकाया ज्ञानेनोपपत्तिसंभवाद्वर्णरवेनोपस्थितेरनावश्यकलन्तत्वादेव व न शक्ततावच्छेदकलं तेनरूपेण बोधजनकत्वस्येश्वरेच्छया ग्रहणेतस्याविसंवादिखापत्तेः अनादावपिदि

Page #101

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः । कालानुरोधेन तस्कल्पने ख कल्पनागौरवात् । एवमानुपू:भिन्नधर्मस्य वाचकतापच्छेदकत्वे घटपर्द सुपदं च न संख्यावाचकमिति विपरीतनिश्चयकालेऽपि तादृशधर्मावच्छिन्नस्य वाचकताग्रहसंभवाद् घटइत्यादौ संख्याथा बोधापत्तिः । अथ विभक्तीनां संख्यार्थकतामते प्रकृतिविमस्योरेकवाक्य. ताविरहनिश्चयदशायां विभक्युपस्थाप्यैकत्वादेः प्रकृत्यर्थेऽन्वयबोधवारणाय तयोः समभिव्याहारहानस्य घटादिविशेष्यकैकत्वान्वयबोधं प्रति कारणत्वमधिकं कल्पनीयम् । एकपदोपस्थापितयो घटैक. त्वाधोरन्धयबोधोपगमे च न समभिव्याहारशानस्य तत्र हेतुता कल्प्यते इति लाघवात्, प्रकृत्याद्यानुः पूर्वीणां संख्यावाचकतावच्छेदकत्वमुपेयतइति चेन्न । आकाङ्क्षाविचारे समभिव्याहाराकासाझानस्य हेतुताया निराकृतत्वात् । अथैवमपि विभक्तेः संख्यार्थकत्वे विनिगमनाविरहेण प्रकृतिधर्मिकस्य
शक्तिमहव्यवहारपरम्परायां व्यवहारेणैव सः व्यवहारश्च प्रत्यक्षसिद्धइति व्यवहारातिक्रमेण वर्णत्वेनापि जनकलावगाहिनी न भवति विसंवादिनीति वक्तुमशक्यमेवान्यथा सर्वापिशक्तिव्यवस्थाव्याकुलीभावमापद्येत वर्णखमात्रेणैव सर्वार्थशक्ततास्यात्स्याच सर्वेसर्वार्थवाचका न स्याच मुख्यगौणव्यवस्था नचानुपूर्व्यवच्छिन्नानांभूयोगृहीतखसमानोपकारकविधुरस्थलकार्यसहचाराणां पश्चात्परिदृश्यमानोपि व्यभिचारस्तृणारण्यादिवत्कार्यजननशक्तिमपाकर्तुमीष्टे लकारस्थलेपि च तिवादिनैव शक्ततेति गूढाभिसन्धिः । फलानुरोधेनतत्कल्पनेचेति । ननुवर्णखस्यापि योग्यतया कलादिग्राहकसामन्यैव ग्रहणसंभवात्किमितिफलानुरोधेन तत्कल्प कार्य मितिचेन्न नहियोग्यस्यापिहि सर्वत्र ग्रहणं संशयायनुपपत्तेः ततश्च यथानुभवं प्रतिबध्यप्रतिबन्धकभावादिकल्पनेन काचित्कलं समाधेयं दृश्यते च बाहुल्येन प्रवृत्त्यायुपयोगिग्रहाणां मध्यविधधर्माणां प्रहणं न सामान्यस्य नाप्यन्यस्य विशेषस्येति तत्तद्धर्मबुभुत्सापनेयदोषभावानां खरसवाहिमध्यविधर्मबुभुत्सानां संस्कारविशेषाणां वा दोषलं तत्तद्धर्माप्रहे कल्प्यमावश्यकञ्चोभयमतएव कत्यादिवर्णलव्याप्यधर्मग्रहणमिति सर्वत्र वर्णत्वग्रहाय फलानुरोधेन तद्भुत्सादिकल्पनापत्तन काचिदनुपपत्तिरित्यपरितोषादाह । एवमानुपूर्वीत्यादि।एकवाक्यताविरहनिश्चयेति । एकवाक्यख संभूयैकार्थप्रतीतीच्छयोचरितत्वम् निरूप्यनिरूपकभावापन्नतत्तत्पदार्थद्वयविषयताकबोधजननयोग्यवं तदुत्थाप्याकालानिवर्तकलतनिवर्तनीयाकाम्लोत्थापकत्वान्यतरयोग्यलं वेत्यन्यदेतत्तेष्वेकस्यापि ययोः पदयोरभावनिश्चयस्तत्तदर्थयोरन्वयबोधस्तु न भवत्येवानुभविक इतिभावः । तयोः समभिव्याहारज्ञानस्येति । अत्र समभिव्याहारो न पौर्वापर्यमात्रमुक्तैकवाक्यताविरबहानकालेपि तज्ज्ञानसंभवेनोक्तापत्तेः समभिव्याहारज्ञानकारणत्वकल्पनयापि वारणस्यासंभवात् किन्त्विदं पदमनेन पदेन सहान्वयबोधं जनयत्वितीच्छारूपं यत्पदतात्पर्यन्तद्विषयत्वन्तेनोचरितत्वं वा तज्ज्ञानन्तु भवत्येवोक्तवाक्यताविरहनिश्रयविरोधिप्रथमैकवाक्यत्वस्य विरहः खतएव समभित्र्याहारस्य विरोधी द्वितीयतृतीययोस्तु कथंचित् सन्नभवति तथाप्रतिपादनयोग्यं साकाई वा परस्पर कथंकार तद्युत्पत्रानां तथेष्टं भवेदित्यनुभवसिद्धम् समभिव्याहारोपि वा तदनुसारेणैव निर्वाच्य इति ।
न समभिव्याहारज्ञानस्य तत्र हेतुतेति । प्रथमायास्तात्पर्यग्राहकत्वात्प्रयोगसाधुत्वार्थत्वाच तदर्थमेवोश्चरितत्वेमार्थप्रतीतीच्छयोचरितत्वाभावात्तग्रहेपि शाब्दबोधस्येष्टत्वात्समभिव्याहाराभावाच न तहस्य हेतुत्वमित्यर्थः । हेतुताया निराकृतत्वादिति । अयमेति पुत्रो राज्ञः पुरुषोपसार्यतामित्यादौ राज्ञः पुरुष इति नैकं वाक्यमिति ग्रहेपि राजसंबन्धवत्पुरुषादिबोधापत्तिः योग्यत्वासल्या काहादेः संभवादतः समभिव्याहारज्ञानस्य खातन्त्र्येण हेतुत्वमाकाडाशरीर एव वा प्रवेश्यः समभिव्याहार इति तज्ज्ञानहेतुखं व्यवस्थाप्य नानार्थकशाब्दस्थलानुरोधेन तात्पर्यज्ञानस्य हेतुताया आवश्यकत्वे वाक्य. मिदमेतदर्थान्वितैतदर्थविषयताकबोधं जनयत्वितीच्छयोधरितत्वरूपस्य तादृशेच्छाविषयखरूपस्य वा वाक्यतात्पर्यस्य बुद्धेरेव हेतुख कल्पनीयं नत्सिद पदमेतदर्थबोधेच्छयोचरितमितिपदतात्पर्यज्ञानस्य नानार्थकानेकपदघटितवाक्यस्थलेऽनेककारणलापतेः पदतात्पर्यस्यानेकखात् वाक्यप्रयोजकबुवोधयिषातिरिक्तायास्तत्तत्पदे तत्तदर्थबोधजनकलप्रकारकेच्छाया अप्रा. माणिकत्वाच एतेन वाक्यस्याखण्डस्याभावेन विनिगमकाभावेन तत्तत्पदविशेष्यकतात्पर्यज्ञानस्यानेकहेतुत्वेपि न क्षतिः । तथा सत्ययमेतीत्यादौ निरुक्तकवाक्यतविरहनिश्चये राजसंबन्धान्वितपुरुषबोधेच्छयोच्चरितवरूपतात्पर्यग्रहरूपकारणविरहादेव शाब्दबुद्धरसंभवः सति च कथंचित्तात्पर्यग्रह एकवाक्यलस्य सममिव्याहारस्य वा सन्देहे व्यतिरेकनिश्चयेपि शाब्दबोधइष्ट एवेति न समभिन्याहारज्ञानं कारणं तात्पर्यघटकवाक्यवं च पूर्वापरीभूतपदसंघखमेवेत्येवं खण्डितम् एवञ्च घटपदसैवैकलं घटश्चार्थोभवतु प्रथमाया एकसं घटपदस्य घटइति वा सर्वथैव घटइति वाक्यमेकत्वविषयतानिरूपितघटविषयताकबोधेच्छयोचरितमिति तात्पर्यज्ञानमावश्यकन्तस्य कारणवात् तच्चैकवाक्यताविरहग्रहकाले न स्यादेव एकवाक्यलस्यार्थविशेषापटितत्वेन सामान्यस्याभावनिश्चये तात्पर्यस्यार्थविशेषघटितत्वेन विशेषस्यापि ग्रहस्यासंभवात् सति च कथंचित्तबहेशाब्दबोधोपीध्यत एवेति न समभिव्याहारज्ञानस्य कारणवं विभक्तिवाचकत्वपक्षेपीत्याशयः ॥
१३ व्यु

Page #102

व्युत्पत्तिवादः। विभक्तिधर्मिकस्य च संख्याप्रकारकान्वयबोधपरत्वज्ञानस्य हेतुता कल्पनीया । विभक्तोतकत्वमते तु विभक्तितात्पर्यविरहेण प्रकृतिधर्मिकमेव तात्पर्यज्ञानं तादृशान्धयधीहेतुरिति लाघवमिति चेन्न । विभक्तेः संख्यावाचकताविरहेऽपि प्रकृतिविभत्तयोरानुपूर्वीशानस्य तादृशान्वयबोधहेतुताया निर्विभ
. वस्तुतस्तु तण्डुलः पचति चैत्रणेत्यादावयं पदसंघातो न तण्डुलकर्मकपाककृतिमचैत्रबोधे समर्थ इति नैकं वाक्यमिति ग्रहेपि निरुक्तेच्छोचरितलग्रहसंभवान्न तस्यैकवाक्यलरूपलमविसंवादितथाविधेच्छोच्चरितवं यथाकथंचिद्भवति तदात्मकमुक्तासामर्थ्यनिश्चय इच्छायां विसंवादित्वग्रहेण तद्रहासंभवोपपतेः परन्तु विवक्षिततथाविधैकवाक्यलसत्त्वासत्त्वग्रहाग्रहप्रयोजकविवेके विव. क्षितार्थप्रतिपत्तिजननयोग्यपदसमूहत्वमेव तथाव्यवतिष्ठतइति तस्यैवैकवाक्यत्वरूपलमुचितम् तब्रहश्च कारणस्य कारणलग्रहरूपः सच कार्यजननेनापेक्षितस्तव्यतिरेकप्रहोपिचानुत्पादेन हिकारणत्वेन ज्ञानमेव कार्य जनयत्यकारणत्वेन ज्ञातन्नेत्यनुभवविरोधात किन्तु कार्यकारणसंपादने प्रवर्तमानस्य कचित्प्रवृत्ती क्वचिनिवृत्तौ च तथेतिवक्तुरेवैकवाक्यखतद्विरहप्रहौ स्याता किंचित्करी न श्रोतुरिति नास्त्येव समभिव्याहारज्ञानकारणखकल्पनस्यावकाशः अनुभूयतेपिच येन कदाचित्तण्डुलंपचतीतिप्राथमिकवाक्यात्तदोज्ञातः कालान्तरेच गृहीताव्युत्पन्नभावादुचरितं तथैव वाक्यं शृण्वन् कथंचिदनेनोक्तन्न प्रकृतार्थतात्पर्येणेति खतः नचेदमेकवाक्यमिति परवाक्याचानेकवाक्यतया परिच्छिन्दन्नपि वाक्यार्थमनुभवत्येव सः प्राग्वतूसंपन्नसामग्रीकलात् नच प्रागेकवाक्यत्वनिश्चयो विशेषः मानाभावात् तद्वाक्यात्कार्यजन्मोत्तरं प्रत्यक्षप्रवृत्तेस्तेन प्रागेव कार्यकारणभावघटितैकवाक्यत्वस्य प्रहासंभवात् प्राथमिकलादेवच जनितकार्यजातीयखस्याप्यग्रहेणानुमानासंभवात् गुरुतरानुमितिसामभ्या असुलभत्वाच्च तस्माद्वाक्यखरूपं यदर्थबोधस्वरूपयोग्य वस्तुतस्तद्रहणमव्यवधानेन पदार्थानामुपस्थितिरितिद्वयमेवाविप्रतिपन्नं शाब्दसामग्रीतिव्यवस्थितम् विप्रतिपन्नंच योग्यताशानं तात्पर्यज्ञानं चेत्यतएव तात्पर्यज्ञानस्याहेतुलपक्षे तात्पर्यज्ञानेनैकवाक्यताविरहनिश्चयकाले निरुक्तशाब्दापत्तेर्वारणासंभवादावश्यकमेव समभिव्याहारज्ञानस्य कारणलमित्यपिनिरस्तम्। ननु नचेत्समभिव्याहारघटिताकालाज्ञानं कारणमभिमतं पाक अत्रच तदुक्तिर्भूयः कथं संगच्छतेइतिचेदेकपदेऽपरपदवैशिष्ट्यमात्रस्य समभिव्याहारपदार्थलाभिप्रायेण वस्तुतस्तज्ज्ञानस्यापि नास्त्येव कारणत्वं किन्वानुपूर्वीज्ञानस्यैव तथाहि नीलपर्यायचतुष्टयं घटपर्यायचतुष्टयं चाश्रित्याकाहाज्ञानकार्यकारणभावविचारे क्रियमाणे नीलोघटइत्यादिवाक्यज्ञानानां द्वात्रिंशत्कारणतापर्यवसानम् आनुपूर्वीज्ञानानां च नीलइत्यादीनामष्टावेव कार्यतावच्छेदकं चाव्यवहितोत्तरत्वमात्रमन्यवहितोत्तरलविशेषितनीलखावच्छिन्नविषयकशाब्दलमव्यवहितोत्तरख विशेषितनीललावच्छिन्नप्रकारतानिरूपितघटखावच्छिन्नविशेष्यताकशाब्दलं वा कारणतावच्छेदकश्च संबन्धः समवायमानं नीलपदवृत्तिज्ञानस्यजन्योपस्थितिः सहकारिणी स्वविषयनीलपदवृत्तिज्ञानजन्योपस्थितिमत्त्वसमवायोभयसंबन्धो वा खीयनीलपदवृत्तिविषयतानिरूपितनीलविषयताप्रयोज्यविषयताकवखसामानाधिकरण्योभयसंबन्धेन खविशिष्टोपस्थितिमत्त्वमात्रं वा वृत्तित्वस्याननुगतत्वे तद्भेदेन यावान्परमतेकार्यकारणभावसावानेव ममापि किन्तु वृत्तिविशेषघटितोपस्थितिघटिताव्यव. हितोत्सरलविशेषसंबन्धेन तत्तदानुपूर्वी ज्ञानविशिष्टत्वस्यैव कार्यतावच्छेदकत्वं बोध्यम् । नच नील:घटमित्यानुपूर्वीद्वयज्ञानवतां कुतोननीलाभेदान्वयबोधः प्रत्येक द्वयोरपिकारणत्वाद्विशिष्टज्ञानकारणतामतेतु तादृशविशिष्टज्ञानस्याकारणलात्कारणत्वेन कुप्तयोनीलोघटोनीलं घटमित्याकारकज्ञानयोरभावादितिवाच्यम् तन्मतेपि व्यभिचारवारणाय खखाव्यवहितोत्तरत्वावच्छिन्नं प्रत्येव विशिष्टज्ञानानां कारणतायावाच्यत्वेनापाद्यमानशाब्दबोधस्य तदनुत्तरतया तत्र तादृशकारणविरहस्याकिंचित्करत्वेपि तत्तद्विशिष्टज्ञानाव्यवहितोत्तराभेदान्वयबोधस्यैव प्रसिद्धत्वेन तत्तज्ज्ञानघटितैव सामग्री फलव्याप्तत्वेनकुप्ता नतु नीलोघटमितिज्ञानघटितापि काचित्सामग्रीति वस्तुतः सामग्यभावान्नतत्रापत्तिरितिवाचोयुक्तिः परेषामिवास्माकमपि नीलइतिज्ञानाव्यवहितोत्तरश्चान्वययोधो घटःकलशइत्यादिज्ञानाव्यवहितोत्तरत्वेनैव घटमितिज्ञानाव्यवहितोत्तरश्च नीलंकृष्णमित्यादिज्ञानाव्यवहितोत्तरत्वेनैव कुस्तइतिनीलइतिघटइतिज्ञानद्वयादिघटिता नीलमितिघटमितिज्ञानद्वयादिघटितैव च सामग्रीफलव्याप्तत्वेन कुप्तेति नीलःघटमित्यत्रकुप्तफलोपधायकसामध्यभावान्नापत्तिरित्यस्तिवाचोयुक्तिः युज्यतेचैतत् यत्कार्यस्ययावत्कारणकार्यतावच्छेदकाक्रान्तत्वं तावत्कारणसद्भावादेव तदुत्पत्तियुक्तेतिनीलइतिज्ञानाव्यवहितोत्तरशाब्दमात्रस्य च घटइतिकलशइत्यादिज्ञानानांयस्यकस्यचित्कार्यतावच्छेदकेन तत्तदव्यवहितोत्तरत्वेनाकान्ततया तेषामन्यतमाभावे तस्योत्पत्सेरयुक्तलात्कार्यतावच्छेदकेयूक्तेषूत्तरस्यैव तत्त्वं युक्तिमत्पूर्वकल्पयोः पदार्थद्वयसंसर्गभानस्यानियम्यत्वप्रसंगात् शोभनस्तण्डुलंपचति चैत्रइतिवाक्योत्तरशाब्दबुद्धेः शोभनइतिज्ञानाव्यवहितोत्तरत्वातण्डुलमितिज्ञानाव्यवहितोत्तरत्वाच्च तदुभयज्ञानघटितसामव्युत्तरशाब्दबोधस्य चैत्रशोभनतादात्म्यावगाहित्ववच्छोभनतण्डुलतादात्म्यावगाहित्वस्यापि प्रसंगाच तदुभयसंसर्गभानस्य तदुभयोपस्थितौ योग्यताज्ञानेऽयोग्यत्वनिश्चयविरहे वा तत्तदुपस्थापकतत्तदानुपूर्वीहानसहकृत एव वक्तव्यत्वात्प्रकृतेपि तत्सम्पत्तेर्विद्यमानखात् उत्तरकल्पे च शोभनाभिन्नतण्डुलशाब्दबुद्धेर्नियमेन तण्डुलमितिशोभन मिल्यादिज्ञानद्वयस्य शोभनइतितण्डुलइत्यादिज्ञानद्वयस्यैव च कार्यवावच्छेदकाक्रान्तत्वात्तदुभयै. कतरपटिताया अपि सामथ्या अभावेन प्रयोजकाभावाच्छोभनतण्डुलतादात्म्यावगाहित्खप्रसंगासंभवात् शोभनचैत्रतादात्म्यावगाहित्वप्रयोजिकायाः शोभनइतिचैत्रइतिज्ञानद्वयघटितसामग्याः सत्त्वेन तत्संपत्तिसंभवाश्च । वस्तुतस्तु नीलइत्यानुपूर्वी.

Page #103

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः ।
faeifदपदज्ञानादन्वयबोधवारणायावश्यकल्पनीयतया संख्यावाचकप्रकृतेरिव तदवाचकविभक्तेरपि संख्यान्वयबोधकत्वप्रकारकेच्छाविषयत्वरूपतादृशबोधपरत्वसंभवेन विभक्तिधर्मिकतज्ज्ञानहे तुताया विनिगमनाविरहेणावश्यकत्वात् । अथ स्वादीनां संख्यावाचकत्वकल्पनापेक्षया प्रकृतेस्तत्र विषयकत्वे सतिघटइत्यानुपूर्वीज्ञानत्वेनैकं कारणत्वं कल्पनीयं तत्र यद्यपि षोडशकार्यकारणभावाः प्रसज्यन्ते तथापि शाब्दसामग्रीप्रतिबन्धकतास्थले ज्ञानद्वयस्य सामय्यां प्रवेशे विशेष्यविशेषणभावविनिगमनाविरहप्रयुक्तप्रतिबन्धकताबाहुल्यस्य न प्रसंगः भचव्यासज्यवृत्त्यवच्छेदकला स्वीकारपक्ष एकविशेषितापरस्यैवावच्छेदकत्वस्य वाच्यतया विशेष्यविशेषणभावन्यत्यासात्तवपक्षे द्वात्रिंशतस्तस्य प्रसंग इति वाच्यम् खन्तनीलपद विशिष्टघटपदज्ञानस्याव्यवहितोत्तरत्वान्यवहितपूर्वत्वरूप संबन्धद्वयभेदाद्वैविध्यं तथैव स्वन्तघटपदविशिष्टखन्तनीलपदज्ञानस्यद्वै विघ्यमिति विषयत्वविशेष्यविशेषणभाववैपरीत्यप्रयुक्तं यत्रहि तवाष्टौ तत्र ममतु द्वैविध्यमेव । नच संबन्धस्यान्यतरत्वेनैव प्रवेशइति वाच्यमव्यवहितोत्तरत्वलादिनातदवगाहिज्ञानासंग्रहापत्तेः अन्यतरनिष्टत्वेन तत्प्रवेशस्यकालिकत्वादिना तदवगाहिज्ञानसंग्राहकत्वेन वक्तुमशक्यत्वात् अन्यतरत्वेन संसर्गावगाहिज्ञानस्यापि कारणत्वस्यात्रानुभविकत्वेन तद्घटितस्यापि कारणत्वचतुष्टयस्य स्यादप्यधिकस्य प्रवेशइति । अथ सांसर्गिकविषयताया मध्यपातितया खन्तनीलविषयतानिरूपिताव्यवहितोत्तरत्वत्वावच्छिन्न सांसर्गिक विषयतानिरूपितवन्तघटपदविषयताकज्ञानत्वादिरूपेण त्रितयमेव कारणत्वमिति चेत्सत्यम् तथापि तव गुरुधर्मावच्छिन्नषट्कारणत्वानि ममतु लघुधर्मावच्छित्रं द्वयमेवमूलभूतं वृद्धिचिन्तायां तु कियदाधिक्यमिति खयमेवविचारणीयमेवमेव च तण्डुलं पचति चैत्रइत्यादिस्थलेपि च कारणत्वं निर्वाच्यमत्र चव्यवधान कृतोदोष आसत्त्यैवपरिहरणीयः तत्तत्पदजन्यपदार्थोपस्थितीनां ह्येकत्रसमाजे संपन्ने पदानि व्यवधानेनाव्यवधानेनतदुभयौदासीन्येन वा ज्ञायन्ताम्न ततः किंचिदपि हीयते कारणानां व्यापारसंमिलन मेवहि संमिलनम् कारणतावच्छेदकसंबन्धपक्षेपि तृतीयएवाभ्यर्हितः शाब्दसामग्रीप्रतिबन्धकतालाघवस्य संभवात् उपस्थितेः स्वातन्त्र्येणकारणत्वेतदाधिक्यात् प्रतिबन्धकतायाः सामभ्यामधिकपदार्थप्रवेशे विशेष्य विशेषणभावव्यत्यासप्रयुक्ताधिक्यस्य दुर्वारखात् यदि तस्याः कारणताग्राहकःस्वातन्त्र्येणान्वयव्यतिरेकप्र हस्स्यादानुभविकस्तदाभ्युपगम्य तांकारणत्वं न नोस्तिविद्वेषः संबन्धविषयत्वेनापि हि तस्य लब्धपदत्वेविशेषणज्ञानकारणता परिच्छेदकत्वेनैव वाकृतार्थत्वे मास्त्वेववाकारणत्वं व्यापारकारणतालोपविभीषिका तु लाघबानुभवदृढीकृतसाहसान्प्रतिन किंचित्करीत्यलमनप्रसंगागत विचारबाहुल्येन । आवश्यकत्वादिति । ननु तात्पर्यज्ञानस्य कारणवएवेदसंभवति तत्रैव न मानमिति चेदत्रप्राश्चः सैन्धवमानयेत्यादिनानार्थ स्थलेलवणाश्वयोरुपस्थितावप्येकस्यैव कस्यचिदर्थस्य शाब्दबोधविषयत्वमित्यत्र नियामकं किंचित्कल्पनीयं तदेवच तात्पर्य तज्ज्ञानस्याकारणत्वे तस्य नियामकलासंभवात् तत्र तात्पर्यज्ञानकारणम् नचनियमएवमानाभावः शब्दश्रवणानन्तरंनियतार्थगोचरप्रवृत्तेरेवमानत्वात् शब्दस्यच तदर्थत्वात् यत्रार्थेप्रवृत्तिस्तस्यैवहिशब्दव्यापारगोचरत्वमुचितम् शब्दस्यचनबोधादन्योस्तिव्यापारः । नचस्मृतिर्भवत्यसाधारिणी संस्कारोद्बोधकसत्त्वनियतोत्पत्तेस्तस्याअसाधारणवासंभवात् संयोगविप्रयोगादिज्ञानानांनियामकत्वस्यादृष्टचरकल्पनाप्रसंगेनासंभवात्रहिसंस्कारोद्बोधकसमबधानेस्मृतेर्विलम्बः क्वापिदृष्टः तस्मात्संयोगादिग्राहिततात्पर्येणनियन्त्रितोबोधएवतथावाच्यो येनप्रवृत्तिनियमोपपत्तिः किंचान्यार्थपरत्वज्ञाने तदर्थबोधानुदयस्य सर्वानुभवसिद्धत्वात्तदर्थबोधेऽन्यार्थपरत्खज्ञानस्य प्रतिबन्धकत्वेतदभावस्य कारणत्वेच गौरवात्तदर्थतात्पर्यज्ञानस्यैव हेतुत्वंवाच्यम् नचतत्कारणप्रकरणज्ञानस्यैव कारणत्वमितिवाच्यम् प्रकरणादीनामनेकत्वेनानेककारणत्वापातात् नचैत्रमपिनानार्थंस्थलएवास्तुतत्कारणमिति वाच्यम् । यद्विशेषयोरितिन्यायेन सर्वत्रतत्सिद्धेरित्याहुः नव्यास्त्वेके तात्पर्यज्ञानस्यकारणत्वेपिसैन्धवमानयेतिवाक्यत्वावच्छिन्नधर्मिकलवणाद्यर्थपरखज्ञानत्वेन न करणत्वमवच्छेदकावच्छेदेन त ब्रहस्यनियमेन भ्रमखात् विशेषदर्शिनामसंभवात्सामानाधिकरण्येनग्रहस्येदं वाक्यं नलवणपरिमितिविग्रहे पिसंभवेनतदानीमपितच्छाब्दबोधापत्तेः किंत्विदं वाक्यमेतत्परमितिज्ञानत्वेनैवकारणत्वंवाच्यं तच तत्तद्वाक्यव्यक्तिभेदेनभिन्नमितितत्कारणी भूतप्रकरणादिव्य तेरेवतत्वमुचितमावश्यकत्वाद्वैौरवाभावात् प्रत्युत तात्पर्यज्ञानकारणत्व एवनियमेनतत्कल्पनेनक्षणविलम्ब कल्पनेनचगौरवप्रसंगादितितात्पर्यज्ञानत्र कारणमन्यार्थपरत्वग्रहस्थलेतदर्थं निस्तात्पर्य कत्वग्रहस्थलेचानिष्टनिवारकतयोरी क्रियमाणतात्पर्य हृकारणप्रकरणादिग्रहव्यक्तिविलम्बाभावाभ्यामेवास्माकमपिशाब्दविलम्बानुत्पत्त्योरुपपत्तिसंभवइतिवदन्ति । नचात्रपक्षेप्रकृतग्रन्थासंगतिरिति वाच्यम् प्रकृतप्रन्थस्यविभक्तिसंख्यावाचकत्वमतेऽधिककारणत्वाभाव एवमुख्यतात्पर्यात्तस्यचात्र पक्षे सर्वथैवनिर्वाद्दात् । परे पुनस्तात्पर्यज्ञानस्म कारणत्वे मूर्खका चरितवाक्यस्थलेशाब्दानुपपत्तिः नन्वशिक्षकतात्पर्यज्ञानान्निर्वाहः प्रत्युदारणंवाक्य भेदात् नचानुपूर्यैक्याददोषः तथासति चैत्रगृहीत लवणतात्पर्यकशिक्षक पुरुषीयसैन्धवमानयेतिवाक्यमूलकगमनावसरप्रयुक्तमैत्रीय सैन्धवमानयेतिवाक्ये लवणतात्पर्याभावनिश्चयेपि स्मृतलवणतात्पर्यस्य चैत्रस्य लवणशाब्दबोधापत्तेस्तदुरुद्धरत्वात्किञ्चाप्राकरणिकार्थस्य सर्वथैवानवगमे सुरभिमांसभक्षयेतिवाक्यश्रवणानन्तरमुपहासाद्यनुपपत्तिः व्युत्पन्न-चैत्र निर्णर्तिकार्थशक्तिग्रहविरह पुरुषोच रितघुणाक्षर न्यायसम्पप्रश्लिष्टवाक्याज्जाततदर्थतात्पर्यविरहग्रहस्यापि चैत्रस्य तदर्धग्रहजनितानन्दप्रशंसा विस्मयादीनामन्यथानोपपत्तिः विष्टार्थान्तरवनिनिर्वाहाय तादृशकाव्ये सहृदयकविसंरम्भानुपपत्तिश्च । नचतत्रमानसाद्व्यक्तिजाद्वाबोधान्निर्वाहइतिवाच्यं नियमेनताह
९९

Page #104

१००
व्युत्पत्तिवादः । लक्षणैवोचिता । शक्यलक्ष्ययोः परस्परमन्वयोपगमे क्षतिविरहात् । प्रथमाविभक्तेः कुत्रापि शक्तेरलप्ततया तस्याः शक्यसम्बन्धरूपा लक्षणा न संभवति । द्वितीयादेः कर्मत्यादी शक्तत्वेऽपि तारशविभक्तेस्तत्समभिव्याहतप्रकृतेर्वा संख्यायां लक्षणा इत्यत्र विनिगमकं दुर्लभम् न चैकत्वाद्यन्वयबोधे घटपदादिशानजन्योपस्थितित्वेनानन्तहेतुताकल्पनमपेक्ष्य स्वादिपदशानजन्यतदुपस्थितित्वेन कति. पयहेतुताकल्पनायां लाघवात्कतिपयशक्तिकल्पने गौरवमकिंचित्करम् सामान्यतः पदवृत्तिझानजन्यतदुपस्थितित्वनैककारणताकल्पनन्तु न सम्यक निर्विभक्तिककुम्भपदादितः संख्योपस्थिती सदगृहीतवृत्तिकघटादिपदे तत्तद्धिभत्त्यन्तत्वज्ञानवतः पुंसो घटादौ संख्यान्वयबोधप्रसङ्गात घटपटादिशामजन्यैकत्वाधुपस्थितित्वेनैकत्वादिविषयकशाब्दयोधहेतुतां कल्पयित्वा विभक्तिघटादिपदानुपूर्वीक्षानतादशोपस्थित्योः परस्परसहकारेण फलजनकताया अवश्याभ्युपेयत्वादिति वा
शार्थप्रतिपत्तिस्वीकारेगौरवमात्रफलकस्य तात्पर्यज्ञानकारणवस्य शपथमात्रनिर्णयक्षणविलम्बस्य मानसाविसामय्याश्चकल्पनवाचो. युक्तिरुचितावभासेततदन्तेवासिनमृते कस्यविचारकुशलस्य तस्मात्प्राकरणिकस्याप्राकरणिकस्यच सर्वस्यार्थस्यभवत्येवशाब्दबोध इति न तत्र तात्पर्यज्ञानंकारणं किन्तु प्रामाणिकत्वाप्रामाणिकल निर्णये तदुपयोगि यस्यहि वाक्यस्य तात्पर्य विषयी. भूतोर्थो न बाधितस्तत्प्रमाणमन्यदप्रमाणमतएवच प्रामाणिकत्वमहातप्रवर्तकाभिप्रायपहायत्तप्रवृत्तिनियमस्यापिनिर्वाहः । एवं शाब्दसामग्रीप्रतिबन्धकतायामपि भवत्तिलाघवमेवमेतस्माद्वाक्याच्छतोयमर्थोत्राप्यस्ति ते तात्पर्यन्नवेत्यादिवाचोयुक्तिरम्यक्लेशेन भवत्युपपादितेति प्राहुः । लक्षणेवोचितेति । कप्तशत्यावाक्यार्थबोधनिर्वाहे सति च तात्पर्यानवधारणे लक्षणाया अनौचित्यम् । लक्षणयावाशक्तिकल्पनया वा वाक्यार्थबोधे उपपादनीये शक्तिःकल्पनीया तस्याउपस्थितिद्वाराशाब्दानुकूलज्ञानविषयत्वंचेति तदपेक्षया कुप्तशक्यार्थसंबन्धरूपायालक्षणायाउपस्थितिद्वाराशाब्दानुकूलज्ञानविषयत्वकल्पने लाघवमितितस्यानानौचित्यमिति भावः । क्षतिविरहादिति । नवृत्तिद्वयोपस्थापितार्थयोरेकशब्दस्य शाब्दमतौ भाने अत्र घटपटौस्तइति वाक्यविषये घटौस्तइतिवापटौस्तइतिवावाक्यं कदाचित्प्रयुक्तं नायुक्तंभवेदितिवाच्यमेकश्रुत्योपस्थापिताधयोरप्यन्वयखीकारेहरिरित्यस्याश्वाधिष्ठितसप्ताश्वपरस्ययुक्तलप्रसंगेसत्यप्याकालावैचित्र्येणैवयथाकचित्तत्स्वीक्रियते तथैवाकाडावैचित्र्येणेवप्रकृतेऽपितत्वीकारेक्षतिविरहात् । स्वीकृतविचित्राकाहाया अन्यत्राभावेनानिष्टप्रसञ्जकाभावादिति भावः । ननु लक्षणापिप्रथमाया एवास्तु न तत्र युगपहृत्तिद्वयप्रसंगो नवात्यन्तपारार्थ्यप्रसंगोऽपि कस्यचित्पदस्थत्यतआह् । प्रथमाविभक्तरिति । अक्लप्ततयेति । इदंच विशेषणविभक्तेरभेदार्थकत्वाभावपक्षे अभेदार्थकतामते तु विशेषणविभक्तिवाद्यग्रहे सुलादिमात्रग्रहेऽपि शाब्दबोधोपपत्तये मुखादिनैव शक्तत्वस्य वाच्यत्नाद्विशेष्यविभक्तरपिशक्तिर्दुरैव । तादात्म्याप्रतीतिश्च ततः प्रतियोग्युपस्थापक पदाभावाग्निष्प्रतियोगिकस्य तस्यांब्यावर्तकत्वेनाबुभुत्सितलादितिबोध्यम् । कर्मत्वादीशक्तत्वेपीति । यथेयमुक्तिः कथंचित्संगच्छते तथोक्तमधस्तात् । लक्षणेत्यत्रचिनिगमकंदुर्लभमिति । नच लक्षणाशक्यसंबन्धारिमका साच युगपदेवास्तिद्वयो. रपीतिकथं तत्रविकल्पावकाश इतिवाच्यं गृह्यतइतिशेषात् तथाच घटमित्यादौ एकतरलक्षणाग्रहोत्पत्तिप्रतिबन्धकविशेषकल्पनस्याप्रामाणिकलात् विनिगमकाभावादुभयलक्षणाप्रहध्रौव्ये तत्रैकत्वोपस्थितेः कुप्तया घटपदलक्षणाग्रहजन्यैकलोपस्थितित्वेन हेतुतयैव निवाहेऽमादिलक्षणाग्रहजन्योपस्थितित्वेन हेतुत्वं न कल्पनीयं यद्यमादिलक्षणाग्रहमात्रस्योत्पत्ती स्याद्विनिगमकं तदा तत्रैकत्वशाब्दबोधनिर्वाहायामादिपदलक्षणाजन्योपस्थितित्वेन हेतुलं दुर्वारं स्यात्स्याच विभक्तेन संख्याबोधकत्वमपि तु तात्पर्यप्राहकत्वमेवेत्यभ्युपगतपक्षस्यहानिस्तनास्तीतिभावः। यतुलक्षणेति । शक्यसंबन्धात्मिकावृत्तिरित्यर्थः । वृत्तित्वं च शाब्दबोधानुकूलसंबन्धलम्ातथाच प्रथमास्थले यथाप्रातिपदिकलक्षणायाएववृत्तित्वे विशेषदर्शिनां प्रथमालक्षणामहासम्भवोविनिगमकम् तत्स्थलेविभक्तिलक्षणाग्रह विरहस्योभयमत सिद्धत्वेन प्रातिपदिकलक्षणाग्रहस्य हेतुताया अवर्जनीयलात् प्रातिपदिकलक्षणाग्रहविरहस्थलस्यचोभयवादिसिद्धलाभावात प्रथमालक्षणाभ्रमस्थलेपि प्रातिपदिकलक्षणाग्रहसंभवात्। नैवं द्वितीयादिस्थले तत्र प्रातिपदिकलक्षणाग्रहस्येवामादिलक्षणाग्रहस्यापिविशेषदर्शिनांसंभवात् प्रतिबन्धकवशाच्चोभयोरपि परस्पर विविक्तस्थलस्य हेतुत्वसाधकस्स संभवात् एवंच द्वितीयादिस्थलेचोभयस्य बोधकत्वेपि प्रथमास्थले प्रातिपदिकमात्रबोधक विभक्तिस्तु तात्पर्यग्राहिकैबेतिभाव इतिव्याख्यानं तनातिमनोरमम् अप्रामाणिकप्रतिबन्धककल्पनासद्भावात् अमादिलक्षणायाः सामानाधिकरण्यात्मकगुरुसंबन्धघटितत्वेन साक्षात्संबन्धात्मकप्रातिपदिकलक्षणाया लाघवस्य विनिगमकस्य सद्भावाच । नच संबन्धत्वेनैवविषयतायाः करणतावच्छेदकलागौरवमकिंचित्करमितिवाच्यम् अधिकपदार्थघटितसम्बन्धस्यलक्षणात्वेतच्छाब्दबोधप्रयोजकतायाअधिकपदार्थे कल्पनीयतयागौरवात् तात्पर्यनिर्णयस्थलएवतगौरवस्याकिंचित्करखात् । किञ्चविभक्तिमात्रसंख्याद्योतकवोपक्रमे प्रथमामात्रस्य तझ्यवस्थापने हि सन्दर्भविरोधः शक्तत्वेपीत्यपिस्वारस्यस्यापिहिन सामन्जस्यम् एवं घटःप्रमेयइत्यादिस्थलोपदर्शितावश्यकताकहेतुभावायाः प्रकृतिजन्यैकत्वोपस्थितेर्विलम्बन शान्दविलम्बो युज्यते नत्यतथाभूतायाः प्रत्ययजन्योपस्थितेरिति प्रत्ययजन्यैकली.

Page #105

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः ।
१०१
व्यम् । घटादिपदस्यैकत्वादौ लक्षणाग्रहणसत्वे घटः प्रमेय इत्यादिवाक्यादेकत्वं प्रमेयमित्याद्यम्ययबोधस्य सर्वसंमततया तदनुरोधेनैकत्वादिविषयकशाब्दबोधे घटादिपदजन्यैकत्वाद्युपस्थितित्वेन हेतुतायाः सर्वसंमतत्वात् । मैवम् यादृशयादृशपदानां लक्षणया एकत्वादिशाब्दधीजनकत्वं नोभयवादिसिद्धं तादृशानन्तपदज्ञानजन्यैकत्वाद्युपस्थितीनां तच्छान्दहेतुत्वकल्पनं प्रकृतेः संख्यावाचकतावादिनामधिकमिति तत्कल्पनापेक्षया चाल्पतरस्वादिपदजन्यैकत्वाद्युपस्थितिहेतुताकल्पनमेव लाघवम् । एतेन संख्याविशेषावच्छिनघटादिर्लक्षणया प्रकृतेरर्थः न तु संख्याविभत्यर्थः शाब्दबोधे विभक्तिजन्यसंख्योपस्थितिहेतुताकल्पनाधिक्येन गौरवात् । घटादिपदस्यैकत्वादिकि शिष्टघटाद लक्षणाग्रहदशायां सर्वमतएव तज्जन्यविशिष्टविषयकोपस्थित्या विशिष्टविषयकशाब्दश्रीजननात्तथाविधोपस्थितिहेतुतायाः सर्वानुमतत्वात् । पदान्तरासमभिव्याहृतादूघट इत्यादिपदादेकत्वादिविशिष्टघटादिशाब्दबोधस्त्वलीक एव । तद्विषयकस्मरणस्य तत्रोपगमात् । तथाचोकं, सर्व हि वाक्यं क्रियायां परिसमाप्यते इत्यपि निरस्तम् । यादृशपदानां लक्षणया एकत्वादिविशिष्टस्वार्थबोधहेतुत्वं नोभयवादिसिद्धं तादृशानन्तपदजन्यविशिष्टोपस्थितीनां शाब्दधीहेतुता कल्पनमपेक्ष्य विभक्तिजन्य संख्योपस्थितीनामल्पानां तत्कल्पने लाघवात् । इदं पुनरिहावधेयम् विभक्तेः संख्या
पस्थितिमात्रसत्त्व संभावनास्थलेशाब्दविलम्बानुत्पत्त्या देर्व कुंशक्यत्वान्नसंभवत्येवामा दिजन्यै कखोपस्थितिहेतुत्वमिति ॥ याचशयादृशपदानामित्यादि । अथ यादृश्यादृशेत्यादिना संख्योपस्थापकलक्षणामह विधुरतया संभावितमात्रं पदकदम्बं मसु किंचित्प्रदर्शितं तथाभूतमतः साच संभावनाघद्रः प्रमेयइतिस्थलवत्पुरुषकालयोरानन्त्यान्निखिलानुपूर्व्यवच्छिन्न संख्यालक्षकत्वसंभावनया विपरीतया निरुद्ध प्रसरैवस्यात्स्याद्वोपक्रान्तकल्पनासाहायकाचरणप्रच्याविता न यावत्संभावितपदानामुक्तघटादिपदतोवैलक्षण्यं प्रदर्श्यते नच तद्दर्शयितुं शक्यमित्युक्ताभिधानस्यासङ्गतिरितिचेत्पुरुष कालवच्छब्दस्याप्यानन्त्यात् केचन शब्दाः शक्तिमात्रेण व्यवहारतां केषांचिदेव वस्तृश्रोतॄणां श्रुतिपथगता नेतरेषामिति संभावनायाः प्रतिपक्षसंभावनानभिभूतायाः संभवात्संगतिरुक्ताभिधानस्येति गृहाण । यद्वा आधुनिकसंकेतिताः प्रकृतिप्रत्यय विभाग रहिताः केचनशब्दा गृहीतताहशसंकेतद्वित्रादिपुरुषमात्रगोचरास्तादृशास्संभाव्यन्ते । नच तत्र लक्षणासंभवः तन्मूलस्य पुरुषाभिप्रायस्य तत्प्रतिकूलस्यैव ग्रहणादिति संगतिरित्यत्र सन्तोष्टव्यम् 1 येषामेकशब्दस्य युगपद्वृत्तिद्वये विमतेः शाब्दबोधपूर्व - त्तिद्वयजन्योपस्थितिसद्भाव संपादनक्लेशवैफल्यमतेश्व विशिष्टे लक्षणा संप्रतिपत्तिः तन्मतमुपन्यस्य दूषयति-- एतेनेत्या
दिना | ननु घटइत्यत्रषटपदस्यैकत्वविशिष्टलक्षकत्वे संप्रतिपन्नशाब्दबोधानुपपत्तिः तस्यपदार्थद्वयसंसर्गावगाहित्वनियमादतोघटपदाद्धटोपस्थितिरेकवचनाच्च संख्योपस्थितिः स्वीकरणीयेति विभक्तिजन्योपस्थितिकारणताकृप्तैवेति तवैवगौरवमतआह । पदान्तरासमभिव्याहृतेत्यादि । तथाच तत्र संख्याविशिष्टप्रतिपत्तिश्चेत्संप्रतिपन्ना कस्यचिल्लक्षणासंबन्धमहरूपोद्बोधकास्मृतिरेव शाब्दत्वेन तदनुभवच शब्दसमनन्तरजन्मरूपदोषजत्वाच्छाब्दत्वांशे भ्रमएवेति भावः । एतेनेत्यनेनातिदिष्टं दोषं विवृणोति । यादृशपदानामिति । इदं पुनरिहावधेयमिति । प्रदर्शितलाघवस्यानुपदाभिधीयमानगौरवेणा किंचित्करत्वे विभक्तेः संख्यायां शक्तिर्नसिद्ध्यति गौरवाद्विवक्षितप्रतिपत्तेर्लक्षणयापि संभवादिति भावः । इदन्तुचिन्त्यते शक्तिमाहकप्रमाणानि शक्ततावच्छेदकशक्यतावच्छेदकं लाघवगौरवप्रतिसंधानाभ्यामुपस्थितिहेतुलतदवच्छेदकत्वलाघवगौरवप्रहाभ्याञ्च सहकृतान्यर्थविशेषे शब्दविशेषस्य शक्तिपरिच्छिन्दन्ति नेतराणि परिकरीकुर्वन्ति शक्ततावच्छेदकशक्यतावच्छेदकयोः शरीरघटकत्वाद्वृत्तिकल्पनस्योपस्थित्यर्थत्वेनोपस्थितेश्चफलत्वाच्छक्तिकल्पनान्तरं गत्वात्तेषामेवोपस्थितत्वभौयेण तल्लाघवगौरवग्रहस्यापेक्षणीयत्वादन्यस्य तदानीमनुपस्थितत्वेन तलाघवगौरवस्यापेक्षणीयसाथ घटवापेक्षया कार्यान्वितघटत्वस्यशक्यतावच्छेदकस्यैव गुरुत्वादावापोद्वापाभ्यां प्राग्गृहीतापि शक्यतावच्छेदकतार्थवादस्थले कार्यत्वव्यभिचारदर्शनादायापोद्वापयोः क्षीणबलत्वेन शक्यतावच्छेदकगौरवग्रहेणैव त्याज्यते नान्येन व्यवस्थितायां च शक्तौपश्चाज्जायमानापि यतः कुतश्चिगौरवबुद्धिः फलमुखगौरव विषयकत्वाद किंचित्करीतादृशलाघव बुद्धिश्च परिपोषिकासिद्धस्यान्यथाभावकरणे तर्कशतस्याप्यसामर्थ्यात् यथा शब्दस्यानित्यत्वे साधकप्रमाणैः सिद्धे पश्चाज्जायमानापितसतत्प्रागभावानन्त्य कल्पनागौरवमतिरकिंचित्करी कथमन्यथा शब्दत्वावच्छिन्नं प्रति वायुविशेषादीनां कारणत्वापेक्षया शब्दप्रत्यक्षत्वावच्छिन्नंप्रतिकारणत्वे गौरवेणसत्तकोणीति बलवन्त्यनित्यत्वसाधक मानानि नतु तावदानन्त्यकल्पनागौरवेण महत्तरेणापि नित्यत्वसाधकानि प्रमाणानीति एवंच घटआनीयतां पटआनीयतां घटावनिय पटावानय तण्डुलान् पच यवान् पच तण्डुलैर्ब्राह्मणाँस्तोषय यस्तोषयेत्यादिभिरावापोद्वापिभिव्यवहारै कयोर्द्विवचनैकवचने बहुषु बहुवचनं कर्मणिद्वितीया कर्तृकरणयोस्तृतीयेत्या

Page #106

१०२
व्युत्पत्तिवादः ।
बोधकत्वे समानविषयकानुमित्यादिकं प्रति शाब्दसामग्रीप्रतिबन्धकतायां या प्रातिपदिकजन्या घटापस्थितिर्या च विभक्तिजन्या संख्योपस्थितिः प्रवेश्या तयोश्चमिथोविशेष्यविशेषणभावे विनिगमनाविरहात्प्रतिबन्धकताबाहुल्यम् । प्रकृतेर्विशिष्टलाक्षणिकत्वे तु तदुभयस्थलीयविशिष्टविषयकोपस्थितिरेकैव सामथ्र्यामन्तर्भवति इति लाघवम् । न च विशिष्टविषयको पस्थितेरपि एकत्वादिप्रकारतानिरूपितघटादिविशेष्यताशालित्वेन घटादिविशेष्यतानिरूपितैकत्यादिविषयताशालित्वेन वा प्रवेश इति विनिगमनाविरहात्साम्यमिति वाच्यम् । भवन्मते योग्यताज्ञानघटोपस्थित्येकत्वोपस्थितीनां तिसृणां विशेष्यविशेषणभावे विनिगमनाविरहेण प्रतिबध्य प्रतिबन्धकभावषङ्कं मन्मते तत्र योग्यताशाने विशिष्टविषयकोपस्थितेः प्रत्येकं दर्शितोभयरूपेण वैशिष्ट्यं निवेश्य तदुभयं प्रत्येकं साररूपद्रयावच्छिन्नायामुपस्थितौ योग्यताज्ञानस्य वैशिष्यं निवेश्य च द्वयमिति तचतुष्टयमात्रमितिरीत्यास्माकमल्पतरतत्कल्पने महालाघवम् । तादशरोत्यैव च प्रणमतीत्यादौ प्रकर्षविशिष्टनतिर्द्धातूनामेवार्थः प्रादयो द्योतका एव न तु प्रकर्षादिवाचका इति सर्वानुमतः पन्थाः परिष्कर्तु शक्यते अन्यथानन्तधातुजन्यप्रकर्षादिविशिष्टतत्तत्स्वार्थोपस्थितीनां शाब्दधीजनकतामपेक्ष्य कतिपयोपसर्गधीनप्रकर्षाधुपस्थितीनां तजनकताकल्पने लाघवास् । स्वादीनामिव प्रादीनामपि वाचकता निराबाधा सिद्ध्येतेति संख्यायाश्च प्रकृत्यर्थे पर्याप्तिसंबन्धेनैव विशेषणत्वं न तु समवायादिना । तथासति एकव्यक्तिबोधपरादाकाशशब्दादपि द्विवचन बहुवचनाद्यापत्तेः । तत्तदर्थयो द्विबहुस्वयोः समवायादिना आकाशाद्यन्वययोग्यत्वात् । न च पर्याप्तेः संसर्गत्वेऽपि तद्दोषतादबस्थ्यम् घटाकाशादौ द्वित्वादेः पर्याप्तिसत्वे प्रत्येकमाकाशादौ तत्पर्याप्तिर्नास्तीति वकुमशक्यत्वात् प्रत्येकस्योभयानतिरिक्तत्वादिति वाच्यम् । उद्देश्यतावच्छेदकन्यान्यत्वविशिष्टपर्याप्तेरेव संसर्ग तोपगमात् । आकाशत्वादिव्याप्यताया द्वित्वादिपर्याप्तावसत्वेनातिप्रसङ्गविरहात् । वैशिष्ट्यं
दिस्मृतिभिर्वा कोषैश्च शक्यतावच्छेदकादिलाघवोपदर्शितोपस्थितिकार्यकारणभावलाघवप्रहसहकृतैर्घटादिप्रातिपदिकानां वटादौ स्वाद्येकवचनादीनामेकत्वादावमादिद्वितीयादेः कर्मवादी शक्तिषु परिच्छिन्नासु पश्चादुपनिपतितं प्रतिबन्धकत्वगौरवं फलमुखगौरवत्वात्प्रतिसन्धीयमानमप्यकिञ्चित्करं प्रकारतामतव्यवस्थापनावसरोक्तमपि लाघवगौरवं न स्वतः शक्तिव्यवस्थापकमपितुव्यवस्थितायाएवानुग्राहकं प्रपचितं चैतत्तद्व्याख्यानावसर एव । अथोक्तव्यवस्थामतिक्रम्य पश्चादुपनिपातिभिरुक्तलाघवगौरव प्रहैर्यदिशक्तिव्यवस्थास्वीक्रियेत तदा स्वादिसमभिव्याहृत घटपदादीनामेकत्व विशिष्टघटइवामादिसमभिव्याहतानां तेषां घटकर्मत्वादौ लक्षणां स्वीकृत्य विभक्तिमात्रस्य निरर्थकतैवोचिताङ्गीकर्तुम् विशिष्टोप स्थितिप्रयुक्तप्रतिबध्यप्रतिबन्धकभावलाघवग्रहेण कर्मत्यादिशक्तिग्राहकस्य दुर्बलीकरणात् नामार्थधात्वर्थयोरित्यादिनियमादपि न भेतव्यम् तत्प्रसञ्जितानिष्टवारके संसर्गतावादिदर्शिताकाङ्क्षावैचित्र्याभ्युपगमे जाप्रति नामार्थधात्वर्थयोर्न भवति साक्षादन्वयोविभक्तिग्रा हितात्पर्य कविशिष्टांशकर्मत्वाद्यर्थमन्तरीकरणं विनेत्यर्थकतयाऽपि तस्य गतेः संभवात् विभेषिचेत्ततोत्पानां विभक्तीनामेव प्रकृत्यर्थत्वेन पराभिमतविशेषितकर्मत्वादावङ्गीकुरुलक्षणाम् । तत्र प्रतिबन्धकखलाघवमिवानन्तानां प्रकृतीनां शक्यकल्पनालाघवमप्यधिकं भविष्यति । नच विभक्तीनामकॢप्तशक्तिकला नैवमिति वाच्यं प्रकृति विना कृतस्य प्रत्ययस्य प्रत्ययं विना कृतायाः प्रकृतेरपि प्रयोगविरह दुभयवादिसंप्रतिपन्नतदुभयविविक्तस्थलाभावात् लाघवेन लक्षण निर्वाहाय संख्यामात्रे कतिपय विभक्तीनां शक्तिकल्पनाया एव न्याय्यत्वात् विभत्त्यर्थघटितार्थे प्रकृतिलक्षणा निर्वाहाय प्रकृतिशक्तौ कल्पनीयायामनन्तशक्तिकल्पनाप्रसंगेन गौरवात् । नच प्रकृतेस्तत्रलक्षणाग्रह उभयवादिसंप्रतिपन्नशाब्दनिर्वाहाय तस्य कुप्तत्वमिति वाच्यं विभक्तेनं तत्रलक्षणाग्रह इत्यत्रविनिगमकस्य दुर्लभत्वात् । नच समासस्थले लाघवेनानुपलब्धविभक्तिकतदेकदेशस्य स्वार्थबोधानुरोधेन शक्तिरावरिय कीति वाच्यं समासोत्तरविभक्तेर्विशिष्टलक्षणयैव तदर्थस्यापि प्रतिपत्तिसंभवात् नच प्रत्ययानां प्रकृत्यर्थान्वित स्वार्थबोधकत्वनियमभंगात् तत्राप्यस्ति भीः संसर्गतावादिना विभक्तेरर्थस्यैवानभ्युपगमेन तस्य मूलतएवसमुच्छेदनात् प्रकृत्यर्थत्वेन प्राक्प्रतीयमानान्वितार्थपरतया तस्य समाश्वासनीयत्वाच्च विभक्त्यर्थानुशासनानामिव प्रातिपादिकार्थानुशासनानामपि तात्पर्यग्राहकखोक्तः संभवान्नतद्वैयर्थ्याप्रामाण्यप्रसंगादपि करणीया भीतिः । अस्तुवा धातूनामेव तण्डुलकर्मकपाकाद्यर्थे लक्षणा विभक्तिमात्रार्थबोध इव न तत्र तचाप्यस्ति विमतिः प्रातिपदिकानुपूर्व्यपेक्षया धालानुपूर्वीणा मल्पत्वेन तन्त्रशक्तिकल्पने लाघवात् पचतीत्यादिस्थलानुरोधेन तच्छक्तेः कृप्तत्वात् बहुतरलाघवप्रयोजकलक्षणानुरोधेनैव वा कल्प्यत्वात् एतेन तण्डुलमियादिस्थलानुरोधेन कर्म

Page #107

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः। च वैज्ञानिकं न तु वास्तवम् । तेन यत्र योग्यतानमजन्य अत्राकाशावित्यादिवाक्यजन्यद्वित्वादि. प्रकारकाकाशबोधस्तत्र विशिष्टसंसर्गाप्रसिद्धावपि न क्षतिः । द्वित्वादिपर्याप्तावन्यत्र प्रसिद्धस्याकाशत्वादिव्याप्यत्वस्य भ्रान्तेस्तत्रोपगमात् । संबन्धतावच्छेदांशे प्रकारतायां भ्रमस्य सर्वानुभवसिद्धत्वेपि व्याप्यत्वाशे प्रमत्वस्यान्यत्रोपपादितत्वात् । नच प्रकृत्यर्थतावच्छेदक एव व्यापकतासंबन्धेन द्वित्वान्वयधीः किं नोपेयते इति वाच्यम् । घटापित्यादी घटत्वादीनां स्वरूपत पवोपस्थिततया तत्रोक्तान्वयबोधस्यासंभवात् । स्वव्यापकीभूतोद्देश्यतावच्छेदकवरवरूपपरंपराया एव
वादावेव शक्तिसिद्धिरित्यपास्तम् क्रियाकारकपदयोनित्यसाकाङ्कलात्कथमन्यथा केवलात् घटइत्यादिवाक्याच्छाब्दानुरोधेनैकले घटे च प्रकृतिप्रत्यययोः सा न सिद्ध्येस् उक्तंचानुपदमेव तत्र शाब्दानभ्युपगमनमस्तु वा धालपेक्षयापितिडानुपूर्वीणामरूपत्वेन तिकामेव विशिष्टकृत्यादी लक्षणाअस्तुवा प्रथमान्तपदस्य मुख्यविशेष्यसमपैकत्वात्प्रधानतया तवाप्यनुमतस्य घटकीभूतायाः प्रथमाया एव सर्वत्र तण्डुलकर्मकपाककर्तृचैत्रादौलक्षणा तदर्थञ्च प्रथमामात्रस्य संख्यायां शक्तिः यत्रापि क्वचिन्न प्रथमान्तन्तत्रापि तत्कल्पनं चाकार्यम् अत्रच विशिष्टोपस्थितिमूलकप्रतिबन्धकललाघवस्यशक्तिलाघवस्य च परा विश्रान्तिः। नचैवमुपस्थितिमात्रेणैव कृतकृत्यतास्तु कृतं शाब्दबोधेनेतिवाच्यम् मानसेन शाब्दानुमित्यादेगतार्थत्वसंभवेप्याकाडाव्याप्तिज्ञानाद्यन्वयव्यतिरेकानुविधानानुरोधाद्विलक्षणानुव्यवसायानुरोधात्सर्वत्र ज्ञानादिमानसप्रसंगवारणाय मानसत्वावच्छिन्नं प्रति कल्पनीये प्रतिबन्धकत्वे शाब्दनुमित्यन्यत्वादेः प्रतिबध्यतावच्छेदकत्वे गौरवाच्च मानसव्यतिरिक्तस्येवताभिरेव युक्तिभिः स्मृत्यन्यस्य शाब्दस्य स्वीकरणीयत्वात् अन्विताभिधानपक्षवद्रहीतग्रहणेपि न क्षतिः तथाविधविशिष्टस्मृतिसामन्याकाहाज्ञानादिसहकृतयोपस्थितिक्षण एव शाब्दस्य स्वीकारे वा न काचिदनुपपत्तिः । उक्तलाघवसाम्राज्याद्विशिष्टवैशिष्ट्यबोधकार्यकारणभावसंकोचगौरवं नितराम्भविष्यति हि तिरस्कृतम् नचापूर्ववाक्यार्थस्थले विशिष्टलक्षणाग्रहस्यैव न संभव इति वाच्यं सजातीयद्वितीयराहित्यरूपमेकर्स घटादौ येन घटइति वाक्यात्प्रागेव गृहीतं तस्यापि ततः शाब्दबोधस्यानुभवसिद्धतया विशिष्टे लक्षणाग्रहस्यासंभवाचन कर्मवादी घटीयत्वं न प्रतिपन्नं घटमित्यादिपदघटितवाक्यात्प्राक् तस्यापि तच्छाब्दबोधस्यानुभवसिद्धखाच विशिष्ट लक्षणाग्रहस्यासंभवाप्रत्येकोपस्थितिकारणतायां धौव्ये प्रागुपदर्शितलाघवेन विभक्तेः संख्यादौ शक्तः स्वीकरणीयलापत्तेरतोमहीयः प्रतिबन्धकललाघवानुरोधेन प्रकृतेरेव लक्षणातोनियमेन विश्लतदुभय विषयणीमेकामेवस्मृति कल्पयित्वा व्यासज्यवृत्त्यवच्छेदकतांच खीकृत्योपस्थितेरेककारणत्वकल्पनया पूर्वस्थलीयशाब्दबोधनिर्वाहेणानभिमतशत्यनभ्युपगमनिर्वाहस्य बयोपपादनीयतया मयाऽपि तथैव स्वीकरणीयत्वात् अनेक पदार्थोपस्थितीनां पृथक्तया शाब्दात्प्रागेव स्थानासंभवात्समूहालम्बनताया आवश्यकलानियममात्रस्यैवाधिकस्य कल्पनात् तत्रहि गृहीतग्राहिलप्रयुक्तकुसृष्टिकल्पनाया अपि नावकाशः किम्बहुना तवोपदर्शितलाघवमधुमत्तो विभेदितनियमनिगडोयथारुचिकल्पनाप्रसरसिन्धुरःसर्वतन्त्रनयनगरीमेवमाकुलीकुर्यादित्यलम् । वैज्ञानिकमितिापर्याप्यंशे न'ने भासमानमर्थाज्ञानीयपर्याप्तिनिष्ठसंसर्गतोद्देश्यतावच्छेदकव्याप्यलावच्छिन्नाभवतीतियावत् । नतु धास्तवम् । वस्तुभूतपर्याप्तिधर्म इत्यर्थः। अन्यत्रोपपादितत्वादिति । संसर्गकोटौ प्रकारविशेष्यभावाभावेन प्रकारखघटितभ्रमवस्यासंभवेऽपि विशेष्यविशेषणभावस्यतत्राप्यभ्युपगमेन विशेषणलगर्भस्य विशेषणताविशिष्टविशेष्यताकलरूपस्य भ्रमलस्योपपादितलादित्यर्थः । वैशिष्ट्यञ्च खनिरूपितत्व खविशिष्टनिरूपकताधिकरणलाभावववृत्तिलोभयसंबन्धेन खवैशिष्ट्यंच वावच्छेदकसंबन्धावच्छिन्नलखानवच्छेदकधर्मानवच्छिन्नत्वोभयसंबन्धेनेति । यद्वाऽन्यधर्मस्योपस्थितस्यासति विशेषादर्शनेऽन्यत्रावभासोऽन्यथाख्यातिरितिभ्रमलक्षणानुसाराद्विशेषादर्शनविशेषणोपस्थितिदोषादिघटिताभ्रमसामम्यवधार्यते। नच संसर्गविशेषणस्याप्युपस्थितिरितिकथं तत्र भ्रमसंभव इति शङ्कायां प्रमायामप्युपस्थितस्यैव तद्धर्मस्य तदंशे भानेन संसर्गाशे भानस्य प्रमालमपि न स्यात् नचेष्टापत्तिनिर्विकल्पकातिरिक्तझानस्य स्खविषयेप्रमालाप्रमाखान्यतरनियमात् तदंशेविशेषणीभूयभासते तदबाधितश्च तत्राहि ज्ञानं न प्रमेति विप्रतिषिद्धमेतत् , स्यादेवं हि संसर्गस्याखण्डस्यैव भानं न विशिष्टस्य तथासति प्रतियोगित्वादीनामखण्डस्यैव संसर्गत्वेन तत्र धर्मविशेषावच्छिन्नत्वादीनामप्रामाणिकत्वापत्त्या विशेषस्य वक्तुमशक्यतया घटोनास्तीत्यत्र विशेपाभावोऽपि विषयः स्यात् एवं सामानाधिकरण्येनावच्छेदकावच्छेदनानुमित्योरपि भेदोनस्यात् तथाच संसर्गाशे भातस्यविशेषणस्याबाधे यथाप्रमात्वं तथा तस्य बाधे भ्रमलमपि यथाच विशिष्टसंसर्गभानप्रयोजिकासामग्री गुणसहिता तर्दशे प्रमामुत्पादयन्ती तस्य प्रकारत्वाभावेन तस्यास्तद्विशिष्टबुद्धित्वाभावाद्विशेषणज्ञानात्मकतदुपस्थिति नापेक्षते तथा विशिष्टसंसर्गभानप्रयोजिकासामग्री दोषसहिता तदंशे भ्रान्तिमप्युत्पादयन्ती तस्यास्तद्विशिष्टबुद्धिवाभावेन न तदुपस्थितिमपेक्षत इति तद्भमसामान्यसामग्रीतद्भानप्रयोजकविशेषविशेषादर्शनदोषघटितैव नोपस्थितिघटिताप्यनुभवस्य दुरपलवलात् विशेषणस्य प्रकारत्वे हि तद्रमस्य तद्विशिष्टबुद्धित्वेन विशेषणज्ञान विधयातदुपस्थितिरपेक्ष्यत इत्येवं संसर्गतावच्छेदकांशे भ्रमत्वस्योपपादितलादित्यर्थः । असंभवादिति । अन्वयितावच्छेदकरूपेणान्वप्युपस्थितेः कारणस्थाभावादित्यर्थः । अथवटावित्यादौ यत्रानेकवृत्तिधर्मस्यो.

Page #108

व्युत्पत्तिवादः।
प्रकृत्यर्थे द्वित्वादेः संबन्धतास्वीकारे च व्यापकतारूपसंवन्धतावच्छेदकांश भ्रमत्वस्यावश्यकतया उद्देश्यतावच्छेदकव्याप्यत्वविशिष्टपर्याप्तेः संबन्धतोपेक्षाया. निर्बीजत्वात् । अथाश्रव्याप्तिापकसामानाधिकरण्यरूपैव वाच्या, न तु तदन्यावृत्तित्वरूपा, केवलान्वयिधर्मस्य प्रकृत्यर्थतावच्छेदकता यत्र तत्राप्रसिद्धः। एवं खोद्देश्यतावच्छेदकव्याप्तिविशिष्टपर्याप्यपेक्षया लघोः स्वव्यापकतादृशधर्मवत्त्वस्यैव संबन्धत्वमुचितमिति चेत्तईि आकाशो न द्वावित्यादिवाक्यजन्यशाब्दबोधदशायामपि आकाशावित्यादिवाक्यादू द्वित्वबोधापत्तिः। तथा हि । आकाशो न द्वावित्यादितो द्वित्वाचच्छिन्नभेदः प्रतीयते । स च न स्वव्यापकाकाशत्ववत्वादिसंबन्धावच्छिन्नप्रतियोगि च्छेदकताका ताशसंबन्धेन द्वित्ववतोऽप्रसिद्धः । अपि तु पर्याप्तिसंबन्धावच्छिमप्रतियोगितावच्छेदकताक एव तत्काले च पर्याप्तिसंबन्धेन द्वित्वविशिष्टबुद्धिरेव प्रतिबध्यते न तूक्तपरंपरासं. बन्धेन तद्विशिष्टबुद्धिरपीति । अथाकाशो न द्वावित्यादौ केवलपर्याप्तिसंबन्धावच्छिन्नप्रतियोगि. तावच्छेदकताकभेदो यत्र बोधयितुं न शक्यते । आकाशेऽप्युक्तयुक्या द्वित्वपर्याप्तेः सत्त्वेन तत्र तेन संबन्धेन तद्वन्दस्य वकुमशक्यत्वात् । आकाशत्वव्याप्यपर्याप्तिसंबन्धावच्छिन्नप्रतियोगितावच्छेदकताकद्वित्वादिमझेदश्चाप्रसिद्ध पवेति चेन्न । द्वित्वादिपर्याप्तेरुभयादिवृत्तिधर्मेणैवावच्छे दात् । तद्नवच्छेदकैकमात्रवृत्तिधर्मावच्छेदेन तद्वद्भेदस्य तेनसंबन्धेन द्वित्वादिमझेदस्य च तद्वशिवत्तौ बाधकाभावात् । न चैवं घटपटौ न द्वाविति प्रयोग आपद्येत । घटपटयोरपि प्रत्येक द्वित्वावच्छिन्नभेदसत्त्वादिति वाच्यम् । द्विवचनाधुपस्थापितद्वित्वावच्छेदेनैष द्वित्वावच्छिन्नभेदस्य बाधेन तादृशप्रयोगाभावोपपत्तेः। नत्रा व्यासज्यवृत्तिधर्मावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदश्च उद्देश्यतावच्छेदकावच्छेदेनैव बोध्यत इति व्युत्पत्तेर्द्धित्वसामानाधिकरण्येन तबाधस्याकिंचित्करत्वात् । न च घटत्वादेरतिप्रसक्ततया द्विस्वादिपर्याप्तेरनवच्छेदकत्वात्तदवच्छेदेन द्वित्ववद्भेदस्य रे मप्यनमतत्त्वात प्रक्रत्यर्थगतैकत्वाविवक्षायां घटोन द्वावित्यादिप्रयोगापत्तिरिति धाच्यम तारशप्रयोगाभावे घटत्वादेर्द्धित्वपर्याप्तेरिव द्वित्वादिमद्भेदस्याप्यनुयोगितावच्छेदकताया अप्रामाणिकत्वात् प्रतियोगितावच्छेदकानवच्छेदकताया भेदावच्छेदकतानियतत्वासिद्धेः । अस्तु. बातिप्रसकोऽपि घटत्वादिद्धित्वपर्याप्तेरवच्छेदका घटावित्यादिप्रतीतिबलात् । वस्तुतस्तु घटत्वादेः प्रत्येक द्वित्वपर्याध्यनवच्छेदकत्वेऽपि द्वित्वपर्याप्तित्वावच्छिन्नानतिप्रसक्ततया तदवच्छिन्नावच्छेदकत्व. मव्याहतमेव । अथ पर्यायाख्यविलक्षणसंबन्ध एवाप्रामाणिकः तत्कथं तत्संबन्धता आकाशो न द्वाविति प्रतीतिस्तु समवायसंबन्धावच्छिन्नप्रतियोगितावच्छेदकताकद्वित्वावच्छिन्नभेदविषयकैवास्ताम आकाशादौ द्वित्वसमवायसत्त्वेपि द्वित्वादेरेवोभयादिवृत्तिधर्मानुयोगितावच्छेदकत्वोपग मात्तदनवच्छेदकाकाशत्वाद्यवच्छेदेन समवायसंबन्धेन तद्धतो भेदस्य वृत्तौ बाधकाभावादिति चेन्न । आकाशावित्यादिवाक्यजन्यशाब्दबोधस्याप्रमात्वानुपपत्यैव तादृशसंबन्धसिद्धेः । तादृश
द्देश्यतावच्छेदकलं तत्र शुद्धपर्याप्तरेवास्तु संसर्गतालाघवात् यत्रैकमात्रवृत्तिधर्मस्यानुयोगितावच्छेदकलं तत्रैवोक्तव्यापकत्वस्य भानमुपेयं तथाच घटावित्यादेरसङ्गति रितिचेन्न पदार्थयोः संसर्गभानप्रयोजिकाह्याकाङ्क्षा साचेदुभयत्र तुल्या कुतः स्यातू संसर्गभाने वैषम्यं कथमन्यथा घटावित्यत्र घटखादेरन्वयितावच्छेदकरूपेणानुपस्थित्या तत्र द्विलभानासंभवेन सत्यपि लावे किश्चिद्रूपेणोपस्थितआकाशत्वादावपि न द्वित्वभानं स्यात् आकाङ्क्षायां हि समानाया पदार्थसंसर्गभानवैषम्ये प्रामाण्यप्रामाण्ययोरेवमेवधारणमपि न स्यात् आकाशत्वेनेकवृत्तित्वग्रहे शुद्धपर्याप्तिसंबन्धेन तदवच्छिन्ने द्वित्वभानस्यौचित्यापत्त्याकाशानियस्य हि प्रामाण्यप्रसङ्गः एकमात्रघटसत्वेप्यत्र घटा वित्यस्य हि प्रामाण्यप्रसङ्गति घटावित्यादावपि व्यापकलभानस्यावश्यकतया नासमतिः। विशिष्टपर्याप्तेरिति । साक्षात्संबन्धस्येतिशेषः। व्यापकसामानाधिकरण्यरूपेति। भासमानप्रकारप्रतियोगिकलविशिष्टपर्याप्तिव्यापकत्वस्य तत्रासंभवेपि न क्षतिः । लघोरिति । संबन्धविशिष्टपर्याप्तरप्रवेशेन लघोरित्यर्थः ।।

Page #109

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः । धेः समवायविषयकत्वे प्रमात्वनिराकरणस्य कर्तुमशक्यत्वात् । उद्देश्यतावच्छेदकव्याप्तिविशिसमवायस्य संसर्गतोपगमे घटावित्यादिवाक्यस्याप्यप्रमाणतापत्तिः । समवायस्यैक्येन घटादितिस्थ द्वित्वादिसमवायस्य पटादावपि सत्त्वेन घटत्वाद्यव्याप्यत्वात् । न चोद्देश्यतावच्छेदकव्यायद्वित्वादिसमवायत्वेनैव संबन्धतास्तु द्वित्वादिसमवायस्य घटत्वाद्यव्याप्यत्वेपि द्वित्वादे. स्तस्याप्यतया न घटावित्यादेरप्रमाणतेति वाच्यम् एवं सति तथाविधद्वित्वादेरेव लाघवेन द्वित्वादिसंबम्धतौचित्यात् । अथास्त्वेवमेव तावतापि पर्याप्तिसंबन्धस्य विलयादिति चेन द्वित्थादिखरूपस्यैव द्वित्वादिपर्याप्तितयाभिमतसिद्धेः । उक्तं च दीधितिकृता, पर्याप्तिश्चायमेको घट इमौ द्वामित्यादिप्रतीतिसाक्षिकः स्वरूपसंबन्धविशेष इति। समवायस्य नानात्वमते च द्वित्वादिसमवाय एव तत्पर्याप्तिनं तु स्वरूपमतिरिक्तपदार्थों वेत्यन्यदेतत् । यत्तु आकाशं न द्वे इत्यादिप्रतीतिवदाकाशं न द्वित्ववदिति प्रतीतेः प्रमात्वस्य वारणाय समवायेन द्वित्वादिमद्भेद आकाशत्वावच्छेदेन
कर्तव्यः। तथा च पर्याप्तेरविलक्षणत्वे आकाशो न द्वे इत्यादिप्रतीतेरप्यप्रमात्वापत्तिरिति । तन्न । आकाशं न द्वित्ववदिति प्रतीतौ द्वित्वसमवायावच्छिन्नभेद एव विषयः मतुपा संबन्ध्युल्लेखात् न तु द्वित्वाद्यवच्छिन्नभेदः । एवं चाकाशत्वाधवच्छेदेन द्वित्वाधवच्छिन्नभेद एव स्वीक
व्यः न तु तत्संबन्धावच्छिन्नभेद इत्याकाशं न वे इति प्रतीतरप्रमावस्याकाशं न द्वित्ववदिति प्रतीतेर्वा प्रमात्वस्यन प्रसङ्ग इति । अथोद्देश्यतावच्छेदकव्याप्यपर्याप्तद्धित्वसंबन्धत्वे धवखदिरौ छिनतीत्यादी उद्देश्यतावच्छेदकीभूतधवत्वखदिरत्वव्याप्यं द्वित्वादिद्वयमेव प्रत्येतव्यम् न तु धवखदिरादिपर्याप्तद्वित्वादिकं तथा चैकैकधवखदिरादितात्पर्येण तथा प्रयोगानुपपत्तिरिति द्वि स्वान्वयितावच्छेदकमपेक्षाबुद्धिविशेषविषयत्वादिरूपमुभयादिनिष्ठ साहित्य द्वन्द्वसमासार्थों वाच्यः तथा च मीमांसकमतप्रवेश इति चेन्न । यत्र एकधर्मस्य द्वित्वाधुद्देश्यतावच्छेदकता तत्रै. वोद्देश्यतावच्छेदकव्याप्तिविशिष्टपर्याप्त संसर्गतानियमः । यत्र धर्मद्वयादेस्तथात्वं तत्र केवला पर्याप्तिः समवाय पव वा संसर्ग इत्यभ्युपगमाद, विनैव साहित्यस्यान्वयितावच्छेदकता एकैकतात्प. र्येण धवखदिरावित्यादिप्रयोगोपपत्तेः।
यत्रधर्मद्वयादेस्तथात्वं तत्र केवलपर्याप्तिरिति विरुद्धधर्माद्वयादेरित्यर्थस्तेन विभुखनित्यत्वाकाशखानामुद्देश्यतावच्छेदकतास्थले केवलपर्यायभानेपि न क्षतिः अथैवं कालाकाशा इत्यपि स्यात् कालाकाशात्मादिगतबहुखस्य शुद्धपर्याच्या कालाकाशयोः सत्त्वाद्धर्मद्यस्योद्देश्यतावच्छेदकत्वेन विशिष्टपर्याप्तेर्भानासंभवादिति चेन यत्र हि धर्मद्वयस्थोद्देश्यतावच्छेदकत्वं तत्र द्विवचनमेव द्विलसंख्याबोध एव साकाई यत्र धर्मत्रयादिकमुद्देश्यतावच्छेदकं तत्र बहुवचनमेव बहुत्वबोध एव साकाङ्कमित्याकालाविरहादेवन शाब्दबोधस्तत्र अतएव कालाकाशा द्वौकालाकाशौ त्रयः कालाकाशास्त्रय इत्यादयो निराकाह्वलादेव न शाब्दबोधे समर्थाः नचैवं बहुघटपटबोधतात्पर्यकं घटपटाइत्यपि न स्यान्निराकात्वादिति वाच्यमिष्टापत्तेः यदिहि घटस्य पटस्य च बहुखं विवक्षितं तदा घटाः पटा इत्येव प्रयोक्तुमुचितं तत एवासंदिग्धविवक्षितप्रतिपत्तेः घटपटाइत्यतो जायमानायाःप्रतिपत्तेचटपटयोरेकस्यैकत्वेऽन्यस्य द्वित्वे दूयोर्वा द्वित्वेपि विषयावाधादात्मलाभेन घटपटयोईयोबहुत्वस्थासंदिग्धप्रत्ययाजनकत्वात् यदि घटपटयोमिलितियोर्बहुलं प्रतिपादनीयं तदापि जात्येकलविवक्षावज्जात्योद्धिवं विवक्षिया घटपटाविरयेषप्रयोक्तुमुन्धितम् श्रोतुवैक्ततात्पर्यग्रहे पटपटयोरेवात्रसत्वे जातौ द्विलविवक्षा निरथिका स्यादेवं घटस्य पटस्य च बहुत्वे घटाः पटा इत्येव प्रयुञ्जीत तस्मान्मिलि. तस्य बहुखमाकलय्यानेन जालोद्विलं विवक्षितमित्येवं कथंचिन्मिलितबहुत्वप्रतिपत्तिसंभवाद्धटपटाबित्यतोऽसंदिग्धमिलितबहुखस्य प्रतिपत्तेरसंभवे घटपटाइत्येतद्वाक्यतोपि प्रतिपत्तेरसंदिग्धाया असंभवात् घटस्य पढस्य वा बहुत्वेपि प्रतिपत्तेरात्मलाभात्. घटपटावित्यस्यैव युक्तता असंदिग्धप्रतिपत्तये वात्र घटोस्तः पटश्चास्त्यतो घटपटयोहुवनैकैकस्येत्येव प्रयोक्तव्यम् सामान्यतोमिलितबहुलप्रतिपत्तः प्रयोजनन्तु नाकलयामो येन तादृशप्रयोगमप्युपगच्छामः अथैतदपि विचारणीयम् घटसाहत्यत्र कीदृशं विग्रहवाक्यं व्युत्पन्नः प्रयोक्ता प्रतिसंधत्ते यदि घटश्च पटश्चेति तदैकस्य घटस्य पटस्य च मिलिततयापि द्विल.
वोचितम् मला द्विवचनमेव प्रयुञ्जीत यदिच हरीच हरयश्चेति विग्रहे हरय इत्येकशेषदर्शनादेकशेषस्य च द्वंद्वप्रसक्तिविषयखात् इन्दुस्थलेपि तादृशविग्रहमुरीकृत्य घटश्च पटाश्चेति घटौ च पटाश्चेति घटाच पटाश्चेति विग्रहवाक्यमेषितव्यतदपिनैत-, कम् तादृशस्थले विग्रहवाक्यघटकविभक्त्यर्थसङ्ख्या विशिष्टस्वार्थे समासघटकपदस्य लक्षणाया एवोक्तत्वेन समासोत्तरविभ-,
१४ व्युत्प.

Page #110

व्युत्पत्तिवादः ।
न चैवमेकैकधवस्खदिरादितात्पर्येण धवौ खदिरावित्यादिप्रयोगापत्ति: ताशवाक्यद्वयविषयकसमूहालम्बनजन्यसमूहालम्बनशाब्दबोधस्य नानाधर्मावच्छिन्नोद्देश्यताकतया शुद्धपर्याप्तेरपि सं. सर्गतया ऽवगाहनसंभवादिति चाच्यम् यत्र नानाधर्मावच्छिन्नविशेष्यतानिरूपिता एकद्वित्वादिप्रकारता तत्रैव शुद्धायाः पर्याप्तेः समवायस्य चा संसर्गतया भानाद, धवौ खदिरावित्यादिनानावाक्यजन्यसमूहालम्बनशाब्दबोधे विशेष्यताभेदेन प्रकारताभेदेन चोद्देश्यतावच्छेदकधधवादिव्याप्तिविशिष्टपर्याप्तेः संसर्गतानियमेन एकैकवखदिरादितात्पर्येण तथा प्रयोगासंभवात् । धवनदिरावित्यादिसमासोत्तरद्विवचनेन धवत्वस्वदित्वाद्यवच्छिन्ननानाविशेष्यतानिरूपितैकद्वित्वादिप्र.
ताशालिशानमेव जयते ताशवाक्यजन्यबोधस्य समूहालम्बनानात्मकतया विशेष्यताभेदेन प्रकारतामेदाभावात्। यथाहिसमुहालम्बनानात्मकेखनी चैत्रः कुण्डलीत्याकारकनानाविशेषणकैकविशेष्यकशाने नानाप्रकारतानिरूपिता एका विशष्यता तथा तथाविधे धवखदिरावित्याद्याकारके नानाविशेष्यकैकविशेषणकशाने विशेष्यताभेदेऽप्यभिनेव द्वित्वादिप्रकारता अन्यथा समूहालम्बनतस्तद्वैलक्षण्यानुपपत्तेः समासघटकधवखदिरादियदानामेकवाक्यतानुपपत्तेश्च । तत्प्रयोज्यविषयतया साक्षात्परम्परया वा निरूपिता या विषयता तत्प्रयोजकत्वस्यैव तदेकवाक्यतापदार्थत्वात् न चैतादृशैकवाक्यताविरहेपि क्षतिविरहः तथासति समासस्यैवानुपपत्तेः अयमेति पुत्रो राज्ञः पुरुषोऽपसार्यतामित्यादौ राजपुरुषपदादीनां समासवारणाय समर्थपदानामेव समासानुशासनात् सामर्थ्यस्य च निरुक्कैकवाक्यतारूपत्वात् जलपृथिव्योः मेहगन्धावित्यादितोऽपि न जले स्नेहः, पृथिव्यां गन्ध इत्याकारकसमूहालम्बनबोधः किन्तु तद्विलक्षणो द्वित्वादिनिष्ठैकप्रकारतानिरूपितजलत्वप्रथिवीत्वाद्यवच्छिन्नविशेष्यतात्मकप्रकारताद्वयनिरूपिताधेयत्वप्रकारतानिरूपितं यद्धर्मितावच्छेदकद्वित्वादिनिष्ठैकप्रकारतानिरूपकं महत्वगन्धत्वाद्यवच्छिन्नविशेष्यताद्वयं तद्वानिति अतो न कुत्राप्येकवाक्यताभङ्गः चैत्रो मैत्रश्च गच्छत इत्यादावाख्यातार्थद्वित्वाविप्रकारेण भासमाने चैत्रमैत्रोभयादौ गमनाश्रयत्वाद्यन्धयेन निरुक्तंकवाक्यतासंभवेपि समासविधेर्विभाषाधिकारीयत्वावसमासः तत्र विशेष्यताभेदभिन्नद्वित्वनिष्ठप्रकारताद्वयप्रतियोगीसमहालम्बनात्मकबोध इति तन सम्यक् । तथा सत्युक्तयुक्त्या एकैकचैत्रमैत्रादितात्पर्येण तथाप्रयोगानुपपत्तेः । आख्यातो.
त्यर्थसङ्ख्यायाअनेकोद्देश्यतावच्छेदकत्यविरहाद्विशिष्टपर्याप्तेः पदार्थभूतसङ्ख्यासंसर्गत्वाद्वोकप्रसङ्गे तदुद्भावनस्यायुक्तखात् एवमेव कालाकाशा इत्यत्राप्यनेकस्योद्देश्यतावच्छेदकलाभावप्रसक्तौ विभक्तिबोव्यबहुत्वस्य विशिष्टपर्याप्तिभानात्पदार्थभूतसङ्ख्यासंसगैस्य विशिष्टपर्याप्तेभीनाद्वाऽप्रामाण्यसंभवात् घटपटा इत्यस्य साकाहत्वे यद्याग्रहः कस्यचित्स्यात्तदासोद्देश्यतावच्छेदकधर्माभावलावच्छिन्नानुयोगिताकपर्याप्तिप्रतियोगिसङ्ख्यावच्छिन्नाधिकरणावृत्तित्वविशिष्टपर्याप्तेरेव संसर्गत्वेन भानमुरीकरणीयम् खप. दञ्च संसर्गप्रतियोगिपरम् तथाच कालाकाशवृत्तित्रिलमानस्यैव स्वोद्देश्यतावच्छेदककालत्वाकाशत्वाभावद्वयाधिकरणघटादि. वृत्तित्वेन तत्पर्याप्तेरपि तथात्वेन तादृशावृत्तित्वस्य बाधात् कालाकाशाइत्यस्य न प्रामाण्यम् उद्देश्यतावच्छेदकघटत्वपटल्याभाक्यवद्धृत्तित्वस्य धटपटमात्रवृत्तित्रित्वपर्याप्तावबाधितत्वेन घटपटाइत्यस्यप्रामाण्यम् यत्र घटत्वाईकएव धर्मउद्देश्यतावच्छेदकस्तत्रैकत्वसङ्थैव तादृशाभावखावच्छिन्नानुयोगिताकपर्याप्तिप्रतियोगिनीति घटी घटा इत्यादेःप्रामाण्योपपत्तिः । नच केवलान्चयिधर्मस्योद्देश्यतावच्छेदकस्थले का गतिरितिवाच्यं यनैकधर्मस्योद्देश्यतावच्छेदकत्वं तत्र तद्गतैकलस्य यत्र धर्मद्वयस्य तत्र तदन्यतरवस्य यत्र धर्मत्रयादेस्तत्र तद्गतान्यतमत्वस्य व्यापकतावच्छेदकतया संबन्धकोटौ भानाभ्युपगमात् यस्य यद्पावच्छिन्नस्य यादशरूपावच्छिन्नस्येत्यादिनन्थेन विशेषव्याप्ती व्याप्त्यननुगमस्य दीधितिकृतोक्तत्वेन शाब्दानुगमस्यात्यन्तिकस्याभावेपि क्षत्यभावात् । नच परिमाणवदाकाशावित्यत्र कर्मधारयस्थले धर्मद्वयस्यावच्छेदकत्वेन तदन्यतरत्वस्य घटाकाशगतद्विवव्यापकताबच्छेदकत्वेन प्रामाण्यापत्तिरिति वाच्यम् विरुद्धधर्मद्वयादेरवच्छेदकतास्थलएवान्यतरत्वादेर्व्यापकतावच्छेदकतया भानाभ्युपगमात् सामानाधिकरण्यधर्मद्वयाशुद्देश्यतावच्छेदकस्थलउद्देश्यतावच्छेदकतात्वावच्छिन्नपर्याप्यनुयोगितावच्छेदकरूपएव व्यापकतावच्छे दकखभानाभ्युपगमात् । नचैवमपिकेवलपर्याप्तिरेवेति ग्रन्थासङ्गतिरिति वाच्यम् तब्रन्थस्य विरुद्धधर्मद्वयस्य यत्र विभक्त्यर्थद्वित्वोद्देश्यतावच्छेदकलं तत्स्थलीयत्वादिति दिक् ॥

Page #111

१०७
गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः । पखापितद्विस्वादिकं चोभयादिरूपान्वयितावच्छेदकावच्छिन्नएवान्वेतीति व्युत्पत्तिः। तेनोक्तप्रयोगदर्शनात् क्रियापदस्य विशेष्यवाचकपदसमानवचनकत्वानियमेऽपि घटद्वयादितात्पर्येण घटस्तिछत इत्यादयो न प्रयोगा: एकवचनान्तक्रियापदे च तादृशविशेष्यवाचकपदप्रयोगपव साधुः अतो घटास्तिष्ठतीत्यादयो न प्रयोगाः । अथैकघटादिव्यक्तेरेतद्देशवृत्तितादशायामत्र घटौ स्ता घटाः सन्तीति कथं न प्रयोगाः घटादौ घटत्वादिव्याप्तिविशिष्टपर्याप्तिसंबन्धेन द्वित्वादेः स्वरूपादिसंबन्धेन तद्देशवृत्तित्वाश्रयत्वादेश्वसत्त्वात् । न च द्वित्वेनोपस्थितयोर्द्धयोरेव व्यत्योरेवं बहुत्वनोपस्थितासु बहुषु व्यक्तिषु विधेयान्वयात् व्यत्त्यन्तरेष्वेतद्देशवृत्तित्वादिबाधान तादृशप्रयोग इति वाच्यम् व्यत्त्यन्तरेऽयोग्यतया तादृशविधेयानवगाहिन एकघटे तदवगाहिनो बोधस्योत्पत्तौ बाधकाभावात् । तथा तात्पर्येण तथा प्रयोगस्य दुर्वारत्वात् । न चव्यासज्यवृत्तिधर्मो यत्रान्वयितावच्छेदकस्तत्र यावत्सु अन्वयितावच्छेदकस्य पर्याप्तिस्तायतामेव पदार्थान्तरेणान्वय इति व्युत्पत्तिस्तनिर्वाहाय च तादृशधर्मावच्छिन्नइतरान्वयबोधजनकसामग्र्या उभयादिविषयकपदार्थान्तरान्वयबुद्धित्वमेव जन्यतावच्छेदकं वक्तव्यमिति द्वित्वादिनैकघटादिमात्रविषयकैतद्देशवृत्तित्वाद्यन्वयबोधो न संभवतीति न ताशबोधतात्पर्येण तादृशप्रयोगापत्तिरिति वाच्यम् योग्यताभ्रमेणाकाशावन स्त इत्यादिवाक्याद् द्वित्वादिना एकव्यक्तिमात्रविषयकपदार्थान्तरान्वयघोधात्तादृशब्युत्पत्तेस्तन्निर्वाहककार्यकारणभावस्य च कल्पनासंभवात् । यतु द्वित्वायव. च्छिन्नोद्देश्यताकबुद्धावुद्देश्यतावच्छेदकव्यापकता नियमतो विधेयसंसर्ग भासते इति व्युत्पत्तिः यत्र चोद्देश्यतावच्छेदकविशिष्टाधिकरणाप्रसिद्ध्या तद्व्यापकत्वमप्रसिद्धत् तत्रापि खण्डशः प्रसिद्धानां तत्तद्धटकपदार्थानां विशेष्यविशेषणभावापन्नानां भानसंभवान पीतशावत्रेत्यादो तादृशव्युत्पत्तिभङ्गः । एवं चैकघटादिव्यक्तिमात्राधिकरणपरस्यात्र घटौ स्त इत्यादिवाक्यस्याप्रामाण्यं सुघटमेव उद्देश्यतावच्छेदकीभूतघटमात्रवृत्तिद्वित्वव्यापकतायास्ताहशवाक्यप्रतिपाद्याया विधेयसंसर्गे बाधादिति तदपि तुच्छम् अत्र घटौ स्त इत्यादी द्वित्वसमानाधिकरणाभावप्रतियोगितानवच्छेदकत्वस्य द्वित्ववद्धटनिष्ठाभावप्रतियोगितानवच्छेदकत्वस्य च तदधिकरणावृत्तिधटादिनिष्ठाभावप्रतियोगितावच्छेदकीभूते तत्तद्विधेयसंसगेतावच्छेदकै बाधाटतयाधिकरणपरतादृशवाक्यस्याप्रामाण्यापत्तेतत्तद्वित्वसमानाधिकरणाभावप्रतियोगितानवच्छेदकत्वस्य तत्तद्विधेयसंसगाँशे भानोपगमस्तु न संभवति तत्तद्भित्वत्वेनानुपस्थितेः । नच तदवच्छिन्नस्य संसर्गतया भाने तेन रूपेणोपस्थिति पेक्ष्येति वाच्यम् तत्संसर्गावच्छिन्नतत्प्रकारतानिरूपिततत्तद्विशेष्यताशालिशाब्दबोधपरमित्याकारकतात्पर्यशाने संसर्गस्थ विशेषणतया तद्भाननिहाय संसर्गघटकोपस्थिते
उभयादिरूपेति । असमानवचनविशेष्यवाचकपदस्थल इत्यादिस्तेन घटौ स्त इत्यादेरुभयस्यान्वयितावच्छेदकत्वविरहेपि नानुपपत्तिः विशेष्यवाचकपदस्य समानवचनलात् आदिपदोपादानातद्वित्वान्बयोधर्मद्वयमन्वयितावच्छेदकीकृत्यैव त्रिखान्वयश्च धर्मत्रयं वैकत्वान्यखन्यूनवृत्तिसंख्याधर्मान्तरच वान्वयितावच्छेदकीकृत्य जायत इत्यर्थोलभ्यते तेन चैत्रोमैत्रश्च गच्छन्तीत्यस्य नापत्तिः यथा चैत्रोमैत्रोदेवदत्तश्च गच्छन्तीति प्रयोगो जायते तथा घटौ पटश्च सन्तीति प्रयोगस्यानुभविकत्वे एकत्वान्येत्याापात्तम् तत्र घटलव्याप्यपर्याप्तिसंबन्धेन द्वित्वस्य धर्मान्तरस्य पटवस्य चान्वयितावच्छेदकलात् । नच कथंद्वित्वस्य त्रिखान्वयितावच्छेदकत्वमिति वाच्यम् स्वरूपसंबन्धविशेषरूपावच्छेदकत्वरूपस्यैव तस्य घटौ त्रयः पटौ सन्तीत्यादिप्रयोगाभावेन द्वित्वे त्रिलादेरनभ्युपगमात् धर्मान्तरस्यान्वयितावच्छेदकत्वस्थले तद्भानस्यायोग्यत्वात्सामानाधिकरण्यमात्ररूपस्यैव तस्य भानोपगमात् अतएव धर्मान्तरश्चेत्येतलाभायोपात्तम् घटाः पटश्च सन्तीत्यत्रापिघटगतत्रिलस्य घटत्रयपटगतबहुलन्यूनवृत्तित्वसंभवातदुपपत्तिः । नच द्विस्खघटलपटत्वानां त्रयाणामन्वयिताचच्छेदकत्वात्पूर्वकल्पनैव निर्वाह इति वाच्यम् विभुनित्याकाशः सन्ती. त्यस्य वारणाय विरुद्धत्वेन धर्मस्य विशेषणीयत्वात् उभयत्वादिरूपान्वयितावच्छेदकेल्यादिरपपाठ एव चकारस्य साहित्यबोधकस्य कथंचित्तद्वोधकखसंभवेपि द्विधातदानस्यायुक्तत्वेन हेयखात् आख्यातद्विवचनादेर्द्विवादार्थकत्यव्यवस्थापकस्यानिमग्रन्थस्य विरोधाच चकारेणेव द्विवादिप्रत्ययसंभव आख्यातस्य तदर्थकलकल्पनानौचित्यात चकारं विनापि तादृशप्रयोगे क्षत्यभावात् चकारस्य सङ्ख चाबोधकलासंभवाचेति । तात्पर्येणेति । एकल विवक्षायां जात्येकत्वविवक्षायांवतिशेषः। तिष्ठतीत्यादय इति।

Page #112

१०८
व्युत्पत्तिवादः। रपि शाब्दबोधात्प्रागावश्यकत्वात् प्रकृतसंसर्गेण एकपदार्थविशिष्टापरपदार्थबोधपरत्वज्ञानस्य प्रकृतवाक्यार्थविषयकतया प्रागसंभवेनोपदर्शिततात्पर्यज्ञानस्यैव शाब्दधीहेतुत्वोपगमात् । एवं वाक्यार्थ. घटकसंसर्गस्याननुगमे घटौ स्त इत्यादौ वाक्यभेदप्रसङ्गाश्च । अनोच्यते । व्यासज्यवृत्तिधर्मावच्छिनोद्देश्यताकशाब्दबुद्धौ स्वव्याप्यताहशधर्मवत्वमपि विधेयसंसर्गतया भासते इति व्युत्पत्तिः । व्याप्यत्वं च तद्वदन्यावृत्तित्वम् व्यतिरेकिविधेयस्थले तादृशधर्मवत्त्वं चोद्देश्यतावच्छेदकताघटकसंबन्धेन बोध्यम् । अत्र घटौ स्त इत्यादौ एतद्देशवर्तमानस्वादिरूपविधेयस्य तदन्यावृत्तित्वरूपव्याप्तिमचैतद्देशस्यैकघटादिव्यक्तिमात्राधिकरणत्वे घटपटादिनिष्ठद्वित्वमेव घटत्वव्याप्तपर्यातिरूपोद्देश्यतावच्छेदकताघटकसंबन्धावच्छिन्नम् तद्वत्त्वं च घटादी बाधितमिति न तादृशवाक्यस्य प्रामा ण्यम् । अधिकरणस्य घटद्वयादिमत्वे च घटत्वादिव्याप्यं द्वित्वमेव तथेति घटत्वादिब्याप्यपर्याप्तिसंवन्धेन तद्वत्त्वं घटादावबाधितमिति ताहशवाक्यस्य प्रामाण्यं निर्वहति केवलान्वयिविधेयकस्थले च द्वित्वत्वाद्यवच्छिन्नव्यापकत्वमेव संसर्गघटकम् केवलान्वयिनि तादृशव्यापकताया अक्षतत्वात् । न तु तत्तद्वित्वत्वावच्छिन्नव्यापकत्वमिति न पूर्वोक्तदोषावकाशः । घटावानयति चैत्र इत्यादी चैत्रकर्तृकानयनकर्मत्वादिव्याप्यद्वित्वादिमनिष्ठनिरूपकताकाधेयत्वादिसंबन्धेन कर्मत्वादो घटादेर न्वयो व्युत्पन्नः तेन चैत्रादौ एकघटादिव्यक्तिमात्रानयनकर्तृत्वे न तादृशप्रयोगः। प्रकारतावच्छेदकीभूतघटत्वादिव्याप्यपर्याप्तिसंबन्धेन बोध्यम् तेन चैत्रस्य पटादिसहितैकघटादिव्यक्यानयनकर्तृत्वेऽपि न तादृशप्रयोगः। एवमन्यत्राप्यहनीयम् । यत्रानेकवृत्तिधर्मों द्वित्वान्वयितावच्छेदकतयाभासते तत्रोभयादिनैव समं पदार्थान्तरस्यान्वयः। यत्रैकमात्रवृत्तिधर्मस्तथा तत्रैकेनापि व्युत्पत्तिभेदावलम्बनात्कार्यकारणभाववैचित्र्याश्च सर्व समञ्जसमित्यपि वदन्ति । अथ घटादिव्यक्तिभेदेनानयनकर्मता भिन्नति प्रतिसंवधानस्य पुंसो घटावानयतीति वाक्याच्छाब्दबोधानुपपत्तिः तस्य कर्मतात्वावच्छेदेनाधेयतासंसर्गावच्छिन्नप्रतियोगिताकस्य द्वित्वाद्यवच्छिन्नघटाद्यभावस्य निश्च. यसंभवात् तस्य द्वित्वादिना तादृशसंसर्गकघटादिविशिष्टधीविरोधित्वादिति चेन्न उभयत्वाद्यवच्छिन्नाभाववत्ताज्ञानमुभयत्वावच्छिन्ननिरूपिताधेयतासंसर्गावगाहिज्ञानमेव प्रतिबध्नाति न तु के. वलं विशेष्ये विशेषणमिति रीत्या जायमानमुभयत्वादिविशिष्टज्ञानम् , अतो विशेषदर्शिनां ताश. वाक्याहोषायत्तमाधेयत्वांशे उभयत्वाधवच्छिन्ननिरूपितत्वावगाहिभ्रमात्मकशानं न भवत्येव । अपि तु तदंशे तदनवगाहिप्रमात्मकं ज्ञानमिति उभयत्वावच्छिन्ननिरूपिताधेयत्वं चोभयादिवृत्तावेकस्मिन्धमें एव न तु प्रत्येकमात्रवृत्ताविति कर्मत्वांशे तादृशाधेयत्वावगाहिज्ञानस्य भ्रमत्वमित्यवधेयम् । __ संख्याश्च प्रकृत्यर्थतावच्छेदकगताः क्वचित्प्रतीयन्ते यथा संपन्नो ग्रीहियवावित्यादौ । एतत्तत्वं प्रागेवाभिहितम् । विरुद्धसंख्यावच्छिन्नवाचकशतादिपदोत्तरविभक्त्युपस्थाप्या संख्या प्रकृत्यर्थतावच्छेदकसंख्यायामेवान्वेति यथा शतमेकं द्वे शते त्रीणि शतानीत्यत्र शतत्वादौ एकत्वद्वित्वबह त्वानामन्वयः अतएव च एकशतद्विशततात्पर्येण न शतानीति प्रयोगः तत्र प्रकृत्यर्थस्य शतस्य यहुत्वाद्यन्वययोग्यत्वेऽपि प्रकृत्यर्थतावच्छेदकशतत्वांशे बहुत्वाद्यन्वयएव बहुवचनस्य साकारत्वात्
एकलाविवक्षायामपीतिशेषः । यत्रैकमात्रवृत्तिधर्मस्तथेति। इदश्च योग्यताम्रमेणाकाशावत्रस्त इत्यत्र शाब्दस्यानुभविकत्वात् तत्रानेकवृत्तिधर्मस्योद्देश्यतावच्छेदकखविरहात्तदसङ्कहप्रसङ्गात्तस्सङ्ग्रहायोपात्तम् । नन्च घटावत्रस्त इत्यत्र योग्यताभ्रमेणकपटविषयकशालदस्थले का गतिरुद्देश्यतावच्छेदकस्यानेकवृत्तित्वात् विषयस्यैकल्लादिति बाध्यम् योग्यताश्रमोहि द्वेधासंभवति द्वयोरेतद्देशवृत्तित्वभ्रम एकस्य द्विल भ्रमञ्च तत्र प्रथमभ्रमस्थले द्वयोरेव विषयलमनेकवृत्तिधर्मश्चोद्देश्यतावच्छेदकइति न कापि क्षतिः द्वितीयभ्रमस्थले चाकाशवस्येव तत्त्वेदन्वादेरेवद्विखोद्देश्यतावच्छेदकतायाः समुचितत्वेन घटपदस्य तत्र लक्षणायाएवोपेयतथैकमात्रवृत्तेरुद्देश्यतावच्छेदकल्पमेकस्यैव विषयत्वमिति नानुपपत्तिः यदि घटत्वेनैवैकस्य विषयलं घटत्वस द्विखोद्देश्यतावच्छेदकत्वश्चानुभविकमुक्तच प्राक् अन्थएव द्वावत्रस्तइत्यादिवाक्याखिलादिनानेकव्यक्तिमात्रविषयकपदार्थान्तरान्वय. बोधादिति तदेदमनुचिन्तनीयमनेकवृत्तिधर्मणानेकावगाहनमेव द्वित्वादिबोधानामौत्सर्मिकं तदेकव्यक्त्यवगाहनग्न कम्माच्चिद्दोषा

Page #113

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः ।
१०९
तत्र च योग्यताविरहात् । न चैकशतेऽपि नानापुरुषीयापेक्षा बुद्धिजन्यनानाशतत्व संभवादेकशतनिष्ठशतत्वेऽपि बहुत्वान्वययोग्यताऽक्षतैवेति वाच्यम् परस्परसमानाधिकरणद्वयावृत्ति बहुत्वस्यैव शतादिपदोत्तरबहुवचनार्थत्वात् तादृशबहुत्वस्य चैकशतादिवृत्तिनानाशतत्वादौ बाधात् । अथ वा तत्रापि बहुत्वमेव बहुवचनार्थः । परस्परसमानाधिकरणद्रयावृत्तिपर्याप्तिरेवाकाङ्क्षानिरूपकः संबन्धः । यत्तु द्वे शते त्रीणि शतानीत्यादौ संख्यैव शतादिशब्दार्थः, न तु संख्येयं संख्ययस्य तदर्थत्वे “विंशत्याद्याः सदैकत्वे सर्वाः संख्येय संख्थयो” रित्यनुशासनविरोधात् द्विवचनादिसाधुतानुपपत्तेः गवां शतानीत्यादौ षष्ठ्यर्थान्वयानुपपत्तेश्च । न चाभेदः षष्ठ्यर्थः तथा सति ब्राह्मणा दश इत्यत्र ब्राह्मणानां दशेत्यपि स्यात् । अस्माकं चादशतः संख्याः संख्येये वर्त्तन्ते, अतः परं संख्याने संख्येये चेत्यनुशासनाशादिशब्दानां शतादिशब्दवत्संख्यानार्थकत्वाभावाद्दशत्वादिसंख्यायाः पदार्थतावच्छेदकत्वेन तत्र षष्ठयर्थसंबन्धान्वयासंभवेन न तथा प्रयोग इति । तदसत् । गवां शतानीत्यादौ संख्यायाः प्राधान्येन शतादिशब्दवाच्यत्वे गवां शतं दद्यादित्यादौ शतादिपदार्थस्य संख्याया दानादिकर्मत्वान्वयायोग्यतया प्रामाण्यानुपपत्तिः गवां शतं शुक्कुमित्यादौ संख्यायां शुक्लाधभेदान्वययोग्यताविरहात्तदनुपपत्तिश्च । तस्माद्दशादिशब्दा द्रवशतादिशब्दा अपि संख्यावच्छिन्नवाचका एव नतु धर्मिविशेषणतानापन्न संख्यावाचकाः स्वार्थैकदेशेऽपि संख्यायां स्वप्रकृतिकविभक्त्यर्थसंख्यान्वय साकाङ्क्षत यान्यप्रकृतिकषष्ठयर्थ संबन्धान्वयसाकाङ्क्षतथा तेषां संख्यानार्थकत्ताप्रवादः, न तु दशादिशब्दानां तथात्वं दशादिब्राह्मणतात्पर्येण ब्राह्मणानां दशेत्यादिप्रयोगविरहादिति तेषां संख्येयमात्रवाचिताप्रवाद इति "विंशत्याद्याः सदैकत्वे सर्वाः संख्येयसंख्ययोः संख्यायां द्विबहुत्वे स्त" इत्यनुशासनमप्युक्तार्थे तात्पर्य प्राकम् | एकद्विबहुशब्दोत्तरैकवचनद्विवचनबहुवचनानि च न संख्याबोधकानि उद्देश्यतावच्छेदकविधेययोरैक्येनैकत्वान्वये आकाङ्क्षाविरहादिति, तदुत्तरप्रथमाविभक्तिः साधुतामात्राय नित्यबहुवचनान्तायादिशब्दपरं प्रथमावहुवचनमपि क्वचिन्निरर्थकमेव, यत्रैकव्यक्तिमात्रतात्पर्येण तादृशशब्दः प्रयुज्यते तत्र बहुत्वान्वये योग्यताविरहात् । यत्तु तद्गतगु णादिसाधारणबहुत्वस्य तन्त्रान्वय इति तन्न शोभनम् प्रकृत्यर्थतावच्छेदकव्याप्यपर्याप्तिसंबन्धेनैवानेकवृत्तिसंख्यान्वयस्य व्युत्पन्नतया तादृशसंबन्धेन तथाविधबहुत्वान्वये योग्यताविरहात् अन्यथोदासीनघटपटादिसाधारण बहुत्वस्याप्यन्वयसंभवेन तद्गतगुणादिसाधारणबहुत्वानुधावनस्याकिंचित्करत्वात् । अथाजहत्स्वार्थलक्षणया गुणादिसाधारणधर्मावच्छिन्न एव प्रकृत्यर्थ इति चेत्तर्हि बहुत्वेन भासमानेषु गुणादिष्वपि पदार्थान्तरान्वयः स्यात् तथा चापो द्रव्याणि वारा अत्र गृहे सन्तीत्यादिवाक्यानामप्रमाणतापत्तिः । गुणादिषु द्रव्याभेदे गृहवृत्तितादेर्वाधात् मुख्यार्थमात्रपरतादृशशब्दानां बहुवचनान्ततानुपपत्तेश्चेति न किंचिदेतत् । अवादिपदार्थ एकत्यद्वित्वान्वययोग्यतासत्वेऽप्यसाधुत्वादेव तदुत्तरमेकवचनं न प्रयुज्यते इति ध्येयम् ।
आख्यातैकवचनस्य संख्यार्थकत्वे विवदन्ते निष्कर्षानुसारिणः । घटोऽस्तीत्यादौ सुबेकवचनादेव संख्याबोधसंभवात् चैत्रेण दृष्टो घढ इत्यादिस्थलानुरोधेन तस्य तद्बोधकताया आवश्यकत्वात् । ताकादृते तचैकस्यैवानेकतया ग्रहादिलाविधर्मितावच्छेदकस्यानेकत्तित्वेन ज्ञानम् तथाच यत्रैकमात्रवृत्तीत्यादेरयमर्थः यत्र द्विखाद्युद्देश्यतावच्छेदकीभूतो धर्मः यथाकथंचित् प्रकृतशाब्दप्रयोजकस्य स्वविषयवृत्तिनिरूपकैकव्यत्त्यन्यनिरूपितवृत्तिलानवगाह्यनेकनूत्तित्वावगाहिज्ञानस्य विषयस्तत्रैकेनाप्यन्त्रय इति घटत्वादीनामनेकवृत्तित्वावगाह्यपि ज्ञानमेकनिरूपितस्यैव न तदन्यनिरूपितस्य ऋत्तित्वस्यावगाहीति तत्रैकस्य शाब्दविषयतायुज्यत एव अथाकाशत्वादेरेकमात्रवृत्तित्वग्रहे द्विवान्वयितावच्छेदकतया काशभानमनुभवविरुद्धमिति तादृशमहाभावमानमपेक्षणीयन्त्र तन्त्राने कवृत्तित्वग्रहापेक्षेति चेन्न आकाशस्यैकतयाकाशत्वस्यानेकत्रृत्तित्वाग्रहेग्येकमात्रवृत्तित्वग्रहविरहमात्रादाकाशत्वेनैकमात्रस्याकाशस्य हि द्विलबोधविषयता युज्यते घटादीनात्वनेकत्वादुक्तग्रहविरह मात्राद्वदत्वेनैकस्य द्विलशाब्दबोधविषयताकस्य सचेतसोनुभवपथारोहिणीस्यादाकाशावित्यत्र तादृशग्रहस्थान - पेक्षल उक्तज्ञानविषयत्वैकमात्रवृत्तिलान्यतरवत्तयाधर्मोविवक्षणीय इति । आख्यातैकवचनस्य संख्यार्थकत्वइति ।

Page #114

११०
व्युत्पत्तिवादः। न चैकवचनत्वेनानुगतेनैकत्वशक्यत्वात्तिङेकवचनस्याप्येकत्ववाचकत्वमक्षतमिति वाच्यम् एकवचनत्वस्यैकत्वशक्ततावच्छेदकतायाः प्रागेव निराकृतत्वात् अस्तु वा तेन रूपेण तिडेकवचनस्याप्येकत्वे शक्तिस्तथापि तजन्यैकत्वोपस्थितेः शाब्दबोधोपयोगित्वे मानाभावः निहि सामान्यत एकवचनज्ञानजन्योपस्थितित्वेन तच्छाब्दबोधहेतुतासंभवः । तथा सत्येकत्वेऽगृहीतसुपदवृत्तिकस्य पुंसः सुपदप्रकृतिघटादिपदोपस्थाप्यघटादौ पदादिपदोत्तरामादिपदोपस्थाप्यैकत्वाद्यन्वयबोधप्रसङ्गः किन्तु सुपदश्वादिप्रकारकशानजन्यतदुपस्थितित्वादिनैव तथा सति घटादिपदोत्तरसुपदत्वादिरूपानुपूर्वीविशेषरूपाकाङ्क्षाशानघटितायां घटादावेकत्वान्वयबोधस्य सामग्यां सुपदत्वादिप्रकारकधीजन्योपस्थितेरन्तर्भावात्तारशापत्तेरनवकाशात् । एवं तिवादिपदत्वप्रकारकशानजन्योपस्थितित्वेन तच्छाब्दबोधहेतुत्वे मानाभाव इति । यत्तु तिबादेः संख्यानभिधायकत्वे चैत्रः पचति तण्डुलं चैत्रेण पच्यते तण्डुल इत्यादौ कर्तृकर्मवाचकपदात्तृतीयाद्वितीययोरापत्तिः कर्तृकर्मगतसंख्यायाअनभिधाने कर्तृकरणयोस्तृतीये"ति “कर्मणिद्वितीये" ति सूत्राभ्यां तयोरनुशासनात् । नैयायिकमते लकारस्य कर्तृकर्मावाचकतया तदनभिधानस्य द्वितीयातृतीयानियामकत्वासंभवात् । न च कीदिगतसंख्यानभिधानमेव कथं कादिवाचकपदोत्तरतृतीयादिनियामक, चैत्रेण पच्यते तण्डुल इत्यादिस्थलेऽपि लकारस्य चैत्रादिगतसंख्याभिधायकत्वादेकत्वत्वादिना एकत्वादिसामान्यस्यैवैकवचनाद्यभिधेयत्वादिति वाच्यम् यतस्तगतसंख्यानभिधायकत्वं प्रकृते न तद्भतसंख्यानिष्ठवृत्त्यनिरूपकत्वमपि तु तद्विशेष्यकसंख्याप्रकारकशाब्दबोधाननुकूलत्वमेव तथा च कादिविशेष्यकसंख्यान्वयबोधाजनकलकारादिलमभिव्याहतकत्रादिवाचकपदात् तृतीयादयो भवन्तीत्यत्र तदनुशासनतास्पर्यम् । चैत्रेण पच्यते तण्डुल इत्यादी चैत्रादिविशेष्यकं संख्यान्वयबोधकत्वं नाख्यातस्य, आख्यातार्थभावनाया यत्रान्वयस्तविशेष्यकसंख्यान्वयबोधस्यैवाख्यातेन जननात्तादृशभावनान्वयबोधे विशेष्यश्च प्रथमान्तपदोपस्थाप्य एव । चैत्र पचति तण्डुलमित्यादौ चैत्रादिः साक्षादेव भावनाविशेष्यः चैत्रेण पच्यते तण्डुल इत्यादौ तु परम्परया चैत्रादिनिष्ठभावनाजन्यफलशाली तण्डुल इत्याकारकबोधस्यैव तत्रोदयात् । तस्मात्तिबादेरपि संख्याबोधकत्वमावश्यकमिति तन्न विचारसहम्। तथा हि कादिनिष्ठसंख्यान्वयबोधाननुकूलत्वं यदि ताशबोधोपधायकज्ञानविषयत्वाभाववत्त्वं तदा यादशतिबादिशानेन सहकार्यन्तरविरहात्ताशबोधो न जनितस्तद्योगे तृतीयाद्यापत्तेः। यदि च ताहशबोधस्वरूपयोग्यज्ञानविषयत्वाभावस्तदा यगादिसमभिव्याहृतात्मनेपदादिज्ञानस्यापि तादृशबोधस्वरूपयोग्यत्वात्तत्स्वरुपयोग्यज्ञानाविषयतिबाख्यातस्यैवाप्रसिद्धेः अथ कर्नादिविशेष्यकसंख्यान्वयबुद्धित्वावच्छिन्नजन्यतानिरूपितजनकतावच्छेदकविषयित्वानिरूपकत्वमेव ताशबोधाननुकूलत्वम् चैत्रः पचतीत्यादिवाक्यघटकतिबादिविषयिता चैत्रादिविशेष्यकसंख्यान्वयबुद्धित्वावच्छिन्नजनकता. वच्छेदिकातादृशान्वयबुद्धित्वावच्छिन्नं प्रति चैत्रादिपदसमभिव्याहृततियादिपदज्ञानस्य हेतुस्वात् । चैत्रेण पच्यते तण्डुल इत्यादिवाक्यघटकतयादिपदविषयिता चन ताशी चैत्रादिपदसमभिव्याहृतताशपदज्ञानत्वेन तारशवुद्धित्वावच्छिन्नं प्रत्यहेतुत्वात् । न च चैत्रः पचते इत्यादौ चैत्रविशेष्यकाख्याताथेसंख्यान्वयबोधोत्पत्त्या चैत्रादिपसमभिव्याहृततयादिपदशानत्वेन तादृशान्वयबुद्धित्वा वच्छिन्नहेतुताऽक्षतैवेति चैत्रेण पच्यते इत्यादिवाक्यघटकीभूततयादिपदविषयितापि तादृश्येवेति वाच्यम् चैत्रेण पचते चैत्रः पच्यते इत्यादि वाक्याश्चैत्रादिविशेष्यकस्य भावनायाः संख्यायाश्चान्वयबोधस्यानुदयात् । तद्विशेष्यकतदुभयान्वयबोधे प्रथमान्तचैत्रादिपदसममिव्याहृतशबादिविकरणोत्तरतत्तदाख्यातपदज्ञानत्वेन हेतुत्वाच्चैत्रेण पच्यते तण्डुल इत्यादिवाक्यघटकतयादीनां तादृश
-....-....-.-.-..-.".-
-
-.
....-.
-
-
.-
-
-
यद्यपीदं सुवर्थविचारे न वमुचितमप्रकृतत्वापातात्तथापि आख्यातैकवचनस्य सङ्खथार्थकत्वे प्रथमैकवचनस्य तत्समभिव्याहृतस्य नैकवचनार्थकत्वस्यान्तस्य तथात्वे स्यादित्येतदर्थमेवोक्तग्रन्थस्य प्रवृत्तत्वेन संभवतिप्रकृतत्वमितिबोध्यम् ॥ अतः परन्नकिमपिव्याख्येयमस्त्याख्यातविचारस्याग्रन्थकृताकर्तव्यतया तत्रैव तस्य कर्तव्यत्वादिति ॥

Page #115

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः ।
१११
समभिव्याहारादिशुन्यतया तद्विषयिताया अतादृशत्वात् । चैत्रः पश्यते इत्यादितस्तण्डुलः पश्यतः इत्यादितश्चैत्रतण्डुलादिविशेष्यक संख्यान्वय बोधोत्पत्त्या चैत्रः पक्ष्यते तण्डुल इत्यत्र उभयविशेष्यकसंख्यान्वयबोधौपयिकलमभिव्याहारज्ञानविषयितायाः तइत्यादौ सत्त्वेन कर्तृकर्मणोस्तृतीयाद्वितीययोरप्रसक्तावपि न तादशवाक्यं व्युत्पन्नाः प्रयुञ्जते । कर्त्तरि साक्षात्कर्मणि च दर्शितपरंपरर्या युगपद्भावनाविशेषणकान्वयबोधजनकताया आख्यातस्यान्युत्पन्नतया तादृशवाक्यादुभयविशेषणकान्वयबोधासंभवात् । न चाकाङ्क्षायोग्यतादिसत्त्वात्कथन तादृशान्वयबोध इति वाच्यम् अगत्या एकविधान्यबोधेऽन्यविधान्वयबोधसामग्र्यास्तद्धटकतात्पर्यज्ञानस्य वा प्रतिबन्धकत्वोपगमात् । न च चैत्रेण तण्डुलः पक्ष्यते चैत्रस्तण्डुलं पश्यते इत्यादिवाक्यद्वयविषयक समूहालम्बनदशायामपि उभयविधान्वयबोधानुपपत्तिरिति वाच्यम् तादृशैकविधान्वयबोधे तादृशान्यविधान्वयबोध परत्वेनागृह्यमाण तथाविधाख्यातधर्मिक प्रकृतान्वयबोध परत्वज्ञानस्य हेतुतया चैत्रः पश्यते तण्डुल इत्यादिवाक्यातादशद्विविधान्वयबोधवारणस्य दर्शितवाक्यात्तदुपपादनस्य शक्यत्वात् । न च निरुक्त संख्यानभिधानस्य तृतीयाद्वितीयानियामकत्वे चैत्रेण स्वं दृश्यते, चैत्रः स्वं पश्यतीत्यादौ तृतीयाद्वितीययोरनुपपत्तिः । कर्त्रादिविशेष्यक संख्या प्रकारकान्वयबोधौपयिकाकाङ्क्षाज्ञानीयविषयत्व निरूपकत्वस्य तत्राख्याते सत्त्वादिति वाच्यम् कर्त्रादिपरयत्पदाख्यातपदयोः समभिव्याहारः संख्यान्वयबुद्धित्वावछिन्नप्रयोजकविषयित्वाऽनिरूपकस्तत्पदोत्तरं तृतीयाविभक्तिरित्येवं नियमोपगमेन प्रथमस्थले चैत्रपरखपदाख्यातपदयोर्द्वितीये च तत्पर चैत्राख्यातपदयोः समभिव्याहारस्यैव तद्विशेष्य कसं ख्यान्वयबोधप्रयोजकतया क्रमेण चैत्रपदखपदाभ्यां तृतीयाद्वितीययोरनुपपत्त्यनवकाशादिति चेन्न । अनभिहित इत्यधिकारे कर्तृकरणयोस्तृतीयेत्याद्यनुशासनस्य किं प्रयोजनमिति वक्तव्यम् चैत्रः पचति तण्डुलः पच्यते, इत्यादौ चैत्रतण्डुलपदाभ्यां द्वितीया तृतीययोरप्रयोग इति चेत् तर्तिक मणिमन्त्रादिन्यायेन तादृशानुशासनस्य तथाविधप्रयोगविरोधिता येन तद्भावस्तत्प्रयुक्तः स्यात् । न चैवं संभवति पचति पच्यते इत्यादिक्रियायोगे कर्तृकर्मवाचकपदानन्तरतृतीया द्वितीययोरसाधुत्वस्य तत्कर्तृत्व तत्कर्मत्वाविबोधौपयिकाकाङ्क्षादिरहितत्वादिरूपस्य प्रतिपत्तिः प्रयोजनं तस्येति चेत्तर्हि उक्त नियमपरतयापि न ततस्तल्लाभः प्रथमान्त चैत्र तण्डुल पद्तत्तदाख्यातपदयोः समभिव्याहारस्यैव चैत्रतण्डुलादिविशेव्यकतत्तदाख्यातार्थसंख्यान्वयबोधप्रयोजकतया चैत्रेण पचति तण्डुलं पच्यते इत्यादिवाक्य घटकचैव्रतण्डुलादिपदत्तिवादिपदयोः समभिव्याहारस्थातथात्वेन तद्धकतृतीयाद्वितीययोः साधुत्वस्योक्तनियमाच्यवच्छेद्यत्वात् । तस्मान्मुख्यभाक्तसाधारणकर्तृत्व कर्मत्वयोः कर्तृकर्मवाचकपदसमभिव्याहृतलकृत्तद्धितसमासैरनभिधानमेव तृतीयाद्वितीयाविनियामकं शिरोमणिभिरत्रैव निर्भरो विहितः । लादीनां तदनभिधायकत्वं च न तवाचकत्वं तनिष्ठवृत्त्य निरूपकत्वं वा । आख्यातसामान्यस्याप्याख्यातत्वेन तेत्यादिना वा कर्तृत्वादिनिष्ठशक्तिलक्षणानिरूपकत्वात् | कर्तृत्वानभिधायका ख्यातस्यैवाप्रसिद्धेः तच्छाब्दबोधौपयिकाकाङ्क्षा शून्य त्वमेव तत् । चैत्रेण पच्यते तण्डुलइत्यादावाख्यातस्य कर्तृत्वादिवाचकत्वेऽपि तच्छान्दबोधौपयिकाकाङ्गाराहित्यं तत्राक्षतमेव चैत्रादिपदोत्तर तृतीययैव कर्तृत्वबोधनसंभवात् तत्र तादृशाकाङ्क्षाया अकल्पनात् इत्यपि न । चैत्रेण पश्यते इत्यादौ तृतीयानुपपत्तेः पक्ष्यते चैत्र इत्यादितश्चैत्रादौ पाककृतेः केवलात्पश्यतइत्यादितश्च मुख्यविशेष्यतया तस्य बोधातादृशाख्यातधात्वोरानुपूर्वीविशेषाकाङ्गायाः कृतिबोधौपयिकत्वात् । न च समभिव्याहाररूपाकाचैव विवक्षणीया प्रकृते प्रकृतिप्रत्यययोरानुपूर्वीरुपाकाङ्क्षा न तु समभिव्याहार इति नोकानुपपत्तिरिति वाच्यम् तथा सति चैत्रेण पचतीत्यादावपि तृतीयायाः साधुतापत्तेः । तादृशचैत्रपदाख्यातपदयोः समभिव्याहारस्य कृतिबोधानीपयिकत्वात् चैत्रेण विजेष्यते मैत्र इत्यादौ तृतीयानुपपत्तेश्च विजेध्यते मैत्र इत्यादितः मैत्रकृतिबोधात्तादृशाख्यात मैत्रपदयोः समभिव्याहारस्य कृतिबोधौपयिकत्वात् । किं तु ततात्पर्यशून्यत्वमेव । तथा च चैत्रेण पश्यतइत्यादावाख्यातस्य कर्तृत्वादितात्पर्यकत्वे तृतीया असाधुरेव । तथाच चैत्रेण पचतीत्यादावाख्यातस्यार्थाविवक्षायां तृतीयायाः साधुत्वेऽपि परस्मैपदस्यासाधुत्वान्न प्रयोगः । परस्मैपदस्यासाधुत्वं च धात्वर्थविशेष्यस्य प्रत्ययेनाविवक्षणे भावकर्मशोरिति सूत्रेणात्मनेपद नियमात् । आख्यातार्थविवक्षायां न चैत्रेण पचते इत्यादिप्रयोगः, शबादिविकरणस्यासाधुत्वात् । कर्तृत्वतात्पर्यकसार्वधातुकयोगएव तत्साधुत्वात् । कर्तृत्वकर्मत्वोभय तात्पर्येण

Page #116

११२
व्युत्पत्तिवादः । मैत्रःपक्ष्यते तण्डुल इत्यादयस्तु न प्रयोगाः। तदेकतरबोधेऽन्यपरत्वेनागृह्यमाणाख्यातधर्मिकप्रकृतान्धयबोधपरत्वज्ञानस्यहेतुत्वात् चैत्रेण पक्ष्यते तण्डुल-इत्यादौ कर्तृत्वादाख्यातस्य तात्पर्यग्रहे कर्मत्वाद्यन्वयबोधोऽपि न भवत्येव । अथ पकानि भुते चैत्र, ओदनः पक्त्वा भुज्यते इत्यादी कृतां क्रमेण कर्तृ. कर्मत्वानभिधानाच्चैत्रपदीदनपदाद्यत्तरं तृतीयाद्वितीये कथन स्याताम् ।नच कृतानभिधानेऽपि आख्यातेन तदभिधानानानभिहितत्वं समभिव्याहतपदाभिहितत्वसामान्याभावस्यैवानभिहितपदेन विव. क्षणात समभिव्याहृतेतिकरणाश्च चैत्रेण गम्यते ग्रामस्तं मैत्रो गच्छतीत्यादौ न तृतीयाद्वितीययोरनपपत्तिा गच्छति गम्यतइत्याख्यातस्य तत्तत्पदासमभिव्याहतत्वादिति वाच्यम् तथा सति भूक्षानेन चैत्रण पच्यते भोक्तव्यमोदनं पचतीत्यादौ तृतीयाद्वितीययोरनुपपत्तिः कृता-कर्तृत्वकर्मत्वयोरभिधानात् । कृता तत्र भोजनकर्तृत्वतत्कर्मत्वयोरमिधानेऽपि पाककर्तृत्वं तत्कर्मत्वं वानभिहितमिति चेतहि प्रकृतेऽपि तदनभिहितमेव । न च प्रधानक्रियानिरूपितकर्तृत्वाधनभिधाने तृतीयादेः साधुतेति तदुक्तम् प्रधानशक्तयभिधानेगुणशक्तिरभिहितवत्प्रकाशते इति शक्तिः कर्तृत्वादिकमिति वाच्यम् तथापि चैत्रेण दृश्यमानं घटं मैत्रः पश्यतीत्यादौ शानभेदेन विषयताभेदाभावात् । चैत्रदर्शनमैत्रदर्शनोभयनिरूपितविषयत्वरूपकर्मतायाः कृताभिधानादू द्वितीयानुपपत्तिरिति चेन्न । तत्तत्प्रातिपदिकार्थविशेषणत्वमात्रेण कर्तृकर्मत्वाद्यधिवक्षाया एव तदनभिधानपदार्थत्वात् । तत्तप्रातिपदिकार्थविशेष्यतया कर्मत्वकर्तृत्वादिविवक्षया द्वितीयाविभक्तेः साधत्वमित्यर्थे तात्पर्यस्य पर्यवसितत्वात् । शेषमाख्यातार्थविचारे विवेचयिष्यतइत्यलमत्राधिक्येन ।
आख्यातद्विवचनबहुवचनयोस्तु संख्याबोधकत्वमावश्यकं चैत्रो मैत्रश्च गच्छतः चैत्रो मैत्री देवदत्तश्च गच्छन्तीत्यादौ “चन्द्र कलङ्कः सुजने दरिद्रता विकाशलक्ष्मीः कमलेषु चञ्चला। मुखाप्रसादः सधनेषु सर्वदा यशो विधातुः कथयन्ति खण्डितम्" इत्यादौ च द्वित्वबहुत्ववोधकसुपोऽभावात। न च तत्र सुबेकवचनस्यैव द्वित्वथहुत्वादी लक्षणास्त्विति वाच्यम् आनुशासनिकातिरिक्तार्थ सुब्विभक्तलक्षणाया अनभ्युपगमात् । अन्यथा चैत्रो मैत्रश्च गच्छत इत्यादाविवच्छन्दसि लक्षणयैव स्वादिना द्वित्वादिबोधनसंभवात् । औजसादिरूपादेशस्मृतिद्वारा द्वित्वादियोधनिर्वाहाय छन्दसि सुपी सुलुगित्यादिसूत्रेण औजलादिस्थाने खाद्यादेशस्य धैयर्थ्यात् । चैत्रादिपदोत्तरैकवचनस्य द्वित्वादिलाक्षणिकत्वे तदप्रकृत्यर्थमैत्रादिसाधारणद्वित्वादिबोधस्योक्तव्युत्पत्तिविरोधेनानुपपश्च । आख्यातार्थसंख्यान्वयबोधे च समानविशेष्यकतदर्थभावनान्वयबुद्धिसामग्री अपेक्षिता भावनाया बाधादिग्रहकाले तात्पर्यशून्यकाले वा उक्तस्थले द्वित्वान्वयाबोधात् । भावनाया अविशेष्ये धात्वर्थादौसंख्यान्वयबोधाश्च तादृशसामच्याः संख्यान्वयबुद्धित्वावच्छिन्नं प्रति स्वातन्त्र्येण हेतता तदकल्पनेऽपि आख्यातजन्यसंख्योपस्थितियोग्यताशानविशेषादिघटितसामग्र्या भावनानव-. गाहिसंख्यान्वयबोधस्य कदाप्यजननात् । संख्यान्वयबोधसाधारणभावनान्वयबोधत्वावच्छिन्नहेत. नामपि तारशसामग्रीघटकत्वेनापत्त्यभावात् । न च ताशकारणानां भावनान्वयबुद्धिस्वं संख्यान्वयबुद्धित्वं वा जन्यतावच्छेदकमुपेयते इत्यत्र विनिगमनाविरहः। संख्यामविषयीकृत्यापि भावनान्वयबोधस्यानुभवसिद्धत्वात् । द्वितीयस्य जन्यतावच्छेदकत्वासंभवादिति दिकू । अथ गुणाविवाचकपदोत्तरद्विवचनबद्दवचनयोः कथं द्वित्वादिबोधकता संख्यागुणत्वेन गुणादी बाधात । न च तत्र स्वाश्रयसमवेतत्वादिसंबन्धेन द्रव्यगतं द्वित्वादिकमेव भासते इति वाच्यम् । एकव्यक्तावपि तादृशसंबन्धेन द्वित्वादेः परिसमाप्ततया एकमात्रतात्पर्येणापि द्विवचनाद्यापत्तिरिति चेत । अपशाबद्धिविषयत्वमेव तदुत्तरद्विवचनादिना बोध्यते । तञ्चैकमावृत्तिधर्मस्य प्रकृत्यर्थतावच्छेदकस्थले प्रकृत्यर्थतावच्छेदकव्याप्यत्वविशिष्टपर्याप्तिसंबन्धेन प्रकृत्यर्थेऽन्वेति अन्यत्र शुद्ध पर्याप्तिसंबन्धेनेति । न द्वन्द्वादिस्थलोक्तदोष इति विदुषां परामर्शः॥ इति प्रथमा ।
इति व्युत्पत्तिवादगूढार्थतत्वालोकेमैथिलभूसुरश्रीधर्मदत्तविरचिते प्रथमालोकः ।

Page #117

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः । कर्मणि द्वितीयेत्यनुशासनात्कर्मत्वं द्वितीयार्थः। तत्र कर्मपदस्य धर्ममात्रपरत्वात् सप्तम्या वाचक. तार्थकत्वात् । कर्मणश्च न तथात्वं कर्मणि नामार्थस्य ग्रामादेरभेदान्धयसंभवेपि धात नातदन्वयासंभवात् गौरवाच । कर्मत्वं च क्रियाजन्यफलशालित्वम् । तत्र च क्रिया धातुत एव
___ कर्मलं द्वितीयार्थइति द्वितीयामुख्यशक्यइत्यर्थः । अथामादिशक्यसंख्यासंबन्धरूपलक्षणातः कर्मलप्रतिपत्तिसंभवात्तत्र शक्तिस्वीकारो नोचितोऽनन्यलभ्यस्य शब्दार्थखादितिचेन्न शक्तिग्राहकस्य व्याकरणस्योभयत्र तुल्यतयैकत्र शक्तिरेकत्र लक्षणेत्यत्र विनिगमकस्य दुर्लभवात् अन्यथा कोषस्य शक्तिप्राहकस्यानेकार्थे सत्त्वेपि हर्यादिपदानामेकत्रार्थे क्वचिच्छक्तिरन्यत्र लक्षणैव स्यात् किंच यस्यार्थस्य यतो नियमेन प्रतीतिस्तस्यतत्र शक्तिरेवोचिता न लक्षणाभ्युपेयते हि विपरीतम् यतोऽमादितः कचित्संख्याया अप्रतीतौ प्रातिपदिकमात्रार्थे प्रथमैव स्यादिति नियमेन कर्मत्वप्रतीतेरुपेयखात् बहुघटादिदर्शनस्थल एकलाविवक्षया प्रयुक्ताटं पश्यतील्यादितसंख्यामविषयीकृत्यापि घटकर्मलबोधजननानशक्तिः कर्मत्वेऽपि तु लक्षणेति ।
धर्ममात्रपरत्वादिति । भावप्रधाननिर्देशेन कर्मवपरत्वात् मात्रपदेन तदाश्रयस्य शक्यत्वव्यवच्छेदः । अथैवं वायत्ते शब्दप्रयोगे कर्मत्वे द्वितीयेत्यभियुक्ततमो भगवान् पाणिनिः किमिति नासूत्रयदिति चेन्न कर्मणि द्वितीयेल्यस्यैव धर्मजनकखात् वर्णपदलाघवपक्षपातिलाद्वा सूत्रकर्तुस्तथाप्रणयनात् एकत्र हि णकारेकारावन्यत्र तकारवकाराकाराः एवं कर्मपदाल्लक्षणया कर्मलबोधो न्यूनविषयकः कर्मवपदाच्च कर्मवविशिष्टासाधारणधर्मत्वेन तद्विषयकतयाऽधिकविषयकः कर्मत्वस्य कर्मत्वेन भानमुभयत्र समानमित्यतोऽपि कर्मणीत्येव वक्तव्यम् किञ्च कर्मणिद्वितीयेत्युक्तौ कर्मत्वबोधिका द्वितीया कर्मबोधकप्रकृत्युत्तर साध्वीतिबोध्यते नच वाक्यभेदः कर्मबोधकप्रकृतिपदमुद्दिश्यकर्मलबोधकखसाथुखोभयविशिष्टद्वितीयाविधानात् साधुखाविधाने कर्मबोधकप्रकृत्युत्तरं लक्षणया कर्मलं बोधयन्ती प्रथमापि साधुतामापति कर्मवबोधकलाविधाने द्वितीयायाः कर्मत्वबोधकत्वमप्राप्त स्यात् घटादिपदानां घटलविशिष्टबोधकत्वस्येव व्यवहारतएव प्राप्तस्य कर्मत्वबोधकलस्यास्त्वनुवादएव तथाचोद्देश्यतावच्छेदकघटकतैव तस्योक्तबोधस्य च कर्मणीति पदावृत्त्यादिना कथञ्चित्संपाद्यत्वमवसेयम् । अथकर्मपदशक्यार्थस्य कुतोन द्वितीयाशक्यत्वमित्यत आह ! कर्मणश्चनतथात्वमिति । स्वनिष्टकर्मतानिरूपकत्वसंबन्धेनान्वयसंभवादाह । गौरवाच्चेति । अथैर्दकर्मेदंकर्मेति व्यवहारात्प्रतियोगित्वविषयित्ववदखण्ड यत्कर्मत्वमुपाधिः खरूपतस्त द्विशिष्टे शक्तौ कर्मतालविशिष्ट शक्त्यपेक्षया नास्ति गौरवम् । नच यदिदं कर्मत्वमनुगतव्यवहारानुरोधादुपगतं तस्यैकतया सर्वक्रियां प्रति सर्वस्य कर्मत्वापातऐन्द्रियकत्वे चक्षुरादिसंबन्धानन्तरमेवायं घट इतिवदिदं कर्मे तिव्यवहारापत्तिर तीन्द्रियत्वे क्रियातत्फलदर्शनादावपि स न स्यादिति वाच्यं तत्तक्रियानिरूपितस्य नियतनिरूपकनिरूप्यस्यानेकस्यैवोपगमेन दोषाभावादिति चेन पाकक्रियानिरूपितकर्मत्व एकस्मिन् मम शक्तिरेकस्मिन् तादृशकर्मतात्वे शक्यतावच्छेदकत्वं तव त्वनेकस्मिन् तण्डुलद्विदलादौ शक्तिः शक्यतावच्छेदकतैच परमेक स्मिन्निति गौरवस्य व्यक्तत्वात् । नचैवंविथेन गौरवेण गोघटादिपदानामपि गोत्वघटत्वादिष्वेव शक्तिः स्यानतु गोत्वादिविशिष्टइति वाच्यं स्वरूपतोगोत्वादौ शक्त्यसंभवाद्रोत्वत्वस्य शक्यतावच्छेदकत्वेऽतीवगौरवात् गोत्वादेरेकत्वेन खतएवानुगततयानुगमकशक्यतावच्छेदकं बिनाऽपि शक्यत्वेपि गामानय गौर्नश्यति गौर्गच्छतीत्यादीनां गोत्वस्यानयनकर्मत्वनाशादिप्रतियोगित्वादेः स्वरूपतः शाब्दमुख्यविशेष्यत्वस्य चासंभवेनागत्या गोत्वादिविशिष्टे शक्त्युपगमात् प्रकृते च तादृशानुपपत्तरभावेन द्वितीयायाः कर्मत्वएव शक्त्यभ्युपगमात् वस्तुतस्तु कुप्तपदार्थप्वन्तर्भावासंभवादखण्डोपाधेः कस्यचिदभ्युपगमो नान्यथाऽवतु प्रकृतधात्वर्थक्रियाजन्यस्य प्रकृतधात्वर्थतावच्छेदकस्य वा फलस्याश्रयत्वेन कुप्तेनैवकर्मत्वव्यवहारोपपत्तेरखण्डोपाधौ तत्र मानाभावः । नच यत्र मते धातूनां व्यापारमान्ने शक्तिस्तत्र नोक्तकर्मत्वस्य संभव इति वाच्यं प्रकृतधातुप्रयोज्यविषयताविशिष्टतात्पीयविषयतानिरूपितविषयताश्रयफलाश्रयत्वस्य प्रकृतधातुकर्मलरूपताया वक्तुं शक्यत्वात् इदं द्वितीयादिकं गम्यादिधाखर्थव्यापारनिष्ठविषयतानिरूपितसंयोगादिनिष्ठविषयताकबोधं जनयतु गम्यादिधातुर्वा संयोगादिविषयतानिरूपितव्यापारनिष्टविषयताकबोधं जनयत्वितीच्छायास्तात्पर्यात्मिकायास्सत्त्वात् एतेन क्रियाजन्यफलाश्रयत्वस्य कर्मत्वे विभागरूपफलमादाय पूर्वदेशस्य तथात्वापत्तिरिति निरस्तम् । तात्पर्यस्याहेतुत्वे प्रकृतधातुप्रयोज्य विशेष्यतानिरूपितद्वितीयाप्रयोज्यप्रकारताश्रयफलवत्त्वं तद्वाच्यं तथाच तदादिवत्प्रकृतधात्वर्थतावच्छेदकतावच्छेदकखोपलक्षितधर्मावच्छिन्न एकैव शक्तिः वरूपतः संयोगत्वादिविशिष्ठे शक्तिग्रहात्तादृशस्योपस्थितिः स्वरूपतः संयोगत्वादिविशिष्टे नानैव वा शक्तिर्मम । तव तु तादृशधर्मावच्छिन्नविशिष्ट एका संयोगादिविशिष्टे नानावेति कर्मत्वशक्त्यपेक्षया कर्मशक्तौ गौरवं हि स्फुटम् । ममत्वाधेयत्वं जनकलच्च संसर्गस्तव तादात्म्यं स्ववृत्तिसंयोगजनकत्वञ्च संसर्ग इत्यपि गौरवमवसेयम् आधेयत्वे द्वितीयायाः शक्तिपक्षे लाघवत्यधिकं स्फुटमेवेति भावः।
क्रियाजन्यफलशालित्वमिति । ननुकाशींगच्छन् पथिमृत इत्यादी काश्याःकर्मत्वं न स्याद्गमनजन्यसंयोगानाश्रयत्वादिति चेन यथाहि रथादेः क्रियाजनककृत्यभावेन रथोगच्छतील्यादावमुख्यमेष कर्तृत्वं तथा काश्यादेरपिक्रियाजन्यफलानाश्रयत्वेना
१५ व्युत्प.

Page #118

११४
न्युत्पत्तिवादः। लभ्यते जन्यजनकभावस्य च विनैव पदार्थत्वं संसर्गमर्यादया भामं संभवतीति फलमात्रं कर्मप्रत्ययार्थः। नच संयोगविभागरूपफलमपि धातुलभ्यमेव गमित्यजिप्रभृतीनां तवच्छिन्नस्पन्दादि. रूपव्यापारवाचकत्वादिति वाच्यम् व्यापारमात्रस्य धात्वर्थत्वात् । फलविशेषान्वयबोधे च धातुविशेषजन्यव्यापारोपस्थितेतुतया ग्रामं त्यजतीत्यादौ धात्वर्थस्पन्दे ग्रामनिष्ठविभागजनकत्वमेष ग्रामं गच्छतीत्यादौ च धात्वर्थस्पन्दे ग्रामनिष्ठसंयोगजनकत्वमेव प्रतीयते नतु विपरीतम ग्राम गच्छतीत्यादिवञ्च ग्राम स्पन्दतइत्यादयो न प्रयोगाः द्वितीयादेर्गम्याग्रुपस्थापितस्पन्दादावेव फलान्वयबोधकत्वात् । नतु स्पन्दिप्रभृत्युपस्थापिते तस्मिन् द्वितीयादिना फलान्वयबोधजननासंभवात् । न हि येन केन चिदुपस्थापितयोरेवार्थयोः परस्परमन्धयः प्रतीयते तथा सति घटकर्मत्वादिपदोपस्थापितयोरपि घटकर्मत्वाद्योः परस्परमन्वयबोधप्रसंगात् कृत्रादिसमानार्थकधातूपस्थाप्ययले विषयितार्थकद्वितीयार्थान्धयसंभवेन घटं करोतीतिवद् घटं यतते इत्यादिप्रयोगप्रसङ्गाश अपि तु ययोर्यादेशान्वयबोधे आकाङ्क्षा तदुपस्थापितयोरेव तादृशान्वयबोधः आकाङ्क्षा च द्वितीयादेर्गम्यादिना कृयादिना च कल्पते न तु तत्समानार्थकेनापि स्पन्दियतिप्रभृतिनेति । न चाकाङ्क्षात्र समभिव्याहार, स च गम्यादिनेष स्पन्दादिनापि समान पवेति वाच्यम् यतो द्वितीयादेर्गम्यादि समभिव्याहारस्यैव फलबलादन्वयबोधौपयिकत्वमुपगम्यते नतु स्पन्दिप्रभृतिसमभिव्याहारस्येति न तस्थाकाक्षात्वमन्वयबोधीपयिकसमभिव्याहारस्थय तथात्वात् । अतएव समानाथेकत्वेऽपि ग. स्यादेरिव न स्पन्द्यादेः सकर्मकत्वव्यवहारः फलान्वितव्यापारबोधकधातुत्वस्यैव तन्नियामकत्वात् ।
मुख्यमेव कर्मत्वं तच प्रकृतक्रियाकर्तृसमवेतेच्छीयक्रियाजन्यफलाश्रयत्वप्रकारतानिरूपितमुख्य विशेष्यताश्रयत्वं काश्यां च तदस्ति उभयसाधारणच स्वाश्रयत्वखनिष्ठतादृशेच्छीयप्रकारतानिरूपितविशेष्यताश्रयत्वान्यतरसंबन्धेन क्रियाजन्यफलवश्वं तत् अन्नच यत्र न फले प्रकृत्यर्थत्ववृत्तित्वस्य बाधग्रहस्तत्राधेयत्वमेव संसर्गतया भासते यत्र बाधन. हस्तन स्वनिष्ठविशेष्यतानिरूपिततादृशेच्छीयप्रकारत्वमितिबोध्यम् । नामार्थधात्वर्थयोः साक्षाद्भेदसंबन्धेनानन्वयनियमः प्रतिबध्यप्रतिबन्धकभावलाघवेन प्रथमायां व्यवस्थापित इति कर्मवस्य विभक्त्यर्थवमावश्यक नतु तस्य संसर्गलसंभवस्तत्र तद्धटकस्य समभिव्याहृतपदेनान्येन यस्य लाभस्तस्य तदर्थत्वन्नोचितमिति फलमात्रस्य तथात्वमाह । तत्रच क्रियेत्यादिना । एतेन जन्यजनकभाववत् फलस्यापि खवृत्तिफलजनकत्वरूपपरम्परासम्बन्धघटकतया भानसंभवात्तस्यापि पदार्थवं नोचितमिति निरस्तम् फलमात्रस्य तथात्वेप्यनन्यलभ्योहि शब्दार्थइति नियमभङ्ग निराकरोति । नचेत्यादिना । एतेन ययुक्त ग्रन्थस्य फलस्याप्यनन्यलभ्यतया निरुक्तकर्मत्वस्य समस्तस्यैवानन्यलभ्यत्वाद्वितीयायाः कोपि नार्थ इत्येतत्परता तदाऽसङ्गतिः नामार्थधात्वर्थयोदेनान्वयाभावपक्षावलम्बनेनैव विचारस्योपक्रान्तत्वादन्यथाफलस्य धाखलभ्यत्वेपि तद्धटितसम्बन्धेनान्वयादेव निर्वाहेण गौरवेण फले शक्तेरसंभवात्तदभिधानानुपपत्तेरतः कस्यापि तदर्थताया अवश्यं वाच्यत्वादिति निरस्तम् उक्तनियमभङ्गप्रसङ्गनिराकरणमानपरत्वादुक्तग्रन्थस्येति । व्यापारमात्रस्यधात्वर्थत्वादिति । मात्रपदेन फलस्य धात्वर्थताव्यवच्छेदः नतु व्यापारवरूपसामान्यधर्मावच्छिन्नस्येत्यर्थस्तस्य ज्ञानत्वप्रयत्नत्वाधवच्छिन्ने ज्ञानादेः शत्तयभ्युपगमात् सामान्यस्य शाब्दबोधविषयीभूतस्य व्यापारवखरूपस्य निर्वसुसशक्यखाच्च । व्यापारपदार्थस्त्वत्र न क्रियास्वरूपतृतीयपदार्थविभाजकधर्माश्रयो ज्ञानादेरपि धात्वर्थत्वात् यदि धातुपदेन प्रकृतत्वात्त्यजिगम्यादेरेव ग्रहणं तदा स्यादपि कथञ्चिन्नान्यथा नापि धाखर्थः धात्वर्थस्य धात्वर्थवादित्यस्य निराकासत्वात् । नापि फलानुकूलः सः सुखं साक्षात्करोतीत्यादौ चरमफलस्य सुखसाक्षात्कारस्य धात्वर्थत्वानापत्तेः नापि साध्यावस्थापनः फलस्थापि तादृशत्वात् नापि तिङन्तार्थजन्यबोधे भावनायां प्रकारीभूतोऽर्थः फलावच्छिनव्यापारस्यापि तादृशवादपितूक्तबोधीयभावनानिष्ठविशेष्यतानिरूपितप्रकारलावच्छिन्नविशेष्यताश्रयः तादृशश्च व्यापारमात्र न फलावच्छिन्न इति उक्तवाक्यस्य धातुशक्यतानुकूलबसंबन्धावच्छिन्नकिञ्चिन्निष्ठावच्छेदकलानिरूपितेति तात्पर्यार्थ इति । फलविशेषेति । द्वितीययेत्यादिः । हेतुतयेति । अथ निराकाङ्क्षः प्रकृतिद्वितीयाधातुभिस्तत्तदर्थोपस्थितावपि शाब्दबोधानुदयावामवृत्तिसंयोगजनकन्यापारानुकूलकृतिविशिष्टचैत्रादिबोधे ग्रामं गच्छति चैत्र इत्यादिसमभिव्याहारज्ञानत्वेन कारणताया आवश्यकतया ततएव गम्याद्यर्थे विभागादेरन्वयबोधवारणसंभवात् उपस्थितेरुक्तहेतुताकल्पनमनर्थमितिचेन्न उक्तसमभिव्याहारज्ञानसत्त्वे त्यजधातुतोव्यापारोपस्थितौ च निरुक्तशाब्दबोधापत्तेरिणाय निरुक्तहेतुत्वस्याप्यावश्यकत्वात् । बोधप्रसङ्गइति । द्वितीयादेरभावेन तदुपस्थापितफलविशेषविषयकवलक्षणवैलक्षण्यासंभवादिति भावः । अविलक्षणबोधप्रसंगइत्यतो विलक्षण

Page #119

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः ।
११५ अथ धातोापारमात्रघाचित्वे त्यजति गच्छति त्यागो गमनमिस्यादिषाक्यादविलक्षणयोधप्रसङ्गः नहि शक्तिभ्रमाद्यजन्मनोस्तादशवाक्यजन्यबोधयोरवैलक्षण्यं कश्चिदभ्युपैति तथासति त्यागादितात्प. येण गमनादिपदं व्युत्पन्नाअपि प्रयुजीरन् । नच तत्र फलविशेषावच्छिन्नव्यापारे लक्षणा वीक्रियते इति विलक्षणबोधोपपत्तिरितिवाच्यम् लक्षणया विलक्षणबोधजननेऽपि शक्तयाविलक्षणबोधजननसंभवेन दर्शितातिप्रसङ्गस्य दुरित्वात् । नच गम्यादिशक्तिशानजन्याोपस्थित्या फलाविषयबोधस्य कुत्राप्यजननात् तारशोपस्थितिघटितसामग्रीशरीरे फलविशेषबोधकसामग्रीनिवेश्यते तथाच त्यागगमनादिपदयोः शत्यानाविलक्षणबोधजनकतेति वाच्यम् त्यजिगम्योरेकार्थवाचकतारूपपयीयता विपर्यस्थतोगमनाविपदात् त्यागादिपद्जन्यबोधसमानाकारकबोधस्य सर्वानुभवसिद्धतया गम्यादिशक्तिज्ञानात्फलाविषयकबोधस्थापि प्रसिद्धः फलविशेषयोधकसामन्या गम्यादि जन्यबोधनियामकताया वक्तमशक्यत्वात् । तथाचाभ्रान्तस्यापि भवन्मते ततोऽविलक्षणबोधसंभवेन एकविधबोधतातात्पर्येण व्युत्पन्नानां ताशप्रयोगप्रसङ्गो दुरि इति चेत् मैवम् कर्मप्रत्ययासमभिव्याहतत्यागगमनादिपदस्य तत्तत्फलावच्छिन्नव्यापारेऽनादितात्पर्य कल्प्यते न तु केवलव्यापारे । अनादितात्पर्यमेव च वारसिकप्रयोगनियामकमिति एकार्थतात्पर्येण प्रामाणिकानां वारसिको म
बोधाभावप्रसङ्गमवगतक्तः शातत्र फलविशेषेति। शक्तिभ्रमंलक्षणाग्रहश्च विनापि विलक्षणो बोध इष्टस्तत्र शक्तिप्रमया जातयोर्बोधयोलक्षण्यप्रयोजकाभावेन तयोरवैलक्षण्यापत्तिरेवाभिमतेत्यभिप्रायेण निराकरण । नच वाच्यमिति। ननु यथाविशिष्टशक्तिवादिनस्तव शक्तिज्ञानानियमेन गम्यादितः फलविशेषविषयकएव बोधस्तथाशुद्धशक्तिवादिनो ममापि व्यापारबोधस्याकिश्चित्करतया फलविशिष्टव्यापारविषयकएव मम्यादिशक्तिज्ञानतो बोधः इयांस्तु विशेषो यदस्मन्मते तत्पूर्व ग्राम ग्रामस्थेत्यादिफलविशेषबोधकद्वितीयान्तादिसमभिव्याहारज्ञानद्वितीयादिजन्यफलाद्युपस्थित्यादिकल्पनं तवतु नेति तथाच गम्यादिशक्तिशानजन्यव्यापारविषयकशाब्दबोधस्य संयोगादिविषयकशाब्दलाश्रयतानियमेन तदवच्छिन्नप्रयोजकद्वितीयादिशक्तिज्ञानजन्यफलविशेषोपस्थित्यादिघटितसामग्र्यास्तदुत्पत्ती नियमेनापेक्षणीयतया गम्यादिशक्तिज्ञानजन्यशाब्दसामम्याः फलविशेषविषयकशाब्दसामग्री विशिष्टतयैव कार्यव्याप्यतायाः खीकरणीयलात् कथं शक्तिशानजन्ययोस्त्यजिगमिधातुजबोधयोरवैलक्षण्यप्रसंग इत्यभिप्रेत्याशङ्कतेगस्यादिशक्तिझानेति त्यजिगम्योरेकार्थ वाचकतेति अथ त्यजिगम्योरेकार्थवाचकलमभ्युपगम्यैव शक्तिमहाधीनतजनितबोधस्य नियमेन फलविशेषबोधलमभ्युगम्यं तथाचैकार्थवाचकत्वरूपपर्यायताया विशिष्टशक्तिवादिमते वाच्यतावच्छेदकभेदेन त्यजिगम्योस्तदभावेन विपर्यासेपि व्यापारमात्रशक्तिवादिमते शक्यतावच्छेदकस्यापि भेदाभावात्त्यजिगम्योस्तत्सत्त्वेन तद्विपर्यासासंभवः तादृशपर्यायखस्य तत्र सत्त्वेपि केवलव्यापारमात्रशक्त्यङ्गीकर्तृखीकरणीयस्य पदान्तरसमभिव्याहारसाम्ये येन सह यस्य नियमेनान्यूनामतिरिक्तविषयकबोधजनकल साम्यं तस्वरूपस्य पर्यायत्वस्य यद्यपि न त्यजिगम्योस्संभवः प्रामंगच्छति प्रामस्य गमनं प्रामं त्यजति ग्रामस्य त्यागइति समभिव्याहारसाम्येऽपि बोधस्यान्यूनानतिरिक्तविषयकलविरहात् तथापि तद्विपर्याससंभवेपि तद्वतः पुंसः त्यजिगमिजन्यशाब्दबोधस्यान्यूनानतिरिक्तविषयकस्य संयोगविभागान्यतरैकविषयकल नियमात्फलाविषयकशाब्दबोधप्रसिद्धरित्यस्यासङ्गतिरिति चेन्न फलाविषयकेत्यत्र फलपदस्य तत्तद्धातुशक्तिशानजन्यशाब्दबोधनियतविषयत्वेनाभिमतफलपरलात् तदविषयकलस्यैकधातुजन्यशाब्दबोधे संभवात् गमेस्संयोगविशेषितब्यापारबोधकलग्रहवतस्तत्पर्यायलस्य त्यजिग्रहे यज्धातुजन्यबोधे विभागविषयकलस्य त्यजेविभागविशिष्टव्यापारबोधकत्वग्रहे तत्पर्यायत्वस्य गमिग्रहे गमधातुजन्यबोधस्य संयोगाविषयकखस्य च सत्त्वात् । एवञ्च गमधातुशक्तिज्ञानजन्यशाब्दसामम्यां द्वितीयाजन्यसंयोगोपस्थितेस्त्यजधातुशक्तिज्ञानजन्यशाब्दसामन्यां द्वितीयाजन्यविभागोपस्थितेर्व्यभिचारेण निवेशयितुमशक्यतया त्यजति गच्छतीत्याभ्यां त्यागोगमनमित्याभ्याञ्च शक्त्याह्यविशेषबोधप्रसङ्गः पयार्यलप्रसंगश्च दुर्वारः यद्वा सर्वानुभवसिद्धतयेति तृतीया यथाकथञ्चित्प्रयोजकलार्थिका तथाच विशिष्टशक्तिवादिमते व्यापारलरूपैकधर्मावच्छिन्नशक्तत्वेन त्यजिगम्योर्यदापर्यायलनमस्तदा सन्दत इत्यत इव गच्छतित्यजतीत्यतोऽपि केवलव्यापारबोधस्सर्वानुभवसिद्धो यथा तथा द्वितीयादितः फलानुपस्थितौ केवलव्यापारशक्तिवादिमते त्यजिगम्योः स्पदिसमानार्थलमहे ताभ्यामपि फलाविषयकबोधोऽनुभवसिद्धः कुतो न भवेत् पर्यायलग्रहस्य हि भ्रमलप्रमाखाभ्यां वैलक्षण्यमकिश्चित्करमिति कश्चिदुक्तस्य प्रयोजकत्वेन पर्यायताभ्रमत्वोक्तेः फलाविषयकलोत्तेश्च नासङ्गतिरेवं सर्वत्र द्वितीयान्तसमभिव्याहारस्य नियमेनानुसन्धानकल्पनेऽपि न मानं तत्कल्पने च संयोगादिफलस्य मामादिप्रकृत्यर्थ विशेषितस्यैव भानस्योपगन्तव्यतया गमनमित्यतः शाब्दबोधे जाते कस्येत्याकाडायास्सर्वानुभवसिद्धाया अपलापप्रसको प्रामादेतत्र भानादिति फलाविषयकबोधप्रसिद्ध

Page #120

व्युत्पत्तिवादः । स्यागगमनादिप्रयोगः । एवं स्यजिगमिप्रभृतिसमभिव्याहृतकर्मप्रत्ययस्य फलविशेषएव नियतं तादृशं तात्पर्यमिति न विभागादितात्पर्येण ग्रामं गच्छतीत्यादिप्रयोगः । तदर्थबोधकत्वमात्र तु न तदर्थतात्पर्येण खारसिकप्रयोगनियामकं तथा सति शक्तिभ्रमादिना घटपदस्यापि पटा. दिबोधकतया पटेऽपि घटादिपदप्रयोगापत्तिः । नापि शत्या बोधकत्वं तथा निरूढलक्षणयापि स्वारसिकपदप्रयोगात् । शक्तिभ्रमं लक्षणाशानं चान्तरेण गम्यादेविभागादिरूपफलविशेपितस्पन्दादिबोधकत्वाभावनियमोऽसिद्ध एवेति तात्पर्यभ्रमसहकृतशक्तिप्रमया तादृशबोधजननेऽपि न क्षतिः। विना लक्षणाग्रहं भ्रमानधीनताशबोधो गमिप्रभृतितो न संभवतीत्येव नियमः स च तात्पर्यभ्रमेणैव निर्वहति विभागाद्यर्थे पूर्वपूर्वेषामनादितात्पर्यभ्रमवतो वक्तुः स्वकीयतात्पर्यण प्रामं गच्छतीत्यादिप्रयोगो यत्र तत्रश्रोतुस्तात्पर्यभ्रमासंभवेऽपि वकृतात्पर्यानादित्वभ्रम एव प्रयो. गसंपादनद्वारा तदर्थशाब्दबोधप्रयोजक इति न तादृशनियमक्षतिरिति प्राचीनपथपरिष्कारप्रकार:
नव्यास्तु संयोगादिरूपफलविशेषावच्छिन्नस्पन्दो गम्याद्यर्थः तद्धात्वर्थतावच्छेदकफलशालित्व. मेव तद्धातुकर्मत्वं नातो गम्यादिकर्मत्वस्य पूर्वदेशादौ प्रसङ्गः । न वा स्पन्देः सकर्मकस्वं तत्र फलस्य धात्वर्थतानवच्छेदकत्वात् । एवं च धातोरेव फलविशेषलाभात, फलान्ययिनी वृत्तिरेव द्वितीयार्थः । न च कर्मणि द्वितीयेत्यनुशासनविरोधः तस्य कर्मणि फलनिष्ठाधेयत्वान्वयिनि प्रकृतितात्पर्ये तदुत्तरं द्वितीयेत्यर्थकत्वात् । न चैवं तस्य शक्तिग्राहकत्वानुपपत्तिः अनादितात्पर्यग्रहसं. पादकत्वेन परंपरया शक्तिग्राहकत्वसंभवात् । न च फलस्य पदार्थकदेशतया तत्र द्वितीयार्थवृत्तेरन्वयासंभवः व्युत्पत्तिवैचित्र्येण प्रकृते एकदेशान्वयस्वीकारात्। अथ गमनं न स्पन्द इत्यादितो धात्वर्थतावच्छेदके भेदान्वयबोधसंभवेन एतादृशप्रयोगस्य वारणाय फलवि व्यकान्वयबोधे तद्विशेयकवृत्तिज्ञानजन्यफलोपस्थितिस्वेन हेतुत्वकल्पनस्यावश्यकत्वात् ताशकारणबाधेन धावताय. च्छेदकफले द्वितीयार्थान्वयासंभवः। न च यादृशपदसमभिव्याहारज्ञानातू फलविशेष्यकस्पन्दभेदान्वयबोधः प्रसिद्धः ताशपदसमभिव्याहारज्ञानताशपवज्ञानजन्यफलाधुपस्थितिघटितसामग्र्यास्ता. दृशान्वयबोधोत्पादप्रयोजिकाया असत्येनोक्तस्थले तदापत्त्यसंभव इति वाच्यम् यत्र गमनादिपदा. देव लक्षणया शक्तिभ्रमेण वा खातव्येण फलोपस्थितिस्तत्र फलविशेष्यकस्पन्दभेदान्वयबोधप्रसिद्ध्या गमनपदसमभिव्याहारतजन्यफलोपस्थितिघटितसामन्या फलविशेष्यकस्पन्दत्वाद्यवच्छिन्नभेदान्वय. बोधप्रयोजकताया आवश्यकत्वात् तदलेन शक्तिप्रमाधीनबोधेऽपि फलांशे रुपन्दभेदादिभानप्रसनः। एवं च फलव्यापारयोः पृथक्शक्तिस्वीकारपक्षेऽपि न निस्तारः। तथात्वेऽपि हि गमनं न स्पन्द इत्यादौ फले शक्तिप्रमया स्पन्दभेदान्वयबोधसंभवेन तादृशप्रयोगापत्ते१रित्वादिति चेन्न । तद्विशेयकवृत्तिमानजन्यतदुपस्थितिजन्यतावच्छेदककोटौ तादृशोपस्थित्यव्यवहितोत्तरत्वनिवेशनमावश्यकम । विशिष्य तत्तत्पदमन्तर्भाव्यैव पदार्थोपस्थितेरेकैकविधबोधे नानाहेतुताया व्यवस्थापि तत्वात् एकपदाधीनतद्विषयकशाब्दबोधे पदान्तरवृत्तिज्ञानजन्यतदुपस्थितेयभिचारस्य प्रकारान्तरेण वारणासंभवात् । एवं च धात्वर्थतावच्छेदकफले द्वितीयार्थान्वयबोधेऽपि क्षतिविरहात् तत्र ताहशकारणस्य व्यभिचाराप्रसक्तरिति वदन्ति ।
रित्यस्य नासङ्गतिरित्यपि बोध्यमिति । परम्परया शक्तिग्राहकत्वसंभवादिति । द्वितीयाघेयत्वशक्ताऽसति बाधके खघटितवाक्यघटकपदान्तराबोध्याधेयवान्वितखार्थतात्पर्यविषयप्रकृतिकवादित्यनुमानस्य शक्तिग्राहकस्य तात्पर्यघटितोक्तहे. तोग्रहोपयोगितात्पर्यग्रहसम्पादकत्वेनेत्यर्थः । यारशपदसमभिव्याहारज्ञानादिति । संयोगोन स्पन्दइत्यादिसमभिव्याहारज्ञानादित्यर्थः । व्यवस्थापितत्वादिति । कारणतावच्छेदककोटौ पदविशेषस्याप्रवेशे पदान्तरात्तदर्थोपस्थितौ तदर्थागृहीतशक्तिकपदसमभिव्याहारज्ञानात्तदर्थविशेष्यकशाब्दापत्तेर्वारणाय पदविशेषवृत्तिज्ञानघटितधर्मेण कारणताया व्यवस्थापितखादित्यर्थः । तादृशहेतुत्वे च पदविशेषघटितयोस्समभिव्याहारज्ञानोपस्थिस्योरेव सहकारिखकल्पनेन नोक्तापत्तिरिति भावः व्यभिचाराप्रसक्तरिति । विशिष्टशक्तिपक्षे फलविशेष्यकाधेयत्वप्रकारकबोधस्य फलविशेष्यकवृत्तिज्ञानजन्योपस्थित्यव्यवहि

Page #121

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः । अत्रेदं चिन्त्यते । व्यापारमात्रस्य धात्वर्थतायामपि सर्वानुपपत्तीनामुवृतत्वात् फलावच्छिन्नव्यापारस्य गुरुतया तथात्वमनुचितम् । अथ फले द्वितीयादेः शक्त्यन्तरकल्पनामपेक्ष्य धातोर्विशिष्टशक्तिकल्पनमेवोचितम् । नच भवन्मतेऽप्याधेयत्वे द्वितीयादेः शत्तयन्तरस्य कल्पनीयत्वात्तदंशे साम्यमिति वाच्यम् ग्राममध्यास्ते ग्राममधिशेते ग्राममधितिष्ठतीत्यादौ द्वितीयायाः सर्वमतएवाधेयत्वबोधकतया द्वितीयादेः फलवाचकत्वमतेऽपि आधेयत्ववाचकताया आवश्यकत्वात् । न च द्वितीयायाः संयोगादिवाचकत्वमते आधेयत्वे तस्या लक्षणैव न तु शक्तिरिति वाच्यम् आधेयतावस्याखण्डतया संयोगत्वादिसमशरीरत्वात् संयोगत्वाद्यवच्छिन्ने तवच्छिन्ने वा शक्तिः कल्प्यते इत्यत्र विनिगमकासंभवात् । अस्तु वा ममाप्याधेयत्वे लक्षणैव शक्तिस्तु संख्यायामेष । यदि च द्वितीयादः फलबोधकतामते फलेपि तस्या लक्षणैव न तु शक्तिः शक्तिस्तु संख्यायामेव संयोगविभागादिकप्रत्येकफलापेक्षया संख्यायां तत्प्रयोगप्राचुर्यस्य विनिगमकत्वादित्युच्यते तथापि तन्मते धातुजन्यशुद्धव्यापारोपस्थितेः शाब्दबोधहेतुताकल्पनम. धिकं द्वितीयाद्यसमभिव्याहारस्थलानुरोधेन फलविशेषावच्छिन्नव्यापारे धातोर्लक्षणया भवताम. प्यावश्यकत्वाद्धातुजन्यतादृशव्यापारोपस्थितिहेतुताया उभयसिद्धत्वात् । यदि च स्पन्दतइत्यादित इव शक्तिभ्रमाद्गच्छतीत्यादितोऽपि शुद्धव्यापारबोध आनुभविक इति मन्यते तथापि तन्मते शान्दबुद्धौ द्वितीयादिजन्यफलोपस्थितेः कारणतायाः कल्पनाधिक्यं तजन्याधेयत्वोपस्थितिहेतुत्वकल्प नस्य चोक्तस्थलानुरोधेन उभयमतपवावश्यकत्वादिति चेत् अस्तु तन्मते ताशकारणताया आ. धिक्यं नव्यमते तु ग्रामं गच्छतीत्यादिवाक्यज्ञानघटितशाब्दसामग्याः समानविषयकानुमित्यादिप्रतिबन्धकतायां फलप्रकारतानिरूपितव्यापारविशेष्यताशालित्वेन धातुजन्योपस्थितेर्निवेशनीयतया तस्यास्तादृशविशेष्यताशालित्वेन व्यापारविशेष्यतानिरूपितफलप्रकारताशालित्वेन या निवेश इत्यत्र विनिगमनाविरहात् सामग्रीप्रतिबन्धकताधिक्यमवच्छेदकगौरवं च । प्राचीनमते द्वितीयजन्यफलोपस्थितेः सामथ्यन्तर्निवेशस्तु नव्यमतसिद्धतजन्याधेयत्वोपस्थितिनिवेशस्थलीय इति । नव्यमते तादृशस्थले शाब्दबोधस्याधिकविषयतया तात्पर्यज्ञानादिकमप्यधिकविषयकमेव शाब्दधीहेतुर्भविष्यति, प्रतिबन्धकसामग्यामप्यन्तर्भविष्यतीतिगौरवम् । अथ फलस्य द्वितीयार्थत्वे भूमि
तोत्तरत्वरूपकार्यतावच्छेदकानाक्रान्तलात् पृथक् शक्तिपक्षे कार्यतावच्छेदकाकान्तत्वेऽपि कारणस्यापि सत्त्वायभिचाराप्रसक्तेरित्यर्थः । अथविशिष्टशक्तिपक्षे गमधातोस्संयोगेलक्षणायां गमनं न सन्द इत्यत्र संयोगविशेष्यकबोधस्येष्टतया फलव्यापारयोः शक्तिपक्षे संयोगविशेष्यकशक्तिप्रमयैव संयोगोपस्थितौ गमनं न स्पन्द इति शाब्दबोधापत्तिः स्वरसस्तारशप्रयोगापत्तिश्चेतिचेन्न विभक्त्यर्थान्यनिष्ठप्रकारतानिरूपितधातुप्रयोज्यफलनिष्ठविशेष्यताकशाब्दबोधे धातुजन्यव्यापारोपस्थितत्वेन प्रतिबन्धकलस्य कल्पनात् व्यापारविशेष्यकफलविशेषणकबोधतात्पर्यज्ञानप्रतिबन्धकलस्य वक्ष्यमाणत्वाच्च । व्यापारशक्तिमहाभावकाले चेष्टापत्तेः खारसिकप्रयोगेपि व्यापाराशक्तधातुधर्मिकफलशक्तिज्ञानस्य हेतुत्वाखारसिकप्रयोगानापत्तेश्चेति । ननु द्वितीयाया आधेयत्वेशक्तौ धातोः फलावच्छिन्नव्यापारवरूपगुरुधर्मावच्छिन्ने शक्तिः फलेशक्तौ च व्यापारलरूपलधुधर्मावच्छित्रे शक्तिरिति लाधवगौरवमेव विनिगमकमित्यत आह । अस्तुवेति । फलेऽपि तस्यालक्षणैवेति। एतेनाधेयताखरूपैकाखण्डधर्मावच्छिन्ने द्विती. याया ममैकैवशक्तिस्तवतु संयोगवविभागत्वाद्यनेकधर्मावच्छिन्नेऽनेकाशक्तिरिति गौरवमिति निरस्तम् । अन्तर्भविष्यतीति गौरवमिति । ननु भिन्नविषयकप्रत्यक्षं प्रति शाब्दसामम्याःप्रतिबन्धकत्वमस्तीति प्राचीनमत एव गौरवम् तथाहि आधेयत्वसंबन्धावच्छिन्नग्रामाभाववत्संयोगः प्रमेयो वाच्य इत्याद्यनेकभिन्न विषयकप्रत्यक्षप्रतिबन्धकत्वस्य नव्यमतकल्पनीयस्य निरूपितत्वसंबन्धावच्छिन्नग्रामाभाववदाधेयत्वं प्रमेयं वाच्यमित्यादिभिन्नविषयकप्रत्यक्षप्रतिबन्धकतया प्राचीनमतकल्प्यया समानत्वेऽपि प्राचीनमते प्रामविशिष्टाधेयखाभाववान् संयोगः प्रमेयोवाच्य इत्याद्यनेकभित्रविषयकप्रत्यक्षं प्रति प्रतिबन्धकत्वमधिकं कल्पनीयमिति तन्मत एव गौरवम् । नच प्राचीनमते प्राममित्याद्यानुपूर्वीज्ञानघटितशाब्दसामच्या ग्रामाभाववदाधेयत्वं प्रमेयनित्यादि प्रत्यक्षं प्रत्येव प्रतिबन्धकवं नवीनमते च प्रामाभाववान् संयोगः प्रमेयो ग्रामाभाववान् विभागः प्रमेयइत्याद्यनेकफलविषयकप्रत्यक्षेष्वनेक प्रतिबन्धकसमिति वाच्यम् । नबीनमते आधेयत्वतात्पर्यज्ञानग्राममित्यानुपूर्वीज्ञानघटिता कैवसामग्री तस्या प्रामाभाववत्संयोगादिफलदशकविषयकप्रत्यक्षदशकं प्रति प्रतिबन्धकलदशकं प्राचीनमते द्वितीयाया नानार्थकलासंयोगादिफल

Page #122

व्युत्पत्तिवादः। गच्छति न महीरुहमित्यादौ महीरुहवृत्तिसंयोगादेर्जनकतासंबन्धावच्छिन्नाभाव एवं नअर्थो वाच्यः, सच वृत्त्यनियामकसंबन्धस्याभावप्रतियोगितानवच्छेदकतया अप्रसिद्धः।नव्यमते तु द्वितीयार्थस्याधेयत्वस्य फलनिष्ठाभाव एव तथेति नानुपपत्तिः । न च भूमिकर्मकगमनक दौमहीरहकर्मकगमनकर्तृस्वाधभावः प्रतीयते इति वाच्यम् कर्तृवाचकपदासमभिव्याहारस्थले तदसंभवात् । न च तत्रा प्याख्यातार्थान्वयबोधानुरोधेन कर्तृवाचकपदाध्याहारस्यावश्यकतया अध्याहृतपदोपस्थाप्यकर्तयेव तादृशाभावो ना बोधयिष्यते इति वाच्यम् आख्यातार्थविशेष्यकस्याप्यन्वयबोधस्य संभवेनाभ्याहारस्थानावश्यकत्वाद्भूमेर्गमनं न महीरुहस्येत्यादौ द्वितीयासमानार्थकषष्ठ्यर्थाभावबोधकताया आवश्यकत्वाच । न हि तत्राप्याश्रयतासंबन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकगमनाभावः प्रतीयते इति स म्यक । अनुयोग्यनुपस्थितेनोऽनुयोगिविनिर्मोकेंनाभावबोधकताया अव्यत्पन्नत्वादिति चेन्न । वृत्त्या नियामकसंबन्धस्याभावप्रतियोगितावच्छेदकत्वे दोषः कः। अथ जनकतादिसंबन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकसयोगाद्यभावस्यातिरिक्तस्य कल्पने गौरवमिति चेन्न । ताशाभावस्य संयोगजनकत्वाद्यमा. वसममियतत्वेन तत्स्वरूपत्वात्तस्यचोभयवादिसिद्धत्वादतिरिक्तप्रतियोगिताकल्पने गौरव मिति चेद स्त्वेतद् गौरवम् । उपदर्शितबहुविधलाघवेन ईदृशगौरवस्थाकिंचित्करत्वात् । अथ फलस्य द्विती. यार्थत्वे वृत्त्यनियामकसंबन्धस्याभावप्रतियोगितावच्छेदकत्वेऽपि द्रव्यं गच्छति न गुणमित्यादी गुणादिनिष्ठस्य संयोगादिरूपफलस्थाप्रसिद्ध्या नअर्थान्वयबोधानुपपत्तिरिति चेन्न । तत्राधेयतासं. बन्धावच्छिम्मप्रतियोगिताकप्रकृत्यर्थाभावस्यैव द्वितीयाथै फले नत्रा बोधनोपगमात । गुणोन गुणं गच्छतीत्यादिवाक्यस्य उभयमत पवाप्रमाणत्वात् । अस्तु वा तत्राभावस्य द्विधाभानोपगमेन गुणाभाववत्फलानुकूलस्पन्दाश्रयत्वाभाववान् गुण इत्याकारक पवान्वयबोधः।
परेतु वृस्यनियामकसंबन्धस्याभाचप्रतियोगितानवच्छेदकत्वे नव्यमतेऽपि द्रव्यं गच्छति नाभाव. मित्यादी गतिविरहस्तथा हि । समवायसंबन्धावच्छिन्नाधेयतैव द्वितीयाओं वाच्यः । अन्यथा कालिकादिसंबन्धावच्छिन्नमामादिवृत्तिसंयोगादिकमादायातिप्रसङ्गात् । तथाचाभावादिनिरूपितत
---...----- दशकतात्पर्यज्ञानप्राममित्यानुपूर्वीज्ञानघटितसामग्रीदशकस्य प्रामाभावबदाधेयत्यविषयकप्रत्यक्ष प्रति प्रत्येकमेकैकम्प्रतिवन्धकलं तात्पर्यविषयफलान्यफलनवकविषयकप्रत्यक्षनवकं प्रति प्रत्येक प्रतिबन्धकलनवकमिति सङ्कलने शतं प्रतिबन्धकलानीति विप. रीतमौरवात् ग्राम गच्छतीत्यादिसमभिव्याहारज्ञानघटितसामग्रोप्रतिबन्धकवचिन्तायां गौरवातिशयस्य प्राचीनमते हि स्फुटतरतैवेतिचेत्र प्रतिबध्यतावच्छेदककोटाविच्छावदन्यत्लनिवेशेन भिन्नविषयकप्रत्यक्षप्रतिबन्धकलैक्योपपादने गौरवानवकाशात् तन्निवेशप्रकारस्य प्रथमाव्याख्याने दर्शितत्वात् तत्र प्रदर्शिततत्खडनरील्यनुसरणे गौरवस्थ दुर्वारलाभिप्रायेण वा चिन्यत इत्यस्योक्तत्वादिति अत एवाग्रे वस्तुतस्तु शाब्दबुद्धरधिकविषयल इत्यादिना प्राचीनमते गौरवं दर्शयिष्यति गुणो न गुणं गच्छतीति। ट्रव्यंगच्छति नाभावामिति । ननु गुणाभावपदोत्तरं कथं द्वितीया गुणस्याभावस्य च गमनकर्मलविरहाकर्मबोधकपदोत्तरद्वितीयाया एव साधुखस्य कर्मणि द्वितीयेति सूत्रेण बोधितवादिति चेन्न कर्मवान्वयितया तात्पर्यविषयार्थकपदाद्वितीयायाः साधुत्वे सूत्रतात्पर्यात् कर्मलान्वयिलं च साक्षान्नार्थद्वारा वा बोध्यम् वीजंवत्र प्रतियोग्यभावान्वययोस्तुल्य. योगक्षेमलम् यत्र प्रकृतधात्वर्थकर्मवंयस्य कदाचिदपि प्रसिद्धं तत्र तत्कर्मत्वस्याभावप्रकृतधावर्थेबोध्यतइति तत्र कर्मलसाक्षा. दन्वयित्वादेव द्वितीया यत्र यस्य प्रकृतधाखर्थकर्मखं बाधितमेव तत्र तस्याभावस्य कर्मलएवान्वयोपगमेम नअर्थद्वारा कर्मखा. न्वयाद्वितीया साध्वीति । यत्तु यत्र प्रकृतक्रियाकर्मवं प्रसिद्धं तत्र नसमभिव्याहारस्थले तस्यैवाभावो यत्र खप्रसिद्धं तत्र प्रकृत्यर्थे प्रसिद्धं यादृशं कर्मखं तस्यैवाभावो धाखथे बोध्यते तथाच ग्रामं गच्छति न महीरुह मित्यादौ पक्ष्या दिगमनकर्मलस्य महीरहादौ प्रसिद्धस्याभावबोधनाद्भवत्येव द्वितीयासाधुः अभावादी च गमनकर्मलमप्रसिद्धमिति प्रसिद्धस्य ज्ञानादिकर्मवस्याभावबोधनात्तादृशकर्मल एव द्वितीयासाधुरत एव ग्रामं गच्छति नाभावमपितु तंजानात्येवेत्यादिकं प्रयुजतेऽभियुक्ताः प्रकृतधावर्थक्रियाकर्मलान्यकर्मखाभावबोधने प्रकृत्यर्थे प्रकृतधाखर्थक्रियाकर्मवाभावनिश्चयस्य हेतुखोपगमात् प्रामनिष्ठज्ञानादिकर्म. वाभावतात्पर्येण ग्रामं गच्छत्यपि चैत्रे ग्रामं न गच्छतीति न प्रयोगस्तादृशभ्रमे चेष्यत एवं भ्रमं विना तादृशप्रयोगस्यैवानिष्टलादिति तन्न कर्मतावस्याखण्डस्यानभ्युपगमादभावनिष्टविषयत्वानिरूपकगमकर्तेति बोधस्यानुभवविरुद्धलादिति। अतिप्रसा दिति । प्राममगच्छत्यपि चैत्रे ग्रामं गच्छतीति प्रयोगप्रसंगादित्यर्थः ।

Page #123

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः ।
११९
थाविधाधेयताप्रसिद्ध्या तदभावबोधासंभवः। निरूपितत्व संबन्धस्य च वृत्त्यनियामकतया समवायसंबन्धावछिन्नाधेयतायां तत्संबन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताक प्रकृत्यर्थाभावबोधो न संभवत्येवेत्याहुरिति । अत्रोच्यते । वृत्यनियामक संबन्धस्याभावप्रतियोगितावच्छेदकत्वे आधेयत्वं संसर्गः विभक्तेः संख्यामात्रमर्थः फलावच्छिन्नो व्यापारो धात्वर्थ इत्येवोचितम् । अस्तु च व्युत्पत्तिवैचियेण नामार्थधात्वर्थयोरपि साक्षादन्ययबोधस्तथा सत्यतिप्रसङ्गस्य प्रागुपदर्शितप्रकारेण वारणसंभवात् । न चैतत्कल्पे लाघवानवकाशः फले स्वतन्त्रशक्त्य कल्पनेन सामग्रीप्रतिबन्धकतायां द्वितीयादिजन्यफलोपस्थितिधातुजन्यव्यापारोपस्थित्युभयनिवेशापेक्षया धातुजन्यविशिष्टविषयको पस्थितेरेकस्या निवेशेन च लाघवात् । वस्तुतस्तु, शाब्दबुद्धेरधिकविषयत्वे राज्ञः पुरुष इत्यादी स्वरवादेः संसर्गतानिराकरणावसरे सामग्रीप्रतिबन्धकतायां लाघवस्य दर्शितत्वाद् द्वितीयादेराधेयत्वमर्थः फलावच्छिन्नव्यापारश्च धातोरित्येव युक्तम् । कर्माख्यातस्य फलमर्थः । अन्यथा ग्रामो गम्यते इत्यादी श्रामादेः व्यापारजन्यफलाश्रयत्वरूपकर्मत्वप्रतीत्यनुपपत्तेः । यादृशविशेष्यविशेषणभावापनयोः पंदशक्यता, तादृशविशेषणविशेष्यभावापनयोरेव शाब्दबोधे भानसंभवात् । न तु विपरीतविशेषणविशेष्यभावापन्नयोः । यत्तु फले धातोः पृथक् शतयुपगमात् व्युत्पत्तिवैचित्र्येण कर्त्राख्यातसमभिव्याहारस्थले व्यापारविशेषणतया भासमानस्य फलस्य कर्माख्यातस्थले तद्विशेष्यतया भानमिति । तन्न । पृथक शक्तिस्वीकारे शाब्दसामग्र्याः प्रतिबन्धकतायां विशिष्टविषयको पस्थितिस्थले उपस्थितिद्वयकल्पने गौरवात् । गम्यादेः सम्पूर्वयु जिप्रभृतिसमानार्थकत्ताभ्रमवतामिव विशेषदर्शि नामपि गमनं न रुपन्द इत्यादिवाक्यात्संयोगादौ स्पन्दभेदान्वयबोधापतेर्दर्शिताया दुर्वारत्वाश्व । संयोगादिविशेष्यकवृप्तिज्ञानजन्यतदुपस्थितिघटितायास्तथाविधान्वयबोधसामग्र्या अक्षतत्वात् । त तात्पस्याप्यव्यापारांशे तत्तद्विशेषणकबोधतात्पर्यज्ञानस्य तादृशान्वयबोधे प्रतिबन्धकता कल्पने गौरवादिति । फलस्य द्विश्रा भानं चेदनुभवविरुद्धं तदा पुनरनायत्या फलव्यापारयोः खण्डशःशक्तिद्वयमेव धातोः स्वीकरणीयम् । आख्यातस्याश्रयत्वमेव तत्रार्थः अधिकम वक्ष्यते ।
अथ द्वितीयाया आधेयतार्थकत्वे व्यापारे तदन्वयतात्पर्येण सप्तम्या इव द्वितीयाया अपि प्रयोगापतिः। न हि गृहे पचतीत्यादिवगृहं पचतीति कश्चित्प्रयुङ्क्ते । मैवं धात्वर्थतावच्छेदकफलांशे आ. धेयत्वान्चयएव तादशद्वितीयायाः साकाङ्क्षत्वकल्पनाद्व्यापारे तदुपस्थापिताधेयत्वान्वयासंभवात् । सप्तम्यधीनाधेयत्वोपस्थिति सप्तमीसमभिव्याहारज्ञानघटिताया एव सामग्र्यास्तादृशान्वयबोधनियामकत्वात् । द्वितीयासप्तम्योः समानार्थकत्वेऽपि व्युत्पत्तिभेवज्ञापनायैव पृथक् पृथक् सूत्रेण तयोर्विधानात् । अथाधः संयोगावच्छिन्नस्पन्दस्य पतधात्वर्थत्वात् धात्वर्थतावच्छेदकीभूतफले आधेयत्वान्वयतात्पर्येण भूमिं पततीति प्रयोगापत्तिः । न च द्वितीयोपस्थिताधेयत्वप्रकारकफलवि
व्युत्पत्तिवैचित्रयेणेति । आधेयत्वसंबन्धावच्छिन्नग्रामादिनिष्ठ प्रकारतानिरूपितधात्वर्थफलनिष्ठविशेष्यताकशाब्दबोधे द्वितीयान्तग्रामादिपदगम्यादिधातुसमभिव्याहारज्ञानत्वादिना कार्यकारणभावोपगमेनेत्यर्थः । अतिप्रसंगस्येति । ग्रामो गच्छतीत्यादौ ग्रामादिप्रकार कसंयोगादिविशेष्यकबोधप्रसंगस्येत्यर्थः । स्वतन्त्रशस्य कल्पनेनेति । विशिष्टशक्तिपक्षे फले न खतन्त्रशक्तिरपितु फलावच्छिन्नव्यापारविषयक बोधजनकत्वप्रकारत्तानिरूपित्तगम्यादिधातुनिष्ठविशेष्यतानिरूपकेच्छैव विषयतावि शेषसंबन्धेन फलेऽपि स्वतन्त्रशक्तिपक्षे च फलविषयताकबोधजनकत्वप्रकारतानिरूपितगम्यादिविशेष्यताकत्वस्येश्वरेच्छायामधिकस्य कल्पनेन तादृशविलक्षणविषयतासंबन्धेन सा फलेशक्तिः व्यापारविषयकबोधजनकत्वप्रकारतानिरूपितगम्यादिनिष्ठविशेष्य ताकत्वकल्पनेन तादृशविषयताविशेषसंबन्धेन व्यापारे सेति तादृशाने कविषयत्वा कल्पनेनेत्यर्थः । उभयनिवेशापेक्षयेति । सामग्रीप्रतिबन्धकतायां विशिष्टोपस्थितेर्विशेष्यविशेषणभाववैपरीत्येन द्विधाप्रवेशेऽपि योग्यताज्ञानेनैकेन सह विशेष्यविशेषणभावे विनिगमनाविरहेण चखारिप्रतिबन्धकत्वान्युभयोपस्थितिप्रवेशे षट्प्रतिबन्धकत्वानीत्येवमधिककारणैस्सहोक्तरीत्या विशेष्यविशेषणभावचिन्तायामाधिक्यस्य प्रस्फुटावगमात्तदपेक्षयालाघवेनेत्यर्थः । व्युत्पत्तिवैचित्र्येणेति । फलविशिष्टव्यापार • विषयकशाब्दबोधे द्वितीयान्तकर्त्रा ख्यात समभिव्याहारज्ञानस्य व्यापारविशिष्टफलविय कशाब्दबोधे कर्माख्यातप्रथमान्तसमभि

Page #124

व्युत्पत्तिवादः ।
शेvratraratघे गम्यादिजन्यफलोपस्थितितत्समभिव्याहारज्ञानघटितसामथ्र्येव प्रयोजिका न तु पतधातुजम्यतदुपस्थितिघटिता सामग्रीति नातिप्रसङ्ग इति वाच्यम् पतधातुनैव यत्र संयोगावच्छिन्नगमनं लक्षणादिनोपस्थापितं तत्र संयोगे द्वितीयार्थाधेयत्वान्वयात् । अत्राहुः । धातुजन्यशुद्धसंयोगावच्छिन्न स्पन्दोपस्थितेः शाब्दबोधकारणताया अवच्छेदकघटकसंयोगविषयतायां अधिकरणानवच्छिन्नत्वं विशेषणं देयम् । तथा च तादृशविषयताशालिसंयोगाद्युपस्थित्यादिघटितसामथ्र्या व संयोगविशेष्यकद्वितीयोपस्थाप्याधेयत्वान्वयबोधप्रयोजकत्वोपगमान्नातिप्रसङ्गः । न चैवमपि फलावच्छिन्नव्यापारबोधकतया पतेः सकर्मकत्वव्यवहारापत्ति दुर्वारेति वाच्यम् । आश्रयानवच्छि नफलावच्छिन्नव्यापारबोधकत्वस्यैष ताराव्यवहारनियामकत्वात् । उत्तरदेशानवच्छिन्नसंयोगः फलं गभ्यर्थतावच्छेदकमिति नानुपपत्तिः । अत एवाग्निसंयोगावच्छिन्न क्रियानुकूलव्यापारस्य जुहो: त्यर्थतया धात्वर्थतावच्छेदकसंयोगाश्रयस्याप्यग्नेर्न तत्कर्मता । आश्रयानवच्छिन्नावच्छेदकतायफलवत्त्वविरहात् । संयोगनिष्ठाया अवच्छेदकताया आश्रयेणाग्निनाऽवच्छिन्नत्वात् । न चानिविशेषित संयोगस्य धात्वर्थतावच्छेदकत्वेऽग्नौ घृतं जुहोतीत्यत्रानन्वयप्रसङ्गः, उद्देश्यतावच्छेदकविधेययोरैक्यादिति वाच्यम् तत्र संयोगनिष्ठायामुद्देश्यतायां वन्हेराधेयतासंसर्गेणावच्छेदकतया सप्तम्यर्थस्याग्निवृत्तित्वस्य च विधेयतया उद्देश्यतावच्छेदकवि धेययोरैक्यानवकाशात् । वस्तुतस्तु तत्र वरनन्वयेऽपि न क्षतिः व्युत्पन्नानां तादृशप्रयोगस्याप्रामाणिकत्वात् । संस्कृते वह्नौ जुहु
१२०
व्याहारज्ञानस्य च कारणत्वाभ्युपगमेनेत्यर्थः । अग्निसंयोगावचिछन्नक्रियानुकूलव्यापारस्येति । नयतिजुहोत्योस्समानार्थतावारणायाभिसंयोगावच्छिन्नेति तथा चामि घृतं नयतीतिवदानं घृतं जुहोतीतिप्रयोगस्य नापत्तिः अग्निसंयोगावच्छिनक्रिया व पतनरूपा घृतादिनिष्ठा तदनुकूलो व्यापारो मन्त्रकरणकप्रक्षेपरूपः पुरुषस्य बोध्यः । न च पदे जुहोति जलेऽनाहुतिद्वयं जुहुयादित्यादौ का गतिस्तत्र संयोगस्याभ्यनवच्छिन्नत्वात् संयोगावच्छिन्नक्रियामात्रपरत्वे पदं जुहोतीत्यस्यापत्तेरिति वाच्यम् आधारावच्छिन्नसंयोगानुकूल क्रियानुकूलव्यापारे लक्षणोपगमात् । प्राणान् प्राणेषु जुह्वतीत्यादौ सुत लक्षणेति अनिरृत्तित्वं धात्वर्थतावच्छेदकघटकं सप्तम्यन्तार्थस्यानिवृत्तित्वस्य तद्विशिष्टेन्वयमाधेयतासंबन्धेनाग्नेर्धात्वर्थतावच्छेदकघटकलं सप्तम्यन्तार्थाधेयत्वस्यापि वहिसंसर्गतयैव भानं वाभिप्रेत्याशङ्कते । नचाग्निविशेषितेति । साक्षादाधेयत्वद्वारा वाभिषिशेषितेत्यर्थः । लाघवादाधेयत्वसंसर्गेणा प्रेर्धात्वर्थतावच्छेदकघटकत्वं विभक्त्यर्थं स्याधेयत्वस्य प्रागुक्तलाघवेन प्रकारत्वमेवेत्यभिप्रायेण समाधत्ते । तत्रसंयोग निष्ठायामिति । अथसप्तम्यर्थाधेयत्वस्य व्यापार एवान्वयस्य प्रागुक्तत्वादिदम संगतमितिचेन्न द्वितीयाधेयत्वस्य फलेन्वयबोधं प्रति हि स्वप्रकृत्यर्थरूपाधिकरणा नव च्छित्रफलनिष्टविषयताको स्थितित्वेन कारणत्वमुक्तं नच संयोगत्वाद्यतिरिक्तधर्मानवच्छिन्नत्वेन सामान्यतोधिकरणानवच्छिन्नत्वेन वा फलविषयतायाः कुतो न प्रवेश इति वाच्यम् आधेयतयोर्ध्वादिदेशावच्छिन्नसंयोगानुकूलकियाघटके लोष्टमुत्क्षिपतीत्यादावूर्ध्वदेशादिरूपाधिकरणावच्छिन्नतयोपस्थिते संयोगे लोष्टादिद्वृत्तित्वस्यानन्वयापत्तेः । एवं च सप्तम्यर्थाधेयत्वस्य फलेन्वयं प्रति स्वप्रकृत्यर्थरूपाधिकरणावच्छिन्नफलविषयताकोपस्थितित्वेन कारणत्वान्तरमप्युपक्षिप्तं भवति साक्षात्संबन्धेनान्वये सम्भवत्यपि सर्वत्र व्यापारेऽन्वयस्य परम्परासंबन्धेनाप्यन्वयस्य परम्परासंबन्धावच्छिन्नाधेयत्वस्य विशेषणता विशेष संबन्धस्य वाऽप्रामाणिकस्य कल्पनया संपादनस्यानुचितत्वात् । मैवं धात्वर्थतावच्छेदक फलांशइत्यादिपूर्वग्रन्थादुक्तकारणत्वव्यवच्छेदाप्रतीतेः प्रथमैवकारेण व्यापारे द्वितीयार्थाधेयत्वान्वयव्यवच्छेदस्य द्वितीयैवकारेण व्यापारे विभक्त्यर्थाधेयत्वान्वये द्वितीयासमभिव्याहारादिघटितकारणकलापस्य सामग्रीत्वव्यवच्छेदस्य प्रतीतेः न चान्वयोपपत्तावपि पौनरुक्त्यमर्थतोदुर्वारमिति वाच्यं व्यापारेऽन्वयपक्षेऽपि तस्य समानत्वात् । नच सप्तम्यधिकरण इतिसूत्रे वाक्यभेदापत्तिरिति वाच्यम् व्यापारनिष्टाधेयत्वाधिकरणावच्छिन्नफलनिष्ठा घेयत्वान्यतरान्वयित्वेन तात्पर्यविषये प्रकृत्यर्थे सप्तमीभवतीत्यर्थे तदसम्भवात् । नच फलेऽधिकरणावच्छिन्नत्वप्रवेशो व्यर्थइति वाच्यं ग्रामवृत्तित्वस्य संयोगेन्वयतात्पर्ये द्वितीयासप्तमीप्रयोगयोर्विनिगमकाभावात्तत्रानध्यवसायापत्तेः सर्वत्रव्यापारएव सप्तम्यर्थान्वयो व्युत्पत्तिभेदश्व नाभ्युपेय इत्यभिप्रायेणेति वाच्यमित्युत्तरं सप्तम्यर्थाधेयत्वस्य धात्वर्थतावच्छेदकफलेऽन्वयस्यान्युत्पन्नत्वादमैौ जुहोतीत्यादौ हुधातुशक्तिविशेष्ये संयोगानुकूलक्रियाजनकपुरुषव्यापारएवान्वयेन तत्रान्वयानवकाशात् तादृशव्यापारेऽभिवृत्तित्वं च कर्मघटितपरम्परासंबन्धेन गृहे पचतीत्यादौ तण्डुलादिनिष्टधात्वर्थामिसंयोगव्यापारे गृहद्वृत्तित्ववदिति कचित्पुस्तके पाठः अर्थतः पौनरुक्त्यस्य दोषतामाकलय्याह । वस्तुतस्त्विति । अनन्वयेपीत्यपिनाऽनुपदोक्तान्वयोपपादनं सूचितम् । अप्रामाणिकत्वादिति । अप्रामाणिकत्वोपगमादित्यर्थः । वस्तुतस्त्वित्यादिनास्त्येवानुपपत्तिरित्येतत्स्थाने अतएव विवेचका वहौ जुहोतीति

Page #125

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः ।
१२१ यादित्यादिस्थले च विधेयांशेऽधिकावगाहनानास्त्येवानुपपत्तिः घृतादेश्चाश्रयानवच्छिन्नधात्वर्थताय. च्छेदकक्रियारूपफलाश्रयत्वात् कर्मत्वोपपत्तिः । यत्तु धात्वर्थतावच्छेदकत्वं धातुवृत्तिग्रहविशेश्यांशे साक्षात्कारत्वं तश क्रियायामेव न संयोगांशेऽपीति नाग्नेर्जुहोतिकर्मतापत्तिरिति । तदसत् । अजां प्रामं नयतीत्यादौ संयोगावच्छिन्नक्रियानुकूलव्यापारादिरूपे धात्वर्थे संयोगादेः साक्षादप्रकार. तया तदाश्रयीभूतग्रामादेः कर्मत्वानुपपत्त्या नीवहादेर्द्धिकर्मकत्वव्याघातात् । अथात्र ग्रामादेः प्रधानकर्मत्वं नास्त्येवापि तु गौणकर्मत्वमेव । अतएव तादृशकर्मत्वमाख्यातेन नाभिधीयते "प्रधानकर्मण्याख्येये लादीनाहुहिकर्मणामि" त्यनुशासनादिति । अजाग्रामोनीयते इत्यादिको न प्रयोग इति चेत्तर्हि तत्र प्रामादेरिवात्रापि धात्वर्थतावच्छेदकतावच्छेदकफलशालित्वेन गौणकर्मत्वापत्त्या
हिं घृतं जुहोतीति प्रयोगापत्तिारैवेति । अस्मन्मते चाश्रयानवच्छिन्नसंयोगविषयताशा लिधातुजन्योपस्थितिघटितसामग्र्या एव संयोगे द्वितीयार्थान्धयबोधप्रयोजकतया नैताहशप्रयो. गापत्तिः । यसु अधःसंयोगावच्छिन्नस्पन्दोन पतत्यर्थः, अपि तु गुरुत्वजन्यतावच्छेदकजातिविशेषावच्छिन्न एव । अतएव फलावच्छिन्नव्यापाराबोधकत्वान्न सकर्मकत्वमिति तन्न फलस्य धात्वर्थाघटकत्वे स्पन्द एव सप्तम्यर्थान्वयस्योपगन्तव्यतया पर्णादिनिष्ठस्य तस्य भूतलावृत्तितया भूतले पततीति प्रयोगानुपपत्तिः। पर्णादिगतस्पन्दस्य परम्परया भूतलादिवृत्तित्वमिति चेत्तर्हि वृक्षात्पततीतिवत् वृक्षे पततीत्यपि स्यात् । अस्मन्मते चान्यत्र व्यापारे सप्तम्यर्थान्वयेऽपि अत्रव्यत्पत्तिवैचित्र्याधःसंयोगरूपधात्वर्थतावच्छेदकएष तदन्वयबोध इत्यदोषः । अन्येतु भूम्यादेः कर्मत्वविवक्षायां भूमि पततीति प्रयोग इष्ट एव । अतएव द्वितीयाश्रितेत्यादिसुत्रेण नरकं पतित इत्यादिस्थले द्वितीयासमासविधानमुपपद्यते । धात्वर्थतावच्छेदकतावच्छेदकफले द्वितीयार्थान्वय. एवाश्रयानवच्छिन्नफलोपस्थितेरपेक्षा अग्नि जुहोतीति वारणाय स्वीमियत इति वदन्ति । तदपि न शोभनम । तथा सति भूम्यादिपदोत्तरंकदाचित्सप्तमी कदाचिद्वितीयेत्यत्र नियामकाभावप्रसकात। व्यापाराशे आधेयत्वविवक्षायां सप्तमी फलांशे तद्विवक्षायां द्वितीयेत्यस्योक्तयुक्या फलांशपव सप्तस्यान्वयस्यावश्यं स्वीकरणीयतया वक्तुमशक्यवादिति । ब्राह्मणाय धनं ददातीत्यादी
न प्रयलते प्रयाते च संस्कृते यही जुहोतीत्यादिकमेव तत्र वलावित्यनुक्तेऽसौ संस्कृतत्वालाभात् तदुक्तिरावश्यकी नहि धात्वर्थतावच्छेदकवहौ संस्कृतादिपदार्थान्वयसंभवइति कचित्पाठः सच संदर्भशुद्धतयोपादेयः प्रथमतोऽन्वयमुपपाद्यान्वयेऽपि न क्षतिरित्यक्तेस्सन्दर्भाशुद्धय॑क्तखात् आधेयतासंबन्धेन तद्विशिष्टे तदाधेयखस्याप्याधेयतासंबन्धेन तदन्वयवदेवानुभवविरुद्धतयाऽनन्वयेपीति चानन्वयपक्षः कथञ्चिदुपपादनीयः अत एवेत्यस्य धातुतएव वडिवृत्तिखस्य लाभादावित्युकेरनावश्यकत्वादेवेत्यर्थः । नहीति । धात्वर्थेऽभेदसंबन्धेन प्रातिपदिकार्थान्वये द्वितीयान्तत्वग्रहस्यापेक्षितत्वेऽपि फले व्यापारेवा तदन्वय एब न तदतिरिक्तधात्वर्थान्वये तेन यथा तादृशान्वये वह्निमिति द्वितीयान्तस्य निराकाङ्कता तथा सप्तम्यन्तस्याप्यभेदान्वये समानवचन विशेष्यवाचकपदविरहानिराकाढतेति नहि वही धात्वर्थतावच्छेदके संस्कृतान्वयसंभवइत्यर्थः । धातुवत्तिग्रहविशेष्यांश इति । स्पन्दिप्रभृतेस्संयोगावच्छिन्नव्यापारे लक्षणाप्रहे प्रामादेस्तत्कर्मलोपपत्तये लघुभूतमपि धातुसङ्केतमुख्यविशेष्यत्वं परित्यज्य वृत्तिग्रहमुख्यविशेष्यलमुपात्तम् । अत्र यदा गमधातुस्संयोगावच्छिन्नव्यापारतात्पर्येण प्रयुज्यते तदान पूर्वदेशे यदाविभागावच्छिन्नव्यापारतात्पर्येण न तदोत्तरदेशे तत्कर्मत्वव्यवहार इति तदुपपत्तये तत्तद्धातुप्रयोजकतात्पर्यज्ञग्नसहकारितत्तद्धातुवृत्तिज्ञानमुख्य विशेष्यांशे साक्षात्प्रकारीभूतफलाश्रयलं ताशवृत्तिहानसहकारितात्पर्यप्रयुक्तधातुकर्मखं बोध्यम् सामान्यतस्तत्तद्धातुकर्मलं शक्तिलक्षणारूपवृत्तिग्रहमुख्यविशेष्यप्रकारीभूतसंयोगविभागादिफलमादाय पूर्वोत्तरदेशयोरपीष्यतएवेति । व्याघातादिति । इदमुपलक्षणं भूम्यादेः पतधातुकर्मलस्यावारणादित्यपि द्रष्टव्यम् । नचाधिकरणानवच्छिन्नत्वमपि विशेषणमिति वाच्यं वलयादेः कर्मलस्य तावतैव वारणात्साक्षादित्यस्यवैयापत्तेः गौणकर्मत्वमेवेति । तथा च मुख्यकर्मत्वस्यैवोकरूपस्याभिहितत्वेन प्रामे तदभावेपि न क्षतिरितिभावः । वक्तुमशक्यत्वादिति । अथाधिकरणानवच्छिन्नधात्वर्थतावच्छेदकफलाश्रयत्वस्य कर्मत्वरूपतापक्षस्यैव निर्दुष्टतापर्यवसानानरकं पतित इत्यस्याननुपपत्तिरिति चेन्न अध. संयोगावच्छिन्नक्रियार्थकपतधातुसमभिव्याहृतादेकान्तदुःखभोगावच्छेदकप्रदेश विशेषार्थकनरकपदाद्धि द्वितीया नेष्यत एवं सप्तभ्या एव तत्रेष्टत्वात् भोगानुकूलपातित्यार्थकपतधातुसमभिव्याहतात्सुखासंभिन्नदुःखार्थकनरकपदादेव च भोगान्वितवि
१६ व्युत्प.

Page #126

१२२
व्युत्पत्तिवादः।
स्वखस्वध्वंसविशिष्टपरखत्वानुकूला इच्छा धात्वर्थः तादृशस्वत्वरूपधात्वर्थतावच्छेदकफलपष द्वितीयार्थान्वयः उपेक्षायामतिप्रसनवारणाय परस्वत्वनिवेशः। दामं च न संप्रदानस्वत्वजनकमपि तु तत्स्वीकार पवेति मतेतु खस्वत्वध्वंसानुकूलापरस्वत्वप्रकारिका इच्छैव ददात्यर्थःतत्र स्वस्वत्ववस.
षयवरूपकर्मवार्थिका भवति हि द्वितीया भोगश्च साक्षात्कारस्तत्रैव च नरकं पतित इति विद्महे द्वितीयात्रितेत्यादिसूत्रेण समासविधानादनुपपत्त्यभावादिति ।।
स्वस्वत्वध्वंसविशिष्टेति । एतदनुपादाने यत्र स्वधनस्य परसाधारणीकरणं तत्रापि परस्वत्वेऽनुकूलेन्च्छासलाद्दानव्यवहारस्स्यादिति तदुपादानम् । नच परखखोत्पत्ती तन प्राग्वत् यथेष्टविनियोगाभावात्तत्प्रयोजकपूर्वखवस्य विनाशोऽवश्यं वाच्योऽन्यथा तदापत्तेरिति वाच्यं पूर्वस्वत्वविनाशखखान्तरोत्पत्त्युभयकल्पनापेक्षया पूर्वखखस्य यथेष्टविनियोग प्रति खसमानाधिकरणपरस्त्रत्वास्पदीभूतधनविषयपराननुमतिरूपप्रतिबन्धकाभावसहितस्य कारणताया एव बतुमुचितत्वात् अनेकभ्रात्रादिसाधारणधनस्थल उक्तप्रतिबन्धकत्वस्य कुप्तवादननुमतिरपि भावरूपैव तेनानुत्पनकनिष्ठानुमत्यभावकाले ज्येष्ठस्य पितुराज्ञया पैतामहधनस्य न यथेष्टविनियोगानुपपत्तिः वैशिष्ट्यं चानुकूलखरूपमिच्छायामेव तद्बोध्यम् । यदिच फलद्रयस्य तुल्यवद्धार्थतावच्छेदकत्वे तत्रोभयत्र कर्मणएकपदोपस्थाप्यस्यान्वयप्रसंगोदूषणत्वेनाभिमतस्याद्गतिसंभवे सकृदुचरितइत्यादिन्यायविरोधात् । न च तात्पर्यस्यैव विनिगमकलादेकत्रैवान्वय इति वाच्यं परकीयपशुकामनया यागस्थले यागस्य प्रदेयद्रव्यगतखलनिवृत्त्यनुकूलेच्छारूपस्य पशुगतपरखलस्याप्यनुकूलतया पशुं ददातीत्यापत्तर्वारणाय खलध्वंसेऽपि कर्मान्वयस्य वाच्यत्वात् यागानुकूलपरकीयपशुकामनैव यत्र कस्यचित्खद्रव्यस्योपेक्षात्मिका तत्र खखवंसमात्रेऽन्वयेप्युपेक्षणीयं ददातीत्यस्यापत्तः स्वत्वेष्यन्वयस्य कर्मणोवायलात्तदा स्खल एव सामानाधिकरण्यं तद्वैशिष्ट्यं बोध्यम् । तच्चवविक्रीतधनस्य पुनः पुरुषान्तरसाधारण्येन क्रयस्थले दानव्यवहारवारणायकक्षणावच्छिन्नत्वेन विशेषितं वस्वन्तरविक्रयकालीनापरवस्तुपुरुषान्तरसाधारणक्रयस्थले क्रयगोचरवस्तुदानव्यवहारवारणायस्खाश्रयविषयवृत्तिवरूपम् । उपेक्षायामिति । सा च ममेदं माभूदिल्यादिखखलनिवृत्त्यनुकूलेच्छैवेति तत्र दानलप्रसंगोमाभूदिति परस्वत्वानुकूलेति यदिसाधारणधन एकस्यासाधारण्यप्रयुक्तोद्वेगादुपेक्षायां प्रतिग्रहीतुरुपेक्षायामिव सत्यामपिपुरुषान्तरस्य सर्वथैव तस्येदमस्तु न ममेतीच्छातः पुरुषान्तरानुमत्यपेक्षां विनैव यथेष्टविनियोगप्रयोजकस्य स्वस्खलान्तरस्योत्पत्तिः पूर्वखखल विनाशश्च प्रामाणिकः स्यात् तदा दानव्यवहारवारणायपरेतिविशेषणम् । अथ यदिकदाचिदपितस्यपुरुषास्तरीयतादृशेच्छाया न ज्ञानन्तदायथेष्टविनियोगरूपकार्याभावात स्वखानुत्पत्तिरेव तस्य ज्ञानेपि वा पौर्विकत्वस्यैव प्रतिबन्धकाभावरूपसहकारिसम्पादने तादृशेच्छाया उपयोगो न पूर्वखखनाशे लाघवात्तादृशेच्छाज्ञानपूर्ववाभावविशिष्टाया एवोपेक्षाया ना. शकत्वोपगमादिति चेदभ्युपगमो न तर्हि परत्वं व्यावर्तकतया विशेषणमपितु खखस्य सनिरूपकत्वेन तद्वोधस्य नियतनिरूपकगोचरखात्परस्यैव च निरूपकत्वेन नियतबोधविषयतया नचानन्यलभ्यस्यैव शब्दार्थत्या परस्य संप्रदानस्य चतुर्थीप्रकृत्यैव लाभान्न तस्य ददात्यर्थवमुचितमितिवाच्यं धनं ददातीत्यत्र ततस्तत्प्रतीत्यभावाद्धालर्थखस्य वाच्यत्वात् वस्तुतः परस्यनास्त्येव धात्वर्थघटकतात एव ब्राह्मणाय धनं ददातीत्यत्र न पौनरुत्यम् । धनं ददातीत्यत्र लक्षणथैव तद्बोधः । नच तत्र तद्बोध एवं नास्तीति वाच्यम् परस्य सामान्यतोऽप्रतीतौ कस्माइति तद्विशेषाकाड्या अनुपपत्तेः खलानुकूलत्वेनेच्छाया धालर्थतापक्षे स्वीकारमन्तरेणापि दात्रिच्छात एव प्रदत्तधने संप्रदानवलमुत्पद्यत एव नच दानसमकालं संप्रदानत्वेनाभिमतस्य यत्र ममेदं माभवलितीच्छारूपोपेक्षा तत्र विनाशकत्वात्कथं खलोत्पत्तिरिति वाच्यम् खलकालीनतादृशेच्छाया एव खलनाशकलात् नच दानस्य स्खलनाशकतैव खवजनकता तु प्रतिग्रहस्यैव "सप्तवित्तागमाधा " इति वाक्येदानस्यापरिगणनादिति वाच्यम् "प्रदान स्वाम्यकारणमिति" वचनात् चैत्रमुद्दिश्य त्यक्त धने चैत्रस्येदं धनन्न ममेत्यबाधितसार्वजनीनप्रत्ययात् स्वीकारमन्तरेणापि पितुः पित्रुद्देशेन त्यक्तधनस्य पुत्रैविभागकरणाच "लब्ध्वाचाटगुणं फलमिति" स्मृल्या प्रतिग्रहस्य दातृफलविशेष प्रति हेतुखान्न वैययम नच "याजनाध्यापनप्रतिग्रहैरेव ब्राह्मणोधनमर्जेयेदिति" बचनात् प्रतिग्रहस्यापि धनहेतुत्वमिति वाच्यं यथाहि याजनाध्यापनयोज्यिाध्येतृपुरुषेच्छोत्थापकतया कथञ्चित्खखानुकूललं तथाफलविशेषहेतुप्रतिग्रहज्ञानोत्थापितदानद्वाराप्रतिग्रहस्थापि कथंचिदेवानुकूललम् अथवा प्रतिग्रहप्रयोज्योधनसतखलविशेषस्तदानयज्ञादिप्रयोज्यधर्मविशेषप्रयोजकोवश्यमुपेयो. न्यथाप्रदेयस्य खरूपतोविशेषाभावाद्दानस्य प्रदेयत एव विशेषात् प्रतिग्रहस्था विद्यमानत्वादुपलक्षणतया विशेषकत्वे जन्मान्तरप्रतिगृहीततजन्मक्रीतद्रव्यप्रदानयज्ञादिस्थल एतज्जन्मप्रतिगृहीतविक्रीतपुनःक्रीतव्यप्रदानादिस्थलेपिप्रतिग्रहस्य विशेषकलापत्तेर्द्धर्मादौ विशेषो न स्यात् तथाच स्वत्वविशेष एवं प्रतिग्रहस्य कारणत्वेन तं विनापि दानात्सलोत्पत्तौ न क्षतिरिति दानात्स्वस्वध्वंस एव जायते न खलोत्पत्तिरिति पक्षे च प्रदानं खाम्यकारणमित्यस्य स्वत्ववति खलान्तरानुत्पत्तेः स्वाम्यनिर्वाह कस्वखहेतुखत्वध्वंसहेतुतया खाम्यप्रयोजकमित्यर्थः । प्रदानानन्तरं न ममेत्येवानुभवः प्रामाणिकश्चैत्रस्येति तु चैत्रखखापादकखीकारस्थलसाधारणचैत्रोद्देश्यत्वग्रहदोषजनितो व्यामोह एव प्रागुक्तपुत्रादिकृतविभागश्च पितृखलभ्रमादेवाखामिकतया न स्तेयादिदोषइति बोध्यम् । स्वस्वत्वध्वंसानुकूलापरस्वरवप्रकारिकेच्छेति । उपेक्षावारणाय परखत्वेत्यादि चैत्रस्य धनं भव

Page #127

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः।
१२३ रूपफलाश्रयत्वाचनस्य कर्मता।धनं प्रतिगृहातीत्यादी स्वस्वत्वजनकेच्छारूपस्वीकारविशेषो धातोरर्थः खस्यत्वरूपफले च द्वितीयार्थाधेयत्वान्वयः तण्डुलंपचतीत्यादौ रूपादिपरावृसिजनकतेजःसंयोगो धातोरर्थः । रूपादिपरावृत्तिफले च तण्डुलादिवृत्तित्वान्वयः। ओदनं पचतीत्यादी ओदनादिपदस्य तनिष्पादकतण्डुलादी लक्षणा । अवयविनि पाकानभ्युपगमे च तण्डुलं पचतीत्यादौ तण्डुलादिपदस्य तदारम्भकपरमाणुषु लक्षणा । ओदनं भुङ्क्ते इत्यादौ गलाधोनयनं धात्वर्थः । तच गलाघः संयोगावच्छिन्नक्रियानुकुलव्यापारः । ताहशक्रियारूपफलएव ओदनवृत्तित्वान्वयः । उक्तयुक्त्या मलाधोदेशस्य न कर्मत्वम् । एवमन्यसकर्मकधातूनामप्यर्थाः खयमूह्याः ।
वितीच्छामात्रस्थले च चैत्राय धनं ददातीति प्रयोगवारणाय वखत्वेत्यादिनिवेशः । अथ गौर्मम मास्तु हिरण्यं चैत्रस्य भवत्वितीच्छायाउपेक्षारूपाया गवि खखवध्वंसानुकूलत्वात् चैत्रसंबन्धिभाविवर्णनिष्ठचैत्रनिरूपितखत्वप्रकारकत्वाच चैत्राय गां ददातीतिप्रयोगापत्तिरिति नच व्युत्पत्तिवैचित्र्यात् कर्मणःस्वत्वध्वंसे खत्वेचान्वयोपगमात्रोक्तदोष इति वाच्यमियोर्नममास्तु सा चैत्रस्य भववितीच्छास्थले सामान्यतो गां ददाति चैत्रायेति प्रयोगापत्तेः गोपदार्थस्य गोद्वयस्योभयत्रान्वययोग्यत्वात् सामानाधिकरण्येन स्वस्खत्वध्वंसस्य प्रकारीभूतखत्वे विशेषणत्वस्य विशिष्टरूपेण सर्वत्रेच्छाया खत्वस्याविषयीकरणेन बतुन शक्यलादिति चेन्न स्वत्वप्रकारकसविशिष्टेच्छायां स्वखलध्वंसस्यानुकूलत्वेन शाब्दमतौ भाने सामानाधिकरण्येन तत्र तस्य खत्वेपि भानाभ्युपगमात् एवं च स्वत्वध्वंसे फल एव कर्मणोन्वये तस्य खत्वे सामानाधिकरण्यभाने सत्युक्तदोषस्यासंभवादिति परच संप्रदानीभूतो न कर्तृभिन्नमात्रम् तेन संप्रदामबोधकपदस्थले तदर्थस्य संप्रदानतावच्छेदकावच्छिन्ननिरूपितत्वसंबन्धाव. च्छिन्नविषयतानिरूपितत्वेन खलप्रकारतायामन्वयलाभात् ब्राह्मणस्येदन ममेतीच्छाया चैत्राय ददातीत्यस्य नापत्तिः तत्र ब्राह्मणाय ददातीत्येव प्रयोगः यदि चैत्रस्येदन ममेतीच्छायां ब्राह्मणाय न ददातीत्यस्याप्रामाण्यमानुभविकं तदा नसमभि. व्याहारे खनिरूपितरवेन खत्वे खनिष्ठविषयतानिरूपितत्वेन प्रकारतायामेव वान्वयः संप्रदानपदार्थस्योपेयः यदि वा ब्राह्मणस्य भवतु न ममेतीच्छायां वैन्त्रेणखीकारे कृते चैत्राय ददातीत्यस्य चैत्रस्य भवतु न ममेतीच्छायाँ ब्राह्मणाय ददातीत्यस्य च प्रामाणिकरवे नमोऽसमभिव्याहारेपि स्थल एव तदानिरूपितत्वेन संप्रदानान्वयः स्वनिष्ठविषयतानिरूपितत्वेन खलप्रकारतायां वाभ्युपेयः अथ परशब्दः कर्तृभिन्नपरः तथाच परखलानुकूलेच्छाया अपिधालर्थत्वे संप्रदानेनाखीकारे कृतेपि "सर्वस्यब्राह्मणः प्रभुरिति"वचनात् कर्तृभिन्नब्राह्मणनिरूपितलस्य सलादानप्रसिद्धेः कुतस्तत्परित्यागः । नच संप्रदानेनाखीकारे कृते तन्निरूपितखखानुत्पत्तेाह्मणान्तरस्वत्वेपि चैत्राय ददातीत्यस्यानुपपत्तिरिति वाच्यं तस्यापि ब्राह्मणत्वेन तनिरूपितस्यापि सामान्यस्त्रलस्य त्यक्तधनउत्पत्तिस्वीकारात् तादृशस्य च स्वलस्य कदाचित्तद्धनपरिग्रहेपि स्तेयाद्यप्रसञ्जकलात्वीकाराभावस्य तत्र यथेविनियोगार्हत्वाभावबुद्धौ प्रयोजकत्वादिति चेन्न चैत्रस्य भवतु न ममतीच्छायां चैत्रेणास्वीकारे कृते साधारणस्खखस्य मैत्रस्याप्युत्पत्तेमैत्राय ददातीति प्रयोगापत्तेः शूद्रस्यानं भवतु न ममेतीच्छायां शुद्रेणास्वीकारे कृते सर्वस्य ब्राह्मणः प्रभुरिति वचनवच्छूद्र: साधारणखत्वे प्रमाणाभावाच्छूदाय ददातीत्यस्यानुपपत्तेश्च । नच परस्खलप्रकारकेच्छाया धात्वर्थेऽप्युफ्तदोषतादवस्थ्यम् स्वत्वनिष्ठप्रकारताया मैत्रनिष्ठविषयतानिरूपितलाभावात् खलप्रकारतायाःशुगनिष्ठविषयतानिरूपितखाचेति । स्वीकारविशेषइति । विशेषपदोपादानादानप्रयोज्यस्खलजनकेच्छालाभादलक्रयादितोधनस्वीकारस्थले प्रतिग्रहादिव्यवहारस्य नापत्तिः । रूपादिपरा. वृत्तिजनकतेजस्संयोगोधातोरर्थ इति । पाके सति रूपरसगन्धस्पर्शादिचतुर्णा परावृत्तेविनिगमकाभावात्सर्वेषा धालथंघटकता तत्र तादृशसमुदायावच्छिन्नतेजःसंयोग एका शक्तिश्चेद्विशेष्यविशेषणभावे विनिगमनाविरहात् गुरुधर्मावच्छिप्रशक्तिचतुष्टयापत्तेः मुख्यविशेष्यांशे मुख्यप्रकारस्य क्वचिदेकन दूयमिति रीत्या भानेप्यन्यत्र तथा भानस्यानुपगमात्तेजःसंयोगस्य शक्तावतथालात् प्रत्येकमेव रूपादिपरावृत्यवच्छिन्ने तेजस्संयोगे शक्तयइष्यत एवं नानार्थतातात्पर्याद्बोधनियमः अत एव यत्र रूपपरावृत्तेः स्फुटमुपलब्धिस्तत्र तद्धटितार्थस्य यत्र रसादिपरावृत्तः स्फुटमुपलब्धिस्तन तद्धटितार्थस्य प्रतीतिः पचतीत्यादितोनुभवसिद्धोपपद्यते अत्रानेापारान्तरासत्त्वेपि पाचकलव्यवहारोपपत्तये व्यापारमनन्तर्भाव्यरूपपरावृत्तिफलकतेजःसंयोगमात्रस्य धाबर्थतोक्ता लाघवाच अग्निः पचतीत्यादौ तण्डुलादिव्यावृत्तं संयोगस्याश्रयत्वमाख्यातेनोच्यते तेन तण्डुलः पचतीति न प्रयोगः चैत्रः पचतीत्यादौ च मुख्यमेव कर्तृत्वं चैत्रादौ पाकानुकूलकृतेः सत्वात् यद्यपि चैत्रादिकृतिर्न साक्षाद्रुपपरावृत्तिफलोद्देश्यकतेजस्संयोगोपादानगोचरा फूत्काराधिश्रयणादिद्वारैव पुरुषेण तेजःसंयोगस्य सम्पादनीयलात् तथापि तादृशकृतौ खानुकूले निरुताव्यापारनिष्ठविषयताविशेषसंबन्धेनान्बयानक्षतिः तादृशव्यापारस्य शान्दमताववश्यविषयता तादृशव्यापारज्ञानेनैव पचतीत्यादिप्रयोगचाकलव्य तादृशसंयोगानुकूलव्यापारस्य धाखर्थतां केचिदाहुः काष्ठपाटनादिन्यापारस्य कथेचि. सादृशानुकूलत्वेपि काष्ठपाटककृते रूपपरावृत्तिफलकतेजःसंयोगानुकूलत्वेन तादृशव्यापाराविषयकस्यान्न काष्ठपाटकादौ पचतीति व्यवहारहति भावः । उक्तयुतयेति । अधिकरणानवच्छिन्नसंयोगाश्रयत्वस्यैव कमलरूपताव्यवस्थापनेनेत्यर्थः ।

Page #128

१२४
व्युत्पत्तिवादः। गां दोग्धि पय इत्यादौ द्विकर्मकधातुसमभिव्याहतगवादिपदोसरद्वितीया क्रियाजन्यफलशालिवादन्यदेव कर्मत्वं बोधयति । कारकाधिकारीयेणाकथितंचेति सूत्रेणापादानत्वादिभिन्नधातुप्रति पाद्यान्वयिधर्मान्तरावच्छिन्नस्यापि कर्मसंज्ञाभिधानात्। गवां पयो दोग्धीस्यादौ धातुमतिपाद्यान्वयिगवादिसंबन्धो न विवक्षितः, अपितु क्षीराद्यन्वयी स इति कर्मवाविवक्षया द्वितीयानवकाशा, किन्तु शैषिकी षष्ठ्येवेति । अत्र धातुप्रतिपाद्यंत्वतदर्थतावच्छेदककोटिप्रविष्टसाधारणम् । गां दोग्धीत्यादी धार्वथतावच्छेदककोटिप्रविष्टपव द्वितीयार्थान्वयात् । तथाहि । क्षरणानुकूलव्यापारो दुहेरर्थः । द्वितीयार्थश्व जनकत्वसंबन्धेन क्षरणान्वयी विभागः । विभागे चाधेयतया प्रकृत्यर्थगवादेरन्वयः । एवं च धात्वर्थतावच्छेदकक्षरणरूपफले प्रधानकर्मक्षीराद्यन्वितद्धितीयार्थवृत्त्यन्वय इति गोनिष्ठविभागानुकूलपयोनिष्ठक्षरणानुकूलव्यापारकर्ता मैत्र इति गां पयो दोग्धि मैत्र इति वाक्याधीनो बोधः न च विभागोपादानत्वमेवेति तद्विवक्षायां द्वितीयानधकाशेति वाच्यम् । धातुवृत्तिमहाविशेप्यान्वयिनो विभागस्यैवापादानत्वरूपत्वात । वृक्षात्पर्ण पततीत्यादौ स्पन्दरूपविशेष्यांशे पर पञ्चभ्यर्थविभागान्वयात् । वस्तुतो विभागावच्छिन्नक्षरणानुकूलो व्यापारो दुह्मर्थः । गोपदोत्तरद्वितीयार्थश्च विभागान्वयिनी वृत्तिरेष । न चैधंधात्वर्थतावच्छेदकफलशालित्वरूपं कर्मत्वमेवात्रापि प्रतीयते इति नाकथित चेत्यस्य विषय इति वाच्यम् । धात्वतावच्छेदकत्वस्य धातुवृत्तिग्रहविशेष्यांशे साक्षाद्विशेषणत्वरूपत्वात्। यत्रचक्षरणानुकलव्यापारमात्रं धात्वर्थतया विवक्षितं भागश्च विभक्यर्थतया तत्रापादानत्वबोधिका पञ्चमी । एतेन कदाचिद्गां दोग्धि पयः, कदाचिश्च गोभ्यो दोग्धि पय इत्यत्र नानियमः । अथ धागोभ्यो दोग्धि पय इत्यत्रापि विभागो धात्वर्थतावच्छेदककोटिप्रविष्ट एव वृक्षाद्विभजते इत्यत्रेवावधित्वरूपापादानस्वविवक्षायां पञ्चमी, आश्रयत्व. विवक्षायां च द्वितीया, अवधित्वं चाश्रयत्वादन्यदेव संबन्धविशेषः । अत्र क्षरणान्वयिनः परसमवेतत्वस्य द्वितीयार्थत्वात पयोनिष्ठक्षरणस्य पयोनिष्ठविभागजनकस्वेऽपि न पयः पयो दोग्धीति प्रये परत्वं विभागान्वयितावच्छेदकावच्छिन्नापेक्षया बोध्यम् । दुह्यते गौः क्षीरमित्यादौ क्षरणजन्यवि. भागाश्रयत्वं गवादिनिष्ठमप्रधानकर्मत्वमाख्यातार्थः । अप्रधाने दुहादीनामित्यनुशासनात् । क्षीरवृत्तिस्वस्य धात्वर्थक्षरण पवान्वयः आख्यातार्थक्षरणे च धात्वर्थव्यापारान्वयः । तथा च विभागावच्छिन्न. क्षीरनिष्ठक्षरणानुकूलव्यापारजत्यक्षरणजन्यविभागाश्रयो गौरित्याकारको बोधः। अथ वा विभागक्ष.
क्षरणानुकूलव्यापार इति । यद्यपिक्षरणमन्तःप्रदेश विभागानुकूलो द्रवद्रव्यनिष्ठो व्यापार विशेषस्तथापि तस्य तत्त्वेन न धात्वर्थघटकताऽपितु स्यन्दलव्याप्येन पयःक्षरतीतिप्रतीति सिद्धेन जातिविशेषेण लाघवादिति बोध्यम् । अत्र पक्षे गोः कथंचिदपि न धालतावच्छेदकफलाश्रयत्वेन कर्मत्वमपितु तदन्वितविभागान्वयित्वरूपं यद्धातुमुख्यार्थानन्वयित्वेनापादानत्वाचनात्मक गौणकर्मत्वमकथितंचेति सूत्रप्रतिपाद्यं तदेवास्तीति । यत्तु मोचनानुकूलव्यापारो दुहेरर्थः मोचनञ्च दुग्धादेयत्क्षरणं तदनुकूलो व्यापारः गवादिनिष्ठः यदभावाद्दोग्धृव्यापारेपि न क्षरणं तथाच गवादेर्मुख्यकर्मलमेवेति मतन्तन लाघवेन क्षरणानुकूल. व्यापारत्वेन धावलौचित्यात् । नचैवं गौः पयोदोग्धीति प्रयोगापत्तिः पयोनिष्ठं यत्क्षरणं तदनुकूलस्य मोचनाख्यव्यापारविशेषस्य गवि सत्वादितिवाच्यम् योहि गोापारः स्वतन्त्रमेव क्षरणानुकूलो गोपच्यापार विनापि बहुक्षीराया वत्सावलोके क्षीरक्षरणदर्शनात् तस्य तेन क्षरणानुकूलत्वेन न धात्वर्थताऽपि तु गोव्यापारद्वारा दोग्धृव्यापारस्य यद्विलक्षणं क्षरणानुकूलत्वं तेनैवेत्युक्तदोषविरहात् पाणिनेरप्यकथितथेति सूत्रयतोऽस्यैव धात्वर्थत्वे तात्पर्यम् । अथ क्षरतीत्यतः केवलादप्यन्तःप्रदेशावच्छिन्न विभागानुकूलव्यापारत्वेन क्षरणस्य प्रतीतेगांदोग्धि पय इत्यत्र क्षरणस्य दुह्यर्थघटकतोक्तव्यापारत्वेनैव वाच्या तथाच विभागस्यापादानस्वेपि तस्य धातुत एव लाभात्र विभक्त्यर्थता विभक्त्यर्थस्याधेयत्वस्य फलान्वयिनः कर्मवरूपतैव कर्मनिष्ठता च निरूपकत्वेन नाश्रयतयेति तस्य गौणकर्मवरूपता तादृशस्य तस्याकथितश्चेति सूत्रविषयतेत्यभिप्रायेणाह । वस्तुतो विभागेत्यादि । यत्रच क्षरणानुकू. लव्यापारमात्रमिति।मात्रपदेन विभागावच्छिन्नलव्यवच्छेदः अत्र क्षरणवस्य यदि जातिरूपता तदा लाघवात्तेन रूपेण क्षरणानुकूलव्यापारे दुहेः शक्तिः विभागावच्छिन्नव्यापारावच्छिन्ने लक्षणैव यदि न सा जातिस्तदाविभागघटितार्थे शक्तिः स्यन्दत्वेन क्षरणघटितेलक्षणैव तत्र विभागबोधाय पञ्चम्यपेक्षा पश्चभ्यर्थविभागान्वये च नात्र पक्षे मुख्य विशेष्यतया धातुजन्योपस्थिते. रपेक्षा पयोदोग्धील्यतः खरसतः पयोवृत्तिस्यन्दानुकूलव्यापारमात्रस्याप्रतीतेर्गुरुभूतेप्युक्तविभागघटितार्थ एव शक्त्यभ्युपगम इति

Page #129

गूढार्थतत्वालोकव्याख्या सहितः ।
१२५
रणव्यापारेषु विशकलितेषु धातोः शक्तित्रयं विशिष्टलाभोऽन्वय बलात् । कर्माल्यातले चाकाङ्क्षायैचित्र्येण तेषां विशेष्यविशेषणभाववैपरीत्यात् । व्यापारजन्यक्षरणजन्यविभागपर्यन्तस्य धातुत एव लाभः आश्रयत्वमेवाख्यातार्थः । एवं च क्षरणविभागयोर्न द्विधा भानम् । गौणकर्मासमभिव्याहृते दुह्यन्ते क्षीराणीत्यादौ आत्मनेपदेन केवलेन धातुसहितेन वा विभागावच्छिन्न क्षरणाश्रयत्वरूपप्रधानकर्मत्वस्य बोधनेऽपि एकदा उभयविधकर्मश्व बोधनस्याप्युत्पन्नतया दुह्यन्ते क्षीराणि गौरित्यादयो न प्रयोगाः ।
पौरवं गां याचते विप्र इत्यादी स्वोद्देश्यकदानेच्छा याचत्यर्थः । प्रधानकर्मगवाद्यन्वितद्वितीयार्थः विषयत्वं धात्वर्थतावच्छेदकदानेऽन्वेति । सविषयकज्ञानादिरूपविषयोपहितइच्छाबोधकधातुस्यले इच्छाविषयविषयत्वमेव प्रधानकर्मत्वम् अतएव घटो जिज्ञास्यते इत्यादी घटादेः सन्नन्तकर्मता । अथैवं यद्वस्तुविषयकं दानमप्रसिद्धं तद्वस्तुरूपकर्मसमभिव्याहृतधातुघटितवचसः का गतिरिति वेदू या गतिर्गगनं दिक्षते इत्यादिकस्य भ्रान्तपुरुषीयगगनादिप्रकारकदर्शनेच्छाबोधकवाक्यस्य, गगनविषयकत्वप्रकारक दर्शनेच्छाबोधस्तत्रेति चेदिहापि गोविषयिताप्रकारतानिरूपित स्वत्वेच्छानिष्ठविषयताशाली बोधस्तद्वाक्यस्य । विशेषादर्शिविषयता चसमा । विवेचनीयं चेदमये । पौरवपदोत्तरद्वितीयायास्तु वृत्तिरेवार्थः । तस्या दानेऽन्वयः । पौरवस्य तादृशदानाश्रयत्वमेवाप्रधानकर्मत्वम् । न चैवमिच्छाविशेषरूपदानस्याश्रयत्वं कर्तृत्वमेवेतिवाच्यम् । धातुजन्यप्रतिपत्तिविशेष्यी भूत दानाश्रयत्वस्यैव तत्कर्तृत्वरूपत्वात् । अत्र च दानस्य तादृशप्रतिपत्ताविच्छारूपधात्वर्थे विशेषणत्वात् । वैत्रेण पौरवो गां याच्यत
वोध्यम् । स्वोद्देश्य कदानेच्छेति । स्वनिरूपितखत्वप्रकारकत्वविशिष्टपरखत्वनिवृत्त्यनुकूलेच्छा विषयिणीच्छेत्यर्थः स्वपदार्थोयाचकः परच तदन्योदातृत्वेन तदिष्टः यत्र साधारणस्वत्वस्य क्रयण संपत्तये चैत्रस्यास्यापीदं भवत्वितीच्छा मैत्रस्य जायतामितीच्छा तत्र चैत्रो मैत्रं याचत इतिमाभूदतः परस्वत्वेत्यादिविशेषणम् यत्र चैत्रस्य स्वनिष्ठदानस्येच्छा मैत्रस्येदं न ममेतीच्छा मे जायतामित्याकरिका तत्र चैत्र आत्मानं याचत इति माभूदिति स्वोद्देश्यकेति खनिष्टदानस्य स्त्रोद्देश्यकत्वाभावात्तद्वारणमत्र । नचैवं परगतदानेत्यैव वाच्यमितिवाच्यम् परोद्देश्यकदानस्य परगतस्येच्छायां चैत्रोदाता भवत्वितीच्छायां मैत्रस्य मैत्रश्चैत्रं याचत इति प्रयोगवारणाय खोद्देश्यकेत्यस्यैव वक्तव्यत्वात् । यदिन्व न स्वार्थमयं याचतेऽपितु परार्थमिति व्यवहारः प्रामाणिकस्तदा परोद्देश्य कदानेच्छाया याचना निर्वाहाय स्वविषयकत्वखासामानाधिकरण्योभयसंबन्धेन दानविशिष्टच्छाया धार्थतालाभाय स्त्रोद्देश्य कत्वमुपात्तमिति मन्तव्यम् । अतएव दानाय प्रेरणन्धात्वर्थ इति सामान्यत एव दानायेत्युक्तम् शब्दशक्तिप्रकाशिकार्या । अथ तत्र प्रेरणा दीयतामित्याद्यभिलापरूपत्युक्तम् युज्यते च तत्दीयतां महाभित्यभिलापे सत्येव हि याचते धनमयमिति व्यव - हारो नान्यथेति चेत्र व्यवहारम्प्रति व्यवहर्तव्यज्ञानस्य हेतुतयेच्छाबोधकाभिलापाभावे परगतेच्छायाः परस्य ज्ञानाभावात्तादृशव्यवहारासंभवइति तादृशेच्छाज्ञापन एवाभिलापस्य व्यापारो न स एव याचनेति वक्तुमुचितं गौरवादन्यथा चैत्रायाहं दद इत्यभिलाषाभाचे चैत्राय ददातीति व्यवहाराभावाद्दानमप्यभिलाप एव स्यात् यथाकथंचिद्दातुः स्वस्वत्वनिवृत्त्यनुकूल परखत्वप्रकारकेच्छाया यस्य ज्ञानं तस्यायं ददातीति व्यवहारस्योक्ताभिलापं विनापि दर्शनानिरुक्तेच्चैव ददात्यर्थइतिचेत्तत्र मतिस्तदा याचकस्थेनितादिना दानेच्छां ज्ञातवतो विनापि तादृशाभिलापं याचते धनमयमिति व्यवहारात्तादृशेच्छेव याचतेरर्थइति मतिः कुतो नाद्रियते व्यवहारं प्रति ज्ञापकत्वेनाभिलापस्यान्यथासिद्धिरम्युभयचैव समाना याचनास्थलीयप्रायस्तादृशाभिलापदर्शनदोषनिबन्धनैव जगदीशोक्तिरिति मन्तव्यम् । यद्वस्तुविषयकमिति । इदमुपलक्षणम् यत्र याच्यमानस्य दानमप्रसिद्धं तत्रापि का गतिरित्यपिबोध्यम् । बोधइति । वृत्तित्वप्रकारतानिरूपितायाः खस्वत्वप्रकारतानिरूपित विशेष्यताकत्वावच्छिभेच्छा निष्ठविशेष्यता तन्निरूपकेच्छाया याचतेरर्थत्वात् तद्धटकवृत्तित्वे पौरवादिपदोत्तर द्वितीयार्थनिरूपितत्वस्य खत्वप्रकारतानिरूपितावेशेष्यत्वेगवादिपदोत्तर द्वितीयार्थापेयत्वस्य चान्वयोपगमात् यत्रापि दाने याच्यमानविशेषव्यक्तिर्वृत्तित्वाभावरूपस्य विशेषस्य वस्तुविशेषकर्मकत्वाभावरूपस्य विशेषस्य ययोर्दर्शनं तयोरपि तादृशवाक्यप्रयोगतज्जन्यशाब्दबोधयोर्नानुपपत्तिः पौरव गवादिपदोत्तरद्वितीययोराधेयत्व विषयत्वार्थकत्वकथनं यथाश्रुताभिप्रायेण गगनं दिदृक्षत इत्यस्याविशेषदर्शिप्रयोगरूपत्वं तादृशस्यैव शाब्दबोधजनकत्वं च विशेषदर्शिनां न तादृशप्रयोगो नापि ततोबोधो धात्वर्थस्तु यथाश्रुतएवाप्रामाण्यमेवच तस्येष्टमित्यभ्युपगमो यदि प्रामाणिकानां सच तदोतस्थले याचतइत्यचापि समान इत्याह--- तद्वाक्यस्येत्यादिना । अप्रधानकर्मत्वमिति । 'सविषयकस्य धालस्य विषयत्वस्यैव प्रधानकर्मत्वरूपत्वादितिशेषः तेन दानस्य साक्षाद्धावर्थतावच्छेदकत्वेपि न क्षतिः ।

Page #130

१२६
व्युत्पत्तिवादः ।
इत्यादावप्युक्तक्रमेण चैत्रवृत्तीच्छाविषयगोकर्मकदानाश्रय इत्यन्वयबोधो बोध्यः । यद्यपि निरुक्तयाम्बाभिक्षैवेति दुहियाविरुधिप्रच्छिभिक्षिचित्रामित्यत्रार्थपर भिस्युपादानेनैव चरितार्थतया या चेरुपादानमनर्थकं तथापि याचमानः शिवं सुरानित्यादौ याचतेर्न निरुक्तभिक्षार्थकतेति तदुपादानम् । तत्र हि व्यापारजन्यत्वप्रकारकेच्छा धात्वर्थः । इच्छाय प्रधानकर्म कल्याणान्वितद्वितीयार्थविषयिताया अन्वयः व्यापारे च सुरान्वितवृत्तित्वस्य द्वितीयार्थस्थान्वयः तथा च सुरवृत्तिव्यापारजन्यत्वप्रकारक कल्याछाश्रय इत्यन्चयबोधः । गां व्रजं रुणद्धीत्यादी देशान्तरसंचारविरोधिव्यापारो धात्वर्थः संचारविरोधित्वं संचारानुत्पादप्रयोजकत्वम् । अनुत्पादे प्रधानकर्मगोवृत्तित्वान्धयः । देशविशेषणभेदे व्रजमिति द्वितीयान्तार्थव्रजप्रतियोगित्वान्वयः रुध्यते गां व्रजइत्यादावन्वयबोधः स्वयमूहनीयः ।
गुरुं धर्म पृच्छतीत्यादौ जिशासाबोधकव्यापारो धात्वर्थः । बोधे गुरुवृत्तित्वस्य जिज्ञासायां धर्मविषयकत्वस्यान्वथः । शिष्यं धर्मे ब्रूते इत्यत्र ज्ञानानुकूलशब्दप्रयोगो धात्वर्थः । ज्ञाने धर्मविष यत्वस्य शिष्यवृत्तित्वस्याप्यन्वय इति तन चारुतरम् । तथा सति यत्र जिज्ञासाविषयक चैत्रशानेच्छया प्रश्नस्तादृशशब्दाश्च सामग्रीबलेन मैत्रस्यापि पृच्छक जिज्ञासाज्ञानं तत्र मैत्रं पृच्छतीति प्रयोगस्य, एवं यत्र चैत्रज्ञानेच्छया बूते दैववशाच्च मैत्रस्यापि ज्ञानं तत्र मैत्रं ब्रूते इति प्रयोगस्य चापत्तेः । साक्षाद्धात्वर्थविशेषणज्ञान रूपफलाश्रयतया तत्र गुर्वादीनां प्रधानकर्मतया अप्रधाने दुहादीनामित्यनुशासनविरोधेन पृच्छते गुरुधर्म " स पृष्टस्तेन कस्त्वं भो । शिष्य उच्यतेधर्ममि• त्यादिस्थले च लकारादिना तत्कर्मत्वाभिधानानुपपत्तेश्च । परं तु जिज्ञासाज्ञानोद्देश्यकप्रवृत्यधीनशब्दः पृच्छतेरर्थः । ज्ञाने गुरुवृत्तित्वस्यान्वयः । शब्दे च धर्मविषयकत्वस्यान्वयः । शब्दस्य विषयता व्यापारानुबन्धिनी ज्ञानस्य परम्परया शब्दरूपधात्वर्थविशेषणत्वात् । तदाश्रयीभूतगुरोग णकर्मता । धर्मस्य च धात्वर्थविषयतया प्रधानकर्मता ब्रूञश्च ज्ञानोद्देश्य कप्रवृत्यधीनशब्दार्थः ज्ञाने शिष्यवृत्तित्वस्य शब्दे च धर्मविषयकत्वस्यान्वयः अजां ग्रामं नयतीत्यादौ ग्रामं भारं वहतीत्यादौ च उत्तरदेशसंयोगावच्छिनक्रियानुकूलव्यापाररूपं प्रापणं धातोरर्थः तत्र क्रियारूपे फले अजाभारादिवृत्तित्वान्ययः । संयोगरूपफले च ग्रामादिवृत्तित्वस्यान्वयः । तथा च ग्रामवृत्तिसंयोगजनकाआदिवृत्तिक्रियानुकूलव्यापारानुकूलकृतिमानित्यन्वयबोधः । अजा ग्रामं नीयते, उद्यते भारो ग्रामं चैत्रेण इत्यादाषुत्तरसंयोगावच्छिन्नक्रियारूपं फलं कर्माख्यातार्थस्तत्र च धात्वर्थस्य तादृशव्यापारस्य जन्यतासंबन्धेन तस्य चाश्रयतासंबन्धेन अजाभारादिरूपप्रधानकर्मण्यन्वयः ग्रामादिवृत्तित्वात्वथस्तु संयोग एव एवं च चैत्रकृतिजन्यो यः संयोगावच्छिन्नक्रियानुकूलव्यापारस्तजन्यग्रामवृत्तिसंयोगानुकूल कर्मवानजादिरित्यन्वयबोधः । नच कारकविभक्तयर्थस्य धात्वर्थएवान्वयनियमात्मत्ययोपस्थाप्य संयोगे कथं ग्रामादिवृत्तित्वान्वय इति वाच्यम् । भूतले घर इत्यादी घटादिपदार्थेग्यधिकरणसप्तम्यर्थान्वयान्तादृशनियमासिद्धेः । अस्तु वा धात्वर्थतावच्छेदकतावच्छेदकतया भासमाने संयोगपव तदन्वयः । फलव्यापारयोः पृथक्शक्तिमते चाश्रयत्वमेवात्मनेपदार्थः । संयोगावच्छिनक्रियारूपधात्वर्थ एव व्यापाररूपधात्वर्थविशेष्यतया आश्रयत्वविशेषणतया चान्वेति । तदेक
याचेरुपादानमनर्थकमिति । अथ याचेरर्थपरस्योपादानमवश्यार्यमन्यथा नृपमर्थे प्रार्थयते इति न स्यात्तथाच भिक्षेरुपादानमनर्थकमित्येव वक्तमुचितम् प्रथमोपात्तस्य याचेहकाले भिक्षेरनुपस्थितेस्तेन तत्रैयध्येबुद्धेरसंभवाद्भिक्षेग्रहकाले चार्थपरस्य यावेरुपस्थितेस्तेन भिक्षेरानर्थक्यस्य शंकितुमर्हत्वादिति चेन सकलकर्मप्रकरणपर्यालोचनं विना न याचनार्थ कसकलधातूनां भवत्यनुपादानप्रहस्तदग्रहे व नार्थपरत्वमहस्तदग्रहेन्च न वैयर्थ्यशङ्कापीति तस्यां सकलप्रकरणपर्यालोचनस्यापेक्षितत्वे याचेरपि वैयर्थ्यस्य शङ्कितुं शक्यत्वात्प्रथमोपात्तस्य प्रथमं सार्थकत्वे प्रायशोजिज्ञासोदयात्तत्सार्थक्याय याचेरुपादानमनर्थकमित्याशङ्काया अप्युचितत्वादिति । प्रधानकर्मतयेति । इदमापाततउक्तम् । सविषयकस्य धात्वर्थस्य विषयताया एव प्रधानकर्मरूपत्वात् अतएव साक्षाद्धात्वर्थतावच्छेदकदानाश्रयस्य पौरवस्यानुपदमेव गौणकर्मतोका । उत्तरदेश संयोगावच्छिन्नक्रियेति । एषाच कचिद्रमनरूपा कचियादशावस्थित्यादिकं विनोत्तरसंयोगो नोपपद्यते तादृशावस्थित्यादिर्निस्पन्देपि

Page #131

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः । देश संयोगएव प्रामादिवृत्तित्वान्धयः। चैत्रीयकृतिजन्यव्यापारजन्यप्रामवृत्तिसंयोगानुकूलक्रियाश्रयवानजादिरित्याकारको बोधः ज्ञानानुकूलशब्दश्च द्रव्यं निरूपयतीस्यादौ धातोरर्थः । तादृशविशिष्टैकार्थस्य एकदेशे ज्ञाने आधेयत्वान्वयबोधे च न द्वितीयायाः साकाङ्गता स्वीक्रियते, अपि तु विषयतया अन्वयबोधएवेति शिष्यं द्रव्यं निरूपयतीत्यादिर्न प्रयोगः । यत्तु धात्वर्थो शानमेव तदनुकूलव्यापारश्च णिजर्थ इति तदसत्। धातोश्चराद्यन्तर्गततया स्वार्थएव णिचोविधानात्। अन्यथा निरूपयतीत्यस्य शापयतीत्यादिसमशीलतया शिष्यं ज्ञापयतीत्यादिवच्छिष्यं निरूपयतीति प्रयोगस्य दुरत्वात् । अजां प्रामं यापयति शिष्यं शारखं झापयति ब्राह्मणमन्नं भोजयति यजमानमा पाठयति घट जनयति नाशयतीत्यादौ णिच्प्रत्ययप्रकृतिभूतधास्वर्थकर्तृवाचकाजादिपदोत्सरद्विती यायाः मुख्यभाकसाधारणं कर्तृत्वमेवार्थः । गतिबुद्धीत्यादिसूत्रेण कर्तुः कर्मसंज्ञाविधानात् । गतिज्ञानोत्पत्त्यादिनिरूपितं कर्तुत्वं चाश्रयत्वमेव गलाधासंयोगानुकूलक्रियानुकूलव्यापाररूपभोजनकण्ठताल्वाद्यभिघातरूपपाठनिरुपितं च तदनुकूलकृतिमत्थं नाशनिरूपितं च प्रतियोगित्वम् तस्य च निरूपकतासंबन्धेन धात्वर्थेऽन्वयः ! नव्यमते च यत्राश्रयत्वं कर्तृत्वं तत्राधेयत्वं द्वितीयार्थः । यत्रानुकूलकृतिमरवं तत्र कृतिजन्यत्वं यत्र प्रतियोगित्वं तत्रानुयोगित्वं तेषां चाश्रयतासंबन्धेनैव धात्वर्थेम्बयः गत्यर्थादिभ्योऽन्यत्र च णिच्प्रत्ययप्रकृतिधात्वर्थकर्तृवाचकपदाद न द्वितीया, ताशकः कर्मतातिदेशाविषयत्वात् । तेन पाचयत्योदनं सहायेनेस्यादय एच प्रयोगा, न तु पाचयत्योदनं सहायमित्यादयः । केचित्तु पाकादिक ः पाकादिकर्मस्वविरहेऽपि ण्यन्तसमुदायस्यापि धातुत्वेन तत्कर्मतया सहायादे पाचयत्योदनं सहायमित्यादयः प्रयोगा अपि साधवः । अतएवाजिमहत्तं जनको धनुस्तदित्यादयो भट्टिप्रयोगाः। गतिबुद्धीत्यादिसूत्रं च नियम. परतया गत्यर्थधातुयोगे कर्तृप्रत्ययासाधुत्वक्षापकम् । तेन पाचयत्योदनं सहायेनेस्यादियद् अजया प्रामं यापयतीत्यादयो न प्रयोगा इस्याहुः । एषामयमाशयः । हेतुमति चेत्यनुशासनात् णिजों हेतुकर्तृत्वम् तच स्वतन्त्रकर्तृप्रेरणा अन्यनिष्ठकर्तृत्वनिर्वाहकव्यापाररूपा, कर्तृत्वं कचित्प्रयतः कचिदाश्रयत्वादिकं, यारशधातूत्तराख्यातेन यादृशकर्तृवं बोध्यते तदुत्तरणिच्प्रत्ययेन ताश. कर्तवनिर्वाहकव्यापारो बोध्यते । अतएव पाचयतीत्यादौ पाकादिकृतिनिर्वाहका, ज्ञापयतीत्यादौ ज्ञानाश्रयत्वनिर्वाहकः, नाशयतीत्यादी नाशप्रतियोगित्वनिर्वाहको व्यापार प्रतीयते । निर्वाहकत्वं च स्वरूपसंबन्धविशेषः । नतु जनकत्वम् । अतो न नाशयतीस्यादावनुपपत्तिः। एवं व ज्यन्तधातप्रतिपाद्यतावच्छेदकं फलं कर्तृत्वमेव निर्वाह्यस्यैव फलत्वात् । तदाश्रयतया स्वतन्त्रस्य कर्तुः कर्मता, तारशफलविशेषणतया स्वतन्त्रकर्तृवृत्तित्वविवक्षायां पाचयत्योदनं सहायमित्यादयः प्रयोगा: यदा तु पाकादिविशेषणतया सहायादिकर्तृत्वं विवक्षितं तदा पाचयत्योदनं सहायेनेत्यादयः । अथ यत्र चैत्रमैचोभयकतर्कएक एव पाकस्तत्र चैत्रमात्रं प्रयोजयति यज्ञदत्तो मैत्रेणानं पाचयतीति प्रयोगापत्तिरिति, तत्रापि ण्यर्थकतावेव तृतीयान्तार्धमैत्रादिवृत्तित्वस्यान्षयोवाच्यः। एवं च मैत्रं पाचयतीत्यादिवाक्यजन्यबोधावैलक्षण्याद् द्वितीयातृतीययोस्तात्पर्यभेदेन व्यवस्थाया न संगतिरिति चेन्न । अगत्या तत्र पाकादिविशेषणकृतेः पारतम्येण व्यापारविशेषणीभूतणिजथेकृतावभेदान्वयमुपगम्योक्तातिप्रसङ्गस्य चारणीयत्वात् । पदार्थकदेशे कृतौ पाकादेरिव कृतेरप्यन्वयो व्युत्पत्तिवैचित्र्यात् । वस्तुतः कर्तृत्वं व्यापारश्च पृथगेव णिजर्थः विशिष्टलाभोऽन्व यबलात् । केचित्तु, अनुकूलव्यापार एव णिअर्थः, तदन्वयिनी गमनभोजनक्रियैव धात्वर्थताबच्छेदकं फलं, तत्संबन्धिनस्तारशक्रियाकर्तुयॆन्तकर्मता । तादृशक्रियासंबन्धश्चाश्रयत्वकृतिमस्वान्यतरो ग्राह्यः । अतो गमनादिसंबन्धिकालादो नातिप्रसङ्ग इत्याहुः । अत्र च ताशकर्मतावाचकपदात् कदाचिद्वितीया कदाचित्तृतीया इत्यत्र नियामकाभावः । ताशपदोत्तरयोस्तयो

Page #132

१२८
व्युत्पत्तिवादः । स्तुल्यार्थकतया विषक्षाभेदरूपनियामकाभावादिति तु चिन्तनीयम् । अजा प्रामं याप्यते चैत्र णेत्यादौ चैत्रकर्तृकव्यापारनिर्वाह्यं यद्मामवृत्तिसंयोगानुकूलक्रियाकर्तृत्वं तदाश्रयोऽजा इति ब्रोधः । तत्र संयोगावच्छिन्नक्रिया धातुलभ्या, संयोगे ग्राममित्यादिद्वितीयान्तार्थप्रामादिवृत्ति त्वान्वयबलात् प्रामादिवृत्तिसंयोगावच्छिन्नक्रिया लभ्यते तादृश्या णिजर्थकर्तृत्वेऽन्वयः। कर्माख्यातादिसमभिव्याहारनियन्त्रितव्युत्पत्तिबलाच तादृशक्रियान्वितकर्तृत्वं तृतीयान्तार्थचैत्रादिकर्तृत्वविशेषितव्यापाररूपापरणिजथै निर्वाहारवसंबन्धेन विशेषितम् अजादिरूपकर्मीभूतकर्तृविशेषणीभवदाख्याताश्रयत्वे विशेषणतया भासते। ये तु गतिबुद्धीत्यादिसूत्रस्य संशाविधायकत्वं वर्णयन्ति तेषामयमाशयः । व्यापार एव णिजर्थः तत्र धात्वर्थक्रियायाः स्वकर्तृत्वनिर्वाहकवं संसर्गः । अतो न कर्तुः कर्मत्वं सूत्रान्तरप्राप्तम् । याप्यते प्राममजा इत्यादौ स्वनिर्वाह्यकर्तृतानिरूपकत्वसंबन्धेन व्यापारविशेषितधात्वर्थः कर्तृत्वेऽन्वेति तचाश्रयत्वसंबन्धेन अजादौ विशेषणतया भासते । तादृशव्यापारे तृतीयान्तार्थस्य चैत्रादिकर्तृत्वस्य धात्वर्थकदेशे संयोगादिफले च द्वितीयान्तार्थस्य ग्रामवृत्तित्वस्य विशेषणतया भानं ण्यन्तोत्तराख्यातस्यापि कर्तृत्वमेवार्थः । तत्रच तस्य वृत्तिः कृप्तव । तच उक्तस्य धात्वर्थस्य विशेष्यतया प्रथ मान्तपदार्थस्य च विशेषणतया भासते । न च यक्समभिव्याहृताख्यातोपस्थाप्यकर्तृत्वस्यान्वयबोधोपगमे गम्यते चैत्र इत्यतोऽपि गमनकर्ता चैत्र इत्यन्वयबोधः स्यादिति वाच्यम् । ण्यन्तो. सरयक्समभिव्याहृताख्यातस्यैव कर्तृत्वान्वयबोधनियामकत्वात् । अथैवमजा याप्यते इत्यादौ कर्तत्वस्याख्यातबोध्यत्वे कर्तरिशबित्यपवादविषयतया यकोऽसाधुतापत्तिः। न च यारशधातूत्तरं यरसार्वधातुकं विहितं तादृशधात्वर्थनिरूपितकर्तृत्वस्य तेन विवक्षायामेव कर्तरि शबित्यादेः शबा. दिविधायकत्वात, प्रकृते प्यन्तसमुदायस्य उत्तरमेघाख्यातं तेन तदर्थनिरूपितकर्तृत्वं च न बोध्यते अपि तु ग्यर्थविशेषितधात्वर्थीन्धितकर्तृत्वमेवेति नताशापवादविषयतेति वाच्यम्। कर्माख्यातस्थले विशेष्य विशेषणभाववैपरीत्येन व्यापारविशेषितक्रियाया अपि ण्यन्तधात्वर्थत्वात् । मैवम् । लकार. सामान्यवृत्त्या यत्र कर्तृत्वं प्रतीयते तत्रैव करिशबित्यस्य शबूविधायकता, अत्र कर्मत्वसमशीले कर्तृत्वे आत्मनेपदत्वेन शक्तिः । वस्तुतः फलव्यापारयोः पृथक् धास्वर्थतामते गच्छतीत्यादाधिव गम्यते इत्यादावपि लकारेणाश्रयत्वरूपकर्तृत्वाभिधाने यगनुपपन्न इति, परस्मैपदसमभिव्याहृतधातुना यादृशविशिष्टोऽर्थः प्रत्याय्यते, ताहशविशिष्टार्थान्वितकर्तृत्वाभिधानमेव शविषयः। एवं च प्रकृतेऽपि नानुपपत्तिरिति ध्येयम् । ग्रामो याप्यते, अर्थों बोध्यते, इत्यादौ भावनाविशेष्यतया प्रा. मादेर्भानेऽपि गमनादिक ः कर्मत्वविवक्षायां तस्यैवाख्यातार्थविशेष्यतया बोधोऽव्युत्पन्नः । ग्यन्ते कर्तुश्च कर्मण इत्यनुशासनादतोऽजां प्रामो याप्यते शिष्यमों बोध्यते इत्यादयो न प्रयोगाः । ग्रामो याप्यते, अर्थो बोध्यते, इत्यादौ फलविषयत्वादिरूपं मुख्यभातसाधारणं कर्मत्वमेवाख्यातार्थः । फलव्यापारयोः पृथधात्वर्थतामते श्राश्रयत्वमेवाख्यातार्थः । धात्वर्थव्यापारविशेष्यतया ताशानयत्वविशेषणतया च धात्वर्थफलस्य भानेऽपि, ण्यर्थव्यापारस्य जन्यतासंबन्धेनैव धात्वर्थक्रिया. शानादिविशेषणत्वं पूर्ववदेव । अजां ग्रामो याप्यते इत्यादिकस्तु न प्रयोगः द्वितीयया कर्मत्वबोधने धात्वर्थव्यापारविशेष्यतया पयर्थबोधसामन्याः प्रयोजकत्वात् । यगादिसमभिव्याहृतस्थले च धात्वर्थविशेषणतयैव ण्यर्थस्य बोधात्, ण्यन्तधातोः सकर्मकत्ये तदुत्तरभावाख्यातस्य भावे चाकर्भ. केभ्य इस्पनुशासनेनासाधुत्वाचन ताशप्रयोगः । ग्रामं याप्यते इति भावाख्याते प्रयोगस्त्विष्ट एव ण्यन्तकर्मासमभिव्याहारात्। एकदा कर्तृत्वकर्मत्वबोधकताया आख्यातस्याव्युत्पन्नतया अजा
नेतृपुरुषस्कन्धाद्यवस्थितवस्तुनिवर्ततइति बोध्यम् । ण्यन्तधातोः सकर्मकत्वइति । तत्कर्मणो विवक्षितत्वइत्यर्थः । ण्यन्तकर्मासमभिव्याहारादिति । तत्कर्मा विवक्षानिबन्धनस्य तस्याकर्मकलस्य सस्वादित्यर्थः अविवक्षातः कर्मणोऽक

Page #133

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः ।
१२९ प्रामो याप्यते इत्यादयो न प्रयोगाः। एवं तण्डुलः सहायेन पाच्यते, चैत्रेणेत्यादौ धात्वर्थे सहायादिकर्तृत्वस्य तविशेषणण्यर्थव्यापारे च चैत्रादिकर्तृत्वस्य तृतीयान्तार्थस्य बोधः । शेषं पूर्ववदिति दिक। _ग्रामं गच्छतीतिवत्स्वं गच्छतीति प्रयोगवारणाय परसमवेतत्वमपि द्वितीयार्थ इष्यते । तस्य च धात्वर्थेऽन्वयः। परत्वे चैकदेशेऽपि आकाङ्क्षावैचित्र्यात् प्रकृस्यर्थस्य प्रतियोगितयान्वयः । एवं च ग्रामं गच्छति चैत्र इत्यादी ग्रामभिन्नसमवेता ग्रामनिष्ठसंयोगजनिका या क्रिया तदाश्रयतावांश्चैत्र इस्यन्वयबोधः । खनिष्ठसंयोगजनकक्रियायां स्वभिमसमधेतत्वत्य बाधात्वं गच्छतीति न प्रयोगः। यत्र चोभयकर्मभ्यां मल्लयोः संयोगस्तत्र मलान्तरसमवेतक्रियायाः स्वनिष्ठसंयोगजनिकाया: स्वभिन्नसमवेतत्वेऽपि तादृशक्रियाश्रयतायाः स्वस्मिन् बाधादू मलुः खं गच्छतीति न प्रयोगः । नच स्वनिष्ठसंयोगजनकस्वसमवेतक्रियायां स्खभिन्नसमवेतत्वस्यायोग्यतया तदभानेप्यबाधितं स्वनिष्ठसंयोगजनकत्वं विषयीकृत्य शाब्दबोधसंभवात् तदर्थमात्रतात्पर्येण स्खं गच्छतीति प्रयोगो दुर्वार पवेति वाच्यम् । परसमवेतत्वाविषयकस्य द्वितीयाधीनफलजनकत्वबोधस्य कुत्राप्यनभ्युपगमेन तद्बोधे तद्भासकसामध्या अप्यपेक्षणीयत्वात् । अथ स्वस्यापि द्वित्वावच्छिन्नखभेदवत्वात् खं ग.
छतीति प्रयोगस्य दुरितया द्वितीयाप्रकृत्यर्थस्य प्रकृत्यर्थतावच्छेदकावच्छिन्नप्रतियोगिताकत्वसंबन्धेनैव भेदेऽन्वयोवाच्यः तथा च चैत्रो द्रव्यं गच्छति, मल्लो मलं गच्छतीत्यादिवाक्यस्याप्रमाणतापत्तिः चैत्रमल्लादिनिष्ठक्रियायां प्रकृत्यर्थतावच्छेदकीभूतद्रव्यत्वमल्लत्वाद्यवच्छिन्नभिन्नासमवेतत्वात्। तत्तव्यक्तित्वानुपस्थितावपि शाब्दबोधोदयेन तत्तयक्तित्वावच्छिन्नप्रतियोगितासंबन्धेनान्वयोपगमासंभवात् । उक्तयुक्त्या संबन्धघटकोपस्थितेरपि शाब्दबोधेऽपेक्षितत्वात् । एकधर्मावच्छिन्नप्रतियोगिताया अन्यधर्मावच्छिन्नसंसर्गत्वे मानाभावात् प्रतियोगिविशेषिताभावबुद्धर्विशिष्टवैशिष्टयाव. मिकाक्रियेत्युक्तेः। तदोघेतद्भासकसामग्र्याइति । द्वितीयया फलस्य तदन्विताधेयत्वस्य वा बोधे परसमवेतलभासकसामम्यास्तदुपस्थितिभ्रमप्रमासाधारणतद्विषयकयोग्यताज्ञानादेरित्यर्थः ।। अपेक्षणीयत्वादिति । तथाच तदयोग्यलाहे द्वितीयाधीनफलविषयकबोधोत्पादिकायाः परसमवेतलयोग्यताज्ञानादिघटितसामथ्या अभावान तादृशबोधसंभव इति भावः ।। ननु संबन्धस्याविशेषणत्वेन पूर्वकाले तस्य तद्धटकस्य चोपस्थिति पक्षणीयेति तक्ष्यक्तिखानुपस्थितिकालेपि तदवच्छिन्नप्रतियोगिलस्य संसर्गलं संभवत्येवेत्यत आह । उक्तयुक्येति तात्पर्यज्ञानस्यापूर्ववाक्यार्थस्थले शाब्दबोधप्राकाले विशिष्टवाक्यार्थज्ञानासंभवेन वाक्यार्थविषयकत्वविशिष्टबोधविषयकत्वेन हेतुत्वासंभवात्तत्तद्धर्मावच्छिनतत्तत्संबन्धावच्छिन्नप्रकारतानिरूपिततत्तद्धर्मावच्छिन्न विशेष्यताकवविशिष्टबोधविषयकत्वेनैव हेतुत्यस्य वाच्यतया तात्पर्यज्ञाने संबन्धस्यापि विशेषणत्वेन तदर्थसंबन्धस्य तटकस्य चोपस्थितेरपेक्षणीयलादित्यर्थः अथापूर्ववाक्यार्थस्थले यद्यपि शाब्दबोधात्प्राक्वाक्यार्थविषयकज्ञानस्य कदाचिदप्यजनने निरूप्यनिरूपकभावापनविषयलग्राहकानुव्यवसायस्याप्यसंभवाद्विषयवान्तरविशिष्टविषयखोपस्थितेरसंभवेन विशिष्टवैशिष्ट्यावगाहितात्पर्यज्ञानस्य न संभवस्तथापि तद्धटकप्रत्येकपदार्थज्ञानजन्यानुव्यवसायगृहीततत्तद्विषयखोपस्थितिमूलकस्य विशेष्ये विशेषणमिति रील्या तात्पर्यज्ञानस्य संभवेपि यद्धर्मावच्छिन्ननिषेधबुद्धिः पुरुषस्य कदापि न जाता तत्र तद्धर्भावच्छिनप्रतियोगिलस्याग्रहेणानुवृत्त्यवसायेन तत्संसर्गलस्याप्यग्रहणाद्रिशेष्ये विशेषणमिति रीत्यापितद्धटिततात्पर्यज्ञानासंभवात् तादृशवाक्यस्थलानुरोधेन विलक्षणविषयतासंबन्धेन तत्तत्पदार्थविशिष्टबोधविषयकज्ञानत्वेन तात्पर्यज्ञानस्य हेतुताया आवश्यकत्वेन तद्रीत्या तात्पर्यहानस्य तस्यक्तिखावच्छिन्न प्रतियोगिखसंसर्गखानुपस्थितावपि संभवात्तात्पर्यज्ञानस्य सर्वत्र शाब्दबोधे चाहेनुलपक्षे तादृशसंसर्गज्ञानापेक्षाया अभावान्न तद्व्यक्तिलानुपस्थितिकाले तादृशशाब्दासंभवइत्यतआह । एकधर्मावच्छिन्नप्रतियोगितायाइति ।मानाभावादिति । प्रतियोगिविशिष्टाभावबुद्धेरेव तत्र मानत्वेन तस्याघटवति घटोनास्तीत्यादिबुद्धेस्सवानुमताप्रामाण्यनिर्वाहाय विशेषणतावच्छेदकावच्छिन्नप्रतियोगितसंसर्गावगाहिन्या एव स्वकारणेनोत्पत्तेरुपेयत्नातूविशेषणताचच्छेदकावच्छिन्नप्रतियोगिलसंसर्गस एव मानखादन्यस्याप्रमाणखान्मानाभावादित्यर्थः । ननूपलक्षितवैशिघ्यावगाहिस्थले उपलक्षणीभूतधर्मावच्छिन्नप्रतियोगिवस्य गुण्डो गुणकर्मान्यववसत्तावानित्यत्र समवायेऽभानात् द्रव्यत्वाापलक्षितस्यैवास्तु तत्र भेदे भान तथाच तव्यक्तिलायच्छिन्नप्रतियोगिवस्थापि संसर्गतासंभव इत्यत आह । प्रतियोगिविशेषिताभावबुद्धरिति । अवश्यमेव द्वितीयान्तसमभिव्याहृतगच्छतीत्यादिवाक्यजन्यबुद्धेः प्रकृत्यर्थतावच्छेदकविशिष्टप्रतियोगिनो द्वितीयार्थघटकभेदे वैशिष्ट्यावगाहित्वमेवोपगन्तव्यमन्यथा खंगच्छतीयादेःप्रामाण्यस्य दुर्वारलाव्यासज्यवृत्तिधर्मावच्छिन्नप्रतियोगित्वसम्बन्धेन खबिशेषितभेदस्य
१७ व्यु

Page #134

व्युत्पत्तिवादः । गाहित्यनियमात अम्पयितानवच्छेदकावच्छिन्नप्रतियोगिताया संबन्धत्वासंभवाचेति वेत्ताह क्रियान्वयिभेदप्रतियोगितावच्छेदकत्वमेव द्वितीयार्थोऽस्तु । भेदे प्रकृत्यर्थस्थाधेयतासंवन्धेनान्वय इति न काचिदनुपपत्तिः। न चैवमपि विहगो भूमि प्रयातीतिवद्विहगो विहगं गच्छतीति प्रयोगो दुर्षार विहगनिष्ठभूमिसंयोगजनकतक्रियाया विहगान्तरनिष्ठभेदप्रतियोगितावच्छेदकतया विहगनिष्ठभेदप्रतियोगितावच्छेदकविहगवृत्तिसंयोगजनकक्रियाश्रयत्वस्याबाधितत्वादितिवाच्यम् । वि. इगो विहगं गच्छतीत्यादौ विहगादिप्रकृत्यर्थवृत्तित्वविशिष्टसंयोगस्य क्रियायो जनकत्वस्वाश्रयनिष्ठभेदप्रतियोगितावच्छेदकत्वोभयसंबन्धेनान्वयोपगमात्, विहगनिष्ठक्रियायास्तद्विहगनिष्ठसंयोगजनकत्वेन तजनकतासंयन्धेन तत्संयोगवरवेऽपि विहगवृत्तित्वविशिष्टतत्संयोगाश्रयतद्विगनिष्ठभेदप्र. तियोगितावच्छेदकत्वाभावात्रोक्तोभयसंबन्धेन विशिष्टसंयोगवस्वमित्यनतिप्रसङ्गात् । एवं सति परसमवेतत्वं संबन्धघटकमेव न तु द्वितीयार्थ इति चेत् का क्षतिः । विहगो विहगेन गम्यते इत्या. छावपि जन्यत्वखावच्छिन्नभेदसामानाधिकरण्योभयसंबन्धेन क्रियायाः संयोगेऽन्वय इष्यते तत्तक्रियावच्छिन्नभेदवति भूम्यादावेव तादृशभेदसामानाधिकरण्यसंबन्धेन तत्तक्रियाविशिष्टसंयोगादिमत्त्वोपगमात्,तत्र तरिक्रयाश्रयविहगे तद्वाधेन नातिप्रसङ्ग इति ध्येयम।
झानादिरूपसविषयकस्त्वभिधायकधातुसमभिव्याहृतद्वितीयायाःप्राचीनमते निरूपकतासंबन्धेन धात्वर्थान्वयि विषयत्वमर्थः। तत्र प्रकृत्यर्थस्याधेयतासंबन्धेनान्वयः। वृत्यनियामकसंबन्धस्याभावप्रतियोगितानवच्छेदकतया घटं जानाति, पर्ट नेत्यादावनुपपत्तेस्तत्र विषयित्वार्थकत्वमेव नवीना उपवर्णयन्ति । तत्र च प्रकृत्यर्थस्य निरूपितत्वसंबन्धेन तस्य च धात्वर्थ आश्रयतासंबन्धेनान्वयः। घटादिनिष्ट ज्ञानादिकर्मत्वं च ज्ञानादिविषयत्वमेव । विषयित्वादौ च द्वितीयाया लक्षणैव न तु शक्ति रिति सांप्रदायिकाः। वस्तुतस्तु विषयितात्वस्य संयोगत्वाद्यपेक्षया आधेयतात्वाद्यपेक्षया चागुरुतया किंधर्मावच्छिन्ने शक्तिः कल्प्यते इत्यत्र विनिगमकं दुर्लभम् । एकस्मिन् प्रयोगे भूयस्त्वमप्यशक्यनिर्णेयमिति तत्रापि शक्तिः सिझ्यतीस्यवधेयम् । चैत्रेण ज्ञायते घट इत्यादौ कर्माख्यातस्थले आख्यातेन घटादौ धात्वर्थनिरूपितविषयत्व बोध्यते । चाक्षुषत्वाद्यवच्छिन्नवाचकहश्यादिसमभिव्याहृतद्धि
खस्मिन्सत्त्वाद्विशिष्टवैशिष्ट्यावगाहिन्यां च विशेषणतानवच्छेदकावच्छिन्नप्रतियोगिलस्य संसर्गलानुपगम एव घटवति घटो नास्तीत्यप्रतीतेरितिभावः । एतेन नअभिलप्यमानाभावबुद्धेर्विशिष्टवैशिष्ट्यावगाहित्यनियमेप्यन्यत्र तथावं नोपगन्तव्यमिति निरस्तम् । उभयसबंन्धेनेति । अथ प्रकृत्यर्थस्य खप्रतियोगिकरवसंबन्धेन संयोगेन्वयस्तस्य च जनकलसामानाधिकरण्याभ्यांव्यापारेऽन्वयः खीकरणीयो लाघवात्खप्रतियोगिकत्वेन विशिष्टस्य संयोगस्य खस्मिन्नसत्वात् खंगच्छतीत्यस्य वारणसंभवादिति चेन्न प्रतियोगिलानुयोगिलाभ्यां खरूपसंबन्धविशेषाभ्यामाधेयाधारनियताभ्यामन्यस्य संबन्धनिरूपकत्वस्य स्वरूपसम्बन्धात्मकस्यातिरिक्तस्य वाभावात् ग्रामपुरुषयोस्संयोगस्योभयत्र सत्त्वेपि संयोगेन ग्रामे पुरुषस्संयोगो ग्रामे पुरुषस्य संबन्ध इति वत् पुरुषे ग्रामस्संयोगो ग्रामस्य पुरुषे सम्बन्धइति प्रत्ययाभावात् ग्रामएवानुयोगिलं पुरुषएव च प्रतियोगित्वं सम्बन्धत्वे मख्यतस्तदुपरागेण संबन्धेनापि निरूपितमुपेयमिति ग्रामनिष्ठप्रतियोगिताकत्वेन संयोगे प्रामस्यान्वयासंभवात् नच ग्रामस्य खनिष्टानुयोगिताकत्वेनैवास्वन्बय इति वाच्यं तथासति सामानाधिकरण्योपादानस्य वैद्यर्थ्यात् खनिष्ठानुयोगितानिरूपकसंयोगजनकक्रियाया आश्रयलस्य खस्मित्रसंभवात् नचेष्टापत्तिर्यत्रोभयोस्संयोगे तेन परस्परविशिष्टधियः प्रमालं तत्रैकस्यैव संयोगस्योभयानुयोगिकत्वोभयप्रतियोगिकखस्योपगमेन खनिष्ठानुयोगितानिरूपकसंयोगजनकक्रियाश्रयत्वस्य स्वस्मिन् सत्त्वेन संगच्छतीति प्रयोगस्य दुर्वारलात् यदि तयोरन्योन्यसंसृष्टत्वमात्रबुद्धि धाराधेयभावप्रत्यय इति नानुयोगिलोपगमस्तदा संबन्धमात्रस्यैकानुयोगिकत्वापरप्रतियोगिकवनियमभाप्रसङ्गस्तयोरेकमन्योगच्छतीत्यस्याप्यनुपपत्तिश्च । ननु वहौ पर्वतस्य पर्वते वा वह्वरस्तिसंयोगो न पर्वते पर्वतस्य न बही बढेरिति प्रत्ययान्निरूपकापरपर्यायं प्रतियोगित्वं संबन्धखनिरूपित-विलक्षणप्रतियोगिलानुयोगित्वाश्रयद्यसाधारणविलक्षणं विलक्षणं च खनिछतन्निरूपितत्वविशिष्टसंयोगाधारत्वं खान्यवृत्तिस्वीकरणीय तथासति न कोपि दोष इति चेन्न संबन्धत्वनिरूपितप्रतियोगिखानुयोगिखातिरिक्तस्य तस्य कल्पनापेक्षया तयोभिननिष्ठयोरेव निरूप्यनिरूपकभावस्योपगन्तुमुचितत्वात् । बहौं पर्चतस्येत्यत्र संबन्धसामान्यबोधिकायाः षष्ठयाः अनुयोगित्वपरत्वस्य सप्तम्याशान्योगिलनिरूपितवान्यतरपरखस्योपगमायुत्पत्तिवैचित्र्येण प्रत्ययार्थयोः प्रतियोगित्वानुयोगिलयोर्निरूपितत्वेन साक्षार्मिभू

Page #135

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः ।
१३१ तीयाया लौकिकविषयित्वं, ताशकर्माख्यातस्य लौकिकविषयत्वमर्थः । उपनीतसौरभादिविषयकसुरभिचन्दनमित्याद्याकारकचाक्षुषादिदशायां सौरमं पश्यतीति, सौरभं दृश्यते इत्याद्यप्रयोगात् । अथैवं पुष्पं जिघ्रतीत्यादिप्रयोगानुपपत्तिः घ्राणजप्रत्यक्षस्य पुष्पाचशे लौकिकत्वविरहात् । ताशधातयोगे विषयित्वादिसामान्यस्य कर्मप्रत्ययार्थत्वे गन्धसाक्षात्कारे उपनयमर्यादयाकाशादिभाने आकाशं जिघ्रतीतिप्रयोगप्रसंगेन तत्रापि लौकिकविषयिताया एव कर्मप्रत्ययार्थतयोपगन्तव्यत्वादिति चेन्न । घ्राधातोहि गन्धलौकिकप्रत्यक्षत्वं शक्यतावच्छेदक, ना गन्धोपादाने इत्यनुशासनात् । तत्समभिष्याहतद्वितीयायाश्चाघेयत्वमेवार्थस्तस्य च व्युत्पत्तिवैचित्र्येण गन्धादिरूपधात्वर्थैकदेशेनान्वयः । एवं च पुष्पं जिघ्रतीत्यादितः पुष्पवृत्तिगन्धलौकिकप्रत्यक्षाश्रयतावानि. त्याकारक एव शाब्दबोधो न तु पुष्पनिरूपितलौकिकविषयिताशालिप्रत्यक्षाश्रय इत्याकारक इति नानुपपत्तिः। न चैवं सविषयार्थबोधकधातुसमभिव्याहृतकर्मप्रत्ययस्य विषयितार्थकत्वनियमभङ्गप्रसङ्ग इति वाच्यम् । विषयानवच्छिन्नताहशवस्त्वभिधायकधातुसमभिव्याहृतकर्मप्रत्ययस्यैव तदर्थकत्वनियमात् । अस्य च गन्धात्मकविषयावच्छिन्नप्रत्यक्षवाचकतया ताहशनियमस्याबाधितत्वात् । न च घ्राधातुसमभिव्याकृतद्वितीयाया गन्धान्विताधेयत्वार्थकत्वे आमोदमुपजिघ्रतीत्यादेरनुपपत्तिः गन्धविशेषरूपामोदपदार्थाधेयत्वस्थ गन्धे बाधादिति वाच्यम् । विषयावच्छिन्नप्रत्यक्षार्थकघ्राधातुसमभिव्याहृतद्वितीयाया पव आधेयतार्थकत्वनियमात् । तत्र विषयानवच्छिन्नस्यैव प्रत्यक्षविशेषस्य लक्षणया धात्वर्थतोपगमेन विषयिताया एव तदर्थत्वात् । वस्तुतस्तु पुष्पं जिघ्रतीत्यादी समवायावच्छिनाधेयत्वसंसर्गावच्छिन्नप्रकारितव द्वितीयार्थस्तस्याश्च गन्धनिरूपितलौकिकविषयताशालिप्रत्यक्षात्मकधारवथैकदेशे विषयतायां निरूपितत्वसंबन्धेनान्वयः । तेन इदानी पुष्पे गन्ध इत्यादिप्रत्ययस्याघेयतासंसर्गेण कालादिप्रकारकत्वेऽपि तादृशप्रत्यक्षदशायां न कालं जिघ्रतीत्यादिप्रयोगः । तारशक्षानीयगन्धादिविषयितायां ताशकालादिप्रकारतानिरूपितत्वविरहात् । अत एव "तदाननं मृत्सुरभि क्षितीश्वरो रहः समाघ्राय न तृप्तिमाययो" | "आघ्रातवान् गन्धवहं सुगधमि" त्यादौ च उपाधिनिष्ठगन्धग्रहतात्पर्येणैव जिनतेः प्रयोगात् । तादृशगन्धे च आननगन्धवहादिवृत्तित्वस्य बाधेऽपि न क्षतिः तादृशगन्धस्याननाद्यवृत्तित्वेऽपि आनने गन्ध इत्याकारकबाधीयगन्धविषयताया आननादिप्रकारतानिरूपितत्वेन वाक्यार्थीबाधात् । वाय्वानीतचम्पकगन्धस्य यत्र वाय्वादिवृत्तित्वेनैव प्रहः, तत्र चम्पकं जिघ्रतीत्यादिप्रयोगो नेष्यतएव । यत्तु आधेयतामात्र
तसंयोगपारतन्त्रयेण वाऽन्वयोपगमाचोक्तप्रतीतिनिर्वाहसंभवादुक्तनिरूपकत्वस्योक्ताधिकरणलस्य च मानाभावात् किश्चोक्तप्रतील्या प्रतियोगित्वविशिष्टे संयोगे वृत्तित्वमेव प्रतीयते नतु विशिष्टनिरूपिताधारत्वामधेयलं च विशिष्टे तादृशाधारत्वशून्यनिरूपितमप्युपेयत एव गुणे गुणकर्मान्यखविशिष्टसत्त्वमितिप्रत्ययात् गुणो गुणकर्मान्यत्वविशिष्टसत्तावानिति प्रत्ययस्यैवाभावादुक्तरीत्या वह्नौ न बहेस्संयोगइत्यस्योपपादनासंभवः संयोगे बह्निप्रतियोगिकलवैशिष्ट्यस्य वहिबृत्तिखस्य च सत्त्वात् वहिप्रतियोगिकसंयोगवान् वहिरिति प्रत्ययस्यैव प्रामाणिकत्वेन वहौ तादृशाधिकरणवस्यैवोपगमाच सम्बन्धस्य संबन्धिद्वयनिष्ठखनियमस्यान्यथा व्याघातात् विशिष्टवैशिष्ट्यावगाहिबुद्धिर्हि विशिष्टाधिकरणत्वमवगाहमाना तत्रैवाप्रमाविशेष्यवति भवति यत्र विशेष्ये भासमानविशेषसंबन्धस्य नियततया प्रतीयमानविशेषणसंबन्धस्याभावः यथा द्रव्यवृत्तिल विशिष्टसत्त्वबुद्धिस्सत्त्ववति द्रव्ये प्रमागुणे चाप्रमाविशेष्ये भासमानद्रव्यवृत्तित्वसंबन्धनियतप्रतीयमानसत्त्वनिष्ठवृत्तिताया निरूपकत्वसंसर्गस्य द्रव्ये सत्त्वाद्गुणेचासत्त्वात् । एवं रक्तदण्डवान् पुरुषइति विशिष्टवैशिष्ट्यबुद्धिर्दण्डसंबन्धिनिपुरुषे तत्रैव तदैव प्रमा यत्र विशेषणस्य रक्तलस्य दण्डद्वारा संबन्धः सच दण्डे तदा रक्तत्वस्य विद्यमानतायामेव भवति नह्येवं प्रकृते बहिनिष्टप्रतियोगितानिरूपकलविशिष्टसंयोगबुद्धौ भासमानविशिष्टाधिकरणत्वस्य वहावभावसंभवः विशेष्यस्य संयोगस्य तद्विशेषणोक्तनिरूपकत्वस्य च स्वनिरूपितप्रतियोगित्वाश्रयत्वरूपनियतभासमानसंबन्धेन यही सत्त्वात् प्रत्युत पर्वत एव तद्बुद्धेरप्रमात्वं प्रमात्वञ्च तत्रोपलक्षितवैशिष्ट्यावगाहिन्या एव वाच्यम् । विशेष्ये भासमानसंबन्धेनाभावस्य येन केनचित्संबन्धेन भावस्य च विशेष्यवति सर्वत्रैव विशेषणस्य सर्वविशिष्टाधिकरणलस्थले समानत्वेन प्रमालाप्रमावनियामकत्वाभावात् तस्मात्पर्वते बहेस्संयोगो न बहावित्यस्य पर्वतनिष्ठानुयोगितानिरूपितवहिनिष्ठ

Page #136

१३२
व्युत्पत्तिवादः। द्वितीयार्थः, न तु समवायावच्छिन्नत्वविशेषितमाधेयत्वम् । तथा च मुखादिसंसृष्टमृत्तिकादिगन्धे परंपरासंबन्धेन मुखादिवृत्तित्वस्य सस्वाद न तादृशस्थलेऽनुपपत्तिरिति । तदसत तथा सति कालं जिघ्रतीति प्रयोगस्य दुर्वारत्वात् । पुष्पमाघ्रायते इत्यादी च निरुक्तप्रकारत्वमाख्यातार्थः । आश्रयतासंबन्धेन पुष्पाद्यन्विते तस्मिन् धात्वर्थप्रत्यक्षस्य निरू. पितत्वसंबन्धेन तद्विशेषणतापनगन्धविषयतायाश्च ताशसंबन्धेनान्वयः । पकर्मिविशेषणतयोपस्थितस्य स्वातन्यणान्यविशेषणतयान्वयबुद्धेरेवाव्युत्पन्नत्वात् । अत्र च प्रत्यक्षपार. तगयेणैव गन्धविषयताया आख्यातार्थेऽन्वयेन व्युत्पत्तिविरोधविरहात् । अस्तु वा गन्धः लौकि. कविषयताप्रत्यक्षं च विशकलितमेव धातोरर्थः । कर्माख्यातादिसमभिव्याहारे गन्धविषयतायाः प्रत्यक्षविशेषणतया कर्माख्यातसमभिव्याहारस्थले च प्रत्यक्षविशेष्यतयान्वय इति न कश्चिद्दोषः । जिघ्रत्यर्थगन्धविषयतानिरूपितनिरुक्तप्रकारिताश्रयत्वमेव पुष्पादिनिष्ठं जिनतिकर्मत्वमिति दिक् । अथ दृश्यादिसमभिव्याहृतद्वितीयाया लौकिकवियितार्थकत्वे सौरभं न पश्यतीत्यादौ सौरभादिनिरूपितलौकिक्रविषयिताशालिचाक्षुषाद्यप्रसिद्ध्या आकाशं न पश्यतीत्यादी चाकाशादिनिरूपितलौकिकवियिताया एवाप्रसिद्ध्या ताशविषयिताशालिचाक्षुषाश्रयत्वाद्यभावरूपवाक्यार्थाप्रसिद्धिः । नच सौरभं न पश्यतीत्यादौ सौरभादिनिरूपितलौकिकविषयित्वाभावः चाक्षुषादौ प्रतीयतइति वाच्यमेवमप्याकाशं न पश्यतीत्यादावप्रतीकारात् । नच लौकिकविषयितायां निरूपितस्वसंबन्धावच्छिन्न प्रतियोगिताकाकाशाभावः प्रतीयतइति वाच्यम् वृत्त्यनियामकसंबन्धस्य संस: र्गाभावप्रतियोगितानवच्छेदकतया तादृशाभावस्याप्रसिद्धः । पतेन निरूपकतासंबन्धेन चाक्षुषादिनिष्ठलौकिकविषयिताया अमावस्तत्राकाशादौ प्रतीयत इत्यपि निरस्तम् । अन्वयबोधस्य प्रथमान्तार्थमुख्यविशेष्यकतायाः सर्वानुभवसिद्धाया भङ्गप्रसलाच चाक्षुषादिनिष्ठलौकिकविषयितात्वावच्छिन्नस्यपदाद्वाक्याश्चानुपस्थितत्वात्तदभावस्याकाशादी भानासम्भवाच । भावान्वयबोधे च लौकिकविषयिताप्रकारेण चाक्षुषादेर्भानात् अभावान्वयबोधे चाक्षुषप्रकारेण तस्या भानमयुक्तम् । अस्त वा वृत्त्यनियामकोपि संबन्धोऽभावप्रतियोगितावच्छेदकस्तथापि निरूपितत्वसंबन्धावच्छिन्न प्रतियोगिताकस्य विषयिताविशेषनिष्ठाकाशाद्यभावस्य भानोपगमो न संभवति तथा सति आकाशं पश्यति चैत्र इत्याकारकवाक्यजन्यायोग्यताभ्रमदशायां आकाशं न पश्यति चैत्र इत्यादिवाक्याच्छाब्दबोधप्रसङ्गात् । आकाशं पश्यति मैत्र इत्यादिभ्रमदशायां आकाशं न पश्यति चैत्र इत्यादिवाक्याच्छाब्दबोधस्य दुरपह्नवतया लौकिकविषयतात्वसामानाधिकरण्येनैव हि तारशाभावबोधकं तद्वाक्यमुपगन्तव्यम् । तादृशबोधश्च लौकिकविषयतात्वसामानाधिकरप्यमात्रेणाकाशादिनिरूपितत्वावगाही दर्शितायोग्यताशानाप्रतिवध्य एव । न च चैत्रीयचाक्षुषादिनिरूपितलौकिकविषयतात्वावच्छेदेनैव तादृशाभावो दर्शितवाक्येन प्रत्याय्यते इति चैत्रीयचाक्षषादिनिरूपितलौकिकविषयितायां आकाशीयत्वाद्यवगाहि चैत्र आकाशं पश्यतीति वाक्यजन्यबोधः प्रतिबध्नात्येव ताशवाक्यजन्यधियमिति वाच्यम् तादृशविषयितात्वेन विषयि
प्रतियोगितानिरूपकस्संयोगो न वहिनिष्टानुयोगितानिरूपितासंयोगीयबहिनिष्टप्रतियोगितेति विषयकलमेव वाच्यमिति खनिष्ठप्रतियोगिताकलविशिष्टसंयोगस्य सामानाधिकरण्यं खनिष्टव्यापारेप्यक्षतमिति संगच्छतीत्यस्यावारणात्तद्रीतेलघुभूताया अपि परित्यागस्यैवोचितलमिति मन्तव्यम् । __ यत्तु पञ्चमीग्रन्थे यथाहि स्वप्रतियोगिकत्वविशिष्टसंयोगः स्वस्मिन्न वर्तते तथेत्युक्तं तत्प्राचीनानुमतस्य दृष्टान्तत्वमात्राभिप्रायकं न तत्र निर्भरोऽन्यथात्र लघुभूतपक्षोपेक्षाया निर्बीजवापत्तेरितिध्येयम् प्रामं गच्छतीत्यत्रोक्तप्रकारेणैव प्रामं त्यजतीखत्रापि शाब्दबोधउन्नेयः । खंत्यजतीत्यप्रतीतेरिति । नपश्यतीत्यादावनतीकारादिति । इदमुपलक्षणम् । यदा न कस्यापि वस्तुनो दर्शनं तदा सौरभं न पश्यतीत्यस्योक्तरीत्यापि न गतिसंभव इत्यपि बोध्यम् । अयोग्यताभ्रमेति । नघटितवाक्यार्थविपरीतलादयोग्यवं बोध्यम् । इदश्चेष्टापत्तिवारणायोक्तं नहि कश्चिदिच्छत्ययोग्यताज्ञानकाले शाब्दबोधम्।

Page #137

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः ।
१३३
ताया अनुपस्थितेस्तदवच्छेदेनाभावप्रत्यायनासंभवात् चैत्र आकाशं पश्यतीतिवाक्यजन्यबोधे चैत्रांशे दर्शनाश्रयत्वं विशेषणं दर्शनांशे लौकिकविषयिताविशेषणमिति रीत्यैव पदार्थानां ज्ञानात् चैत्रीयचाक्षुषादिनिरूपित विषयितात्वं नाकाशादिधर्मितावच्छेदकं, किन्तु शुद्धलौकिक विषयितात्वमेवेति तस्य शुद्धलौकिकविषयितात्वावच्छेदेनाकाशाद्यभावावगाहिज्ञानं प्रत्येव प्रतिबन्धकतया निरुकधर्मावच्छेदेनाकाशाद्यभावावगाहिज्ञानस्य तदप्रतिबध्यत्वाच्च । एतेन तत्राकाशादिपदस्याकाशादिनिरूपितत्वार्थकतां द्वितीयायाः खण्डशो निरूपितत्वलौकिकविषयितात्वोभयार्थकतां वा स्वीकृत्य लौकिक विषयिताया आश्रयतासंबन्धावच्छिन्न प्रतियोगिताका काशनिरूपितत्वाभावबोधोपगमेनापि न निस्तारः । घट आकाशं न पश्यतीत्यादौ नितरामेवागतिः । यत्तु नअर्थस्य द्विधा भानोपगमेन आकाशादिनिरूपितत्वाभाववल्लौकिकविषयताशालिचाक्षुषाश्रयत्वाभाववान् घट इत्याकारकस्तत्रान्वय इति । तदपिन । तथा सति चैत्रो घढं न पश्यति मैत्र आकाशं न पश्यतीत्यादिवाक्यजन्यशाब्दबोधाद विलक्षणबोधस्य सर्वानुभवसिद्धस्य तादृशवाक्यादनुपपत्तेः । नहि तत्रापि तादृश एंव शाब्दबोधः । तथा सति चैत्रो यदा घटादिकं न पश्यत्यपि तु पटादिकमेव तदा घटाद्यनिरूपिततल्लौकिक विषयिताशालिचाक्षुषाश्रयत्वाभावस्य तत्र बाधात् चैत्रो घटं न पश्यतीति प्रयोगानुपपत्तेः । यदा च भावमात्रं पश्यति तदा भावनिरूपितलौकिकविषयताशालिचाक्षुषाश्रयत्वाभावसस्वात् भावं न पश्यति चैत्र इत्यादिप्रयोगापतेः । एवमाकाशं न पश्यति घट इत्यादी आकाशाधनिरूपित लौकिक विषयताशालिचाक्षुषाश्रयत्वाभावस्य वाक्यार्थत्वे यदाकाशाद्यतिरिक्तपटादिविषयकचाक्षुषाश्रयत्वनिश्चयो घटादौ तदा तादृशनिश्चयरूपप्रतिबन्धकसत्वेन तादृशघाक्यजन्यशाब्दबोधानुपपत्तिः । यथा चैत्रो घटं पश्यतीत्यादिनिश्चयदशायां पटं न पश्यति चैत्र इत्यादिवाक्यजन्यशाबोधोत्पादोऽनुभवसिद्ध:, तथैवोक्तभ्रमदशायामाकाशं न पश्यति घट इत्यादिवाक्यजन्यबोधोत्पादोऽपीति न तत्रेष्टापत्तिः संभवति । यच्चालौकिक विषय ताशून्यचाक्षुषत्वाद्यवच्छेदेनाकाशाविषयकत्वघटादिवृत्तित्वोभयाभावोघट आकाशं न पश्यतीतिवाक्यात्प्रतीयते, उपनीताकाशादिविषयकचाक्षुषे आकाशादिविषयकत्वचैत्रादिवृत्तित्वोभयसत्त्वेन चैत्र आकाशं न पश्यतीत्यादिप्रयोगानुपपत्तिः । घटादौ तादृशचाक्षुषाद्याश्रयत्वभ्रमदशायां घट आकाशं न पश्यतीतिवाक्याच्छाब्दबोधानुपपत्तित्यलौकिककविषयताशून्यत्वेन चक्षुषादिकं विशेषितम् । आकाशविषयकचाक्षुषाद्युपनीतभानस्यापीतरांशे लौकिकत्वात् तादृशानुपपत्तितादवस्थ्यम् । अतो लौकिकत्वविशेषणमुपेक्षितम् । अत्रालौकिकविषयता शून्य चाक्षुषत्वाद्यवच्छिन्नस्य घटं न पश्यतीत्यादौ शक्त्या धात्वर्थत्वासंभवेऽपि प्रकृते तस्यैव लक्षणया धात्वर्थत्वमुपेयते, विषयतासामान्यमेव तत्र द्वितीयार्थः निरूपकत्वमपि लक्षयातदर्थः आश्रयत्वं द्वित्वं निरूपकत्वं चाख्यातार्थः । आश्रयत्वे व्युत्पत्तिवैचित्र्यात्प्रथमान्तपदार्थघटादस्तस्यनिरूपकत्वे विशेषणतयान्वयः । तादृशनिरूपकत्वद्वितीयान्तार्थाकाशादिविषयकत्वयोश्च प्रकारतया द्वित्वान्वयः द्वित्वाद्यवच्छिन्नप्रतियोगिताकत्वसंबन्धेन तादृशोभयस्य नञर्थाभावे तस्यान्वयितावच्छेदक निरुक्तधर्मावच्छेदेन धात्वर्थेऽन्वयः । धात्वर्थस्य प्रकृते मुख्यविशेष्यतयैव भा नम् । अथ वा स्वनिष्ठाम्योन्याभावप्रतियोगिता नचच्छेदकत्वरूपव्यापकतासंबन्धेन धात्वर्थस्य तारशोभयाभावेन्वयः । तस्य चाख्यतार्थनिरूपकरवे, तस्य च प्रथमान्तपदार्थे घटादौ, घटादेः प्रति• योगितावच्छेदकघटकतया तादृशाभावनिरूपकत्वात् । एवं चान्वयवोधस्य प्रथमान्तपदार्थमुख्यषिशेष्यकत्वनियमस्यापि न क्षतिरिति । तदपि न घटादिविषयकचाक्षुषादेः कालिकादिसंबन्धेन
निरुक्तधर्मावच्छेदेनेति । विशिष्टधर्मस्यावच्छेदकावच्छेदेनापि बुद्धेः शुद्धधर्म सामानाधिकरण्यमानपर्यवसायिलात् तादृशबुद्धौ शुद्धलौकिक विषयतालावच्छेदेनाकाशनिरूपितत्वावगाहिन्या एवं बुद्धेर्निरोधित्वमुक्तवाक्यस्य च तादृशधर्मसामानाधिकरण्येन बोध एव साकाङ्गलमन्यथा घटं पश्यतीत्यादेरप्यप्रामाण्यापतेरिति तदप्रतिबध्यत्वमुक्तज्ञानस्य युक्तमिति भावः ।

Page #138

१३४
व्युत्पत्तिवादः । पटादिवृत्तितया पटो घटं न पश्यतीति प्रयोगानुपपत्तेः । आकाशादिविषयकत्वावच्छिन्ने चाक्षुषे कालिकादिसंबन्धेन घटादिवृत्तित्वनिश्चयदशायां घट आकाशं न पश्यतीतिवाक्याच्छाब्दबोधानुपपत्तेश्च । समवायेन घटादिवृत्तित्त्वाकाशादिविषयकत्वोभयाभावस्यैव स्वीकरणीयतया अभाव आकाशं न पश्यतीत्यादौ अभावसमवेतत्वाप्रसिझ्या वाक्यार्थाप्रसिद्धेर्दुरित्वात् । चैत्रादे रतीतचाक्षुषस्य घटादिविषयकत्वेऽपि समयविशेषे चैत्रो घटं न पश्यतीतिप्रयोगाद्वर्तमानतारशचाक्षुषत्वाद्यवच्छेदेन उभयाभावभानस्य प्रतियोगिकोटौ वर्तमानत्वमन्तर्भाव्य त्रित्वाष च्छिन्नाभावभानस्य वा स्वीकरणीयतया यदा किंचिदंशेऽलौकिकमेव घटादिचाक्षुषं तस्य वर्तते तदा चैत्रो घटं न पश्यतीत्यादिप्रयोगापत्ते१रत्वात् । वर्तमानालौकिकविषयाशून्यचाक्षुषत्वाद्यवच्छेदेन चैत्रवृत्तित्वघटविषयकत्वोभयाभावसत्वात् । समानेन्द्रियजन्योपनीतभानादौ लौकिकप्रत्यक्षसामथ्या विरोधित्वस्य निष्प्रामाणिकतया लौकिकविषयतानियामकोपनायकशानादिसमवहिततल्लौकिकसन्निकर्षाद, घटादिनिरूपितलौकिकालौकिकोभयविषयताशालिचाक्षुषादेरुत्पत्त्या ताशचाक्षुषादिवशायामुक्तप्रयोगापत्तेः । आकाशादिनिरूपितालौकिकविषयिताशा. लिवर्तमानचाक्षुषाचंशे घटादिवृत्तित्वस्य आकाशीयत्वादिना लौकिकविषयितायाश्च भ्रमदशायां घट आकाशं न पश्यतीत्यादिवाक्याच्छाब्दबोधापत्तेर्दुर्वारत्वाच । घटादिनिरूपितालौकिकविषयिताशून्यचाक्षुषत्वाद्यवच्छेदेन घटादिविषयित्वघटितोभयाभावभानोपगमेऽप्यनिस्तारात् एतेनाख्यातार्थवर्तमानत्वाद्यवच्छिनसमवायावच्छिन्नाश्रयत्वत्वाधवच्छिन्ने आकाशादिविषयकप्रतियोगि. कत्वलौकिकान्यविषयातशून्यचाक्षुषप्रत्तियोगिकत्वाभावाद्यनुयोगिकत्वैतत्रितयत्वावच्छिन्नाभावो भासतेऽतोऽभाव आकाशं न पश्यतीत्यादौ नानुपपत्तिः तत्र विषयितावत्प्रतियोगिकत्वं द्वितीयार्थ. निरुक्तचाक्षषप्रतियोगिकत्वं त्रित्वं च धातोरर्थः । घटाधनुयोगित्वं च प्रथमान्तार्थ इत्यपि निरस्तमिति चेत् । अगत्या घट आकाशं न पश्यतीत्यादिवाक्यानामप्रामाण्यमुपगन्तव्यमिति ॥ इति प्रथमखण्डम् ॥ __अनुमित्यर्थकधातुयोगे विधेयत्वं विधेयित्वं वा द्वितीयार्थः तेन वयादिपक्षकानुमितिपरस्य वह्निमनुमिनोमीत्यादिवाक्यस्य न प्रामाण्यम् । यदि च बहिसाध्यकपर्वतपक्षकानुमितिपरस्य वह्निमत्वेन पर्वतमनुमिनोमीत्यादिवाक्यस्यापि प्रामाण्यं मन्यते तदा तादृशधातुयोगे उद्देश्यत्वमद्देश्यित्वं वा द्वितीयार्थः तस्य च तृतीयान्तोपस्थाप्यसाध्यविधेयकत्वेन विशिष्टेडन्वयः अतो वह्निमत्त्वेनेत्याद्यसमभिव्याहारेण तत्र पर्वतमनुमिनोमीत्यादयो न प्रयोगाः । विधेयत्वाद्यर्थे तृतीयानुशासनविरहात् तृतीयान्तेन वन्ह्यादिविधेयकत्वं कथमुपस्थापनीयमिति न' शक्यम् । वैशिष्टयरूपार्थे तृतीयानुशासनसत्त्वात् विधेयतादेरपि वैशिष्ट्यरूपत्वात् । अत एव रजतत्वेन शुक्तिं जानातीत्यादी झाने रजतत्वादिप्रकारकत्वस्य घटत्वेन वहिास्तीत्यादौ सौंदडमते अभावे घटत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकत्वस्य तृतीयान्ततो बोधः । तृतीयान्तार्थरजतत्वा. दिप्रकारकत्व द्वितीयान्तार्थशुस्यादिविषयकत्वयोः विशिष्टवैशिष्टयबोधमर्यादयाऽवच्छेद्यावच्छेदकभावभानम् रजतत्वेन शुक्तिं जानातीत्यादौ नियतं केवलमेका व्यमितिरीत्या तदुभयबोधस्य तत्राव्युत्पन्नत्वात् । अत इमे शुक्तिरजते इत्यादिप्रमापरस्य ताशवाक्यस्य न प्रामाण्यम् । घटत्वाद्यवच्छिन्नबयभावनिष्ठेन चह्वयादिनिरूपितानुयोगिताविशेषरूपचह्नयाद्यभावत्वेन तदभावनिठघटत्वाद्यचच्छिन्नप्रतियोगिताकत्वस्यावच्छेद्यावच्छेदकभावः स्वीक्रियते। घटत्वेन वहिर्नास्तीत्यादौ च तगोधस्योक्तरीत्यावश्यकत्वमिति घटत्वावच्छिन्नवस्याधभावस्य वह्नित्वावच्छिन्नघटाद्यभाव.
वृत्त्यनियामकस्य तादात्म्यस्यान्योन्याभावप्रतियोगितावच्छेदकलादाह । संसर्गाभावेति । अनिस्तारादिति । समानेन्द्रियेत्यादिग्रन्थेन प्रदर्शितापत्त्योरवारणादित्यर्थः । ताहशधातुयोगइति । विधेयत्वबोधकतृतीयान्तसमभिव्याहृतोक्तधातुयोग

Page #139

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः।
१३५ समनियतत्वेन तदभिन्नतया तत्र घटत्वाद्यवच्छिन्नप्रतियोगिताकत्वघटायभावत्वसत्त्वेऽपि ताशाभावपरस्य घटत्वेन घटो नास्ति, पतित्वेन वहिर्नास्तीत्यादिवाक्यस्य न प्रामाण्यम् । उक्तस्थलेच तृतीयान्ताद्यर्थस्य द्वितीयान्ताद्यर्थेऽवच्छेद्यावच्छेदकभावसंबन्धेनान्वय इत्यपि केचित् । तत्र । विभक्त्यर्थे विभत्त्यर्थान्वयस्याव्युत्पन्नत्वात् । न च रजतत्वेनेदं ज्ञायते आख्यातार्थविषयतायां तृतीयार्थप्रकारताया निरूपितत्वसंबन्धेनान्वयानोक्तव्युत्पत्तिकल्पनमिति वाच्यम् । तत्रापि रजतत्वादिप्रका. रकत्वविशिष्टधात्वर्थशाननिरूपितत्वस्याख्यातार्थे भानस्वीकारेणैवातिप्रसङ्गभङ्गात् । न च तस्मात्पचति तस्माचैत्रस्येत्यादौ विभत्त्यर्थे कृतिसंबन्धादौ हेतुविभक्त्यर्थान्वयदर्शनानास्त्युक्तव्युत्पत्तिरिति वाच्यम् । हेतुविभत्स्योतिरिक्तविभक्त्यर्थस्यानन्वयनियमात् न च रजतत्वेनेदं जानातीत्यादौ तृ. तीयायाः कारकविभक्तित्वाभावान्न तदर्थस्य क्रियायामम्वयसंभव इत्यगत्या द्वितीयार्थएव तदन्वय उपगन्तव्य इति वाच्यम् । मणिकारमते तस्माजानातीत्यादौ शानादिरूपधात्वर्थे हेतुविभक्यर्थस्य तस्मात् स्थीयते इत्यादौ च सर्वमतएव धात्वर्थस्थित्यादौ तस्यान्वयेन पट्यर्थसंबन्धस्यापि "गुरुविप्रतपस्विदुर्गतानां प्रतिकुर्वीत भिषक खभेषजैरि" त्यादी धात्वर्थेऽन्वयेन कर्मासमभिव्याहते रजतत्वेन जानातीत्यादी धात्वर्थे तृतीयार्थान्षयस्यावश्यकत्वेन कारकविभक्तिभिन्नविभक्त्यर्थस्य क्रियाया। मनन्वय इत्यनियमात् । एवं घटत्वेन वहिर्नास्तीत्यादौ प्रथमार्थो नानुयोगित्वम् प्रथमायाः संख्यातिरिक्तार्थाबोधकत्वनियमादतो नर्थाभावे संबन्धपव तत् तत्रच न तृतीया. थोन्वयसंभवः । मम तु अनुयोगितासंबन्धेन वह्नयादिविशिष्टाभावे तृतीयान्तार्थघटत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकत्ववैशिष्टयभानाद्विशिष्टवैशिष्ट्यबोधमर्यादया वयाद्यनुयोगिकत्वस्थलीयस्यानु. योगितयासंबद्धवढयादेस्ताहशप्रतियोगिताकत्वेनावच्छेद्यावच्छेदकभावभानोपगमेन सामञ्जस्यात् । अनुयोगिताया नअर्थतावच्छेदकत्वे तत्रैव वयादेः प्रतियोगिनोऽन्वयः । अतस्तत्र तृतीयान्तार्थघटस्वावच्छिन्नप्रतियोगिताया निरूपकत्वेनान्वयं स्वीकृत्यातिप्रसङ्गवारणं सम्यक् प्रतिभाति । रङ्गेऽभेदेन रजतारोपस्थले रङ्गं रजतेन जानातीत्यप्रयोगात् तादात्म्यभिन्नसबन्धावच्छिन्न प्रकारतैव तृतीयार्थः। तत्र च रङ्गं रजतं जानातीति प्रयोगात्तादात्म्यसंवन्धावच्छिन्नप्रकारता कर्मत्वानुशिष्टद्धितीयादेरेवार्थः। तस्याश्च ताशप्रकारवाचिपदसमानविभक्तिकपदोपस्थाप्यविशेष्यताविशिष्टायामेव ज्ञानरूपक्रियायामन्वयः । तेन भेदारोपस्थले रङ्गे रजतत्वं जानातीतिवदभेदारोपस्थले रङ्गे रजतं जानातीति न प्रयोगः । उक्तस्थले च रङ्गरजताद्योः समानविभक्तिकपदोपस्थाययोरभेदान्वयसाकाङ्क्षत्वेऽपि नायोग्यतया तादृशान्वयः। ननु एवंसति रङ्गरजतादिपदयोः सामानाधिकरण्यानुपपत्तिरिति चेत् का क्षतिः। न चैवं रजतगतैकत्वबहुत्वाविवक्षायां रङ्गानि रजतं जानातीति प्रयोगस्य त्रियं पांमुलां जानातीति प्रयोगस्य च प्रसङ्गः सामानाधिकरण्यस्यैव समानवचनलिङ्गकत्वनियतत्वादिति वाच्यम् । समानाधिकरणयोरिव यत्पदार्थविशेष्यकस्वविशिष्टेऽभेदसंबन्धावच्छिन्नयत्पदार्थप्रकारकत्वस्यान्वयस्तयोरोप समानलिङ्गवचनस्वनियमात् ।
यज्ञपतिमतानुयायिनस्तु रई रजतं जानातीत्यादौ सामानाधिकरण्यानुरोधाद रजतादिपदस्य 'रजताभेदज्ञानविषये लक्षणा । अत एव भ्रान्तिक्षविशेषदर्शिना प्रयुक्तस्य लोहितवाहि जानातीत्यादिवाक्यस्यापि प्रामाण्यनिर्वाहः न ह्यसमासस्थलइव लोहितवयाचोरभेदाविवक्षा, ज्ञानांशे लो. हितादेः स्वातन्त्र्येणान्वयो वा संभवति, कर्मधारयस्य साधुतानुपपत्तेः लोहितपदोत्तरं प्रकारताबोधकविभक्तेरभावात् । धात्वर्थे साक्षान्नामार्थस्य भेदान्वयेऽव्युत्पत्तेः । द्वन्द्वस्थलवकर्मधारयोत्तरइत्यर्थः। नप्रामाण्यमिति । एकत्र द्वयंरीत्या भानोपगमे रजतलप्रकारकलशुक्तिविशेष्यकलयोरेका द्वयं रीत्या भासमानयोरवच्छेद्यावच्छेदकभावासंभवेनातादृशयोस्तन सत्त्वेन प्रामाण्यं स्यादेकविशिष्टे परस्य नियमेन भाने तु तयोरवच्छेद्यावच्छेदकभावस्यापि नियमेन भानात्तद्विशिष्टयोस्तयोरिमे शुक्तिरजते इति अमायामभावात्तत्परस्योक्तवाक्यस्य न प्रामाण्यमित्यर्थः । उक्तव्युत्पत्तीति। विभक्त्यर्थद्वयानन्वयव्युत्पत्तीत्यर्थः । उक्तान्युत्पत्ती वा युक्तः पाठः । यदि लोहितादिपदार्थघटकनानस्य

Page #140

१३६
व्युत्पत्तिवादः। विभक्तेः पूर्वपदप्रकृतिकस्वाभावात् तस्याः पूर्वपदार्थान्वितप्रकारताबोधकरवायोगात् । न व दुग्द्धसमास एवासी, अल्पाचो वह्निपदस्य पूर्वनिपातप्रसङ्गात् । समाहारपक्षे पुल्लिाताया इतरेतरपक्षे च एकवचनस्थानुपपत्तेः । एतन्मते शुक्लो वहिरित्यादिप्रमायां लोहिताभेदारोपविषयवसिविषयकत्वेऽपि शुक्लो वहिलोहिता अपेति समूहालम्बनप्रमाया लोहिताभदायगाहिखविषयवद्विविषयकस्वेऽपि च तहशायां लोहितवाहि लोहितं वह्नि वा जानातीति न प्रयोगः। ताहशपदोपस्थाप्यविषयताया धर्मिपारतव्येण द्वितीयार्थविषयतायामभेदसंबन्धेन विशेषणताया नियमोपगमात् अथ वा लोहिताभेदविषयतानिरूपितविषयतापन्नस्य वधादेर्शानान्धयिविषयितानिरूपकत्वं भासते। सम्हालम्बनादौ च तादृशविषयतानापन्नस्यैव विषयितानिरूपकरवमिति नातिप्रसङ्गः । विषयितापत्रस्य निरूपकत्वमित्यस्य च विषयतावच्छिन्नं निरूपकत्वमित्यर्थः । पतञ्च विलक्षणं विषयितानिरूपकतावच्छेदकत्वमविषयस्यापि विषयत्वस्योपेयते, रक्तदण्डवानित्यादौ दण्डादिरूपप्रकारांशेऽप्रकारेणापि रक्तत्वादिप्रकारतानिरूपितविशेष्यत्वेन दण्डादिप्रकारताया अवच्छेयावच्छेदकभाववदित्याहुः । तन्न शोभनम् । उक्तरीत्या लक्षणां विनैवोपपत्तौ तस्या अन्याय्यस्वात। अधोक्तस्थले आरोप्यारोपविषयबोधकपदयोझनान्वितार्थकत्वे कर्मप्रत्ययस्थले लोहितो वर्जाियते इत्यादौ विशेष्यभेदाद्वाक्यभेदापत्तिः।न च लोहिताभेदशानविषयोवहिरित्येष शाग्दधीरुपगम्यते न तु ज्ञाने प्रकारो लोहितो विशेष्यश्च वहिरिति समूहालम्बनं, तथा सति शुक्लो वह्निलोंहिता जपेत्यादावपि तथा प्रयोगप्रसङ्गात् । दर्शितविशिष्टवैशिष्ट्यबोधस्वीकारे लोहितादिप्रकारकस्वविशिष्टनिरूपितविशेष्यतायाः शुक्लवजयादौ बाधितत्वेन तादृशप्रयोगापत्तिविरहादिति वाच्यम्। तत्र लोहितादिपदोत्तरप्रकारतार्थकद्वितीयादिविरहेण लोहितादिप्रकारकत्वेन ज्ञानभानासंभवात् । नामार्थधात्वर्थयोः साक्षादन्वयस्याव्युत्पन्नतया प्रकारितायाः संसर्गताया भानासंभवादिति चेन्न । यथाहि । घटो नीलो भवति, वृक्षो नौका भवति, काष्ठं भस्म भवतीत्यादौ धात्वर्थेऽसाधारणध. मेरूपे भावे व्युत्पत्तिवैचित्र्येण नीलनौकाभस्मादेः साक्षादेवान्वयः । प्रथमाया अन्तराभासमाना. र्थकत्वाभावात् । नौकादिपदस्य वारम्भकावयवारभ्याद्यर्थलाक्षणिकतया प्रकृतिविकृत्योर्भेदमतेऽपि वृक्षो नौका भवतीत्यादौ योग्यताया उपपत्तिः । तथा धात्वर्थे प्रकृतेऽपि प्रकारितासंबन्धेन लोहितादेः साक्षादन्वयस्यागत्योपगमात् । यथा प्रकृतिविकृतिभावस्थले वृक्षः पञ्चनौका भवतीत्यादी प्रकृ. तिभूतवृक्षादेर्विशेष्यतया भावनान्वयित्वात्, तद्वतसंख्यायोधकतया प्रकृतिवाचकपदसमानवच
व्युत्पत्तिवैचित्र्येण धर्मिपारतन्त्रयेण धात्वर्थज्ञाने ऽन्वयोभ्युपेयते तदा शुक्लो वह्रिरिति ज्ञानपरस्योक्तवाक्यस्य न संभव इत्यत आह । शुक्लोवहिलोहिताजपेति । तन्न शोभनमित्यनन्तरं लोहितवहि जानातीत्यादिसमासघटितवाक्यस्य प्रमागताया अनभ्युपगमादिति क्वचित्पाटः । तत्रोक्तसमासस्थलोद्भावितदोषस्याप्रमाणत्वेनैव समाधानं विहितमस्ति यदि प्रामाण्यमेव तस्य स्यात् तदा लोहितपदस्य लोहितविषयके वहिपदस्य वद्धिविषयके लक्षणया कर्मधारयो निर्वाह्यः द्वितीया च क्रियाविशेषणएव । नचोभयपदलक्षणापेक्षयैकपदलक्षणोपाध्यायमतानुसारिण्युचितेतिवाच्यं समूहालम्बनविषयताव्यावृत्तविषयतालाभप्रकारस्यानुभवपथातीतस्योपाध्यायपक्षे स्वीकरणीयतयोक्तरीतेरेवोचितखात् । यद्वा लोहितपदं तात्पर्यग्राहकं द्वितीयैव तादात्म्यसंबन्धावच्छिन्नलौहित्यप्रकारतानिरूपितविषयत्वे लाक्षणिकी समासघटकपदार्थयोः परसरमनन्वयेपि पूर्वपदतात्पर्यग्राहकलपक्षे चित्रगुर पिप्पलीत्यादिसमासवदेवात्रापि समासः।न च तत्र विग्रहवाक्यार्थस्य प्रसिद्धिरिह तु नेति वाच्यं तस्याकिंचित्करत्वात् शशशशादिपदानामपि साधुत्वात् समासप्रयोजकव्यपेक्षादेनिरूप्यनिरूपकभावापन्नबोधतात्पर्य विषयत्वेनाप्युपपत्तेः बोधप्रमा. खादेस्तत्रानपेक्षणात् । वस्तुत उक्तवाक्यस्य प्रामाणिकत्वे भवत्युपाध्यायमतमेव ज्यायः । लक्षणांविनेति।लोहितं वहिं जानातीत्यादाविति शेषः ।भानासंभवादिति । अथ लोहितपदार्थस्य धात्वर्थज्ञानेन्बयो न खीकरणीयोऽपितु लोहितपदलक्ष्यार्थस्य लोहिततादात्म्यविषयतानिरूपितविषयताश्रयस्याभेदेन वह्निपदार्थेन्वयः तत्राख्यातान्तार्थज्ञानविषयत्वान्वये व्युत्पत्तिवैचित्र्यालोहितपदार्थतावच्छेदकविषयत्वेप्यभेदस्य भानात्सर्वसामञ्जस्यमित्युपाध्यायमतमेव ज्याय इति चेन्न वक्ष्यमाणरीत्यात्रापि निर्वाहसंभवाल्लक्षणानौचित्यदोषस्य तन्मते जागरूकत्वात् एवमेको द्वौ ज्ञायत इत्यादावुपाध्यायमतेचायतेरभेदान्वयस्थान संभवादिति । प्रकृतिविकृत्योर्मेदमत इति । तयोरभेदपक्षे नौकावृत्त्यसाधारणधर्माश्रयलस्प वृक्षे संभवादुक्तम् ।

Page #141

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः ।
१३७
राशा
आरोग्यत्वेन कवेरुत्प्रेक्षितत्वात् ।
नरषमाख्यातस्य । तथा एको द्वौ ज्ञायते इत्याद्युभयार्थाभेदारोपस्थलीयवाक्ये एकादि पदार्थस्यारोपविशेषस्याख्यातार्थविशेष्यतयान्वय विशेष्यतया तत्पदसमानवचनत्वमाख्यातस्य । नचैत्रम मानि तत्तेन निजायशोयुगं द्विफालबद्धाश्चिकुराः शिरः स्थितमित्यत्र कथमारोप्यविशेष्यवाचकपदविरुद्धवचनत्वममानीतिक्रियापदस्येति वाच्यम् । तत्रायशोद्रयस्य वास्तवत्वं न चिकुर भागद्वयस्य आख्यातार्थविशेष्यतान्वयविशेष्यत्वेना यशोयुगस्यैष विवक्षितत्वात् । इच्छार्थक धातुस्थले मुख्यविशेष्यत्वरूपं कर्मत्वं द्वितीयाद्यर्थः अतो वृष्टिसाध्यं सुखं भवत्वित्यादि इच्छास्थले सुखमिच्छतीत्यादिवदृष्टिमिच्छतीत्यादयो न प्रयोगाः । अथ अहं सुत्री स्यामित्यादीच्छायाः सुखादिविशेषणकतया तत्र सुखमिच्छतीत्यादिप्रयोगानुपपत्तिरिति चेन । मम सुखं भवत्वित्यादिसुखविशेष्यकेच्छाया एव कदाचित्सुखादिविशिष्टात्मबोधकशब्देन विषयाभिलापात् । स्वकृत्यधीनसिद्धिकत्वरूप स्वकृतिसाध्यत्वप्रकारक पाक विशेष्य केच्छाया एव पार्क कृत्या साधयामीतिपाक सिद्ध्यनुकूल कृत्यभिन्नव्यापार विशिष्टबोधकशब्देन विषयाभिलापयत् । यदि चोद्देश्य सुखादेर्विशेषणतयापि कचिद्वानमानुभविकं तदोद्देश्यादिव्यवहार नियामकः कचित्किचि द्विशेषणसाधारणो विषयताविशेषोऽभ्युपेयः । अनुमितौ विशेष्यतया काचित्कभानविषयसाध्यनिष्टविधेयताख्यविषयतावत् । स पवच सुखमिच्छतीत्यादौ द्वितीयाद्यर्थः । ग्राममिच्छतीस्यादौ ग्रामादिपदं ग्रामस्वत्वादिपरम् । अत एवच सिद्धस्य ग्रामादेर्मुख्यविशेष्यताया उपदर्शि तविलक्षणविषयतया विरहेपि न क्षतिः । ग्रामादेः सिद्धत्वेऽपि स्वस्वत्वाद्य सिद्धोपरक्तस्येच्छायां प्राधान्येन क्वचिद्भानं, विशिष्टस्यासिद्धत्वात् । तत्रैव च ग्राममिच्छतीत्यादिप्रयोग इत्यपि वदन्ति ।
पाकं चिकीर्षतीत्यादौ द्वितीयाया विशेष्यतारूपकर्मत्वार्थकतया कृतिप्रकारकपाकविशेष्य केच्छा प्रतीयते । सा च पार्क कृत्या साधयामीतीच्छा । अथवा सनो धात्वर्थविशेष्यकेच्छावाचित्वात्कृतिविशेष्यकेच्छा चिकीर्षापदार्थः । सा च पाककृतिर्भवत्वितीच्छेव । प्रवर्त्तिका च सा भवतु मा वे त्यन्यदेतत् । पाकादेश्व कृतिकर्मत्वमेव द्वितीयया प्रत्याय्यते, न विच्छाया विषयत्वरूपं कर्मत्वम् । गृहस्थितीच्छामादाय गृहं तिष्ठासतीत्यादिप्रयोगापत्तेः । युक्तं चैतत् सनो धात्वर्थप्रकारकेच्छावाचित्वे ओदनभोजनेच्छादशायामोदनं बुभुक्षतइति प्रयोगो न स्यात् । तत्र भोजनस्याप्रकारत्वात् । न च कर्मता संबन्धेन भोजनप्रकारिका यदा ओदनविशेष्यिकेच्छा तदैवैतादशप्रयोगः । सा चेच्छा भोजनधर्मिकेष्टसाधनताज्ञानाद्भोजनविशिष्टोद्नधर्मिकेष्टसाधनताज्ञानाद्वा । ओदनस्य सिद्धतादशायामपि विशिष्टधर्मिकेष्टसाधनताज्ञानाद्विशिष्टधर्मिकासिद्धत्वज्ञानसहिताद्विशिष्टेच्छासंभवात् । यत्र भोजनसिद्धतादशायां भोजनोत्तरकालीनगमनत्वादिप्रकारिका भुक्तौदनजन्यपुष्टित्वादिप्रकारिका वेच्छा तत्र वुभुक्षतइति प्रयोगस्य न प्रसङ्गः । मुख्य विशेष्यविशेषणतापन्नकर्मत्यांशे इच्छाप्रकारताया एव सन्प्रकृत्यर्थभानोपगमादिति वाच्यम्, भोजनं भवत्वित्यादिभोजनविशेष्यकेच्छादशायामपि बुभुक्षतइतिप्रयोगस्य सर्वसिद्धत्वात् । धात्वर्थविशेष्यकेच्छाबोधकतायाः सम्प्रत्ययस्यावश्यमुपेयत्वात् । न च द्वयी व्युत्पत्तिरेवोपेयते पकव्युत्पत्त्यैव निर्वाहे व्युत्पत्तिद्रयकल्पने गौरवात्, अतपवच स्थित्यादिगोचरेच्छाया गृहादिविशेष्यकत्वस्योकरीत्या संभवेऽपि गृहं तिष्ठासतीत्यादयो न. प्रयोगाः । भोजनप्रकारकौ दन विशेष्य के च्छाविशेषदशायां बुभुक्षतइति प्रयोगसत्वे तु उद्देश्यताव्यविषयताया एव धात्वर्थे भानोपगमेन तस्य निर्वाहात् । नत्र धात्वर्थविशेष्य केच्छायाः सन्प्रत्ययार्थत्वे पाकं चिकीर्षति ओदनं बुभुक्षतइत्यादी पाकौदनादेर्द्वितीयया कृतिभोजनादिकर्मत्वप्रत्याय
विशेषणत्तापन्नकर्मत्वांश इति । ओदनं भोजन कर्म भवत्वितीच्छाभिप्रायेणेदम् कर्मशइति युक्तः पाठः कर्मपदं धात्वर्यपरमिच्छाविषयपरं वा तेन कर्मतासंबन्धेनभोजनप्रकारिकेति पूर्वप्रन्धस्य नासंगतिः नवाधिकरणत्वसंबन्धेन गृहविशेष्यकस्थितित्रकारकेच्छादशायां तिष्ठासतीतिप्रयोगानुपपत्तिः । अतएवेति । धात्वर्थप्रकारकेच्छायाः सन्तयत्वस्य तदन्वनिविशेष्यलस्य
१८ व्युत्प०

Page #142

व्युत्पत्तिवादः ।
नसंभवेऽपि पाकश्चिकीर्ण्यतओदनोबुभुक्ष्यत इत्यादौ कर्माख्यातेन तत्प्रत्यायनासंभवः तत्प्रकृतिभूतसन्नन्तधात्वर्थकृतिभोजनेच्छाकर्मत्वस्यैव तत्प्रत्ययेन बोध्यत्वात् प्रत्ययानां प्रकृत्यान्वितस्वार्थबोधकत्वातू इच्छाविषयत्वविशेषितविशिष्टकृतिभोजनादेश्व प्रकृत्याप्रतिपादनादिति वाच्यम् । कत. प्रत्ययस्थले सन्प्रत्ययार्थेच्छाया धात्वर्थविशेभ्यतया भानेऽपि कर्मप्रत्ययस्थले तस्या धात्वर्थविशेषणतया भानोपगमात् । चिकीर्ण्यतेपाकइत्यादौ इच्छाविशेषितकृत्यादेरेव सन्नन्तेन प्रतिपादनात्, तादृशकृत्यादिकर्मताया आत्मनेपदादिना प्रत्यायनसंभवात् । आख्यातायुपस्थितवर्तमानत्वादेश्च कृत्यादिविषयकेच्छा यत्र प्रकृत्यर्थः यत्रवेच्छाविषयकृतिस्तत्रोभयत्रैधेच्छायामन्वयः, प्रकृत्यर्थकदे. शेऽपि नीलतरो घटइत्यादिस्थले नीलरूपादौ तरबाद्यर्थातिशयान्वयानुरोधात् । न चैवं कर्मप्रत्यय स्थलेऽपि कृतिविशेषितैवेच्छा सना प्रत्याय्यतां, विशेषणीभवन्ती कृतिरेव कर्मत्वेनान्वीयताम् भघन्मते विशेषणीभूतेच्छायां वर्तमानत्वाद्यपराख्यातार्थान्वयवदिति वाच्यम् । एकत्र विशेषणतयोपस्थितस्यान्यत्र विशेषणतयान्वयोव्युत्पन्न इति प्रथमान्तार्थविशेषणकर्मत्वे इच्छायां विशेषणतयोपस्थितस्य धात्वर्थस्य विशेषणतयान्वयायोगात् विशेष्यतया चान्वयस्याप्रसक्तत्वात् । धात्वर्थविशेषणतया इच्छाभानेपि तस्या धर्तमानस्वादिविशेष्यतयैव भानेनोक्तव्युत्पत्तिविरोधविरहात् । एवं धात्वर्थस्येतरविशेषणतयोपस्थितस्य खातम्यण कर्मताविशेषणत्वमयुक्ततममेव । प्रकृत्यर्थस्यैकदेशेऽपिप्रकृत्यर्थान्तर्गततया भासमानएव प्रत्ययार्थान्वयदर्शनात्, नतु स्वातम्येण भासमानइच्छारूपविशेष्यपारतन्येण कर्मत्वान्वयोपि, इच्छया कर्मत्वानन्ययेन दुर्घटः । विशेषयान्वयिन्येव विशेषणस्य पारतमयेणान्वयस्य विशिष्टान्वयस्थले व्युत्पत्तिसिद्धत्वात् , अथास्तु विषयतारूपकर्मत्वे विकीर्यते पाकरस्यादाविच्छायास्तत्परतन्त्रकृतेश्चान्वयः । उभयत्रैव पाकादेविषयत्वात् । स्थित्यादिकर्मत्वाप्रसि
याच गृहं तिष्ठास्यते इत्यादेरप्रसङ्गादिति चेत्, ओदनो बुभुक्ष्यते इत्यादौ का गतिः तत्रेच्छाकर्मताया विषयतारूपत्वात् , भोजनादिकर्मतायाश्च तदन्यत्वात्, विशेष्यीभवदिच्छान्वयिनि कर्मत्वे भोजनाद्यन्वयायोग्यत्वेन विशिष्टान्वयासंभवात् । वस्तुतः पाकश्चिकीर्ण्यतइत्यत्राप्यगतिरेव । कृतिविशेषणतया पाकनिष्ठेच्छाविषयतायाः कृत्यविशेषणतया तनिष्ठकृतिविषयताभिन्नतयेच्छान्वायनो विषयत्वरूपकर्मत्वस्य कृत्यन्वयायोग्यत्वात् । यदिच विशेष्यान्वयिव्यक्तावेव तत्पारतन्येण विशेषणान्वय. इति न नियमः अपितु तदन्वयितावच्छेदकावच्छिन्नएवेति । तथा च विषयतात्वावच्छिन्नस्योभया. न्वययोग्यतया न प्रकृतेऽप्यन्वयानुपपत्तिः । अतएवारुणयेत्यादावारुण्यनिरूपितसाध्यताया गोनिरूपितसाध्यताभिन्नत्वेऽपि न तृतीयाथै विशिष्टान्वयानुपपत्तिः । तत्र परम्परया विशेष्यान्वयिसोमक्रयव्यक्तेः परम्परया विशेषणान्वयिव्यत्यभेदवत् प्रकृतेऽपि परम्परयोभयान्वयिकर्मव्यत्यभेदोऽक्षत एवेत्युच्यते तदा भोजनकृतिर्भवतु पाकश्च भवत्वितिसमूहालम्बनेच्छामादाय पाकश्चिकीयतइति प्रयोगस्य कालान्तरीयकृतिविषयतामादाय दुरितैव । विषयितासंबन्धेनेच्छाविशेषणीभूतकृतिव्यक्तिकर्मत्वान्वयस्यैव तदिच्छान्धयिनि कर्मण्यन्वयानायमतिप्रसङ्ग इतिचेत्तथापि तदिच्छाकाले पाक इदानी नचिकीर्ण्यतइति प्रयोगानुपपत्तिः । अन्वयितावच्छेदककृतिविषयतात्वकृतिगोचर. वर्तमानेच्छाविषयतात्वावच्छिन्नाभावयोस्तदा पाकेऽसत्त्वात् । नच वर्तमानकालावच्छिन्नकृतिषिषयत्वत्वावच्छिन्नाभाव एव तत्र प्रतीयते स पाके बाधित इति वाच्यम् । यद्यतीतेच्छाधीनपाककृतिरपि तत्र घर्तते तदा तादृशामावस्यापि तत्र बाधात् पाककृतीच्छायामसत्यामुक्तेच्छासत्त्वेऽपि च तथा प्रयोगात् । कृत्यसवेऽपि पाककृतीच्छासत्वे तथा प्रयोगविरहात् । कृतिविषयत्वा
च द्वितीयार्थलानभ्युपगमादेवेत्यर्थः । स्वातन्त्र्येणेति । स विशेष्यस्य तत्रान्वयमनपेक्ष्यान्वयिलम् अतएव कृतिरेव कर्मत्वेनेतीच्छान्वयव्यावृत्त्यर्थमेवकारउपात्तः तनिष्ठरिशेप्यताविशिष्टप्रकारताश्रयत्वं तत्र खात येणान्वयित्वं पर्यवसितम् वैशिष्ट्यं च खनिरूपितलवावच्छेद्यविशेष्यतानिरूपितप्रकारखावच्छेद्य विशेष्यतानिरूपितप्रकारत्वावच्छेद्यत्वसंबन्धावच्छित्रप्रतियोगिताक- . खाभाववत्त्वोभयसंबन्धेन । पारतन्त्र्यमपि स्वनिरूपितलखातच्यघटकाभावप्रतियोगितावच्छेदकीभूतनिरुक्कप्रकारखावच्छेद्यत्वो

Page #143

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः । भावमात्रयोधस्य तत्राभ्युपगमासंभवाश्चेतिकर्मप्रत्ययस्थले इच्छाधात्वर्थविशेषणमेव । इदन्तु तत्त्वम । कर्मप्रत्ययस्थलेऽपि धात्वर्थविशेषितैवेच्छा सन्प्रत्ययेन प्रत्याय्यते तत्कर्मत्वमेव कर्माख्यातार्थः तश्च धात्वर्थकर्मतया तद्विषयत्वम् । ओदनकर्मकभोजनं भवतु, पाकविषयककृतिर्भवत्वित्यादी च्छायां च पाकभोजनादीनां तथेच्छाविषयतया तत्कर्मत्वमक्षतम् । गृहस्थित्यादीच्छायां गृहादेः स्थित्याधारवादिनैव विषयत्वमिति न गृहादेस्तिष्ठासादिकर्मत्वम् । अतएव यदोदनव्यक्तिकर्मकभोजनमप्रसिद्धमथच भोजनकर्मतया तदिष्टं तत्रायमोदनो बुभुस्यतइत्यादेर्दर्शनादिविषयत्वेन गगनादिगोचरेच्छास्थले च गगनं दिक्षतइत्यादेश्च प्रयोगस्य नानुपपत्तिः । नवा ओदनादिरूपकर्ममाप्रोपरागेण यत्र भोजनादीच्छा दैववशेन च तद्भोजनादिकं विषादिकर्मकमपि तत्र विषं वुभुक्ष्यत. इत्यादयः प्रयोगाः । कर्तृप्रत्ययस्थलेऽपि च तादृशविषयतारूपं कर्मत्वमेवेच्छाविशेषणतया भासते न तु धात्वर्थकर्मत्वम् । धात्वर्थविशेषणतया तत्पदार्थकर्मत्वविशिष्टभोजनादिनिरूपितविषयिताया नियमतइच्छायां भानोपगमेनोक्तस्थले विषं बुभुक्षते चैत्रइत्यादिप्रयोगवारणेऽपि गगनंदिक्षतेचैत्रइस्पादिप्रयोगस्य दुरुपपादत्वात् । इदन्तु बोध्यम् । सन्प्रतिपाद्येच्छायां धात्वर्थकृतिभोजनादेः केबलविशेष्यतासंबन्धेन न विशेषणत्वम् तथासति परकर्तृककृतिभोजनादिगोचरेच्छावति अयं चिकीर्षति बुभुक्षतइति प्रयोगप्रसङ्गात्, किन्तु विशेष्यितासमानकर्तृत्वोभयसंबन्धेनैव, उक्तातिप्रसनवारणायेच्छासमानकर्तृकत्वेऽपि सन्प्रत्ययवाच्यतां स्वीकृत्य क्रियायां तदन्वयोपगमो न साधीयान् इच्छान्तरसमानकर्तृकत्वमादाय दर्शितस्थलेऽतिप्रसङ्गतादवस्थ्यात् । स्वसमानकर्तृकत्वस्य वाच्यत्वे तत्तदिच्छारूपपदार्थानामननुगमेन व्युत्पत्त्यनुपपत्तिः नच समानकर्तृकत्वस्य संबन्धत्वोपगमे तत्र शक्तिमाहकानुशासनविरोधः यतो धातोः कर्मणः समानकर्तृकादिच्छायां वेति सन्प्रत्ययविधायकसूत्र सन:समानकतेकत्वाथेकतानप्रीतपादयोततस्य हीच्छाकमेत्वेन तत्समानकर्तृत्वेन च स्वार्थपराधातोरिच्छारूपार्थ सन् भवतीत्येवार्थः इच्छाधात्वर्थयोः संसर्गतया समानकर्तृकत्वविषक्षायामपिसमानकर्तृकत्वोपरक्तार्थपरत्वं धातोर्निर्वहतीतीच्छामात्रे शक्तिग्राहक तत्सूत्रमिति सुबन्तोत्तरेच्छार्थविहितक्यचकाम्यजन्तस्य धातोरिच्छार्थकतया सन्प्रत्ययान्ताविशेषेऽपि सन्नन्तधातुवन्नसकर्मकता । तदन्तर्गतप्रातिपदिकस्यैव कर्मबोधकतयेच्छाया: कर्माकाजाविरहात् नच पुत्रीयति पुत्रकाम्यतीत्यादौ क्यजादिप्रकृत्यर्थपुत्रादेः क्रियात्वाभानाकर्मकत्वेऽपि आत्मनः पाकमिच्छति पाकीयतीत्यादौ प्रकृत्यर्थपाकादेः सकर्मकतया सन्नन्तसमुदायवत् क्यजन्तयाकादिसमुदायस्य सकर्मकताया दुर्वारतया तण्डलंपाकीयतीत्यादिप्रयोगापसिरिति वाच्यम् । कृधातुसमानार्थकयतेरिव सन्नन्तसमानार्थकस्य क्यजन्तादेरपि कर्मताबोधकसुपूसाकाक्षत्वानुपगमेन तथा प्रयोगाप्रसङ्गात्, कृदन्तकर्मत्वविवक्षायां तु षष्ठ्या बाधाद् द्वितीयाया अप्रसक्तेश्च । नच धात्ववयवकृधोगे कर्तृकर्मणोः कृतीत्यस्य द्वितीयाबाधकत्वे कंसकर्मकवधमाचष्टे कंसं घातयतीत्यत्र द्वितीया न स्यात् कंसस्याख्यानकर्मस्वायोगेन वधकर्मतयैव तदुत्तरं द्वितीयासमर्थनादिति वाच्यम् कृदन्तोत्तरं यत्राख्यानार्थे णिच् तत्र प्रकतिवञ्च कारकमित्यनेन कृदन्तकारकस्य ण्यन्ततत्प्रकृतिप्रतिपाद्यक्रियाकारकतुल्यत्वातिदेशात् राजानं गमयति सूर्यमुद्रमयतीत्यादौ ण्यन्तधातुयोगे यथा प्रकृत्यर्थक्रियाकर्तुः कर्मत्वं तथा कृदन्तोत्तरणिचप्रयोगेऽपीत्याख्येयगत्युनत्यादिकर्तुः कर्मतया तदुत्तरं द्वितीयेतिण्यन्तधातुयोगे यथा प्रकृतेः कमणो द्वितीयान्तता तथा णिच्प्रत्ययान्तकृदन्तकर्मणोऽपीति लाभात् कृदन्तकर्मणः कंसादेर्द्धितीयोभयसंबन्धेन तनिष्ठविशेष्यताविशिष्ट प्रकारताश्रयत्वं बोध्यम् । कृदन्तीत्तरं यत्राख्यानार्थेणिचू तत्रेति । आख्यानास्कृतस्तदाचटेकृलुक्प्रकृतिप्रत्ययापत्तिः प्रकृतिवन कारक मित्यनुशासनैराख्येयार्थात्कृदन्तादाख्यानार्थे णिच् शिचि कृतोलोपः लुकि तस्य तन्निमित्तकादेशादेरपगमे कृत्प्रकृतिभूतस्य धातोः प्रत्ययस्य ज्ञानस्यापत्तिरर्थाद्धातुस्वरूपस्य पूर्ववदवस्थानम् धातोरेव णिचि कृते यथाकार्य तथैव सर्वकार्य भवति कृदन्तस्य यत्कारक तत्केवलधातोः कारकवत्भवत्यर्थात्केवलधातोयद्यत्कारके या या विभक्तिः कृदन्तकारकेपि तत्र सैव विभक्तिरित्यर्थकैः कंसस्य वधमाचष्टे कंसं घातयतीति निष्पद्यते

Page #144

१४०
व्युत्पत्तिवादः । पपत्तिः । तथा विषक्षायां तण्डुलस्य पाकीपतीति प्रयोग इष्यतएव कारकविभक्त्यर्थस्थ घृत्येकदेशे नाप्यन्वयस्य व्युत्पन्नत्वात् । सम्बन्धविवक्षायांचन तथा प्रयोगः । वस्तुतः संबन्धविवक्षयापि तथा प्रयोग इष्यतपय । नच तत्र वृत्त्येकदेशेन षष्ठ्यन्वये प्रतियोगिपदादन्यद्यदन्यत्कारकादपीतिव्युत्पत्तिविरोधइति वाच्यम् , ताहशव्युत्पत्तेरभेदान्वयस्थलएव स्वीकारात् । वृत्त्येकदेशेन भेदान्वये बाधकाभावात् अतएव ऋदस्य राजमातला इत्यादिप्रयोगो नेष्यते ध्यते च पितुः खर्गकाम इत्यादिप्रयोगः । नच कारकपदप्रतियोगिपदयोर्भवनिवेशनमफलमिति वाच्यम् तनिवेशस्य दृष्टान्तविधयोक्तत्वात् यथा प्रतियोगिपदाद्यर्थस्य कुत्रापि अभेदान्ययो न भवति तथा वृत्त्येकदेशेनान्यपदार्थस्येत्यर्थे तात्पर्यादिति ध्येयम् । अभेदविवक्षायां पण्डितं पुत्रीयति प्रवीरं पुत्रकाम्यतीत्यादिप्रयोगाभाववत् परपुत्रादिगोचरेच्छावति पुंसि पुत्रीयतीत्यादयो न प्रयोगाः । सुप आत्मनः क्यजि. स्यादिना इच्छाकर्तृसम्बन्धि यदिञ्छाकर्म तद्बोधकसुबन्तात् क्यच्काम्यचोर्विधानात् । संबन्धित्वं च सम्बन्धित्वेन भातत्वमन्यथा यस्येच्छाकर्तुः पुत्रोऽसिद्धस्तस्यापि स्वीयत्वेन पृच्छादशायां पुत्रीयतीत्यादिप्रयोगस्य सर्वसिद्धस्यानुपपत्तेः । उक्तस्थलेषुत्रीयतीत्यादिवाक्यस्य प्रामाण्यपारणाय च क्याद्यर्थेच्छायां पुश्रादेर्विषयित्वमा न सम्बन्धः किन्तु स्वांशे भासमानसंब. न्धस्य प्रतियोगितच्या यो विषयस्तादशपुरुषवृत्तित्वलहितमित्युपेयम् । स्वसंवन्धस्य क्यजाधवाच्यरऽप्युक्तसंबन्धेनैवेच्छायां सुबतार्थस्यान्षयइति व्युत्पत्तिप्रदर्शनायैव सूत्रमात्मनाइत्युपासम् । आत्मनइति षष्ठ्यर्थसंबन्धश्च न धातोः कर्मण इत्यादिसूत्रानुवृत्तायामिच्छायामन्वेति, भव्यावर्तकत्वादुक्तार्थलाभाप्रयोजनकत्वात्, अपितु सुप इत्यर्थे सुबन्तादित्यत्र, सचेच्छाकर्तुः संवन्धितयेच्छाविषयार्थकत्वमेवंचेच्छाकर्मणः सुबन्तादिच्छाकर्तुरिच्छायामिति वृत्तावपीच्छाकर्तुः सुबन्तादित्येष योजना कार्या यथाश्रुते दर्शितानुपपत्तेरिति ध्येयम् । भृत्यं पुत्रीयतीत्यादावाचारार्थविहितकाजन्तस्य सकर्मकत्वं युज्यतएव तथाहि तमियाचरतीत्यर्थे उपमानवाचिनः क्यच विहितः तमिवाचरतीत्यस्य तत्तुल्यं जानातीत्यर्थः आचारपदस्य व्यवहारमूलज्ञानपरत्वात् । तुल्य. तया ज्ञानं च क्यजर्थः तश्च सकर्मकमेव नत्र तुल्यत्वे प्रतियोगितया पुत्रादेरन्वयः पुत्रादिपदमेष या गोण्या पुत्रादितुल्यपरम् ज्ञानमात्रं क्यजर्थस्तत्र च स्वाभेदावगाहित्वसंबन्धेन पुत्रादितुल्यस्यान्वयः । नचैवं पुत्रादिपदमुपमेयार्थकमेव न तूपमानार्थकमिति कथमुपमानादाचारइत्यनेन तदुसरं क्यचो विधानं सङ्गच्छत इति वाच्यम् । पुत्रादिपदस्य तुल्यार्थकत्वेऽपि तुल्यत्वप्रतियोगितयोपमानपुत्राद्यर्थकत्वात् । अतएव तस्य कर्मवाचकत्वं पुत्रादितुल्यस्याचारकर्मत्वात् सम्यगु. पपद्यते । पूर्वमते उपमानपदस्य कर्मवाचकत्वमाचारकर्मविशेषणतुल्यताप्रतियोगियोधकत्वरूपं योध्यम् । वस्तुतः पुषमिवाचरतीत्यस्य पुत्रं यथा व्यवहरति तथा व्यवहरतीत्येवार्थः, व्यवहारश्च प्रतिपाल्यत्वादिना ज्ञानं प्रतिपालनादिरूपोव्यापारो वा एवं पुत्रीयतीत्यस्य पुत्रकर्मकव्यवहारतुल्यव्यवहारकर्तेत्यर्थः । मुखचन्द्रादेर्यथा स्वजन्याहादस्य तुल्यतयोपमानोपमेयभावस्तथा पुत्रभृ. त्ययोरवि स्वकर्मकव्यवहारतुल्यतया स इति पुत्रपदस्योपमानवाचिता । आचारनिष्ठसारश्यप्रतियोग्याचारकर्मवाचिता च आचारसशाचार एव क्यचोऽर्थः । प्रथमाचारे कर्मतासंबन्धेम पुत्रादेरन्धयः । अमाद्यन्तात् क्यन्प्रत्ययविधानेऽपि धात्ववयवतया लुप्तस्यामादेर्नियमेनानुपतथाहि हन्धातोरपि हनश्च वध इति सूत्रेण वधादेशे कृदन्ताद्वधशब्दादाख्यानार्थे णिचि कृल्लोपे वधादेशेऽपगते धातोहनखरूपेणावस्थितौ णिचिपरे हनस्तोऽचिण्णलोरित्यनेन नकारस्य तकारे होहन्तेनिनेवित्यनेन हकारस्य कवर्गे पकारेऽतउपधाया इत्यनेनाकारस्य दीर्घे घातीतिण्यन्तधातोर्यातयतीतिनिष्पन्ने कृदन्तधातुकर्मणि कृद्योगलक्षणा षष्ठी यद्यपि प्राप्ता तथापि प्रकृतिवत्कारकत्वे द्वितीयैव भवतीत्यर्थः । ननु धात्वेकदेशकृदन्तार्थे कर्मवाद्यन्वये सति तण्डुलपाकीयतीतिवत्तण्डुलस्य पाकीयतीत्यपि स्यादित्याशामिष्टापत्त्या परिहरन् विशेष्यविध्यभावे कृद्योगलक्षणाषष्ठयेव भवतीति प्रदर्शयति । तथाविवक्षायामिति। धात्वेकदेशकृदन्तार्थेन समं कर्मलान्वयविवक्षायामित्यर्थः । अन्यपदार्थस्येति। प्रतियोगिताद्यन्यपदार्थस्येत्यर्थः। सचेति।

Page #145

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः। सितेः कर्मत्वस्य सम्बन्धतया भानमुपेयते । यथा राजपुरुष इत्यादिसमासरूपप्रातिपदिकावयवतया लुप्तषष्ठयादिप्रतिसंधानानियमाद्विभक्त्यन्तार्थविशिष्टे पूर्वपदलक्षणोपेयते । द्वितीये आचारे भृत्यस्य कर्मतया क्यजन्तस्य सकर्मकत्वमिति कुट्यां प्रासादीयतीत्यादावाधाररूपोपमानवाचि सप्तम्यन्तोत्तरविहितक्यजन्तस्य न सकर्मकता तत्र च प्रासादाधिकरणकाचारतुल्याचारः क्यजन्तार्थः स चावल्यानरूप एवेत्यकर्मक इति कुट्यास्तत्राधिकरणतया ततः सप्तम्येव । अवस्थानयोः साम्यं चैकजातीयसुखजनकत्वादिना अबिशेषज्ञानविषयत्वेन वा । हंस इवाचरति हंसायते हंसतीत्यादावुपमानवाचिकर्तृवाचकपदोसरविहितक्यडन्तक्कियन्तधातुरप्यकर्मकस्तत्र हंसादिकर्तृकाचारतुल्याचारस्य गमनादिरूपस्य क्यङन्ताद्यर्थत्वेऽपि गम्यादिप्रतिपाद्यतावच्छेदकसंयोगादिरूपफलानपच्छिन्नस्यैव तदर्थत्वोपगमात् । शब्दझानादिरूपसविषयकव्यापारात्मकस्याचारस्य कचिसदर्थत्वेऽपि विषयकपकर्मावरुद्धस्यैव तस्य तदर्थत्वोपगमात् । कर्मावरुद्धस्य च कर्मान्धयनिराकाङ्गत्वादित्यादिकं स्वयमूह्यम् । कृत्यर्थकधातुयोगइष्टसाधनत्वादिहानविशेष्यताप्रयोज्यसाध्यताख्यविषयताविशेष पव कर्मत्वं द्वितीयादेरर्थः, नतु विषयतामात्रम् यत्र घटं करोतीति प्रयुज्यते तत्र कपालं करोति, जलाहरणं करोतीत्याद्यप्रयोगात् । अथ काशान् कटं करोति, काष्ठं भस्म करोतीत्यत्र काशकाष्ठादिपदोत्तरद्वितीयानुपपत्तिः तत्र कृतिनिरूपितोक्तविषयताविरहादिति चेदुपादानीयविलक्षणविषयतापि द्वितीयार्थः । सा च द्वितीयान्तरोपस्थाप्यसाध्यीयविषयताविशिष्टायामेव कृतावन्वेति अतः कटादिरूपकर्मान्तरासमभिव्याहारेण काशान् करोतीत्यादयो न प्रयोगाः। अथैवमपि काष्ठं भस्म करोति, दुग्धं दधि करोतीत्यादौ काष्ठदुग्धादेः कर्मत्वानुपपत्तिः । तस्य भलदध्याद्युपादानताविरहात् । काष्ठदुग्धादिनाशानन्तरमेव तदारम्भकपरमाणुभिर्भस्मदध्याधारम्भादुत्पत्त्याश्रयस्यैवोपादानत्वात् विभित्रकालीनयोश्चाधाराधेयभावविरहात्, कारणस्यैवोपादानत्वमिति नियमाघ । नच परिणामवादविद्वेषिणां नैयायिकानां काष्ठादेर्भस्मादिरूपद्रव्यान्तरकारणत्वमपितु प्रतिबन्धकत्वमेव द्रव्यवति द्रव्यान्तरानुत्पत्तेरिति चेन, कर्म हि त्रिविधं भवति । प्राप्यं प्रकृतिविकृती च । तत्र प्राप्यं कर्म क्रियाजन्यफलशालि गम्यादेामादि, ज्ञानादेविषयश्च क्रियानिष्पाद्यं यत्तविकृतिरूपम् । यथा पाकादेरोदनादि यथा वा कृतेर्माल्यादि, कटादि च । प्रथमे तण्डुलादिरूपपूर्वद्रव्यं विनाश्यौदनादेर्निर्वर्तनम् । द्वितीये पुष्पादिरूपपूर्वद्रव्यमविनाश्यैव संदर्भादिरूपविशेषणनिष्पादनेन विशिष्टस्य माल्यादेर्निर्वर्तनम् । तृतीये च काशादिरूपपूर्वधर्मिणमविनाश्य तत्रैव कटादिरूपधर्मिनिष्पादनं क्रियाया ईदृशं च कर्म प्रकृतेरसमभिव्याहारस्थले निर्वय॑मुच्यते । तण्डुलानोदनं पचति, कुसुमानि नजं करोति, काशान् कटं करोतीत्यादौ प्रकृतिसममिव्याहारस्थले निर्वय॑ते निष्पाद्यते यदिति व्युत्पत्त्या, यद्यप्योदनादेरपि निर्वर्त्यतास्ति तथापि तयावृत्तमेव पारिभाषिकं निर्वय॑त्वम् । तदुक्तमभियुक्तैः "सती वाऽविद्यमाना वा प्रकृतिः परिणामिनी । यस्य नाश्रीयते तस्य निर्वर्त्यत्वं प्रचक्षत इति” । यस्य विकृतिकर्मणो नाश्रीयते न प्रयुज्यतइत्यर्थः । पवंच तत्रतत्रौदनादेर्विकार्यकर्मण्येवान्तर्भावः। तदुक्तम् "क्रियाकृतविशेषाणां सिद्धिर्यत्र न गम्यते । दर्शनादनमानाद्वा तत्प्राप्यमिति कथ्यते ॥ यदसज्जायते पूर्व जन्मना
सुबन्तनिष्ठः षष्ठ्यर्थः संबन्धश्चेत्यर्थः । क्रियाकृतविशेषाणामिति । ननु प्राप्य कर्मणो ग्रामादेरपि गमनादिक्रियाकृतस्य संयोगादिरूपविशेषस्य निष्पत्तिः प्रत्यक्षादितोगभ्यत एवेति तत्राव्याप्तिरिति चेन्न क्रियाकृतो हि विशेषः प्रकृतेः विकृत्यनुकूलप्रागवस्थाविशिष्टासत्त्वलक्षणो विकृतेश्वोत्पत्तिर्नच तो प्रामादेः प्रत्यक्षादितो झायेते निष्पनाविति नान्याप्तिः। यदसजायतइति। यत्पूर्वकर्तृव्यापारात्प्रकृतक्रियालक्षणात् प्राक्तरूपेणासदोदनकटादिकं प्रकृतक्रियातो जायते तदेकं निर्वय॑म् यच्च स्वरूपेण विद्यमानमेवप्रकृतक्रियया कस्यचिजन्मना तद्विशिष्टतथा प्रकाशते यथामालादिकन्तदपरं निवर्त्यमित्यर्थः । अत्र प्रकृतिसंबन्धाप्रतिपादनात्प्रकृतिगताकिंचित्प्रयुक्तोत्पत्त्यादिमत्त्वेनाविवक्षितबलाभातू प्रतिबोधकपदाप्रयोगस्य लाभाच्च विकार्यव्यावृत्तिः

Page #146

१४२
व्युत्पत्तिवादः ।
यत्प्रकाशते । तन्निर्वत्यै विकार्य च कर्म द्वेधा व्यवस्थितम् । प्रकृत्युच्छेदसंभूतं किञ्चित्काष्ठादि भस्मवत् । किं चिह्नणान्तरोत्परया सुवर्णादिविकारवदिति” ॥ अत्र प्रकृतिरपि ग्राह्या । अन्यथा काष्ठसुर्वणादेस्तुरीयतापत्तेः । विकार्यपदेनैकव्युत्पत्त्या प्रकृतिविकृत्युभयायोधनेऽपि उभयसाधारणरूपावच्छित्रे पारिभाषिकमेव विकार्यपदम् । प्रकृतिरूपं कर्म च क्रियया वस्त्वन्तरनिष्पत्तये पूर्वभावविशिष्टस्य यस्यासत्त्वरूपो विकारो निर्वाह्यते तद्यथा पाकादेः तण्डुलादि, कृतेा पुष्पकाशादि तत्र प्रथमस्थले तण्डुलादिरूपधर्मिनाशादेव पूर्वभावविशिष्टं तदसत्वमोदनादिरूपकमन्तर निष्पादकमितरत्र धर्मिणः काशकुसुमादेः सखेऽपि कटसंदर्भादिविरह रूप पूर्व भावालत्वेन तद्विशिष्टस्यासत्वं कटसंदर्भादिनिष्पादकक्रियातो निर्वहति, एवंच तण्डुलानोदनं पचतीत्यादौ प्रकृतिकर्मोत्तरद्वितीयाया नाशकत्वमर्थस्तण्डुलाद्यन्वितं नाशकत्वं व पाकेऽन्वेति विकतिकर्मोत्तर द्वितीयायाश्च उत्पादकत्वमर्थः ओदनाद्यन्वितस्य तस्य नाशकत्वविशिष्टे पाकेऽन्वयः नाशे चोत्पत्तेः प्रयोजकत्व मुद्देश्यतावच्छेदकविधेयभाव महिम्ना नियमतो भासते । अतः पाकस्य तण्डुलाद्यारम्भकसंयोगनाशजनकत्वेऽपि तन्नाशस्य द्रव्यान्तरोत्पत्तौ द्रव्यनाशेनान्यथासिद्धतया प्रयोजकत्वबाधेन संयोगमोदनं पचतीति न प्रयोगः । वस्तुवस्तु निर्वर्त्यकर्मासमभिव्याहारस्थले संयोगं पचतीति प्रयोगवारणाय संयोगनाशद्वारा नाशत्वमेव द्वितीयार्थो वक्तव्य इति कृतं प्रयोज्य प्रयोजकभावबोधेन । तण्डुलमोदनं करोति, काष्ठं भस्म करोति, दुग्धं दधि करोतीत्यादावपि प्रकृतिकर्मोत्तरद्वितीयया तनाशकत्वं कृतौ प्रत्याय्यते विकृतिकर्मोत्तर द्वितीयया च विषयताविशेष उत्पादकत्वं वा मिलितं वा कृतौ बोध्यते । काशान् कटं करोति कुसुमानि मौक्तिकानि वानजं करोतीत्यादौ काशादिपदोत्तरद्वितीया कृतौ विषयताविशेषमेव बोधयति । काशाधुच्छेदकतायास्तत्र बाधात् । कटमित्यादौ द्वितीयार्थः पूर्ववत् । स्त्रगादिपदार्थविन्यासविशेषविशिष्टकुसुमादेर्न कुसुमाद्युपादानककृतिविषयता, अपि तु विन्यासादिरूपविशेषणस्यैव तस्यैव कृत्यधीनोत्पत्तिरिति स्रजमित्यादिद्वितीयान्तस्य विशिष्टसत्त्वनिर्वाहकत्वमर्थः । विशेषणोत्पादकस्यापि स्वरूपसंबन्धविशेषरूपं विशिष्टसत्त्वनिर्वाहकत्वमक्षतमेव । अग्निः श्यामं रक्तं करोतीत्यादावचेतनकर्तृव्यापारबोधकतया तत्समभिव्याहृतश्यामादिपदोत्तरद्वितीयाया अपि नोपादानताख्य
पूर्वोक्तनिर्वर्याद वैलक्षण्यं चेति भावः । विकार्यच कर्मेत्यादि । अत्रच प्रकृतिसहितस्य विकार्यस्योदाहरणात् यत्प्रकृतिबोधकपदसमभिव्याहृत पदबोध्यं सत्प्रकृतिविनाशत्रयुक्तोत्पादयत् प्रकृतिनाशकत्वेन बोधितप्रकृत क्रियाप्रयुक्तोत्पत्तिमत्त्वेन बोधितं वा तदेकं विकार्यम् काष्ठादीनां भस्मादिवदित्यवगम्यते आदिपदात्तण्डुलादीनामोदनादिर्ग्राह्यः । यच्तोक्तपदबोध्यं सत् प्रकृतिगतविशेषप्रयुक्तनिष्पत्तिमत्तदपरम् यथा सुवर्णादेरलङ्कारादिकमिति च आदिपदात्कुशादेः कटादिकम् कुसुमादेः खजादिकम् बोध्यमेवंच सदित्यन्तोपादानात्र निर्वर्सेऽतिव्याप्तिः । प्रकृतिरपिग्राह्येति । अन्यतरत्वादिधर्मावच्छिन्नपारिभाषिकेन विकार्यपदेनेत्यर्थः । एवंच द्वेधाव्यवस्थितमित्यस्य द्विप्रकारकम् प्रकृतिरूपं विकृतिरूपं च तयोर्मध्ये किंचिद्विकृतिरूपं प्रकृत्युच्छेदसंभूतं काष्टादीनां भस्म यथाकिंचिदपरं विकृतिरूपं कर्मप्रकृतिगतपूर्वगुणविलक्षणगुणोत्पत्त्या निष्पन्नं सुवर्णादीनामलङ्कारादिकं यथेति व्याख्येयम् तेन विकार्यशब्देन प्रकृति विकृतिं चोक्खा द्वेधाव्यवस्थितमित्यादिप्रन्थः सन्दर्भविरुद्धइति निरस्तम् । निर्वर्त्यकर्मासमभिव्याहारेति । तथाच नाशकत्वविशिष्टे निर्वत्र्योत्पादकत्वस्याभानेन नाशउत्पत्तिप्रयोजकत्वाभानासंभवादुक्तप्रयोजकाभावभानस्वीकारेपि संयोगं पचतीत्यस्य न वारणमिति भावः । संयोगनाशद्वारानाशकत्वमेवेति । नाशप्रयोजकसंयोगनाशोद्वितीयार्थः प्रकृतिकर्मणः प्रतियोगितया नाशेन्वयः द्वितीयनाशस्य जनकत्वेन पाकादावन्वयस्तथाच संयोगनाशप्रयोजक संयोगनाशजनकत्वस्य पाके विरहानोतापत्तिरिति भावः । तदुद्देश्यककृतेस्तदुत्पादकत्वनियमादुद्देश्यलाख्यविषयत्वोत्पादकत्वयोर्विकल्पेन द्वितीयार्थतामाह । विषयताविशेषउत्पादकत्ववेति । अथ यत्रेषदुष्णदुग्धेप्रचुरोष्णत्वभ्रमादामिच्छोद्देश्यकप्रवृत्त्यादधिप्रक्षेपाधिनिष्पत्तिस्तश्रामिच्छोद्देश्यकप्रवृत्तेर्दध्युत्पादकत्वेपि दुग्धं दधि करोतीति प्रतीतिर्यदि नानुभविकी यदियोपायेभ्राम्यतोदभ्यनुपायगोचरदध्युद्देश्य कप्रवृत्त्यादभ्यनुत्पत्तिस्थले दुग्धं दधि करोतीति प्रतीतिर्नानुभविकी तदोक्तस्थलयोरुक्तवाक्यस्य प्रामाण्यवारणाय विषयताविशेषोत्पादकत्वयोर्मिलितयोरेव द्वितीयार्थत्वं वक्तमुचितमित्यभिप्रेत्याह । मिलितंत्रेति । विषयताविशेषमेवेति । उपादानत्वाख्यविषयत्वमित्यर्थः । पूर्ववदिति । साध्यत्वाख्य विषयत्वादिक

Page #147

गूढार्थतत्यालोकव्याख्यासहितः ।
१४३ विलक्षणविषयतार्थकत्वसंभवः, अपि तु तादृशद्वितीयान्तेन श्यामरूपादिविशिष्टासत्त्वनिर्वाहकतारूपं विशिष्टोच्छेदकत्वं तादृशव्यापारे प्रत्याय्यते । घटं रक्तं करोतीत्यादावपि घटादिपदस्था. रक्तत्वविशिष्टघटादिलाक्षणिकतया विशिष्टघटाघसस्वनिर्वाहकरवं प्रतीयते । प्रकृतिविकृतिभावस्थले कर्माख्यातेन प्रकृतेः कर्मत्वमेव प्रत्याय्यते अतः काष्ठानि भस्मराशिः क्रियन्त इत्यादावाख्याताथेविशेष्यकाष्ठादिवाचकपदसमानवचनस्वमाख्यातस्य नतु निर्वय॑भस्मादिरूपविकारवाचक पदसमानवचनता । अथैवं निर्वय॑कर्मवाचकपदात्प्रथमा न स्यापितु द्वितीयैव । तत्कर्मताया सकारेणानभिधानात् । यत्तुभयकर्मत्वमेव लकारेणाभिधीयते । प्रधानाप्रधानकर्मसमभिव्याहृतनीवहादिदुहादिरूपद्विकर्मकोत्तरकर्मप्रत्ययस्यैव कर्मवयानभिधायकत्वनियमात् । प्रकृते च कर्मजयस्यैव तुल्यत्वात् । विकृतेराख्यातार्थविशेष्यत्वेऽपि आख्यातस्य तत्समानवचनत्वानियमः । "गृढाति वाचकः संख्या प्रकृतेर्विकृतेनही"त्यनुशासनसिद्धप्रकृतिविकृतिसमभिव्याहतलकारीयविकारसंख्याबोधकत्वाभावव्युत्पत्तिनिर्वाह्य इत्युक्तस्थले न क्रियापदस्यैकवचनान्तता। तदर्थान्वितसङ्ख्याबोधकस्यैवाख्यातस्य तत्पदसमानवचनत्वनियमाद्, न तु तद्विशेषणकस्वार्थकर्मत्वादिबोधजनकाख्यातमात्रस्येति । तदसत् । विकारविकारिणोईयोराख्यातार्थविशेष्यत्वे वाक्यभेदापत्तेः। घटपटौ स्तः, घटपटौ दृश्येते इत्यादी विशेष्यभेदेऽपि विशेष्यतावच्छेदकद्वित्वादेरेकधाभानान वाक्यभेदः, अत्र च न तादृशं विशेष्यतावच्छेदकभानमस्ति, येन तवात्राप्येकवाक्यतानिर्वाहः । न चागत्येध्यतएवात्र वाक्यभेद इति वाच्यं तथासत्येकवाक्यार्थपरस्य काष्ठं क्रियते, भस्म क्रियतइत्येतादृशप्रयोगस्यापत्तेः । काष्ठं भस्म क्रियतइतिवाक्यजबोधस्य काष्ठविकृतिर्भस्मान्यविकृतिर्वेति संशयनिवर्तकत्वानुपपत्तेः । काष्ठभस्मनोः प्रकृतिविकारभावाभानादस्मन्मते च काष्ठो. च्छेदकत्वरूपकाष्ठकर्मकत्वभस्मनिर्वर्तकत्वरूपतत्कर्मकत्वयोरेकविशिष्टेऽपरान्वय एवं पूर्वोपदर्शि. तरीत्या काष्ठोच्छेदप्रयोज्योत्पत्तिकत्वरूपकाष्ठप्रकृतिकत्वस्य भस्मनि लाभसम्भवादिति चेत् सत्यम् । काष्ठं भस्म क्रियतइत्यादी भस्मादिनिर्वस्य॑कर्मताया लकारेणानभिधानेऽपि तत्कर्मताया धात्वर्थे संसर्गतया भानोपगमेन तादृशकोत्तरं प्रथमायाः साधुता। प्रातिपदिकार्थविशेष्यतया कर्मत्वादिविवक्षायामेव द्वितीयादिविभक्तिसाधुत्वात् । यथा?नम इत्यादौ नमःपदार्थत्यागेऽर्धादिकर्मत्वबोधेऽपि अर्घादिपदात्प्रथमैव ! निपातार्थे त्यागे कर्मतासंबन्धेनैव नामार्थस्यान्वयात् । एवं भूतले मघट इत्यादावपि घटादिसम्बन्धस्याभावे संसर्गतया भानात् षष्ठीविषयेऽपि प्रथमा।नच धात्वर्थ नामार्थस्य साक्षादन्ययोऽव्युत्पन्न इति प्रकृतेः कर्मतायाः संसर्गतया भान न सम्भवतीति वाच्यम्, घटो नीलो भवति, काष्ठं भस्म भवतीत्यादी भवनादिक्रियायां नीलादेः कर्तृतासम्बन्धेन साक्षादन्वयवदनापि व्युत्पत्तिवैचित्र्येण कर्मान्तरविशेषणता पन्नक्रियायामपरकर्मणः कर्मतासंबन्धेन साक्षादन्वयोपगमात् नचैवमपि कर्मत्वस्य प्रकृत्यर्थविशेष्यत्वेन विवक्षया काष्ठभस्मसार्श क्रियतइत्यादिप्रयोगापत्तिः क. मस्याम्तरविशेषणतानापनक्रियायामेव द्वितीयया कर्मत्वं बोध्यतइति व्युत्पत्तिकल्पने गौर्दुयतेक्षीरम
ग्राममित्यादी दोहननयनादिक्रियायां क्षीरनामादिकर्मकत्वानन्वयप्रसङ्गति वाच्यम् प्रक तिविकृत्युभयकर्मकस्थले तथा व्युत्पत्तेः । यथोक्तातिप्रसङ्गवारणाय दर्शिता व्युत्पत्तिः कल्प्यते, तथा कर्तृत्वविशेषणतयाऽऽभासमानायां क्रियायां तृतीयार्थकर्तृत्वान्षय इत्यपि व्युत्पत्तिः कल्प्या, अन्यथा प्रकृत्यर्थविशेष्यतया कर्तृत्वविवक्षया काष्ठं भस्मना भवतीति प्रयोगस्य दुर्वारत्वात् । उत्पत्तिप्रयो. जकनाशप्रतियोगित्वरूपविकार एव काष्ठं भस्म भवतीत्यादौ धात्वर्थः । आधेयत्वरूपं तत्कर्तृकत्वमेव सम्बन्धमर्यादया भासते । काष्ठेन भस्मना भूयतइत्यादी भस्माद्याधेयत्वमुत्पत्ती काष्ठाधेयत्वं घ नाशप्रतियोगित्वे तृतीयोगस्थाप्यं प्रकारतया भासते । कर्तृत्वविशेषणतया भासमानस्य निरुक्तभवनस्यान्तर्गतायामेवोत्पत्तौ भस्मादेराधेयत्वं संबन्धतया भासतइति व्युत्पत्ता, काष्ठेन भस्म

Page #148

व्युत्पत्तिवादः । भूयते इत्यादयो न प्रयोगाः भावाख्यातस्य कर्तृत्वाबोधकत्वात् । कर्मत्वान्तरविशेषणतानापनकृ. त्यादौ कर्मत्वस्य संसर्गतया भानमव्युत्पन्न मिति काष्ठं भस्मराशिः करोतीत्यादयो न प्रयोगाः॥ __ अधिशीस्थासां कर्मेत्यादिना यत्राधारस्य कर्मसंशा तत्राधारत्वमाधेयत्वं वा द्वितीयार्थः, स्थलीमधिशेतइस्यादौ ताशार्थे द्वितीयायाः स्थल्याअधिशयितत्यादौ कृद्योगे षच्याश्च साधुत्वार्थमे वाधारस्य कर्मसंशाविधानात् । अथ कृअर्थव्यापाररूपक्रियान्तरं धात्वर्थेऽन्तर्भाव्य शयनादिरूपफलावच्छिन्नव्यापारार्थकसोपसर्गशीप्रभृतिधात्वर्थतावच्छेदकशयनादिरूपफलाअयतयाधारस्य क. मत्वोपपादनसम्भवात् तारशसूत्राणां वैयर्थ्यमेव । अध्याद्युपसृष्टशीप्रभृतीनामेव च तादृशाथै निरूढलक्षणा, न त्वनुपसृष्टानामतो न स्थली शेतइत्यादयः खारसिकप्रयोगा इति चेन्न । धातोम. ल्यार्थपरत्वेऽपि दर्शितप्रयोगनिहाय भगवता पाणिनिमुनिना ताशसुत्रप्रणयनात् । तदप्रणीतवतां सर्वधर्मप्रभृतीनां मुख्यार्थपराणांस्थल्यामधिशेतइत्यादिप्रयोगाणां साधुताया दुरत्वाच ।
कालाध्वभावदेशानामकर्मकक्रियायोगे कैश्चित्कर्मप्रत्ययार्थ विभाषया कर्मत्वमनुशिष्यते । अ. न्यतु क्रियान्तरान्तर्भावेणोक्तरीत्या तत्र पाक्षिकं कर्मप्रत्ययमुपपादयन्तस्तन्नानुशासति । उक्तंचैतत् "कालभावाश्वदेशानामन्तर्भूतक्रियान्तरैः । सर्वैरकर्मकोंगे कर्मत्वमुपजायतइति” तन्मतेच भासमधीते मासमास्ते योजनं धावतीत्यादावभिव्याप्त्यर्थे कालाधनोरत्यन्तसंयोगइत्यनेन द्वितीयाविधानं यद्यप्यनर्थकं, धात्वर्थेऽध्ययनखित्यादिविशेषणतयाभिव्यापनक्रियाया अन्तर्भावेण तत्कर्मतया तत्र तत्र द्वितीयोपपत्तेः । ताहशधात्वर्थे व्याप्त्यनन्तीवे मासमास्तइत्यादी द्वितीयया ततोधनेऽपि आस्यते मास इत्यादी मासादौ स्थित्यादिव्याप्यत्वलाभानिर्वाहात्, तथापि मासं रमणीयाक्रोशं कुटिला नदीत्यादौ भवतीत्यस्यानध्याहारेऽपि द्वितीयायाः साधुतानिर्वाहकत्वेन भाष्यकृतस्तत्सूत्रं सार्थकयन्ति । तत्रहि रमणीयत्वाभिव्याप्यत्वं मासादौ प्रतीयते । नत्र तत्र क्रियासमभिव्याहारोऽस्ति यत्राभिव्याप्तिरन्तर्भविष्यति तत्कर्मतया द्वितीयाच स्यात् । एवं मासमासितेत्या. दापभिव्याप्त्यन्तर्भावण मासस्य कर्मत्वोपपादनेऽपि कृद्योगात् षष्ठ्येव स्यात् न द्वितीयेत्यतोऽपि त. सूत्रं सार्थकम् ।
मित्यर्थः । कर्मसंज्ञाविधानादिति । अन्यथा स्थल्यामधिशेते स्थल्यामधिशयितेत्येव स्यादिति शेषः। कालाथ्वभाव. देशानामिति । कालशब्देनोपाधिविशेषावच्छिन्नानां क्षणमुहूर्तयामदिवसमासर्गसम्बत्सरादीनामन्यतमत्वेन अध्वशब्देन गन्तव्यदेशपरिमाणानां क्रोशगव्यूतिप्रभृतीनां भावशब्देन भावप्रत्ययान्तधातूपस्थाप्यक्रियाया देशशब्देन कुरुपाञ्चालादिजनपदानां ग्रहणम् । एषु च कालभावयोरनुभवसिद्धाकालिकविशेषणतया देशाध्वनोः दैशिकविशेषणतयाऽधिकरणता सप्तमीद्वितीयाभ्यामभिधीयत आधेयतावेति । विभाषयेति । यद्यपि अकर्मकधातुभिर्योगे देशः कालो भावो गन्तव्योऽध्वा च कर्मसंज्ञक इति वाच्यमिति पाणिनिसूत्रवार्तिके विभाषा न प्रतीयते तथापि “कालानामध्वमानानां क्रियाणां नीबृतामपि ! आधारता ध्राव्यधातोः कर्मतास्याद्विभाषयेति" स्मृत्यन्तरेस्तीति विकल्पेन कर्मतोक्तेति बोध्यम् । धौव्यधातुरकर्मकधातुः नीबूजनपदम् । कालभावाध्वदेशानामित्यादि । अकर्मकैरकर्मकक्रियायाः शक्त्याभिधायकधातुप्रतिपाद्यैः अन्तर्भूतक्रियान्तः धारणादि. रूपाधारलपर्यवसन्नधालन्तरार्थघटितैः प्रकृतधातुतोनिरूढलक्षणयाबोध्यैः धारणावच्छिन्नशयनस्थितिकीडादिरूपैरित्यर्थः। तथाच मासमास्त इत्यादौ यदाधातोर्धारणावच्छिन्नस्थित्यादौ तात्पर्यंतदा धाखर्थतावच्छेदकधारणाश्रयत्वेनैव कालादीनां कर्मताप्राप्तैवेति नसाविधेयाशक्यार्थएव तात्पर्येतु धारणस्य धाखर्थतानवच्छेदकत्वेन कर्मलाप्राप्तेः क्रियाधारत्वेन कालादेः कालादिपदात्सप्तम्येवेति भावः । ननु धारणावच्छिन्नशयनादेर्धालर्थत्वे कुरून् खपितीतिवत् गेहं खपितीति कुतो न प्रयोगःकुरुवरेहस्यापि.धावर्थतावच्छेदकफलाश्रयत्वेन कर्मवादिति चेन्न कालादिबोधकपदसमभिव्याहृतानामेवाकर्मकधातूनामुक्कार्थे निरूढलक्षणा नान्यथेति खारसिकोक्तप्रयोगासंभवात् कालादिष्वेवोक्तकर्मवनियमस्थाभ्युपगमावा कालाद्यनुयोगिकखरूपेणैव धालर्थतावच्छेदकधारणादिबोधे द्वितीयान्तसमभिव्याहारस्याकाडाखप्राप्तेरुक्तप्रयोगासंभवादिति । द्वितीयाविधानं यद्यप्यनर्थकमिति । नचाभिव्याप्तेलकोटौ प्रवेशे धावर्थतावच्छेदकाभिव्याप्त्याश्रयत्वेन कालाध्वनोरिव गेहादीनामपि कर्मतया गेहमास्त आलोक इति प्रयोगः खारसिकः स्यादिति वाच्यम् विधानमनर्थकमित्यस्यैवोक्तेः कालाथ्वगतसंबन्धविशेषेणाभिव्याप्तिघटितार्थे धातोर्निरूढलक्षणाप्राहकत्वेन सार्थकत्वेपि क्षत्यभावादिति भावः । सूत्रसार्थकमिति । नचैवं मासआस्थत इत्यस्य का

Page #149

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः ।
१४५ अथ केयमभिव्याप्तिाऽत्यन्तसंयोग उच्यते । न तावद्व्याप्यवृत्तिः कालिकः संबन्धः कालिकसम्बन्धस्य व्याप्यवृत्तित्वं व्याप्यकालानवच्छिन्नत्वं दिवसादिमात्रवृत्तमासादिनिष्ठसम्बन्धो दिधसाधवच्छिन्नइति तत्र मासमास्तइति न प्रयोगः । मासपदार्थश्चात्र त्रिशदिनमात्रस्थायी कश्चिदखण्डः पदार्थः, नतु क्रियाप्रचयस्तथासति दिनकादिमात्रस्थायिनोऽपि संबन्धस्य कासुचित् क्रियासु व्याप्यवृत्तितया तत्र तथा व्यवहारापत्तेरिति युक्तम् । चैत्रो मासं काश्यां तिष्ठतीत्यादौ काशीसंयोगस्य मासव्यापकस्यैकस्याभावेऽप्रामाण्यप्रसङ्गात् । संयोगव्यक्तीनां मासनिष्टकालिकसं. बन्धस्यावान्तरदिनाद्यात्मककालावच्छिन्नत्वात् । नच संयोगानां भेदेऽपि चैत्रीयसंयोगत्वाधवच्छिन्ननिरूपितकालिकसंबन्धावच्छिन्नाधारता मासव्यापिकैकैव साच नावान्तरकालावच्छिन्नेति तत्र तदनवच्छिन्नत्वबोधकमुक्तवाक्यं भवेदेव प्रमाणमिति वाच्यम् । सामान्यघटितविशेषधर्मावच्छिप्राधिकरणताकुटादेव सामान्यधर्मावच्छिन्नवत्ताप्रत्ययोपपत्तेः शुद्धसामान्यधर्मावच्छिन्ननिरूपिता. धिकरणतायामतिरिक्तायां मानाभावात् । यत्र त्रिशदिनेषुकमपिकालमधीते तत्र मासेऽध्ययनसंबन्धस्थाव्याप्यवृसितया मासमधीतइति प्रयोगानुपपत्तिरपि न शक्यते वारयितुम्-उच्यते अभिन्याप्तिविदवयवसम्बन्धः । यत्समुदायो मासादिपदार्थस्तएव तदवयवाः। एवंच शिद्दिनानां मास. पदार्थतया त्रिंशदिनेषु किञ्चित् किश्चित् कालावच्छेदेनाध्ययनसंबन्धेऽपि मासमधीतइतिप्रयोगोपपत्तिः। त्रिशद्दिनसम्बन्धश्च दिनपर्याप्तत्रिंशत्त्वव्यापकत्वम् । तादृशत्रिंशस्वादेश्च मासादिपदप्रवृत्तिनिमित्तस्य मासादिपदादेव लाभाद्व्यापकत्वमानं द्वितीयार्थः । व्यापकत्वं च व्याप्यविशेषाघटितमखण्डं दुर्वचमिति खण्डशोऽभावप्रतियोगितावच्छेदकत्वमभावश्च द्वितीयार्थः । प्रथमाभावे प्रकृत्यों मासादिराधेयतासंबन्धेनान्वेति, मासादिनिष्ठाभावप्रतियोगितावच्छेदकत्वत्वावच्छिन्नस्य च प्रतियोगितयाऽभावान्तरेऽन्वयः तस्य चान्वयितावच्छेदकचैत्रकर्तृकाध्ययनत्यादि रूपस्खाश्रयघटितपरम्परासम्बन्धेनाध्ययनादावन्धयः। प्रथमाभाये च प्रतियोगिव्यधिकरणत्वं विशेषणमुपादेयम् । तेन त्रिंशद्दिनेष्वेव च यत्राधीतं तत्र दिनावान्तरदण्डादायध्ययनाभावेऽपयुक्तप्रयोगोपपत्तिः । मासपदं च त्रिशद्दिनपरमेव नतु तावत्कालस्थाय्यखण्डवस्त्वन्तरपरम् । एकदि. नाध्ययनस्थलेऽपि तादृशाखण्डकाले प्रतियोगिव्यधिकरणाध्ययनाभावासत्त्वेन मासमधीतइति प्र. योगापत्तेः । मासघटकं च दिनं सूर्योदयावधि सूर्योदयान्तरपर्यन्तावस्थाय्यखण्डवस्तुरूपं, न तु गतिरिति वाच्यम् धातोरभिव्याप्तिघटितार्थलक्षणायां कर्तुरीप्सिततमं कर्मेत्यनेन मासस्य कर्मत्वे तत्र लकारसंभवात् । नचैवं तत्र मासस्यासितेति प्रयोगापत्तिरिति वाच्यं धातोरुक्तार्थलाक्षणिकल उक्त प्रयोगस्य च शक्यार्थपरत्वेबमासमासितेत्यस्य च संभवाद. भिव्यायथै कालादेः कर्मखमपुरस्कृत्यैव कालाध्बनोरित्यादिसूत्रेण द्वितीयाविधानादिति भावः। व्याप्यकालेति। तद्वयाप्यत्वं च खस्य खासंबन्धोपाधिसंबद्धतत्कत्वम् संबन्धश्च कालिकः अस्मिन् मासेत्र दिवस इदं वर्तते नात्रदिवसइति प्रतीतेर्मासनिष्ठस्य वस्तुनः कालिकसंबन्धस्य दिवसावच्छिन्नलमुपेयतेऽन्यथा तत्तदभावयोस्तत्र समावेशासंभवात् यस्य संबन्धो मासमभिव्याप्य वर्तते तस्मिन् न तस्य दिवसादिरवच्छेदकस्तदभावस्य तत्रासमावेशेन विरोधपरिहाररूपावच्छेदकत्वकल्पकयुक्तेरभावादिति स एव संबन्धो व्याप्यकालानवच्छिन्नतया व्याप्यवृत्तिासादिनिष्टोद्वितीयार्थस्तस्य प्रतियोगितयारमणीयखस्थित्यादाचन्वयइति । तथाव्यवहारेति । मासमास्त इति व्यवहारेत्यर्थः । काशीसंयोगस्येति । काश्यामिति सप्तम्यन्तार्थकाशीवृत्सित्वविशिष्टस्य स्थाधामर्थस्येत्यर्थः प्रकृत्यर्थव्याप्यकालानवच्छिन्न कालिकसंबन्धावच्छिन्नाधारतालेनैव यद्यप्यस्ति द्वितीयार्थता तथापि समभिव्याहारबलाच्चैत्रीयकाशीवृत्तिसंयोगत्वावच्छिन्नकालि कसंबन्धावच्छिन्नोक्तानबच्छिन्नाधारताप्रतीतिस्तस्या निरूपकत्वसंबन्धेन धात्वर्थादावन्वय इत्यभिप्रायेण शङ्कते-नचेति । यदि निरूपकांशेभासमानधर्मावच्छिन्नत्वमात्रस्याधिकरणत्वे भानं नतु ताहशधर्मपर्याप्तावच्छेदकताकलस्येत्यभ्युपगमस्तदा पर्वतसंयोगवानिति ज्ञानं प्रकारितया संयोगवदिति प्रत्ययस्यापि प्रामाण्यापत्तिरतोनिरूपकांशे भासमानधर्मपर्याप्तावच्छेदकताकत्वभानमुपेयम् । नच प्रकारिवादिसंबन्धस्थले तथात्वेप्यन्यत्र नेति वाच्यम् समानाकारप्रतीयोर्विलक्षणविषयत्वेऽनुभवविरोधादनेकेषु ज्ञानविषयलसंबन्धकल्पनापेक्षयाधिकरणत्वस्य तादृशस्यैकस्यकल्पनाया एव लघुवादन्यथा सामान्याभायोपि न सिद्धयेदित्यतो दोषान्तरमाह । त्रिशहिनेविति।मासघटकं च दिनमित्यादि। ननु सूर्योदयक्षणमारभ्यसूर्योदयान्तरपूर्वक्षणस्थायित्वं दिनद्वयादिस्थायिवस्तुन्यप्यस्ति तृतीयसूर्योदयस्यापि सूर्योदयान्तरत्वात्
१९ ब्यु.

Page #150

१४६
व्युत्पत्तिवादः ।
क्रियादिप्रचयः । तथासत्येकेक क्रियादिव्यकेरपि मासत्वाधिकरणतया तत्र प्रतियोगिव्यधिकरणाध्ययनाभावसत्वेन व्यापकत्वरूप द्वितीयार्थस्य बाधापत्तेः । दिवस स्वपितीत्यादौ च दिवसादिपदं सूर्योदयावधि सूर्योदयान्तरपर्यन्तक्षणकूट परमेवातो नैकदण्डादिमात्रस्वप्ने तथा प्रयोगः । अथ व्यापकत्वस्य द्वितीयार्थत्वएकमासादिव्यापकाध्ययनस्थलेऽपि मासान्तरेऽध्ययनाभावसत्त्वेन मासत्वादिव्यापकताया अध्ययने बाधेन मासमधीतइत्यादिप्रयोगानुपपत्तिः । नच मासपदेन यत्किचित्रिशद्दिनमात्र वृत्तिविशेषधर्मप्रकारेणानुपस्थापनेऽपि तद्धर्मवत्स्वनिरूपिताधेयत्व संबन्धेन मासपदार्थस्याभावेऽन्ययोपगमात् यत्किञ्चिन्मासनिष्ठाभावप्रतियोगितानवच्छेदकत्व मन्वयितावच्छेदके लभ्यतइति न काप्यनुपपत्तिरिति वाच्यम्, तत्तन्मासमात्रवृत्तिधर्मविशेषाणां संबन्धघटकत्वेऽपि शाब्दबोधे संसर्ग तात्पर्यज्ञानस्य हेतुतया संसर्गविशेषोपस्थितेरपेक्षितत्वात् । संबन्धघटकतादृशधर्मान विशिष्याविदुषः शाब्दबोधानुदयप्रसङ्गात् । नचेष्टापत्तिरनुभवविरोधात् । अनागतादिमासवृत्तिताशधर्माणां विशिष्यज्ञानसामय्या असर्वशस्य दुर्लभतयास्मदादीनां सर्वेषामेव तादृशमासत्वव्यापकताबोधोच्छेदप्रसङ्गात् । नच तादृशवाक्यार्थतात्पर्यमेव संसर्ग तात्पर्यमुक्तहाने च वाक्यार्धघटकः संबन्धः संसर्गमर्यादयैव भासतइति विशेषरूपेणानुपस्थितस्यैवोक्तधर्मघटित संबन्धस्य तात्पर्यज्ञाने बाधाभावबलाच्छाब्दबोधे च तात्पर्यज्ञानबलाद्भानमनपवादमेवेति वाच्यम् । एकपदार्थविशिष्टा परपदार्थरूपवाक्यार्थविशेषिततत्प्रतीतीच्छारूपतात्पर्यविषयकनिश्चयस्य प्राग्वाक्यानिश्चये दुर्घटतया तस्य शाब्दधीहेतुत्वे च योग्यतासंशयाच्छाब्दबोधानुपपत्तेर्विशकलिततत्पदार्थतत्तत्संसर्गविषयकत्व विशेषितप्रतीतीच्छाज्ञानस्यैव शाब्दधीहेतुताया उपेयत्वात् तत्रच तादृशसंसर्गोपस्थितेरवश्यापेक्षणीयत्वादितिचेत् । सत्यम् । मासादिघटक तावद्दिनादिनिष्ठ त्रिंशत्वादिरूपमासत्वादिर्मासादिभेदेन नानैव । मासादिपदप्रवृत्तिनिमित्तपरमनुगतरूपेण । अन्यथा शक्त्यानन्त्यप्रसङ्गात् । सर्वोपसंहारेण व्युत्पत्ति विना प्रागप्रतीतमासादेः शाब्दानुभवानिर्वाहाच । नच त्रिंशत्त्वादिकं बुद्धिविशेषविषयत्वरूपं वाच्यम् दिनादेर्द्रव्यानात्मकत्वेन तत्र गुणरूपसङ्ख्याया असम्भवात् द्रव्यात्मकत्वेऽपि क्रमिकेषु तेषु सहयोत्पत्तेरसम्भवात् तत्र बुद्धेरनतिप्रसक्तं वैलक्षण्यमनुगतं दुर्वचम् | जातिरूपस्य तस्य सङ्करप्रसङ्गनिरस्तत्वात् तत्तद्दिनविषयकत्वरूपस्य
तादृशवस्तुगतत्रिंशत्त्वविशिष्टस्य परिग्रहे वस्तुतः कतिपयदिनान्तरितदेिवसाधिकरणकत्रिंशद्वाराध्ययनकर्तर्यपि मासमधीत इति प्रयोगापत्तिः स्यादिति चेन्न सूर्योदयक्षणविशिष्टं हि वस्तु दिनमत्रोच्यते वैशिष्ट्यं च स्ववृत्तित्वखपूर्वक्षणावृत्तिलखोत्तरसूर्योदय क्षणाव्यवहितपूर्वक्षणवृत्तिलस्त्रोत्तरसूर्योदय क्षणावृत्तित्वैतश्चतुष्टयसंबन्धेन । तथाच नोक्तदोष इति भावः । दिवसादिपदसूर्योदयावधीत्यादि । सूर्योदयक्षणविशिष्टक्षणत्वावच्छिन्नानुयोगिताकपर्याप्तिप्रतियोगिकूटत्वावच्छिन्न परमिलर्थः । वैशिट्यंच स्वपूर्वत्वशून्यत्व स्त्रोत्तरसूर्योदयानुत्तरसूर्योदयक्षणपूर्वत्वोभयसंबन्धेनेति तथादिनद्वयघटकक्षणसमुदायस्य न दिनखापत्तिरिति भावः । कूटपरमेवेति । एवकारेण पूर्वोक्ता खण्डवस्तुनो दिनलव्यवच्छेदः । अस्य फलमाह । अतो नैकेति । एवं संवत्सरादिपदमपि प्रतिमासमेकैकदिनाध्ययनस्थले सम्वत्सरमधीत इत्यप्रयोगान्नाखण्डमासद्वादशकसमुदाय परमपितु निरुताखण्डदिनसमुदायात्मकमासद्वादशकपरमेवेति बोध्यम् । तद्धर्मवत्स्व निरूपिताधेयत्वेति । यत्र प्रकृताध्ययनादौ दिनवृत्तित्रिंशत्त्वेन येन विशिष्टमासवृत्तित्वं योग्यं तत्र तद्विशिष्टस्वनिरूपिताधेयत्वसंसर्गेणेत्यर्थः । परमनुगतरूपेणेत्यर्थः । तथाच मासपदादनुगतरूपोपग्रहेणाननुगततत्तत्रिंशत्त्वविशिष्ट सर्वस्योपस्थितत्वेन तत्तद्धर्मविशिष्टाधेयत्व संसर्गेण योग्येन मासादेरभावेन्वयेन भवति व्यापकत्वहानिः । तात्पर्यज्ञानमपि शाब्दबोधविषयलविशेषे विशेषणं तत्तद्धर्ममनुगतेन रूपेणावगाहमानं संभवत्यैवव्यापकत्वावगाहनं विनापि निर्वाहप्रकारोऽनुपदं वक्ष्यति । अथ तत्तत्रिंशत्वादीनामनुगतं धर्मे वकुमाशङ्कते । नचत्रिंशत्वादिकमिति । सूर्योदय मारभ्यसूर्योदयान्तपर्यन्तस्थायिपदार्थस्यैव पूर्व दिनलोक्त्या तेषां द्रव्यात्मकानामप्येकदा सत्त्वासंभवेनाविद्यमानसमवायिकारणकगुणोत्पत्तेरसंभवात् न तेषु त्रिंशत्वं संख्यात्मकं भवितुमर्हतीत्याह । व्यात्मकत्वेपीति । सङ्करेति । तादृशस्य बुद्धिविशेषस्य कदाचित्प्रत्यक्षस्य कदाचिदनुमितिशाब्दादिरूपस्य संभप्रत्यक्षत्वादिभिः संकरेत्यर्थः । प्रत्यक्षत्वादिव्याप्यानामनेकेषां समभ्युपगमे साङ्कर्यविरहेऽप्यननुगमस्यदुरुद्धरत्वान्न
我
वात्

Page #151

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः ।
१४७ तत्तदिनाघननुगमेनाननुगतत्वादिति वाच्यम् तावत्कालस्थायिनो द्रव्यस्यापि दिनादिरूपत्वसम्भवात्। मीमांसकानुयायिभिरगत्या सङ्खथायाः पदार्थान्तरत्वोपगमाश्च । सजधादिरूपनानादिनादिनिष्ठानुगत. त्रिंशत्त्वादेः सुवचत्वात् एवंमासमधीते चैत्र इत्यादावधिकरणतैव द्वितीयार्थः।मासादिपदार्थतावच्छेतदुक्त मिति भावः । तत्तहिनाद्यननुगमेनेति । प्रागुक्तसूयायक्षणविशिष्टत्वेनानुगतरूपेण दिनविषयकत्वस्य प्रवेशे न्यूनाधिकदिनविषयकज्ञानस्यापि तथात्वेन तद्विषयकत्वस्य त्रिंशत्त्वरूपखासम्भवादिति भावः । तावत्कालस्थायिनो द्रव्यस्यापीति । ननु तावत्कालपदेन यदि मासरूपकालो विवक्षितस्तदा तावत्कालस्थायिनो व्यस्यतस्यैकत्वेन तद्गतात्रिंशत्त्वासम्भवः । तादृशत्रिंशद्तत्रिंशत्त्वसंभवेऽपि तद्विशिष्टस्यानेकस्यैकस्मादविलक्षणकार्यकारित्वेनानेकस्यैकस्य वा तस्य मासपदार्थत्वे एकदिनाध्ययनस्थलेमासमधीतइति प्रयोगापत्तिः दिनादिरूपलोक्त्यनुपपत्तिश्च । यदि दिनमात्रकालस्य विवक्षा तदा तन्मात्रस्थायिनां तेषामेकदा सत्त्वासम्भवेन पूर्वोक्तदोषानिवृत्तिः । नचैकैकदिनन्यूनकालवृत्त्युत्तरोत्तरोत्पन्नत्रिंशत्समुदायस्य चरमकालवृत्तितया तेषु द्रव्येषु त्रिंशत्त्वरूपसंख्यासंभवस्तदधिकरणे कास्मंश्चिदपिद्रव्येऽध्ययनाभावे मासमधीत इतिप्रयोगासंभव इति वाच्यम् । चरमद्रव्यमात्रेऽध्ययनस्थलेऽपि मासमधीत इतिप्रयोगापत्तेः । तत्काले सर्वस्य विद्यमानत्वेनाध्ययनाधिकरणतयाप्रतियोगिव्यधिकरणतदभावस्य तत्रासत्त्वादिति चेन्न प्रागुक्तं यत्सूर्योदयक्षणविशिष्टवस्तुरूपं दिन तदवच्छेद्यस्य खसमानाधिकरणाधिकरणबनिरूपकाभावस्यैव विवक्षितत्वात्प्रतियोगिवैयधिकरण्यस्यानुपादेयत्वात् यस्मिन् दिने कस्मिंश्चिदपि क्षणे नाध्ययनं तदेवदिनं तादृशत्रिंशत्त्वाधिकरणसम्बर्द्ध तनिष्टाध्ययनाद्यभावाधिकरणतावच्छेदकमेवश्चोक्तस्थले त्रिंशत्त्वाधिकरणे चरमपदार्थातिरिक्त सर्वत्रैवाध्ययनाभावाधिकरणलस्य दिनावच्छेद्यस्य संभवेन न व्यापकलसंभवः एवं त्रिंशद्दिनमध्ये कस्मिंश्चिदपि दिनेऽध्ययनाभावे तहिनावच्छिन्नाधिकरणलस्य तादृशत्रिंशत्त्वसमानाधिकरणस्य संभवात् सुतरां न व्यापकलसंभवः निरुक्तेषु त्रिंशत्खेव दिनेष्वध्ययनस्थल एव दिनावच्छिन्नाधिकरणस्याध्ययनाभावनिरूपितखसंभवेनाध्ययनस्य व्यापकलसंभवः । अथ वा तावत्कालेल्यादिग्रन्थस्य त्रिंशत्त्वोपपादन उपपादितत्रिंशत्त्वस्य मासपदार्थप्रवृत्तिनिमित्तत्वे च न तात्पर्य किन्तु यथासूर्योदयक्षणविशिष्टस्यैकस्य द्रव्यस्य दिनखं तथा त्रिंशद्दिनस्थायिनो द्रव्यस्य मासखं तद्गतकलस्य च मासपदार्थतावच्छेदकत्वं तत्समानाधिकरणनिरुक्तदिनावच्छेद्याधिकरणलनिरूपकाभावप्रवेशे प्रतियोगिवैयधिकरण्यस्यानुपादा. नेनाखण्डपदार्थस्य मासात्मकत्वेपि पूर्वोपदर्शितग्रन्थस्थदोषस्यासंभवात्तत्रैव ग्रन्थे प्राक् तथाभिधानन्तु निरुक्तदिनगतानुगतत्रिंशस्वसंभावनया तत्संभवेच निरुक्तदिनावच्छेद्यत्वविशेषिताधिकरणताघटितव्यापकलापेक्षया प्रतियोगिवैयधिकरण्यघटितत्रिंशत्त्वव्यापकले लाघवात् एवञ्च द्रव्यस्वेत्येकवचनं दिनादीत्यादिपदं च नानर्थकम् । अथैवमपि तादृशत्रिंशत्त्वानामुक्ताखण्डमासगतैकलानांवा कथमनुगमसंभवः तावतां द्रव्याणामनुगमकाभावात् एकस्य च तस्य त्रिंशद्दिनस्थायित्वेनानुगमने त्रिंशत्त्वस्य पुनर्निर्वचनापत्तेरितिचेत् तदादीनामिव मासादिषदानामपि स्वप्रयोजकबुद्धिविषयतावच्छेदकधर्मावच्छिन्ने एव हि शक्तिः कस्मिंश्चिन्मासनिष्ठे त्रिंशत्त्व एकत्वे वा गृहीतेमासपदप्रयोजकवुद्धिविषयतावच्छेदकत्वग्रहे तेनैव प्रत्यासत्या मानसाखिलतादृशधर्मग्रहे तदुपलक्षितधर्मावच्छिन्ने मासादिपदशक्तिप्रहे तदुपलक्षिततद्विशिष्टोपस्थितौ रामादिपदाजातित्वेन तच्छरीरगतजातेरुपस्थितावपि जातिखानवगाहिजातिविशेषावगाहिशाब्दबोधवत्तात्पर्ययोग्यताज्ञानादिसहकारिवशात् तादृशविषयतावच्छेदकखानवगाही त्रिंशत्वादिविशेषावगाही शाब्दबोधोजायत इति गृहाण । नचैवमपेक्षाबुद्धिविषयलपक्षपरित्यागो व्यर्थमिति वाच्यं तादृशविषयलव्यक्तेरनेकतयोक्तेनानुगतरूपेणोपस्थितपत्किञ्चिद्विषयत्वमादायैकदिनाध्ययनस्थलेऽपि मासमधीत इति प्रयोगापत्तेः । विषयतासंबन्धेन बुद्धिव्यक्तस्तथात्वे च तावत्कालेत्यादिग्रन्थस्य सङ्खधाया अपि तथालप्रतिपादनपरत्वेनासंगतिविरहोऽवसेयः उक्तरीत्यानुगमासामञ्जस्यमनुचिन्त्य वा मीमांसकानुयायिभिरगत्येत्यायुक्तमिति तत्रच सूर्योदयक्षणविशिष्टवस्तुखव्याप्यत्रिंशत्त्वत्वेनानुगमसंभवः । नचैकसूर्योदयक्षणविशिष्टत्रिंशद्वस्तुगतत्रिंशत्त्वमादायकदिनाध्ययनस्थलेऽपि मासमधीतइतिप्रयोगापत्तिरितिवाच्यम् । एकसूर्योदयक्षणविशिष्टवस्तुद्वयावृत्तिलस्य विशेषणात् । नचैवमप्यतिव्यवहिततादृशवस्तुगतत्रिंशत्वमादाय मासमधीत इति प्रयोगापत्तिरिति वाच्यं खाश्रयाव्यवहितोत्तरत्वशून्यावृत्तित्वस्य विवक्षितलात् । नच व्याप्यत्वविशेषणं व्यर्थमिति वाच्यं सूर्योदयक्षण विशिष्टेकवस्तुमासस्थायिपरस्पराव्यवहितोनत्रिंशद्वस्तुगतत्रिंशत्त्वमादायैकैकमासगतैकैकाध्ययनस्थलेऽपि मासमधीतइति प्रयोगापत्तेरिति । व्यापकत्वे शक्त्यपेक्षया लाघवादाह । अधिकरणतैवद्वितीयार्थ इति । अधिकरणतायां प्रकृत्यर्थस्याधेयतामात्रभाने मासमध्य एकदिनाध्ययनस्थले मासमधीत इति प्रयोगापत्तिः स्यादतआह । मासादिपदार्यता. बच्छेदकेत्यादि । यद्यप्यवच्छेद्यत्वं त्रिंशत्त्वादिनिरूपितमात्रमेकदिनमात्राध्ययनस्थले तादृशाधिकरणत्वतद्दिनोत्तरसकलदिननिष्ठतत्तद्वस्तुगतान्यतमत्यावच्छिन्नं तादृशावच्छिन्नत्वमादाय मासमधीत इतिप्रयोगप्रसञ्जकं सामान्यतोऽधिकरणतात्वावच्छिम्भ तु न संभवत्यधिकरणतात्वस्य तदतिरिक्तवृत्तिलादधिकरणतात्वव्याध्यधर्मावच्छिन्नञ्च तदेकमासघटकप्रतिदिवसमध्ययनाचनेकक्रियानिरूपिताधिकरणत्वसत्त्वस्थले तावदधिकरणनिष्ठान्यतमलावच्छिन्नमुक्तावच्छेद्यत्वमादाय मासमधीत इति प्रयोगस्यापादक चैत्रीयाध्ययनाधिकरणतात्वमपि मासान्तरनिष्ठाधिकरणतासाधारणमतिप्रसङ्गानोक्तावच्छेद्यतावच्छेदकं तथापि चैत्रीयाध्ययनाधि.

Page #152

१४८
व्युत्पत्तिवादः । दकदिनपर्याप्तत्रिंशत्त्वादेर्धर्मिविशेषणतापन्नस्य द्वितीयार्थाधिकरणतायां चैत्रकर्तृकाध्ययनाधारतात्वादिव्याप्यधर्मावच्छिन्नं खरूपसंबन्धरूपमवच्छेद्यत्वं संसर्गतया भासतइत्युपगमेन सामञ्जस्यात् । यत्किञ्चिदेकमासं व्याप्य यत्राधीतं तत्राध्ययनाधारतानामवच्छेद्यतावच्छेदकाधारतावृत्त्यन्यतमत्वविशेषादिरूपोक्तधर्मावच्छिम्नानतिप्रसक्तत्वेन तवृत्तित्रिंशत्त्वेनावच्छेदात् न्यूनकालाध्ययनस्थले च अतिप्रसक्ततया ताशस्थ मासत्वस्योक्तरूपावच्छिन्नाधारतानवच्छदकत्वाचाप्रसङ्गातिप्रसङ्गयोरन घकाशात् । मासादिपदप्रवृत्तिनिमित्तधर्म चैत्राध्ययनाधारताया व्याप्यत्वस्य शब्दादलाभेऽप्यर्थतस्तल्लाभादितिद्वितीयाया अस्यन्तसंयोगार्थपरत्वमिति नानुशासनविरोधः । नच भूतलेघटः भूतलं घटवदितिप्रत्ययबलादतिप्रसक्तोऽपि धर्म आधेयत्वाधारत्वयोरवच्छेदकइति वाच्यम् । तादृशप्रत्ययेऽवच्छेदकत्वभानानुपगमात् । आधेयताया अतिप्रसक्तधर्मावच्छेद्यत्वे साध्यसामानाधिकरण्यावच्छेदकधर्मात्मकच्याप्तिशरीरेमिश्रादीनां स्वरूपसम्बन्धरूपावच्छेदकत्वनिवेशस्य व्यभिचारिण्यतिव्याच्या न हातिप्रसक्तमवच्छेदकमिति तत्स्थलीयचिन्तामणिफक्तिकाविरोधेनचासंभवदुक्तिकतापत्तेः। आधारताया अतिप्रसक्तधर्मावच्छेद्यत्वे यद्धेवधिकरणत्वं साध्याधिकरणावच्छेदकमिति तलक्षणव्या. ख्यापक्षे स्वरूपसंबन्धरूपावच्छेदकत्वमवेशं व्यभिचारिण्यतिव्यात्याऽदृषयित्वा विरुद्धदिक्कालाच. च्छिन्नवृत्तिकस्येत्यादिदूषणान्तरेण तत्परित्यज्य दीधितिकृतामनतिरिक्तवृत्तित्वरूपावच्छेदकत्वविवक्षाया असङ्गत्यापत्तेः । अस्तुवाऽव्यासज्यवृत्तिधर्मस्यातिप्रसक्तस्यापि दर्शितप्रतीतिचलादाधाराधेयभावावच्छेदकत्वम्। व्यासज्यवृत्तेस्त्वतिप्रसक्तस्य तदवच्छेदकत्वमप्रसक्तम, क्षितिजलोभयं गन्धवत स्नेहगन्धोभयं क्षितावित्याधप्रतीतेः । अथवा द्वितीयाद्यर्थेऽध्ययनाधारत्वे तत्तन्मासादिरूपप्रकृत्यर्थविशेषणताव तत्तन्मासस्वादिव्यक्तीनां व्यापकतासंबन्धेन पारतमयेणविशोषणावमपेयते । तादृशंच व्यापकत्वं स्वसमानाधिकरणव्याप्यवृत्त्यभावप्रतियोगितावच्छेदकत्वसंयन्धेन स्वावच्छिन्नस्य यो भेदस्तदाश्रयधर्मवरवं, तादृशधर्मश्व चैत्रोऽधीतइत्यादौ चैत्री. याध्ययनाद्याधारतात्वं विशेष्यैव संबन्धेऽन्तर्भावनीयम् । मासान्तरनिष्ठतादृशाभावप्रतियोगितावच्छेदकत्वस्य तादृशधर्म सत्त्वेऽपि तत्तन्मासत्वसमानाधिकरणाभावप्रतियोगितानवच्छेदकतादृश धर्म उक्तसंबन्धेन तत्तन्मासत्वाद्यवच्छिन्नस्य यो भेदस्तदाश्रयत्वमक्षतमेवेति यत्किञ्चिदेकमासादिमात्रव्यापकाध्ययनादिस्थलेऽपि ताशप्रयोगनिर्वाहः । प्रतिमासमधीतइत्यादी प्रत्यादिशब्दानां मासादिपदोपस्थाप्यानुगतरूपावच्छिन्नमासत्वादिमन्निष्ठाभावप्रतियोगितावच्छेदकत्वसामान्याभाव. घटितब्यापकताबोधकतया यत्किञ्चिदेकमासव्यापकाध्ययनादिस्थले न तादृशः प्रयोगः । अथात्यन्तसंयोगार्थकद्वितीयाया एकादिपदं विनापि यत्किश्चिदेकमासादिव्यापकताबोधकत्वउपसद्भिश्चरित्वा मासमेकमग्निहोत्र होतीत्यत्र एकपदवैयर्थ्यमिति चेन्न । तन्त्र मासाधिककालव्यापकत्वेऽपि मास
करणतालव्याप्यधर्मावच्छिन्नमवच्छेद्यवं संसर्गोऽप्रसङ्गातिप्रसङ्गानापादकं संभवत्येवेत्याह । चैत्रकर्तृकाध्ययनाधारतात्वादिव्याप्यधर्मावच्छिन्नमिति । यद्यपि चैत्रीयाध्ययनाधिकरणत्वं नैकं तत्तद्दिननिष्ठतत्तदधिकरणत्वञ्च न खातिप्रसक्तोक्तत्रिंशत्त्वावच्छेद्यं संभवति तथापि तत्तदधिकरणतागतान्यतमत्वेन तदनतिरिक्तवृत्तिवं त्रिंशत्वस्य संभवतीति तादृशान्यतमत्वेन तासु तदवच्छेद्यखसंभव इत्याह । अन्यतमत्वविशेषादीति । अर्थतइति । यस्य यनिष्ठावच्छेद्यत्वनिरूपकरवं तस्य तल्याप्यत्वमिति सामान्यतोव्याप्त्यनुगृहीतागृहीतोक्तावच्छेद्यत्वनिरूपकत्वत इत्यर्थः । अत्यन्तसंयोगार्थपरत्वमिति । उक्तरीत्या यथाकथञ्चिदुक्तसंयोगबोधतात्पर्यकत्वमित्यर्थः । अदूषयित्वेति । अतिप्रसक्तस्याप्यवच्छेदकरवे समानाधिकरणव्यभिचारिमात्रातिव्याप्त्यैव दूषणेन स्वरूपसंबन्धरूपावच्छेदकत्वपरित्यागस्यौचित्यापत्तिरिति भावः । विरुद्धदिकालेति। दिगिति देशस्याप्युपलक्षकम् । तथाच वृक्षः तत्प्राच्यवच्छिन्नसंयोगवान् तत्प्रतीच्यवच्छिन्नविभागात् । वृक्षोमूलावच्छिन्नसंयोगवान् शाखापच्छिन्नविभागात् । तत्कालावच्छिन्नसंयोगवान् । एतत्कालावच्छिन्नविभागादिति स्थलत्रयलाभः । तेपुच साध्याधिकरणतायाः खरूपसंबन्धरूपावच्छेदकत्वस्य हेखधिकरणत्वे ह्यसंभवाव्याप्तिदोषो यद्यप्यतिव्याप्यपेक्षया बलवानिति संभवतोप्यतिव्याप्तिदोषस्योपेक्षेवोचिता तथाप्यतिव्याप्तेः प्रसिद्धस्थलीयत्वेनाप्रसिद्धस्थलीयाच्यायपेक्षया प्रथमोपस्थितत्वेन निर्बीजतत्परित्यागस्यानुचि

Page #153

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः । व्यापकतयाधिककालव्यापकस्य होमस्य शास्त्रार्थतावारणायैकपदोपादानात् । तथा सति तस्य केवलार्थतया मालमात्र व्यापकतालाभात्तादृशप्रयोजनोपपत्तेः । अतपवच यावजीवमग्निहोत्रं जुहो। तीतिश्रुतियोधिताग्निहोत्रानुवादेन सतिलबीहिचरुरूपद्रव्यस्य मासैकरूपकालस्यच विधाने वाक्यभेदः स्यादिति तादृशद्रव्यकालोभयविशिष्टस्य गौणाग्निहोत्रपक्षप्रतिपाद्यस्य कर्मान्तरस्यैव विधायिका तादृशी श्रुतिरिति सिद्धान्ते यावजीवकालान्तर्गतमासरूपकालांशेऽप्यनुवादकतासम्भवात्प्राप्ताग्निहोत्रानुवादेन द्रव्यस्यैव विधानमुचितमिति पूर्वपक्षो निरस्तः । यावज्जीवमित्यादिश्रुत्या यावज्जीवव्यापकत्वे बोधितेऽर्थतो मासैकव्यापकतालाभेऽपि उपसच्चरकरणकत्वविशिष्टहोमे तन्मात्रव्यापकताया अलाभेन तस्यापिविधेयतया वाक्यभेदस्य प्राप्ताग्निहोत्रानुवादेन द्रव्यविधिपक्षे दुर्वारत्वात् । अथ तादृशश्रुते व्यकालोभयविशिष्टस्य गौणाग्निहोत्रप्रतिपाद्यस्य कर्मान्तरस्य विधायकत्वेऽपि न कथं वाक्यभेदः । विधेयभेदस्यैतावताप्यपरिहारात् । प्रत्युत धर्मिणोऽप्यधिकस्य विधानात् । एवंच 'प्राप्त कर्मणि नानेको विधातुं शक्यते गुणः । अप्राप्ते तु विधीयन्ते बहवोऽप्येकयत्नत' इत्यपि नियुक्तिकमिति चेन्न । यत्र विधेयांशे युगपदनेकधर्माणां विशेषणतया भानं तत्र विधेयविशेषणमेदेऽपि विशिष्टनिष्ठविधेयत्वाभेदेन वाक्यभेदविरहात् । अन्यथा भूतलं नीलघटवदित्यादावपि नीलबद्धटवदित्यादाविव वाक्यभेदप्रसङ्गात् । अनुवाद्यांशे विशेषणतया यत्रानेकेषां विधानं तत्र तेषां विधेयता भिन्नैवेति वाक्यभेदः । यद्यपि तत्रोक्सचरकरणक होमाधिकरणतात्वेन बाधिकारिविशेषकृततादशहोमाधिकरणतात्वेन वा मासैकव्यापकता मा. सन्यूनकालहोतृकृतहोमाधिकरणतायामप्यन्यान्यदिने पुरुषान्तरकर्तृकहोमाधिकरणतासरवेनाक्षतैव, तत्तत्पुरुषकर्तृकतादृशहोमाधिकरणतात्वेन व्यापकतायाः श्रुतितात्पर्यविषयत्वे च विधेयानन्त्यम्, तथापि विभिन्नपुरुषकर्तृकहोमाधिकरणताद्वयावृत्तितादृशचरुहोमाधिकरणतामात्रवृत्तिधर्मत्वेनानुगतीकृत्य तत्तत्पुरुषकर्तृकतारशचरुहोमाधिकरणतात्वावच्छिन्नव्यापकतानां संसर्गविधया विव. क्षितत्वान्न दोषः । तारशाधिकरणताद्वयावृत्तित्वं . च, स्ववृत्तित्वस्वनिरूपकहोमकर्तृनिष्ठभेदप्रतियोगिकर्तृकहोमाधिकरणतावृतित्वोभयसंबन्धेनाधिकरणताविशिष्टान्यत्वरूपमनुगतं बोध्यम् । मासमधीतइत्यादावपि चैत्रादिकर्तृकाध्ययनाधिकरणतात्वरूपव्यापकत्तावच्छेदकधर्मस्योक्तानुगतरूपेणैवानुगमः कार्यः अतो मासमधीयानो दृष्ट इत्यादी विशिष्य चैत्रत्वाद्यनुपस्थितावपि नान्वयबोधानुपपत्तिः। अन्यत्स्वयमूहनीयम् ।
दण्डं विना न घट उत्पद्यते, रासभं विनापि घट उत्पद्यत, इत्यादौ विनापदार्थोऽभाववान् । तत्पदसमभिव्याहृतद्वितीयाया अभावान्वयिप्रतियोगित्वमनुयोगित्वं वार्थः। अभाववतश्चोत्पत्तावाधारत्वेनान्वयः, तथाच दण्डाभावववृत्त्युत्पत्तिकत्वाभाववान् घटो, रासभाभावववृत्त्युत्पत्तिको घट इत्याकारको बोधः । यद्यपि निपातार्थे नामार्थस्य साक्षादपि भेदेनान्वयः तथापि संभवति सार्थकत्वे विभक्तनिरर्थकत्वमनुचितमिति द्वितीयायाः सार्थकत्वमुपेयते । भूतले न घटश्चन्द्रश्व मुखमित्यादौ प्रथमायाः प्रतियोगिताद्यर्थकत्वे प्रथमैव न साधुः स्यात् । प्रातिपदिकार्थान्वयिनोन्यपदेनाभिधानस्थल एव प्रातिपदिकार्थत्यादिसूत्रेण प्रथमाविधानादिति तत्र प्रतियोगित्वादिः संबन्धविधयैव भासत इत्युपेयते । दण्ड विना न घटोत्पत्तिरित्यादौ च विनान्तार्थे घटोत्पत्याद्यभावान्व येऽनुयोगिविशेषणदण्डाद्यभावस्य च तदनुयोगितावच्छेदकत्वं भासते । द्रव्ये न गन्ध इत्यप्रयोगात् उपलक्षणीभूतधर्मावच्छिन्ने न नञर्थाभावान्वय इतिव्युत्पत्तेरिति रासभंविना न घटोत्पत्तिरिति
तवं भवत्येवेति । सतिलबीहिचरुरूपद्रव्यस्येति । उपसचस्करणकलविशिष्टेति च कथमुक्तमिति न प्रतीयते मीमांसाद्वितीयाच्यायतृतीयपादचतुर्विंशतिसूत्रभाष्यवार्तिकन्यायसुधादिपर्यालोचनयोपसत्संज्ञककर्मोत्तरकाललरूपगुणवैशिध्वस्यैव प्रतीतेः अ. मिहोत्रसंज्ञोत्थापितातिदेशादेवाग्निहोत्राङ्गद्रव्यस्यैव प्राप्तेश्चेति । अन्यपदेनाभिधानेति । नेहार्थवत्वं पदलं तथासति तादृश्या

Page #154

१५०
व्युत्पत्तिवादः । न प्रयोगः। अतिप्रसक्ततया रासभाभावस्य घटोत्पत्याद्यभावानुयोगितावच्छेदकताविरहात् । अथवा अभाव एव विनार्थः दण्डं विना न घट इत्यादौ च विनान्तास्याभावस्य नार्थे घटाद्यभावे प्रयोज्यतासंबन्धेनैचान्वयः । अतएव रासभं विना न घट इत्यादयो न प्रयोगाः । अतएव दण्डादभाववति घटादत्तावपि जायते इत्यस्याध्याहारं विनव दण्ड विना न घट इति प्रयोगोपपत्तिः रासभं विना घट इत्यादौ च विनार्थस्याभावस्य सामानाधिकरण्यसंबन्धेन घटादायन्वयः । दी. धितिकृताप्यविनाभावो व्याप्तिरित्यत्र साध्यं विना साध्याभाववति योभाव इति यद्व्याख्यातं तत्र सप्तम्यन्तेन संसर्गविधया भासमानं तदधिकरणनिष्ठत्वमेवोपात्तं नतु विनार्थत्वेनाधिकरणम् । अभावाधिकरणपर्यन्तस्यविनापदार्थत्वेऽपि सप्तम्याधेयत्वरूपापदार्थविवरणरूपताया आवश्यकत्वात् । नच विनापदोसरलतसप्तम्यर्थ एवाभाववतीति सप्तम्या विवृत इति वाच्यम् निपातो. त्तरविभक्तेर्निरर्थकत्वात् । अतएव सर्वत्र निपातोत्तरं साधुत्वार्थ प्रथमैवेति शाब्दिकाः । पृथिव्यामेव गन्ध इस्यादावेवकारप्रकृतिकसप्तम्या यदाधेयत्वबोधकत्वमङ्गीकृतं दीधितिकृद्धिस्तत्रापि तेषां न निर्भरः । अस्तु वा तत्र प्रतियोगितया पृथिव्यम्यवृत्तित्वभानानुरोधेनवकारस्यान्यवृत्तित्वार्थकत्वं गौरवादुपेक्ष्य तत्राधेयत्ववाचकत्वेन क्लप्तायाः सप्तम्याः कल्पनम् । प्रकृते चाधेयत्वस्य संसर्गतयैवोपपत्ती विनापदसाकासाधेयत्वार्थकसप्तमीकल्पनं दुष्कल्पनमेव । एवकारस्थलेचाभावरूपपवान्यरूपतदर्थान्तरस्याधेयतासम्बन्ध इति न सम्भवति आधेयतादेस्तद्वत्येव संबन्धत्वात् नत तदभावे । नच तत्राधेयत्वाभावो न प्रतीयत अपितु तत्सम्बन्धावच्छिनप्रतियोगिताकथिव्याधन्याभाव इत्युपेयम् । तादृशप्रतियोगिताकत्वमेवाभावेऽन्यस्य सम्बन्धोस्त्विति वाच्यम् । आधेयतासंबन्धस्य प्रतियोगिन आधारस्यानुयोगिन्याधेये वृत्त्यनियामकत्वेनाभावप्रतियोगितानवच्छेदकत्वात् । चैत्रः पचतीत्यादौ कृत्यादिसंबन्धस्यापदार्थत्वेऽपि पाककृतिमानित्यादी मतुबादि. पदेन विवरणवत् उक्तस्थले सामानाधिकरण्यस्य पदेन विवरणमपि न विरोधमासादयति । विवरणीयार्थस्याप्यन्यलभ्यत्वेऽपदार्थतोपपत्तेरित्यलमसदावेशेन । विना वातं वृक्षः पतित इत्यादौ वि. नापदार्थस्याभावस्याश्रयतासंबन्धेन वृक्षेऽन्वयाद्वाताभापविशिष्टो वृक्षः पतित इति शब्दतो लभ्यते । पतनेऽनुभवसिद्धौ चातजन्यत्वाभावलाभश्चार्थः, अन्यतायाः पदानुपस्थाप्यत्वात् । तदभावस्य तस्यवृत्यनियामकसंबन्धत्वात्तदवच्छिन्नवाताभावस्य च शब्देन बोधयितुमशक्यत्वात् । पुत्रं विना गत इत्यादौ पुत्रादिपदं लक्षणया पुत्रगमनादिपरम् विनापदबोध्यतदभावश्च समानकालीनत्वादिसंबन्धेन गमनेऽन्वेति। समानकालीनस्वघटकं कालनिष्ठं स्वाधिकरणत्वमनवच्छिन्न बोध्यमतो गमनादिकाले तदनधिकरणदेशावच्छेदेन गमनाद्यभावसत्त्वेऽपि नातिप्रसङ्गः । केचित्तु उक्तस्थलेऽसाहित्यमेव विनापदार्थः तस्य च गमनादिकर्तर्यान्वयः असाहित्यं च स्वकर्तृकसमभिव्याहृत- ---.-
.- -.. . प्रशासन प्रातिपदिकार्यान्वितप्रतियोगित्वस्याभिधानापत्तेरपि तु सुप्तिङन्तत्वं पदवं बोध्यम्। नप्रयोग इति । धर्मिविशेषणेविधेयसामानाधिकरण्यमात्रभाने दण्डं विना न घटोत्पत्तिरितिवत् रासभंविना नघटोत्पत्तिरित्यपि स्यादनुयोगितावच्छेदकत्वभाने च घटोत्पत्तिमत्त्यपि रासभाभावस्य सत्त्वेनानुयोगिताविशेषणेऽतिप्रसक्ततया तदवच्छेदकलासंभवान्न तादृशप्रयोग इतिभावः। प्रयोगोपपत्तिरिति । उत्पत्यनन्तरं घटस्य दण्डाभाववत्यपि सत्त्वेन घटाभावानुयोगिताव्यभिचारित्वेन तदवच्छेदकत्वासंभवात् तदनुपपत्तिः स्याज्जायत इत्यस्याध्याहारेच दण्डाभाववबृत्तिजन्माभावस्य घटे प्रतीत्या तदुपपत्तावष्यध्याहारदोष एव स्यात् विनार्थाभावस्य प्रयोज्यत्वेनाभाव एवान्वये च विनैवाध्याहारमुक्तप्रयोगोपपत्तिरित्यर्थः । तद्वत्येवेति । आधेयखवत्येव आधारस्याधेयत्वं संबन्धो नत्वाधेयलाभावे तथाच तदन्यवृत्तित्वस्यैवकारार्थत्वंविना न तदन्यनिरूपितवृत्तित्वाभावबोध इति भावः । स्वकर्तृकसमभिव्याहृतेति । नन्वत्र खपदं यदि प्रकृतक्रियाकर्तृपरं तदा द्वितीयाप्रकृत्यर्थस्य चरमकर्तृत्व एवान्वयस्य वाच्यतया तद्रूपसाहित्यस्य पुत्रनिष्ठस्याभावो गमनकर्तरि सहगमनस्थलेपि सत्त्वेन तत्रापि पुत्रचिनागत इति प्रयोगापत्तिः समानकालिकत्वादेव॒त्यनियामकत्वेन तेन तदभावो बोधयितुमशक्यः यदि पुत्रपर तत्तदा तेनान्विते प्रथमकतत्वे पुत्रपदार्थस्यान्वयायोगश्चरमकरीत्वं च पितुनिष्ठमिति तत्रापि तदन्वयासंभव इति चेन्न खपदार्थस्य समभिव्याहृतपुत्रादिपदादेव लाभ

Page #155

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः । गमनादिक्रियासमानकालीनतारशक्रियाकर्तृत्वरूपसाहित्याभावः, क्रियान्वयिखकर्तृकतादृशक्रियाकालीनत्वाभाव एच वा विनार्थः । कर्तृत्वे पुत्रादेराधेयत्वेनान्वयः । विभक्तिः साधुत्वार्थव अस्तुवाधेयत्वं द्वितीयार्थः। सप्तम्या आधेयत्वार्थकत्वेऽपि नात्र सप्तमीप्रसक्तिस्तस्याः कारकविभक्तित्वेन क्रियान्वयिस्वार्थबोधकत्वात् । अतःशेषषष्ठीप्रसत्या तामेवोपपदविभक्तिद्धितीया बाधत इतिसर्वा उपपदविभक्तयः षष्ठ्यपवादिकाइत्यस्याविरोध इति । विनासमानार्थकयोतेऽन्तरेणेति निपातयोरपि दर्शितैव रीतिः। एवं विनायुक्ततृतीयापञ्चमीस्थलेऽपि मर्यादाभिविध्यर्थकयावच्छब्दयोगेपि द्वितीया दृश्यते, तत्र मर्यादार्थको यावच्छब्दः । आरभ्य तस्यां दशमी तु यावत्प्रपूजयेत्पर्वतराजपुत्रीमित्यादौ मर्यादा सीमा कालरूपा देशरूपा च कालनिष्ठं तत्त्वंच, तत्कालसमभिव्याइतकालप्रागभावानधिकरणस्वप्रागभावाधिकरणस्वसजातीययावत्कालवृत्तिसमभिव्याहृतक्रियानधिकरणत्वम् । एवंचोक्तस्थले यावच्छब्देन पूजारूपक्रियायां शुक्लदशमीनिष्ठतारशसीमात्वनिरूपकत्वं प्रत्याय्यते । तावतैयार्थतः शुक्लदशम्या मर्यादात्वं लभ्यते । तनिष्ठसीमात्वनिरूपकत्वंच तदवृतित्वे सति कृष्णनवमीप्रागभावानधिकरणशुक्लदशमीप्रागभावाधिकरणतिथिकूटव्यापकत्वम् । तावता षोडशतिथ्यधिकरणकषोडशपूजारूपस्यैककर्मणो विधेयतया लाभः व्याप्यकालसमुदाये स्वजातीयत्वविशेषणात्पजायामक्तविशेषणद्वयाक्रान्तदण्डादिसमुदायाव्यापकत्येपि न बाधः । अन्वयितावच्छेदकरूपेण साजात्यस्य विवक्षणादुक्तस्थले च तिथिमित्यस्याध्याहारेण दशमीपदार्थताचच्छेदकस्य तिथित्वघटितत्वेन वा यावत्पदार्थान्वयितावच्छेदकतया तिधित्वभानात्तेन रूपेण दण्डादेर्दशमीसजातीयत्वाभावात । तिथिश्चाखण्डकालविशेषरूपा, नतु चन्द्रमण्डलकलारम्भाद्यनुगुणक्रियाप्रचयरूपा पूजायास्तावक्रियावृत्सित्वासम्भवात् । अनच प्रागभाव एव यावत्पदार्थः द्विती.
प्रतियोगित्वमनयोगित्वं वा. तत्र तत्प्रत्यर्थदशम्या अन्वयः तावता दशमीप्रतियोगिकप्रागभावलाभः । तस्य स्वप्रतियोग्यवृत्तित्त्वविशिष्टव्यापकतासंबन्धेन पूजारूपसममिव्याहतक्रियायामन्वयः व्यापकत्वंच खाधिकरणतिथिनिष्ठाभावप्रतियोगितानवच्छेदकपूजाविशेषत्ववत्त्वम् । स्वाधिकरणत्वच खाधिकरणकृष्णनवमीप्रागभावावच्छिन्नभेदविशिकालिकविशेषणतासंबन्धेन । एतेन कृष्णनवमीप्रागभावाधिकरणप्रतियोगिकभेदस्याव्यावर्तकतया तत्सामान्यभेदनिवेशे भाविकृष्णनवमीप्रागभावाधिकरणत्वमादाय नाप्रसिद्धिः । तथासत्यपि तत्तद्दशमीप्रागभावाधिकरणकालस्य स्वाधिकरणकृष्णनवमीप्रागभावावच्छिन्नभेदवत्वसंबन्धेन तत्तत्प्रागभावाधिकरणत्वाक्षतेः । नचैवमपि व्यवहितपूर्वकृष्णनवमीप्रागभावावच्छिन्नभेदघटितसंबन्धेनाव्यवहितपूर्वकृष्णनवमीपूर्वतिथीनामपि तत्तदशमीप्रागभाववत्वात्तदधिकरणतिथिव्यापकत्वं पूजायां न संभवतीति वाच्यम् खावच्छिन्नकृष्णनवमीप्रागभावाधिकरणत्वसंबन्धे स्वावच्छिन्नभेदस्यैव प्रागभावसंवन्धे निवेशनीसंभवेन कर्तृत्वनिरूपकसमभिव्याहृतक्रियासमानदेशकालिकक्रियाकतत्वरूपसाहित्यस्याभाव एव विनापदार्थस्तत्र प्रथमकर्तृत्वे च पुत्रादिपदार्थस्यान्वये दोषाभावात् पहुँविनागत इत्यस्याप्रामाण्यमेवेष्यते प्रामाण्येच प्रकृतक्रियाकर्तवाभाव एवच विनापदार्थस्तत्रैवाधेयतासंबन्धेन पंग्वादेरन्वयस्तस्य समानकालीनत्वेन प्रकृतक्रियादावन्वय इति बोध्यम् । लाघवादाह । क्रियान्वयीति ।अवृत्तित्वविशिष्टब्यापकत्वसंबन्धेनेति । निरुक्तावृत्तित्वे सति स्वव्यापकत्वसंबन्धेनेत्यर्थः। स्नपदार्थों दशमीप्रागभावः । अव्यावर्तकतयेति । विशेषभेदोभयभेदादिकमादाय कृष्णनवमीप्रागभावाधिकरणकालेपि सत्त्वादित्यर्थः । सामान्यभेदेति । कृष्णनवमीप्रायभावत्वातिरिक्तधर्मानवच्छिन्नप्रागभावनिष्ठावच्छेदकताभिन्नावच्छेदकत्वानिरूपितप्रतियोगिताकभेदेत्यर्थः । अप्रसिद्धिरिति । दशमीप्रागभावाधिकरणत्वेनाभिमतकाले न प्रसिद्धिरित्यर्थः । तथासत्यपीति । उक्तसामान्यभेदस्याप्रसिद्धत्वे सत्यपि स्वाधिकरणं यत्कृष्णनवमीप्रागभाबाधिकरणं तत्सामान्यभेदस्य विवक्षितस्याभिमतकाले सत्त्वेन क्षत्यभावादित्यर्थः । एवमपीति । कृष्णनवमीप्रागभावे दशमीप्रागभावावच्छिन्नखनिवेशेपीत्यर्थः । खावच्छिमकृष्णनवमीत्यादि । यद्यपि सर्वाशे न्यूनवारकेतरवारकपर्याप्तिनिवेशं विधाय खावच्छिन्नकृष्णनवमीप्रागभावावच्छिन्नमेदनिवेशेपि नोक्तदोषस्तथापि लाघवादुक्तप्रकारानुसरणं कृतमिति बोध्यम् । खपदार्थस्योपस्थितशुक्लदशमीत्वेन व्यापकताशरीरे प्रवेशे शुक्लदशम्याः प्रागुक्तसंबन्धेनाधिकरणवस्य पूजानाधिकरणेषु यत्किञ्चिन्च्छुलदशमीप्रागभावावच्छिन्नकृष्णनवमीप्रागभावान

Page #156

१५२
व्युत्पत्तिवादः । यत्वात् । खाधिकरणनिष्ठाभावप्रतियोगितानवच्छेदकत्वमपि तादृशावच्छेदकत्वसंबन्धेन स्वा. वच्छिन्नस्य भेदः । अतस्तादशावच्छेदकत्वत्वावच्छिन्नाभावनिवेशे यत्किञ्चिदशमीप्रागभावाधि करणनिष्ठाभावप्रतियोगितावच्छेदकत्वमादायासिद्धिवारणाय विशिष्य तत्तत्प्रागभावरूपस्वप दार्थस्य संबन्धमध्ये प्रवेश्यतयाननुगमइति निरस्तम् । देशरूपा सीमाच काशीतः को शिकी यावद यातीत्यादौ । तत्र कौशिक्या: गमनसीमात्वं प्रतीयते । तच्च काशीपूर्वकौशिकीपश्चिमदेशब्यापकगमनानधिकरणत्वम् यावत्पदेन च कौशिक्यनधिकरणकत्वे सति काशीपूर्व कौशिकीपश्चिमदेशव्यापकत्वं गमने प्रत्याय्यते । तत्र द्वितीयार्थोऽवधित्वमवधिमत्वं वा प्रतीचीत्वाधन्वयि । निष्कर्षः पूर्ववत्स्वयमूहनीयः ।
धिकरणतिथिष्वपि सत्त्वेन तन्निष्ठभेदप्रतियोगितावच्छेदकत्वस्यैव पूजायां सत्त्वेन तत्र तदनवच्छेदकत्वस्य न प्रसिद्धिसंभवः तत्तच्छुकदशमीप्रागभावत्वेन प्रवेशेच यच्छुक्लदशमीपूर्वषोडशतिथिषु पूजाप्रसिद्धिस्तत्प्रागभावस्य निरुक्तसंवन्धेनाधिकरणेषु वर्तमानाभावप्रतियोगितानवच्छेदकत्वस्य पूजायां प्रसिद्धिसंभवेऽप्युक्तशब्दादनुगतबोधानुपपत्तिरतो दशमीप्रागभावत्वेनोपस्थितानां स्वनिष्ठावच्छेदकताकप्रतियोगिताकभेदस्य संसर्गलाभ्युपगमः तत्र स्वपदार्थस्य नान्तर्भावोन्यनिष्ठावच्छेदकताकप्रतियोगिताकभेदस्यान्यसंसर्गत्वासंभवात् यदशमीप्रागभावव्यक्तः पूर्व कृष्णनवमीमारभ्य सर्वतिथिषु पूजाधिकरणलं तस्यैवोक्तसंबन्धेन पूजायां सत्त्वसंभवः खनिरूपिताधिकरणतावद्वृत्तिभेदप्रतियोगितावच्छेदकत्वसंबन्धे भेदप्रतियोगितावच्छेदकीभूतेपि न खपदाथंप्रवेशः अन्यनिरूपिताधिकरणवघटितस्यान्यसंबन्धवासंभवात् नच खनिरूपिताधिकरणतावदृत्तिभेदप्रतियोगितानवच्छेदकलसंसर्गेपि खपदार्थस्य मास्तु प्रवेशोन्यनिरूपिताधिकरणवस्यान्यसंसर्गलाभावाद्दोषासंभवादिति वाच्यं कतिपयतिथिष्वेव पूजास्थलेऽपि तत्तिथिव्यक्तिवत्यधिकरणतावदृत्तिभेदप्रतियोगितानवच्छेदकत्वस्याधिकरणताक्त्तत्तत्तिथिवृत्त्यभावाधिकरणतावदृत्तितदभावतादृशाभावनिरूपिततत्प्रतियोगित्वतदवच्छेदकलाभावानांच पूजायां सत्त्वेन तादृशप्रयोगापत्तिवारणायाधिकरणतालनिष्ठावच्छेदकताभिन्नावच्छेदकलानिरूपिताधिकरणलनिष्ठावच्छेदकताभिन्नावच्छेदकखानिरूपितेत्यादिक्रमेण प्रतियोगिलनिष्टावच्छेदकताभिन्नावच्छेदकतालनिष्ठावच्छेदकताभित्रावच्छेदकत्वानिरूपितप्रतियोगिताकाभावस्यैव निवेश्यतया सर्वथैव पूजस्यामसतस्तस्य तन्त्र संबन्धत्वासंभवात् । नव निरूपितत्वसंबन्धावच्छिन्नकिञ्चिनिष्ठावच्छेदकताभिन्नाधिकरणतात्वनिष्ठावच्छेदकताभिन्नावच्छेदकलानिरूपितत्वेनाधिकरणनिष्ठावच्छेदकलप्रवेशे तत्प्रागभावनिरूपिताधिकरणलघटिताभावस्य पूजायां संभवइति वाच्यंत. तिथिवृत्तिखविशिष्टतादृशप्रागभावाधिकरणलमादाय प्रागुक्तप्रयोगापत्तितादवस्थ्यात् । तद्व्यक्तिलनिष्ठावच्छेदकलभिन्नावच्छेदकखानिरूपितत्वेन निरूपितत्वसंबन्धावच्छिन्नावच्छेदकलोपादानेहि सएबाननुगमइत्यभिप्रेत्याह। अतइत्यादि। यदिच शुक्दशमीप्रागभावत्वसमानाधिकरणोभयावृत्तिधर्मलसमानाधिकरणावच्छेदकताभिन्नावच्छेदकलानिरूपितनिरूपितत्वसंबन्धावच्छिन्नख. मृत्यवच्छेदकताभिन्नाधिकरणतात्वनिष्टावच्छेदकताभिन्नावच्छेदकत्वानिरूपितस्ववृत्त्यवच्छेदकतानिरूपितेत्यादिक्रमेणावच्छेदकलाभावं निवेश्य तेन रूपेण तस्य संसर्गखोक्तौ न कोऽपि दोषः । स्वपदार्थस्य संसर्गमध्ये प्रवेशाभावेऽपि क्षत्यभावादन्यनिष्ठावच्छेदकत्वघटिताभावस्य तत्संसर्गत्वासंभवात्तव्यक्तित्वानेष्ठावच्छेदकतायाअप्युक्तसामानाधिकरण्येनानुगतरूपेणैव प्रवेशादिति 'विभाव्यते तदा लाधवादेव खनिष्ठावच्छेदकताकप्रतियोगिताकभेदस्य संसर्गत्वेनोपादानमिति विभाबनीयम् ॥
देशव्यापकगमनेति । अत्रव्यापकखनिवेशः कौशिकीयावदगला मध्यप्रदेशादेव कुतश्चित्परावृत्तिस्थलेऽपि काशीतः कौशिकी यावद्गच्छतीतिप्रयोगवारणाय विहितः । अथ यः कश्चित् यावत् कौशिकी प्रयाति सोपि येन केनचिकेन मार्गेणेति तस्यापि गमनं न काशीपूर्वकौशिकीपश्चिमसर्वप्रदेशइति कुत्रापि न व्यापकलसंभव इति चेन्न काशीपूर्वखपश्चिमलयोरधिकरणं काश्यादिसदृशमेव ग्राह्यम् सादृश्यञ्चाखण्डत्वेन तथाच काशीनिरूपितपूर्वखकौशिकीनिरूपितपश्चिमत्लवदखण्डभूभागवृत्तिप्रति-- योगिव्यधिकरणाभावप्रतियोगितानवच्छेदकत्वमेव व्यापकलं पर्यवसितम् एवञ्च काशीपूर्वत्वाधिकरणे यतःपरावृत्तिस्तत्पूर्वदेशेऽखण्डे प्रतियोगिव्यधिकरणगमनाभावसत्त्वान्नापत्तिः यत्र कौशिकीपर्यन्त गमनं तन काशीपूर्वलकौशिकीपश्चिमवाधिकरणे यत्रप्रतियोगित्यधिकरणोऽभावोगमनस्य न तस्याखण्डलं काशीपूर्वलाश्रय निरूपितदक्षिणोत्तरत्वान्यतरत्वावच्छिन्नाभावाश्रयखस्यैवाखंण्डलरूपतया तस्याभावात्तत्तद्भारोऽन्यतरस्यैव सत्त्वात् तादृशाधिकरणेचाखण्डे गमनाभावो न प्रतियोगिव्यधिकरणइत्यनुपपत्तिरपि नेति । यद्वा दैशिकविशेषणलस्वाश्रयनिरूपितदक्षिणोत्तरखान्यतमसंबन्धेन व्यापकत्वं बोध्यमाश्रयेचाखण्डवं नवाच्यमिति भावः । निष्कर्ष इति । पश्चिमत्वं यावच्छब्दार्थः द्वितीयान्तार्थस्य कौशिकीनिरूपितावधिमत्त्वस्य तत्रान्वयः तस्यच स्वावध्यवृत्तिलविशेषितव्यापकत्वसंबन्धेन गमनादिक्रियायामन्वयः व्यापकलं च काशीनिरूपितपूर्वलविशेषितखरूपसंबन्धेन खाधिकरणनिष्ठभेदप्रतियोगितावच्छेदकलसंबन्धावच्छिन्नस्वनिष्ठावच्छेदकताकप्रतियोगिताकभेदवत्वरूपम् खावध्यवृत्तिलविशेषणाद भिविधिस्थलव्यावृत्तिः काशीनिरूपितपूर्ववाधिकरणत्वप्रवेशात् कौशिकीपश्चिमत्वाश्रयकाशीपश्चिमदेशस्य गम

Page #157

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः ।
१५३ अभिविध्यर्थो यावच्छन्दः कार्तिकमारभ्य चैत्रं यावच्छीतं भवतीत्यादौ काशीतः पाटलिपुत्रं यावदृष्टो देव इत्यादावमिविधिस्तत्पर्यन्ताभिव्याप्तिः । पवंच प्रथमे कार्तिकपूर्वकालोत्तरचैत्रोत्तर
कालव्यापकत्वं चैत्रोसरकालाऽवृत्तित्वसहितं शीतभवने द्वितीयेच काशीपश्चिमदेशपूर्वपाटलिपुत्रपूर्वदेशपश्चिमदेशव्यापकत्वं पाटलिपुत्रपूर्वदेशावृत्तित्वसहितं वृष्टौ यावच्छब्देन प्रत्याय्यते । विशेषः पूर्ववत् । यावच्छब्दसमानार्थाकाहशब्दस्थलेऽपि दर्शितैव रीतिरवसया। तद्योगे च पञ्चमी साधुः । यज्ञमनु प्रावर्षदित्यादावनुशब्दार्थः कारकत्वरूपं हेतुत्वम् । अनुलक्षणइत्यत्र कर्मप्रवचनीय समूहाविधायकसूत्रे लक्षणपदस्य कारकहेतुपरत्वात् । तत्रच यज्ञान्वितस्याधेयत्वरूपद्वितीयार्थस्याबया, हेतुतायाश्च निरूपकत्वसम्बन्धेन वृष्टावन्वयः, जन्यत्वं वानुशब्दार्थः तत्र निरूपितत्वरूप. द्वितीयार्थस्य यज्ञान्वितस्यान्वयः, जन्यतायाश्चाश्रयत्वसम्बन्धेन वृष्टावन्वयः। अन्वर्जुनं योद्धार इत्यबाप्रकर्षरूपं हीनत्वमनुशब्दार्थः अर्जुनावधिकत्वं द्वितीयान्तार्थस्तस्य चापकर्षेऽन्वयः । अवधित्वस्यापादानतारूपत्वेऽपि क्रियान्वयाभावान्न पञ्चमीप्रसक्तिः अस्मादयं दीर्घ इत्यादी भवतीत्यस्याध्या. हारेणैव पञ्चम्यपपादनात् । अतः षष्ठ्यपवादतानिर्वाहः । वृक्षं प्रति विद्योतते विद्युत्, मातरं प्रति साधुः, यो मां प्रति स्यात्, वृक्षं प्रतिसिञ्चतीत्यादी लक्षणेत्थंभूतेत्यादिसूत्रानुशिष्टकर्मप्रवचनीयसज्ञकप्रत्यादिशब्देषु प्रथमे परिचायकत्वरूपं लक्षणत्वं परिचेयत्वरूपं वा लक्ष्यत्वं कर्मप्रवचनीयार्थः । वृक्षप्रकाशेन विद्युद्विद्योतनशानावृक्षस्य परिचायकता। द्वितीयार्थश्चाधेयत्वं निरूपितत्वं वा । द्वितीये साधुत्वं प्रियकारित्वं साधुत्वघटप्रियान्वयी संबन्धः कर्मप्रवचनीयार्थः । संबन्धात्वयि प्रतियोगित्वं तनिरूपकत्वं वा द्वितीयार्थः मातृसम्बन्धिप्रियकारीत्याकारको बोधः । तृतीये भागः स्वत्वाश्रयः प्रत्याद्यर्थः । तदन्वयी सम्बन्धो द्वितीयार्थः । इत्थंचास्मत्सबन्धी यो भागः स्यादिति योधः । चतुर्थे कर्मण्येव द्वितीया, षत्वबाध एव संज्ञाफलम् । प्रतिश्च निरर्थकः गृहे
नानाधिकरणत्वेऽपि न व्यापकत्वहानिरिति निष्कर्ष इत्यर्थः । कार्तिक पूर्वकालोत्तरेति। कार्तिकपूर्वववत्क्षणध्वंसाधिकरणक्षणध्वंसानविकरणत्वेसति तादृशपूर्वस्ववत्क्षणध्वंसाधिकरणत्वम् सत्यन्तमात्रं च कार्तिकाधक्षणेऽपि नास्ति कार्तिकपूर्वत्ववत्वपूर्वतृतीयक्षणध्वंसाधिकरणद्वितीयक्षणध्वंसाधिकरणत्वात्, विशेष्यमात्रंतु कार्तिकपूर्वसकलकालसाधारण तादृशपूर्वत्वाश्रयखपूर्वक्षणध्वं. साधिकरणत्वादिति कार्तिकाचक्षणोरपन्नध्वंसप्रतियोगिक्षणध्वंसाधिकरणत्वं विवक्षितम् तच्च न कार्तिकाव्यवहितपूर्वक्षणेऽप्यस्ति कार्तिकाद्यक्षणमारभ्योत्तरकालेषु सर्वत्रैवास्ति, कार्तिकाद्यदिनस्यापि संग्रहाय कार्तिकपूर्वकालोत्तरवप्रवेशः कार्तिकत्वाश्रयोत्तरलप्रवेशे तन्न स्यात् चैत्रोत्तरपूर्वत्वमात्रस्य चैत्रान्त्यक्षणाव्यवहितोत्तरक्षणप्रागभावाश्रयत्वरूपस्य प्रवेशे कार्तिकपूर्व दिवसेषु शीतानधिकरणेष्वपि सत्त्वेन व्यापकता न स्यात् कार्तिकपूर्वकालोत्तरवमानप्रवेशे चैत्रोत्तरप्रीष्मकाले शीतानधिकरणेऽपि तदाश्रयत्वसत्त्वेन व्यापकता न स्यादित्युभयोपादानम् । वायुवहनस्य सर्वमाससाधारण्यात् कार्तिकमारभ्य चैत्रं यावद्वायुतीति प्रयोगोनेष्ट इति तद्वारणाय चैत्रोत्तरकालावृत्तिलमुपात्तम् । कार्तिकमारभ्यचैत्रपर्यन्तं शीतभवनस्थले यथा कार्तिकमारभ्य चैत्रं यावत् शीतंभवतीति प्रयोगस्तथा पौषमारभ्य चैत्रेयावत् शीतं भवतिति प्रयोगोपीष्यत एवेति यत्पूर्वकालोत्तरत्वं प्रविष्टं न तत्पूर्वकालावृत्तित्वं निवेशितम् । विशेषः पूर्ववदिति । यावच्छब्दस्याव्यवहितोत्तरखवरक्षणपूर्वखमर्थः द्वितीयार्थश्च निरूपितत्वमव्यवहितोत्तरखान्वयियावच्छब्दार्थस्य कार्तिकाव्यवहितपूर्वक्षणप्रतियोगिकर्वसाश्रयत्वावच्छिन्नखाश्रयवृत्तिभेदप्रतियोगितावच्छेदकलसंबन्धावच्छिन्नखनिष्ठावच्छेदकताकप्रतियोगिताकभेदवत्त्वरूपव्यापकलस्वानधिकरणकालानियोभयसंवन्धेन समभिव्याहृतशीतादिपदार्थेऽन्वयइत्यादिविशेष इत्यर्थः । नच कार्तिकपूर्वमासादेरपि चैत्रपूर्वत्वात्तत्कार्तिकपूर्वकार्तिकोत्तरत्वाच न शीते व्या. पकत्वसंभव इति वाच्यं खाश्रयकार्तिकपूर्वखानाश्रयकार्तिकस्यैव प्रवेशेनोक्तदोषासंभवात् । भवतीत्यस्याध्याहारेणैवेति । नचावधित्वनिरूपकलस्य दीर्घखएवान्वयेन भवतीत्यध्याहारेपि न क्रियान्वय इति वाच्यं क्रियानन्वयेऽपादानसंज्ञाभावेन तस्मात्संबन्धसामान्ये षष्ठ्येव हि स्यादिति दीर्घभवनएव तस्यान्वयस्य वाच्यत्वात् ।
चतुर्थे कर्मण्येवेति । वृक्षं वृक्षं प्रतिसिञ्चतीति चतुर्थोदाहरणस्थलइत्यर्थों नतु वीप्सास्थल इति वृक्षवृक्षं प्रति वायसा इत्यत्र सकर्मकक्रियाया अध्याहारयोग्याया अप्यभावेन वर्तन्तइत्यादिस्थले निराकात्वेन च कर्मणि द्वितीयाया असंभवेनासङ्गतेः उक्तोदाहरणस्थलेच सेकक्रियाकर्मत्वस्य वृक्षे सत्त्वेन कर्मणिद्वितीयैवस्यानतुकर्मप्रवचनीयरूपोपपदनिमित्तिका कारकविभकेरुषपदविभक्त्यपेक्षया प्रबलत्वादिति भावः । षत्वबाधइति । वक्षवृक्षं प्रतिसिथतीतित्यादौ कर्मप्रवचनीयसंज्ञाया अभावे
२० व्युत्प.

Page #158

१५४
व्युत्पत्तिवादः ।
गृहेऽश्वइत्यादाविव व्यापकताया द्विरुक्तिबललभ्यत्वात्प्रतिशब्दस्य व्यापकतार्थकत्वउक्तार्थकत्वेन गृहं व्याप्नुवतेऽश्वा इत्यादाविव द्विरुक्तिरेव न स्यात् । नच प्रतिशब्दस्यापि व्यापकतार्थकत्वं प्र. तिदिनमधीतइत्यादौ क्लप्तम् द्विरुक्तेरपि वृक्षं वृक्ष सिष्यतीत्यादौ क्लप्तमिति प्रकृते संभेदेनान्यतरवैयर्थ्यमितिन्यायायोरेव व्यापकताबोधकत्वमवर्जनीयमिति वाच्यम् । प्रतिमासमधीतइत्यादावल्य. यीभावे हि प्रथमातिरिक्तविभक्तरसाधुत्वेन प्रतिशब्देन मासान्वितव्यापकत्वं क्रियायां बोभ्यते विभक्तिः साधुत्वार्था । वृक्ष वृक्षं प्रति सिञ्चतीत्यत्रतु सेके द्वितीयार्थकर्मत्वावरुद्धप्रकृत्यर्थवृक्ष. विशेषितव्यापकता बोधयितुं न शक्यते । एकविशेषणत्वेनोपस्थितस्यान्यत्र विशेषणत्वे व्युत्पत्ति विरोधात् । कर्मस्वसंबन्धस्यैव च व्यापकताघटकत्वेन स्वीकरणीयतया वृत्त्यनियामकस्य तस्य तथात्वासंभवाश्च । तस्य सेककर्मत्वआश्रयतासंबन्धवितव्यापकताप्रत्यायनमपि न युज्यते । प्रकृत्यर्थसुबर्थयोरन्तरा नअर्थातिरिक्तभानस्य ध्यत्पत्तिविरुद्धत्वात् । नामढस्येतरोत्पतेः नानुप मृध प्रादुर्भावादिस्यादौ नार्थमात्रस्य पञ्चम्यर्थहेतुताया विशेषणत्वेन प्रकृत्यर्थस्य च विशेष्यत्वेना. न्वयात् । तस्मात्प्रतिरनर्थक एव । द्विरुक्तान्वये तात्पर्यबलाच सेचनकर्मत्वे वृक्षादेापकत्वं संसर्गतयैव भासते । यदिच वृक्षं प्रति सिञ्चतीत्यादावुपसर्गस्य प्रताच्यो द्योत्यो वा कश्चिद
प्रतेरुपसर्गसंज्ञाया दुरितयोपसर्गस्थनिमित्तपरस्य धावादेः सस्य षत्वं स्यादिति तदाधनायोपसर्गसंज्ञाबाधकैतत्संज्ञाकरणं तथासति प्रतेरुपसर्गवाभावान सस्य षलमिति भावः । उक्तार्थकत्वेनेति । प्रतिशब्देनोक्तोव्यापकलरूपोर्थो यस्यास्तत्त्वेन द्विरुक्तस्तदर्थ सा नादरणीयेत्यर्थः । यद्यपि द्विरुक्तिर्न शब्दरूपाऽपितु समानानुपूर्वीकशब्दस्यावृत्तिरिति न तस्यार्थसंभवस्तधाप्यावृत्तशब्दस्य व्यापकवघटितार्थे लाक्षणिकतया तात्पर्यग्राहकत्वेन द्विरुक्तेलक्ष्यार्थबोधप्रयोजकत्वेन स्वप्रयोज्यत्वबोधविषयरूपोर्थः कथञ्चित्संभवतीति बोध्यम् । नशक्यत इति । अनुषक्तेन प्रतिशब्देनेत्यनेन संबध्यते प्रतिशब्दस्य विशिष्य वृक्षादिव्यापकत्वे शक्तावानन्त्यं स्यादतः सामान्यतएव व्यापकले शक्तिर्वाच्या तथाच विशेषव्यापकतालाभाय द्वितीयाप्रकृस्वर्थस्यैव तत्र निरूपितत्वसंबन्धेनान्वयो बाच्यः सच न संभवति धर्मिपारतयं विनैकपदार्थनिष्टविशेष्यतानिरूपितविशेषणताप्रयोजकोपस्थितीयविषयत्वस्य तदन्यपदार्थनिष्ठविशेष्यतानिरूपितविशेषणताप्रयोजकत्वाभावनियमात् प्रकृतिद्वितीययोः परस्परान्वये प्रकृतिप्रत्ययौसहार्थमित्यादिन्यायेन गृहीताकाङ्गत्वेन द्वितीयार्थन कर्मलेन प्रकृत्यर्थान्वयस्यावश्यकत्वादृक्षपदजम्योपस्थितीयविषयतायाः कर्मनिष्ठविशेष्यतानिरूपितविशेषणत्वप्रयोजकलावश्यम्भावे व्यापकत्वनिष्ठविशेष्यतानिरूपितकिशेषणत्वप्रयोजकत्वासंभवात् , प्रत्ययार्थविशेष्यतानिरूपितखार्धनिष्ठविशेषणताकबोधसामग्यास्तदितरार्थविशेष्यकस्वार्थबोधे प्रतिबन्धकत्वे पर्यवसानादिति भावः । एतेन युगपदुपस्थितानां पदार्थानां विशेष्ये विशेषणमितिन्यायेन शाब्दबुद्धिपक्षस्यैवाभ्यर्हितलेनोपस्थितस्य वृक्षस्य विनिगमकाभावेन कर्मत्वव्यापकत्वयोरुभयोर्युगपदन्वयः स्यादेवेति निरस्तम् । प्रतिशब्दस्य कर्मत्वसंबन्धेन व्यापकत्वमर्थस्तादृशेच व्यापकत्वे तात्पर्यवाहिका द्वितीयेति द्वितीयार्थाविशेषणस्य प्रत्यर्थस्य व्यापकलेऽन्वयसंभव इत्यत आह । कर्मत्वसंबन्धस्यैवेति। तथात्वेति । व्यापकताघटकत्वेत्यर्थः । तस्येति । प्रतिशब्दस्येत्यर्थः । सेककर्मत्वइति । यद्यपि द्वितीयया नसेककर्मतात्वेनोपस्थितिस्तथापि समभिव्याहारबलाक्षनिष्ठाभावप्रतियोगितानवच्छेदकसेक. कर्मतालवत्त्वरूपव्यापकत्वस्य प्रतिशब्दतोद्वितीयार्थकर्मत्वे भानाभ्युपगमे तथा लाभसंभवोऽत्रपक्षे कर्मत्वे वृक्षपदार्थस्यानन्वयनैकाविशेषणत्वेनेत्यादिनियम विरोधस्यापि नावकाशः प्रतिशब्दार्थव्यापकखएच तस्य भानोपगमादितिभावः । व्युत्पत्तिविरुद्धत्वादिति । प्रत्ययस्य प्रकृत्यान्वितस्वार्थबोधकलव्युत्पत्तिबिरुद्धत्वादित्यर्थः । ननर्धातिरिक्त्यस्य फलमाहनामूढेत्यादि । तेषां मोहः पापीयान् नामूलस्यतरोत्पत्तेरिति न्यायसूत्रम् अभावाद्भावोत्पत्तिर्नानुपमृद्यप्रादुर्भावादिति च तेषां दोषाणां मध्ये मोहो मिथ्याज्ञानं पापीयान् अमूढस्य मोहरहितस्य इतरयो रागद्वेषयोरुत्पत्तिर्न यत इत्यर्थः । अभावादेव भावोत्पत्तिः बीजमनुपमृद्य बीजनाशमविधायाङ्करस्य प्रादुर्भावो न यत इतिच अत्रमोहाभावप्रयुक्तरागद्वेषोत्पत्यभावस्य बीजविनाशाभावप्रयुक्ताङ्गुरप्रादुर्भावाभावस्य च हेतुत्वं विवक्षितं न यतः पञ्चमी तदर्भयोरुत्पत्तिप्रादुर्भावयोरिति प्रकृत्यर्थस्य नमः र्थाभावे प्रतियोगितासंबन्धनान्बयस्तस्य पञ्चम्यर्थहेतुत्वे इति प्रकृतिप्रत्ययार्थयोरन्तरा नर्थस्य भानात्तदतिरिक्तोपादानमाव. श्यकमिति भावः ॥ संसर्गतथैवैति । एक्कारेण प्रकारतया भानव्यवच्छेदस्तेनकर्मत्वएव वृक्षपदार्थस्यान्वयः नतु प्रतिशब्दार्थव्यापकत्वे वृक्षांदिघटितार्थे तस्य लक्षणातएव ततोविशेषव्यापकतालाभादिति शङ्का निरस्ता, वृक्षाक्षसिञ्चतीत्यत्र व्यापकत्वबोधस्य प्रकृत्यर्थसंगर्गतयैव निर्वाह्यतया प्रतिशब्दसमभिन्याहारस्थलेऽपि ताशसामग्या अक्षतत्वेन ततएव तथैव व्याप.

Page #159

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः । भ्योऽर्थस्तदास्तु स एवात्रापि तदर्थः । अतएव तस्येवास्यापि प्रतिशब्दस्य प्रयोगो नानर्थकः । वस्तुतोऽनर्थकयोः कर्मप्रवचनीयाधिपरिशब्दयोः प्रयोगवत्ताशप्रतेरपि प्रयोगस्य प्रयोजनान्तरानुपपसिश्चिन्त्या । प्रतेर्यत्र व्यापकतार्थकत्वं, तत्र प्रतिवृक्षं सिञ्चतीत्यव्ययीभावसमास एव नि. यतः । तदर्थकाव्ययस्याव्ययीभावसमासविधेर्विभाषाधिकारीयताविरहेण नित्यत्वादतोऽधीप्सया प्रतिवृक्षं सिञ्चतीतिववृक्षं प्रतिसिञ्चतीति न प्रयोगः । यत्र व्यापकत्वार्थकेनाव्ययेनाव्ययीभावसमासस्तदुत्तरं सर्वत्र प्रथमाविभक्तिरेव नतूपकुम्भे गच्छतीतिवत् प्रतिगृहेऽश्वा इत्यादिरपि प्रयोगः उक्तयुक्त्या तत्र प्रतिनाऽश्वादी गृहादिव्यापकताया बोधयितुमशक्यत्वात् । तदाधारतादिरूपसप्तम्याद्यर्थे च समासार्थस्य गृहादिव्यापकत्वस्याश्रयतासम्बन्धेन तदर्थस्य व्यापकरूपधर्मिणो वाऽभेदसंबन्धेनान्वये मेयत्वे घटः घटवृत्तौ घट इत्यादिप्रयोगवारणाय कल्प्यायाः सप्तम्यर्थाधारताया आश्रयत्वसंबन्धेनाभेदसंबन्धेन वा प्रकृत्यर्थानन्वयव्युत्पत्तेर्विरोधात् । उपकुम्भे निधेहि, उपकुम्भादागतः, उपकुम्भेन कृत, इत्यादौ च विवक्षितस्याधारत्वापादानत्वकर्तृत्वादौ कुम्भसमीपादेराधेयतासंबन्धेनान्षयस्याधेयत्वादी निरूपितत्वसंबन्धेन तदन्वयस्य वा योधे न कश्चिद्व्युत्पत्तिविरोध इत्युपपद्यन्ते तथा प्रयोगा इति ध्येयम् । त्यां च मां चान्तरेत्यादावन्तरारतरेणयुक्तइति द्वितीयाया निरूपितत्वमर्थः । तस्यान्तरापदार्थतावच्छेदकमध्यत्वेऽन्वयः एवमन्यत्रापि तदर्थस्तूक्तदिशा स्वयं परिच्छेद्यः ॥ इति द्वितीयाविभक्तयः
कारकविभक्तितृतीयायाः क्रियान्वयि कर्तृत्वं करणत्वं चार्थः कर्तृकरणयोस्तृतीयेत्यनुशासनात् । कर्तृत्वंच मुख्यं क्रियानुकूलकृतिरेव । साच क ख्यातसमभिव्याहते चैत्रः पचतीत्यादौ क्रियाविशेष्यतयाख्यातेन प्रतिपाद्यते चैत्रेण पच्यते, शय्यते, इत्यादिकर्मभावाख्यातस्थले च क्रियायां विशेषणतया तृतीयया सा प्रत्याय्यते । यसु तत्राख्यातार्थ एव कृतिः, तृतीयार्थश्चाधेयत्वम् । तस्य
कत्वबोधस्याभ्युपगन्तुमुचितलालक्षणाग्रहव्यापकलोपस्थित्योः सर्वत्र कल्पनस्य गौरवेण हेयत्वादिति ॥ अन्योर्थ इति । प्रतिगच्छति प्रतिसिञ्चतीत्यादौ खकर्मक्रसजातीयक्रियोत्तरत्वादिरूपोर्थ इत्यर्थः वृक्षप्रतिसिञ्चतीत्यत्र चैनप्रतिसिञ्चतीति वक्तमुचितम् । सपवेति। खकर्मकलपरित्यागेन सजातीयक्रियोत्तरत्वादिरूपः क्रियान्वय्यर्थ एवेत्यर्थः । घटवृत्तौ घटइतीति। इदश्च सप्तम्याधेयत्वे प्रकृत्यर्थस्याभेदान्वयोपगमे दोषः सप्तम्यर्थीधेयत्वे घटवृत्तेर्घटनिष्टाधेयत्वस्य तादात्म्यात् तस्यखरूपेण घटे सत्त्वात् आधारस्वरूपसप्तम्यर्थेऽभेदेनान्वयेतु भूतलबुत्तौ घट इत्यापत्तिर्बोध्या भूतलवृत्ते तलनिष्ठाधारवतादात्म्यस्याधारखे तस्य च निरूपकत्वेन घटे सत्त्वादिति ॥
इति द्वितीयाव्युत्पत्तिवादगूढार्थतत्वालोकः । लः कर्मणीत्यादिसूत्रस्य लापवसहकृतस्य कर्तृवकर्मखयोरेवाख्यातशक्तिग्राहकलेनाख्यातत्वेनैव तयोराख्यातस्य शक्ततया कर्माख्यातात्कर्मलवकर्तृत्वस्याप्युपस्थितिसंभवात्तयोर्यस्य धात्वर्थविशेष्यतया भानं तस्य प्रधानत्वेन तत्प्रतिपादकतया कर्माख्यातक ख्यातत्वादिना व्यपदेशस्यापि गतिसंभवात् यगादिसमभिव्याहृतात्मनेपदज्ञानस्य कर्तृल विशेषितधात्वर्थ विशिष्टकर्मलबोधे कारणलात्कर्तृत्वस्य कर्माख्यातस्थले धालथै विशेष्यलासंभवात् तृतीयारहितकवाख्यातस्थलानुरोधेनाख्यातस्य कर्तृत्वार्थकत्वस्यावश्यकलात् चैत्रेणपच्यत इत्यत्राप्याख्यातादेव कर्तृत्वबोधो न तृतीयया खीकार्यः कर्तृकरणयोस्तृतीयेतिसूत्रस्य तु धात्वर्थविशेषणतया कर्तृलकरणलयोस्तात्पर्यविषययोस्सतोस्तदाश्रयबोधकात् प्रातिपदिकात् तृतीयेत्यर्थः तत्र कर्तृलस्यान्यलभ्यलान तत्र हि शक्तिः करणवस्य चातथावात्तत्र शक्तिराख्यातार्थविशेषणतया च साक्षात्प्रातिपदिकार्यान्वयस्य चैत्रस्तण्डुलः पच्यत इत्यत्र कर्तृत्वे प्रथमान्तार्थान्वयप्रसङ्गभयेनास्वीकरणीयत्वात् तृतीयासमभिव्याहारस्यैव तत्प्रयोजकलकल्पनेनोक्तप्रसङ्गवारणेऽपि भिन्नविषयकप्रत्यक्षादिकं प्रति शाब्दसामग्याः प्रतिबन्धकखस्याधेयत्वस्य तृतीयान्तार्थसंसर्गतापक्षेऽधिकस्मापल्या लाघवानुरोधाचाधेयत्वं तृतीयार्थः खीक्रियतेऽनन्यलभ्यस्वात्तत्रशक्तिः संख्याशक्तायास्तृतीयाया लक्षणैव वेत्यन्यदेतदिति कस्यचि न्मतमुपन्यस्यति । यस्विति । चैत्रेणपकः पाच्यइत्यादौ कर्तृलबोधस्यानुभविकत्वेन तृतीयातएव सखीकरणीयः कृत्प्रत्ययस्योंतस्य कर्तृत्वेशक्तिप्राहकाभावेन तस्मात् कर्तृलबोधाभावात् । गलिसत्त्वेऽपि सकृदुच्चरितइतिन्यायस्य सत्यपितात्पर्ये खेष्टयोधस्यैकम्मात्पदाददर्शनेन अनेकपदरचनायासदर्शनेन च सार्वजनीनेन कुप्तस्यातिकमस्यान्याय्यलादनुशासनाभावेऽपि कृतकर्मानुशिष्टस्य कर्मखं बोधयतः कर्तृत्वशक्ततायास्तद्वोधकतायाश्च कल्पनस्थानौचित्यातू । कर्तृकरणयोस्तृतीयेत्यनुशासनस्य

Page #160

१५६
व्युत्पत्सिवादः । चाख्यातार्थकृतिविशेषणतयान्वयः, कृतेश्च क्रियाविशेषणतया तथा कृतिबोधने चात्मनेपदरूपस्थाख्यातस्य यगादिसमभिव्याहारकानमपेक्षितम् पचति पचतइत्यादौ तथा कृत्यन्वयावोधात् । चैत्रेण शायते गम्यतइत्यादौ तृतीयाया आधेयतार्थत्वं क्लुप्तमेवेति न तत्कल्पनमधिकमिति तन्न । चैत्रेण पक्वमित्यादौ तृतीयायाः कृत्यर्थकताया आवश्यकत्वात् । तत्र कृत्यर्थकाख्यातविरहेण कृतः कर्तृकर्मवाचकत्वेन कृत्यर्थताविरहात् । यदिच कर्तृकृतः कृतावव शक्तिर्नत विशिष्टे शातत्यादौ त्वाश्रयार्थकतायाः कुप्तत्वेन तत्र कृत्यन्वयादेव कर्तृलाभसंभवादित्युच्यते । तथापि कर्मकृतः कृत्यर्थत्वमप्रसक्तमेव । उक्तप्रत्ययस्य कचित्कर्तृवाचकत्वेऽपि चैत्रेण पाच्या दुष्पचश्चैत्रेणीदनः चैत्रेणौदनस्य पाक इत्यादी कृतां न कृतिबोधकत्वमिति तत्र कृतियोधानुरोधेन तृतीयायाः कृतिवाचकत्वमावश्यकमेव । एवंच चैत्रेण पच्यत इत्यादावपि तृतीययैव कृतिर्वोध्यते । तत्र चैत्रादेः संबन्ध एवाधेयत्वमित्यतएव निर्वाहे कृतावाधेत्वस्य विशेषणतया भानोपगमस्यानुचितत्वात्, तथासति तत्संसर्गस्यापि विषयताकल्पनाधिक्यात् ताह. शवाक्यशानघटितशाब्दसामग्र्यामधिकौपस्थितिनिवेशने च गौरवात् । अथ तत्र कृतेस्तृतीयार्थतोपगमे चैत्रेण पच्यते न मैत्रेणेत्यादौ तृतीयान्तार्थमैत्रीयकृतेरभावः पाकेऽन्वेतीत्युपेयम् । तस्याश्च समवा यसंबन्धावच्छिन्नाभावो मैत्रकर्तृकपाकेऽपीत्यतिप्रसङ्गः । जन्यतायाश्च वृत्त्यनियामकतया तत्संबन्धावच्छिन्नाभावप्रसिझ्यत्येव न,मैत्रकर्तृकपाककर्मत्वाभावस्य कर्मणि तण्डुलादौ प्रतीतिश्च कर्मवाचकपदा. समभिव्याहारस्थले दुर्घट। आधेयत्वस्य तृतीयार्थत्वे चाधेयत्वाभावबोध एव कृतावङ्गीक्रियते । नच तथासति मैत्रचैत्रोभयकर्तृकपाकसत्वे चैत्रीयपाककृती मैत्रवृत्तित्वाभावसत्त्वात् मैत्रेण न पच्यतइति प्रयोगापत्तिरिति वाच्यम् । मैत्रेण न पच्यतइत्यतो वर्तमानपाकानुकूलकृतित्वावच्छेदेन मैत्रवृत्तिस्वाभावबोधनादुक्तस्थले च ताशकृतित्वसामानाधिकरण्येन मैत्रवृत्तित्वसत्त्वात्ताशवाक्याप्रामाण्यात् । वर्तमानत्वस्य कृति विशेषणतया च चैत्रेण पक्ष्यतेऽपच्यत नतु पच्यतइत्युपपद्यते क्रियाविशेषस्य तथात्वात् । यदा मैत्रेणान्यक्रियते नत पच्यते तदा मैत्रेण न गश्च । नचाख्यातेन कालस्य कृतिविशेषणतया बोधनात्कालविशेषविशेषितकृतित्वस्यान्वयिता. वच्छेदकतया तदवच्छेदेन नत्राभावः शक्यो बोधयितुम् नतु कालकियोभयविशेषितकृतित्वावच्छेदेन कर्मप्रत्ययस्थले क्रियायाः कृतिविशेषणत्वाभाधनतटितधर्मस्थान्वयितावच्छेदकस्वाभावादिति वाच्यम् । क्रियाविशेषघटितधर्मस्यान्वयितानवच्छेदकत्वेऽपि तदवच्छिन्नत्वविशिधविशेषणताया अभावसंसर्गतया भानसंभवेन सामञ्जस्यात् । नचान्वयितावच्छेदकावच्छिन्न
करणखांश इव समानपदश्रुतेः कर्तृवांशेऽपि शक्तिग्राहकलस्यैवोचितलात् एवंच पाच्यइत्यादिस्थलानुरोधेन सिद्धस्य कार्यकारणभावस्य सामान्यतो धात्वर्थनिष्टविशेष्यतानिरूपितकर्तृत्वप्रकारताकबोधतृतीयासमभिव्याहारतजन्योपस्थित्यादिकार्यका. रणभावरूपताया एवोचितत्वेन चैत्रेण पच्यत इत्यत्रापि तृतीययैव बोधस्य कर्तृतायाः कर्माख्यातादुपस्थितिसंभवेऽपि स्वीकारः ! नह्येवमनिमित्तं सकृदुचरितइत्यस्य बाधः कालादेरन्यतः प्रतीत्यसंभवात्पदान्तरस्यापि तदतिरिक्तैकार्थबोधनव्यापृतरवेन ततस्तदोधाभ्युपगमेप्युक्तबाधस्य समानवादनुशासनमाहितकालशक्तिकादाख्यातादेव बोधाभ्युपगमोहि गत्यभावनिबन्धनः । तृतीयायाः कर्तृत्वबोधकत्वे व्यवस्थितेचाधेयखस्य प्रकारलसंसर्गखयोर्विल्कपे सति भिन्नविषयकप्रत्यक्षप्रतिबध्यप्रतिबन्धकभावलाघवापेक्षा याऽकारणोक्तनियमभशापत्त्यभावसहकृतस्याधेयत्वशक्तिमहतजन्यतदुपस्थितिनियमतत्संसर्गशाब्दबोधविषयत्वाकल्पनलाघवस्य प्रबलत्वेन संसर्गतैव व्यवस्थापनीयाऽन्यथा खनिष्टाधारतानिरूपिताधेयखादीनामधिकाधिकपदार्थघटिताना प्रकारखापत्तराधेयत्वानुभवस्य संसर्गतयाप्युपपत्तेरेतत्तत्त्वस्थ प्रथमायां विस्तरेणोक्तरित्यभिप्रायेण निराकरोति । तति । दुर्घटेति । इदमुपलक्षणम् यत्कर्तृकपाकक्रियाया अप्रसिद्धिस्तृतीयान्ततद्बोधकपदसमभिव्याहारस्थले निरुक्तविशिष्टाभावस्याप्रसिद्ध्या तद्बोधोविशेषदर्शिनां कर्मवाचकपदसमभिव्याहारस्थलेऽपि दुर्घट इत्यपि बोध्यम् । इत्युपपद्यतइति । अन्यथा पाककृतित्वावच्छेदेन तत्र चैत्रवृत्तिलाभावासंभवादतीतभूतभविष्यत्पाककृतौ चैत्रवृत्तित्वस्यैव सत्त्वादनुपपत्तिः स्यात् । तथात्वादिति । प्रकृतक्रियाविशेषितकृतिखस्यावच्छेदकत्वोपगमादित्यर्थः । प्रयोगश्चेति । उपपद्यत इति शेषः । अन्यथा वर्तमानकृतिलाव. च्छेदेन मैत्रवृत्तित्वाभावासंभवात् क्रियान्तरकृतेमैत्रवृत्तित्वात्तदनुपपत्तिः स्यादिति भावः । नचेति । नियमइत्यनेनान्वयः।

Page #161

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः। त्वमेव विशेषणसम्बन्धे भासतइति नियमः, तथासति शरदि पुष्पन्ति सप्तच्छदा इत्यादौ सप्तच्छदपुष्पोत्पत्तित्वादेः शरदृत्तित्वान्वयितानवच्छेदकतया आख्यातान्तप्रतिपाद्यतावच्छेदकपुष्पोत्पत्तित्वावच्छेदेन च शरत्तित्वान्वये बाधादवच्छेदकावच्छेदेनान्वयानुपपत्तेरन्वयितावच्छेदकसामानाधिकरण्यमात्रेण च तदन्बयोपगमे शरदि पुष्पन्ति सप्तच्छदाः शरदि पुष्पन्ति चम्पका इत्यविशेषेण प्रयोगापत्तेः । यदिच तत्र शरत्संयन्धः सप्तच्छविशेषणतया भासते न पुनराख्यातार्थे धातुमात्रार्थे वा पुष्पोत्पत्ती, अतएव कारकविभक्तिरूपसप्तम्यनुपपत्त्या कालरूपविशेषणपदोत्तरं खातन्येण सप्तमी सर्ववर्मणा सूत्रिता । एवंच क्रियानिमित्तत्वरूपकारकत्वगर्भकर्तृत्वस्याख्यातार्थत्वेन पुष्पोत्पत्तिनिमित्तत्वरूपाख्यातार्थस्य विशिष्टान्वयानुरोधेन शरत्संबन्धेष्यप्यन्वय उपगन्तव्य इति कारकत्वस्याख्यातर्थत्वानुपगमेऽपि शीतलं सरोऽवगाढवतो निदाघदुःखं व्यपैतीत्यादाविवोहे. श्यविधेयभावमहिम्नोद्देश्यविशेषणशरत्संबन्धेन विधेयभूतपुष्पोत्पत्तेः प्रयोज्यप्रयोजकभावस्य संसगमर्यादया भानमिति चम्पकादिपुष्पोत्पत्तौ शरत्संबन्धनिमित्तकस्वाभावानोक्तातिप्रसङ्ग इत्युक्तस्थलेऽवच्छेदकावच्छेदेनान्वय एव नोपेयत इत्युच्यते, तथापि तादशमियमो निष्प्रामाणिक एवं 1 नच तादृशनियमानुपगमइह भवने मैत्रेणैव पक्ष्यते तेमनमित्य तद्भवनाधिकरणकतेमनपाकस्वेन रूपेण शब्दारपाकानुपस्थित्या तदद्वच्छिन्ने मैत्रान्यसमवेतभविष्यत्कृतिविषयत्वव्यवच्छेदयोधासंभवकथनं दीधितिकृतां विरुध्येत इति वाच्यम् , अवच्छेदकावच्छेदेन विशिष्टबुद्धौ धर्मिणि विशेषणतया भासमानमेव रूपं विशेषणे अवच्छिन्नत्वसंबन्धेन विशेषणमित्याशयेन तेषां तदभिधानात् । वि. शेषणसंबन्धे तदवच्छिन्नत्वमेव तदवच्छेदेन विशिष्टबुद्धौ भासतइत्युपगमे शब्दानुपस्थितरूपांवच्छेदेन विशेषणान्वये बाधकाभावात् । नचावच्छेदकावच्छिन्नत्वस्यावच्छेदकावच्छेदेन विशिष्टबुद्धौ विशेषणांशे भानमसंभवदुक्तिकम् घटो द्रव्यमित्यादौ घटत्वावच्छेदेन द्रव्यत्वादिमत्त्वबुद्धौ द्रव्यत्वादिविशेषणस्य स्वरूपतएव भानादिति वाच्यम् । तादृशशाब्दबोधे द्रव्यत्वाद्या अस्यैवाभेदसंबन्धेन विशेषणत्वात् घटत्वादिविशिष्टे द्रव्यत्वादिविशेषणकताशप्रत्यक्षेऽवच्छेदकापच्छेदेन भानानुपगमे क्षतिविरहास्, तथाच मैत्रेण न पच्यतइत्यादौ पाककृतित्वस्यान्वयितानव. च्छेदकत्वेऽपि अर्थलभ्यतादृशधर्मावच्छिन्नत्वस्य संसर्गाशे भानं निराबाधमेवेति चेन्न । मैत्रेण न पक इत्यादी कृतौ मैत्रादिवृत्तित्वाभावयोधासंभवेन कृतिजन्यत्वस्य तृतीयार्थतां स्वीकृत्य क्रियायां मैत्रादिकृतिजन्यत्वाभावबोधस्योपगन्तव्यतया मैत्रेण न पच्यतइत्यादावपि तद्बोधोपगमेन सा. प्रास्यात् । नच यदा मैत्रः सुप्तस्तदा मैत्रेण पक्ष्यते नतु पच्यतइति प्रयोगानुपपत्तिः मैत्रवृत्तिवसमानकृतेरप्रसिच्या तादृशकृतिजन्यत्वाभावप्रत्यायनासम्भवात् वर्तमानत्वाविशेषिततदीयकृतिअन्यत्वाभावस्य बाधितत्वादितिवाच्यम् । आख्यातार्थवर्तमानत्वादेर्नसमभिव्याहारस्थलेऽभावांशएवान्वयस्य व्युत्पन्नत्वातू अन्यथा विनष्टघटं न पश्यतीत्यादी तादृशघटकर्मकवर्तमानदर्शनाद्यपसियाऽन्वयबोधानुपपत्तेः।प्रकृते च मैत्रीयवर्तमानकृत्यप्रसिद्धावपि वर्तमानकालावच्छिन्नतजन्य. स्वाभाघस्यैवपाक प्रतीत्या सामञ्जस्यात् । पाकत्वाद्यवच्छेदेनैव मैत्रादिकर्तृकत्वाभावबोधोपगमामैत्रादिकर्तृकपाकदशायामन्यकर्तृकपाके मैवादिकर्तृकत्वाभावसत्त्वेऽपि न पच्यते मैत्रेणत्यादयो तथासतीति । नियमे सतीत्यर्थः । अनवच्छेदकतयेति । तदवच्छेदेनान्वयासंभवादितिशेषः । क्रियानिमित्तत्प. रूपकारकत्वगर्भेति । क्रियायाधातुलभ्यवानिमित्तत्वेसति कर्तृखादिकमाख्यातार्थः धाखर्थस्य च निरूपितत्वेन निमित्तत्वे कर्तृत्वेचान्वयः । बाधकामावादिति । विशेषणसंसर्गे यद्रूपावच्छिन्नवस्य भानं तद्रूपस्यापि संसर्गघटकतया तस्यपदादुपस्थत्यनपेक्षणात् विशेष्यतावच्छेदकखस्याप्यनभ्युपगमेन शाब्दबुद्धौ विशेष्यविशेषणतयापि भानस्यानावश्यकत्वात् समभियाहारतात्पर्यविशेषादिज्ञानघटितसामय्या विशेषगसंसर्गघटकतया यादृशरूयावच्छिनत्वस्य भानं तस्य तत्संबन्धानुयोगित्वे खरूपतोऽवच्छेदकलमर्थतोलभ्यखशापेक्षितम् । भवति हि वर्तमानकृतौ विषयतया पाकविशेषणत्वेन झातायां खनिष्ठविषयताकत्वेन पाकविशिष्टकृतित्वेनापि कृतिराज्ज्ञातेति न कापि क्षतिरिति भावः। भानादिति । अपेक्षिताया अन्वयितावच्छेदक

Page #162

१५८
व्युत्पत्तिवादः । न प्रयोगा। यत्र मैत्रेणोदनं पच्यते नतु तेमनं तत्र मैत्रेण न पच्यते तेमनमित्यादिप्रयोगनिहाय तेमनपाकत्वाद्यवच्छेदेनैवाभावान्वयबोध उपगम्यते, न तु शुद्धपाकत्वाद्यवच्छेदेन, बाधितत्वात् यथा चतेन रूपेण शब्दादनुपस्थितावपि तदवच्छेदेनान्वयबोधनिर्वाहस्तथोपपादितमाधेयत्वस्य सतीयार्थत्ववादिनैव । घटेन न पच्यतइत्यादयः प्रयोगाः आकाशं न पश्यतीत्यादिप्रयोगसमानयोगक्षेमाः । अचेतनकाष्ठस्थाल्यादेरपि कर्तृत्वविषक्षया काष्ठं पचतीत्यादिवत्काष्ठेन पच्यत इति प्रयोगात् । तत्र व्यापाररूपे कर्तृत्वे तजन्यत्वरूपे तत्कर्तृकत्वे वा तृतीयाया लक्षणा । एवं चैत्रेण ज्ञायते, इष्यते, गम्यतइत्यादावाश्रयत्वरूपे कर्तृत्वाधेयत्वरूपे कर्तुमरखे वा । नश्यते घटेनेत्यादौ प्रतियोगित्वरूपे कर्तृत्वेऽनुयोगित्वरूपे कर्तृमरवे वा लक्षणा । कर्तृपदमपि व्यापारादिमस्य. चेतनादौ भाक्तमेव । अचेतनादौ स्वरसतः कर्तृपदाप्रयोगात् । अतएवच कृषो यत्नवाचकत्वम् । नच यत्नवत एव कर्तृपदार्थत्वे कर्तृकरणयोस्तृतीयेखादौ कर्तृपदस्य मुख्यार्थत्यागे युक्तिविरहादचेतनकाष्ठादियाचकपदयोगे कर्तृप्रत्ययानुपपत्तिरिति वाच्यम् सूत्रस्थकर्तृपदानां खतन्त्रः कर्तेतिसू. प्रकृस्परिभाषितकर्तृपरत्वात् । अन्यथा तत्प्रणयनवैयर्यप्रसङ्गात् । स्वतन्त्रत्वं च कारकान्तरानधीनस्वे सति कारकत्वम् । पुरुषव्यापाराधीनक्रियानुकूलव्यारवतामेव काष्ठादीनामन्यव्यापारानधीनक्रियानुकूलव्यापारवत्त्वरूपस्वातन्यस्य काष्ठं पचतीत्यादी विवक्षया काष्ठादेः कर्तृत्वम् । नच खातच्यविवक्षणेऽपि स्वातम्यस्य वास्तविकस्थाभावात् तद्वोधकविभक्तीनामप्रामाण्यं दर्धारमेवेति वाच्यम् । समभिव्याहृतक्रियाकारकान्तरव्यापारानधीनतक्रियानुकलव्यापारस्यैव ततं । क्रियावाचकपदसमभिव्याहृतविभत्स्यर्थत्वात् । अनधीनान्तविशेषणप्रयोजनं च. चैत्रः काष्टःस्थाल्यां पचतीत्यादिस्थले चैत्रःस्थालीकाष्ठानिपचतीति प्रयोगापतिधारणम । यत्रच चैत्रः पचति काष्ठं पचतीत्यादौ समभिव्याहतकारकांतराप्रसिद्धिस्तत्रानधीनान्तविशेषण + प्रतीयतएव । निर्वाहश्च तत्र लकारादे स्वतन्त्रशस्यन्तरकल्पनात् । विशिष्ट विषयकशास्या विशेषणाविषयकबोधाजननात् । नच मैत्रः चैत्रेण पाचयतीत्यादी हेतकर्तसमभिव्याहारस्थले कर्तरि तृतीयानुपपत्तिः कर्तृव्यापारस्य समभिव्याहृततुकर्तृव्यापाराधीनत्वादिति याच्यम् । तत्र ण्यन्तप्रतिपाद्यपाचनादिक्रियायामेव हेतोः कारकतया स्वतन्त्रकर्तृव्यापारस्य पचादि बियाकारकव्यापारानधीनत्वात् । स्वतन्त्रं प्रयुञ्जानस्य सो व्यापारस्तण्डलक्रयणादिवत्पाका छावन्यथासिद्धतयान कारणमिति पाकादिप्रयोजकव्यापारवत्त्वेऽपि तस्य तरिक्रयाकारकत्वाभावात अतएव चैत्रो मैत्रेण पाचयतीत्यादौ चैत्रः पचतीति न प्रयोगः । नच पञ्चभिर्ह लैः कर्षति गृहीत्यादौ भूमिलेखनरूपकृष्यादिक्रियायां स्वतकर्तृन् प्रयुजामस्य गृहिणो व्यापारस्य दर्शितयुक्तया लकारादिनाऽभिधानासंभव इति कषेतीति न स्यात्कयतीतिच स्यादिति वाच्यं तत्र कृषःप्रतिविधानार्थत्वात उतच "याजका यजन्तीति यजिहविःप्रक्षेपार्थः । हलैः कृषतीति कृषिः प्रतिविधानार्थ" इति याजेषतोद्देश्यकद्रव्यत्यागेच्छाविशेषरूपार्थे मुख्यतया तत्रच यजमानस्यैव कर्तृतया हविःप्रक्षेपरूपलश्यार्थपरत्वं दर्शितं । तत्र च ऋत्विजामेव वातव्यम्। होतेत्यत्रापि हविःप्रक्षेप एवं धातोरथी नत तारशफलाधच्छिन्नस्त्यागः । तथासति ऋत्विजस्तत्र खतन्त्रकर्तृताविरहेण होतृपदेन प्रतिपादनासंभवात । धात्वर्थतावच्छेदकफलकर्तृत्वमेव कर्तृप्रत्ययेन प्रतिपाद्यतइति ऋत्विजि होतव्यवहारोन यष्टरि। अतः प्रतिग्रहीतृव्यापारोन स्वत्वजनकस्तथासति तत्र दातृव्यवहारापतेरिति तु जीमूतवाहनः । अथास्तु चैत्रेण मैत्रेण पाच्यतइत्यादी स्वतन्त्रव्यापारस्यहेतुकर्तृव्यापारा
द्रव्यलत्वेन तदुपस्थितेरभावात्तत्रान्वयासंभवादिति शेषः। समानयोगक्षेमा इति । तस्याप्रामाण्योपगमेऽस्याप्यप्रामा ज्योपगमो वृत्त्यनियामकसंबन्धस्याभावप्रतियोगितावच्छेदकत्वमुपगम्य प्रत्ययार्थे कृत्यर्थाभावविषयकत्वे प्रामाण्योपगमे तस्यास्यापि प्रामाण्योपगम इत्यर्थः । प्रतिविधानेति । भूमिविलेखननिर्वाहकवेतनप्रदानादिरूपव्यापारेत्यर्थः

Page #163

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः ।
१५९
चीनत्वेऽपि दर्शितरीत्या तस्य स्वतन्त्रकर्तृत्वनिर्वाहस्तथापि तद्वाचकपदोत्तरं तृतीयानुपपत्तिः कर्तृस्वस्य णिच्प्रत्ययेनाभिधानादिति चेन्न । कर्तृत्वनिर्वाहकत्व संबन्धेन पाकाद्यन्वयिनो हेतुकर्तृव्यापारस्य णिजर्थत्वेन स्वतन्त्रकर्तृत्वस्य णिचानभिधानात् । कर्तृत्वरूपफलावच्छिन्नस्य तादृशव्यापारस्य जिर्थतामतेऽपि आश्रयोपरतस्यान्यतो भानानिर्वाहेण कर्तुरनभिधानात्तृतीयोपपत्तेः । आख्यातस्य धवाचकत्वेऽपि कृतिविशिष्टबोधकत्वरूपस्य कर्त्रभिधानस्याक्षतत्वाश्चैत्रः पचतीत्यादौ न तृतीया । नचैवं मुख्यविशेष्यतया कृतिविवक्षया चैत्रेण पचतीति स्यादिति वाच्यम् । आश्रयातिरिक्तांशे विशेषणतया कृतिबोधनस्यैव कर्त्रभिधानरूपत्वात् तथा तदभिधानं च लकृत्तद्धितसमासानामेव । अतएव तैरेवाभिधानं वृत्तिकृता विवृतम् । इदं त्ववधेयम् । यद्यपि स्वतन्त्र व्यापारमात्र पव तृतीयादेरनुशासनं, तथापि लाघवात्कृतिरूप एव कर्तृत्वे तृतीयादेः शक्तिः I अचेतनव्यापारे निरूढलक्षणैव । अनुशासनस्यानादितात्पर्य मात्र ग्राहकत्वात् । लाघव सहकृतस्यैव तारशतात्पर्यस्य शक्तिकल्पकत्वात् । व्यापारे तत्सत्त्वेऽपि गौरवेण शतयसिद्धेः । एवंच कर्तृत्वपकृतिबोधस्थले कारकान्तरव्यापारानधीनत्वं न प्रतीयतइतितदन्तर्भावेण शक्तिकल्पने मानाभावः । व्यापारलाक्षणिकेन कर्तृप्रत्ययेन लक्षणया तदन्तर्भावेण व्यापारबोधनादेव पूर्वोक्तातिप्रसङ्गवारणात् अन्यथा तदन्तर्भावेण कृतिशक्तावपि तारशातिप्रसङ्गस्य दुर्वारत्वादिति घटो जायते, मोदनः सिद्ध्यतीत्यादौ सत्कार्यविद्वेषिणां नैयायिकानां कारकत्वं कर्तृत्वं च घटादेर्यथाश्रुतसूत्रानुसारेण दुरुपपादमेव | मुख्यंच क्रियाकर्तृत्वंक्रियानुकूलकृतिमात्रम् | एक क्रियाविषयककृतितो यत्र नान्तरीयकक्रियान्तरनिर्वाहस्तत्कृतिमतस्तत्क्रियाकर्तृत्वाभावात् । अतएव मत्तो भूतं नतु मया कृतमिति व्यपदेश इति । तत्क्रियानुकूलत्वे सति तद्विषयक कृतिस्तत्कर्तुत्वम् । अभ्योद्देशेन नाराचक्षेपाद्यत्र ब्राह्मणवधस्तत्र मरणानुकूलस्य नाराचक्षेपरूपव्यापारस्य कृतिविषयत्वेऽपि ब्राह्मणमरणानुकूलव्यापारत्वेन तस्यानभिसंहितत्वात्तेन रूपेण कृतिविषयत्वं न तादृशव्यापारस्येति ब्राह्मणवधत्वविशिष्टकर्तृत्वं न तादृशव्यापारकर्त्तुरिति न तस्य संपूर्णप्रायश्चित्तम् । अतपव संपूर्णप्रायश्चित्तप्रयोजकस्य कर्तृव्यापारस्य लक्ष्यताभिप्रायेण हिंसालक्षणे मणिकृतां मरणोद्देशेनानुष्ठीयमानत्वादृष्टा द्वारकत्वविशेषणयोरुपादानमिति मिश्राभिधानसङ्गतिः । मरणोद्देशेनानुष्ठीयमानस्य व्यापारस्यावश्यं मरणानुकूलव्यापारत्वेन प्रतिसंहितत्वात्तादृशरूपेण कृतिविषयत्वमिति तादशविशेषणस्य विशिष्टकर्तृता निर्वाहकत्वात्तद्विशेषणवतो व्यापारस्य नियमेन लक्ष्यत्वात् । तच्छ्रन्यस्य वालक्ष्यत्वआश्रयातिरितांशेविशेषणतयेति । व्यर्थकर्तृत्वस्याश्रयातिरितांश आख्यातार्थे विशेषणत्वेन णिचा तदभिधानासंभव : आख्यातार्थकृतेर्मुख्यविशेष्यत्वे तस्या आश्रयातिरिक्ता विशेषणत्वेनाख्यातेन कर्त्रभिधानसंभवः तद्धितेन तु व्याकरणमधीत इति वैयाकरण इत्यादौ समासेन तु कृतपाक इत्यादौ कर्त्रभिधानं बोध्यम् । अन्यथेति । लक्षणाया अनादितात्पर्यमूलायास्समभिव्याहृतकारकान्तरव्यापाराधीनव्यापारबोधकत्वनियमानभ्युपगम इत्यर्थः । अतिप्रसङ्गेति । केवलव्यापारबोधतात्पर्येण लक्षणया काष्ठानि स्थाली चैत्रः पचतीति स्वारसिकप्रयोगापत्तिरित्यर्थः । सत्कार्यविद्वेषिणामिति । सत्कार्यवादिनामभिब्यक्तिरूपधात्वर्थानुकूलावस्थितिविशेषादिरूपव्यापारस्याभिव्यक्तिपूर्व विद्यमाने घटादौ संभवेन तस्य कारकत्वकर्तृत्वयोस्संभवेऽपि म्यायनये जन्मनः प्राग्धटादेरसतः कारकत्वकर्तृत्वयोर्न संभव इति भावः । यथाश्रुतसूत्रेति । स्वतन्त्रः कर्तेत्यस्य समभिव्याहृतकारकान्तरव्यापारानधीनव्यापाराश्रयः कर्तेति यथाश्रुतोर्थस्तदवलम्बनेनेत्यर्थः । पाकादेः कृतिर्गमनज्ञान जन्मादेराश्रयत्वं नाशादेः प्रतियोगिखादिकं यद्यत्कर्तृत्वत्वेन प्रामाणिकव्यवहारगोचरस्तावदन्यतमाश्रयः कर्तेत्ययभाश्रुतार्थावलम्बनेन घटादीना जम्मादिक्रियाकर्तृत्वं भवति सूपपादमिति भावः । तत्क्रियेति । नान्तरीयकक्रियेत्यर्थः । हिंसालक्षण इति । मरणोदेशेनानुष्ठीयमानत्वे सत्यदृष्टा द्वार कमरणानुकूलल वस्त्वमिति लक्षण इत्यर्थः । संपूर्णेत्यादी त्यन्तं मिश्रग्रन्थः । हिंसामात्रस्य लक्ष्यत्वे मरणानुकूलकृतिविषयत्वमात्रं लक्षणमुच्येताननान्तरीयकव्यापारे मरणानुकूलेऽपि कृत्यविषयतया हिंसालाभावास्कृतिविषयत्व पर्यन्तानुधावनम् । अन्योद्देशेनानुष्ठितनाराचादिप्रक्षेपस्य वारणाय सत्यन्तम्, श्येनयागस्य शत्रुमरणो

Page #164

१६०
व्युत्पत्तिवादः। नियमात् । अथ मरणोद्देशेनानुष्ठितस्थापि यत्र खगाभिघातत्वादिनैवेष्टसाधनस्वकृतिसाध्यत्व धीविषयता नतु मरणानुकूलत्वविशेषिततद्रूपेण, तत्र न मरणानुकूलत्वविशिष्टविषयिणी कृतिरिति तादृशव्यापारकर्तुर्न वधत्वविशिष्टकर्तृत्वमिति कथमुक्तविशेषणस्य विशिष्टकर्तृतानिर्वाहकत्वम् यदि च मरणोद्देशनानुष्ठीयमानत्वस्य मरणानुकूलत्वेन कृतिविषयत्वमेवार्थ इत्युपेयते, तदा व्या. पारे तादृशविशेषणस्य तत्कर्तरि विशिष्टकर्तृतानिर्वाहकत्वेऽप्युक्तस्थले खड्गाभिघातादौ तादृश. लक्षणाव्याप्तिारैव तत्र संपूर्णप्रायश्चित्तस्य निर्विवादतया लक्ष्यताया आवश्यकत्वात् । नच विशेषणीभूतफलनिष्ठोद्देश्यताख्यविषयतानिरूपकत्वे सति व्यापारनिष्ठसाध्यताख्थविषयतानिरूप. कत्वमेव विशिष्टविषयकत्वं कृतरित्युपदर्शितस्थलेऽनुकूलतासंबन्धेन मरणवैशिष्ट्यस्य साध्यतारूपविषयतावच्छेदकताविरहेऽपि न विशिष्टकर्तृत्वानिर्वाह इति मरणोद्देशेनानुष्ठीयमानत्वस्य मरणकामनाधीनकृतिविषयत्वरूपतैवेति वाच्यम् । ब्राह्मणं न हन्यादित्यादौ धात्वर्थतावच्छेदकस्य मरणस्य खोद्देश्यकत्वसंबन्धेन कृतावन्वयसंभव एव निरुक्तविशिष्टकर्तृत्वस्य निषधविधिविषयत्वसंभवात्, व्यापारविशेषणतयोपस्थितस्य कृत्यंशे विशेषणत्वस्य व्युत्पत्तिविरुद्धत्वात् । अथ मरणोपलक्षितव्यापारकर्तृत्वस्य तारशनिषेधविषयत्वेऽपि न क्षतिः । अन्योद्देशेन नाराचक्षेपस्यापि ब्राह्मणमरणोपधायकस्य नरकसाधनत्वात् । परंतु मरणरूपप्रायश्चित्तविधेरेव तद. विषयकत्वमुपपादनीयम् तच्च मरणोद्देशेन तदनुकूलव्यापारे कर्तृत्वबोधकस्य शब्दस्य तद्विधावम्तर्भावएवोपपद्यतइति चेत् । एवमपि प्राह्मणमरणकामनया यत्र न तन्मरणानुकूलव्यापारातुठानमपितु फलान्तरकामनाधीनतम्मरणानुकूलव्यापारत्वप्रकारकचिकीर्षया तदनुष्ठितं तत्राग्या. प्तिरेतन्मते दुर्वारैव, तत्रापि संपूर्णस्यैव प्रायश्चित्तस्याचरणादलक्ष्यतोपगमासम्भवादिति मैवम् । यत्र हि मरणानुकूलव्यापारत्वेन कृतिसाध्यतादिधीस्तत्रैव यत्र व्यापारविशेषत्वेनैव तद्धीस्तत्रापि मरणरूपफलकामनाधीनव्यापारविषयिणी कृतिमरणानुकूलत्वेन व्यापारमवगाहते । कृतेः कामनाविषयफलोपरागेणोपायविषयतोपगमात् । विटहलफलभानोपगमे यत्र तृप्तिकामनया भोजनं फलान्तरकामनया च गमनमवगाहमाना समूहालम्बनकृतिस्तत्रतृप्तये गमनं करोतीति व्यवहारापत्तेः । उपायांशे मरणस्यानुकूलत्वं संबन्धः प्रकारो वेत्यन्यदेतत् । एवंच मरणावच्छिन्नव्यापारविषयकत्वमुभयत्रैव कृतेरिति विशेषणावच्छिन्नविषयककृतिमत्त्वं विशिष्टकर्तृत्वमुभयस्थले निष्प्रत्यूहम् । मरणोद्देशेनानुष्ठीयमानत्वमपि मरणानुकूलत्वोपरागेण कृतिविषयत्वरूपं लक्षणघटकमिति न काचिदनुपपत्तिः । यद्यप्यदृष्टद्वारा पाकानुकूलकृतिमतोपि न पाकादिकर्तृत्वमिति तत्तक्रियाक
द्देशेनानुष्ठीयमानस्य वारणायादृष्टाद्वारकेति । मरणोद्देशेनानुष्ठितस्यापीति । तलच मरणरूपफलेक्षाजन्यकृति विषयलं मरणनिष्ठोद्देश्यत्वाख्य विलक्षणविषयतानिरूपितसाध्यत्वाख्यकृतिविषयत्वं वा । इष्टसाधनत्वेति । इष्टसाधनत्वकृतिसाध्यत्वप्रकारतानिरूपितविशेष्यता यद्धर्मावच्छिन्ना भवति कृतेः साध्यताख्यविषयतापि तद्धर्मावच्छिन्नैव भवतीति नियमः तथाचोक्तस्थले मरणोद्देशेनानुष्ठीयमानत्वेऽपि व्यापारस्य कृतेर्मरणानुकूलव्यापारवावच्छिन्नसाध्यताख्यविषयताकलाभावासादृशव्यापारकर्तुर्मरणानुकूलव्यापारत्वविशिष्टकर्तृत्वस्य न संभव इत्युक्तविशेषणस्य कथं तनिर्वाहकल मितिभावः । नन्वनुष्ठीयमानत्वघटकसाध्यत्वाख्यविषयता मरणानुकूलव्यापारत्वावच्छिन्नैव विवक्षिता तादृशी च सा यत्र व्यापारस्य तत्रावश्यं तस्कर्तुस्तादृशधर्मावच्छिन्नविलक्षणविषयताककृतिमत्त्वेन विशिष्टव्यापारकर्तृत्वं प्रकृते चोक्तरूपानुष्ठीयमानवस्यैव खनाधभिषा तरूपव्यापारे विरहेण तत्कर्तुर्विशिष्टव्यापारकर्तृलाभावेऽपि न तद्विशेषणविशिष्टव्यापारकर्तृत्वनिवाहक्षतिरित्यभिप्रेत्याह । यदिचेति । तारशलक्षणाव्याप्तिरिति । संपूर्णप्रायश्चित्तप्रयोजकहिंसालक्षणस्याव्याप्तिस्तद्धटकस्योक्तरूपानुष्टीयमानत्वस्याभावादित्यर्थः । मरणोपलक्षितब्यापारेति। मरणोपधायकव्यापारनिष्ठविषयकतादृशव्यापारानुकूलकृतिमात्रं तत्त्वं नतु कृतौमरणनिष्ठोद्देश्यताकत्वस्यापि प्रवेशः तस्य न ब्राहाणं हन्यादिल्यादावाख्याताकृतौ मरणोपधायकव्यापाररूपधाखर्थान्वयादेव लाभसंभयो धावविशेषणमरणस्यान्वयासंभवेऽपि क्षत्यभाव इत्यर्थः । दुरिवेति । मरणकामनाजन्यकृतिविषयलरूपलक्षणघटकविशेषणस्यासत्त्वादिति शेषः । नकाचिदनुपपस्तिरिति । मरणकामनायां सत्यां खाद्यभिघातत्वादिनैन

Page #165

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः। र्तृत्वघटककृतिनिष्टतदनुकूलत्वएवारष्टाद्वारकत्वमपेक्षितं, नतु क्रियानिष्ठफलानुकूलत्वे तत्तत्रापेक्षितमिति व्यापारनिष्ठमरणानुकूलत्वेऽदृष्टाद्वारकत्वरूपमणिकारोक्तविशेषणस्य न कर्तृताघटकत्वं तथाप्यनुष्ठीयमानत्वप्रविष्टकृतेरेवादृष्टाद्वारकमरणानुकूलत्वं विवक्षितम् । विशिष्टकर्तृत्वंचादृष्टाहारकत्वविशेषितमरणानुकलत्वेन कृतिधिशेषणेन घटिसमिति मिश्राशयः । तथा चैवं पर्यवसितम् हिनस्तेः प्रवृत्तिनिमित्तं मरणरूपफलावच्छिन्नव्यापारत्वमेव, न हिस्यादित्यादी फलविशिष्वनिरूपितकर्तत्वसंबन्धेन हिनस्त्याद्यर्थस्यानिष्टविशेषसाधनत्वं प्रतीयते । श्येनस्य हिनस्त्याद्यर्थत्वे: तादृशकारणतावच्छेदकसंबन्धेन कचिदपि सत्त्वम् । तत्कर्तुररष्टाद्वारकानुकूलताधटितफलकर्तृस्वविरहेण विशिष्टाकर्तृत्वादिति नानिष्टविशेष प्रति हिंसात्वेन साधनत्वमिति न क्रियायां विध्यर्थान्वयमतेऽपि श्येनविध्यर्थबाधः । वस्तुतः श्येनानुकूलकृतेर्मरणप्रयोजकत्वमेव नतु मरणकारणत्वमन्यथासिद्धत्वात् । मरणोपलक्षितान्यकर्तृकखगाभिघातादिरूपवैरिवधं प्रत्येव हेतुताया वेदेन योधितत्वात् । क्रियाजन्यकायें तक्रियानुकूलकृतिहेतुतानियमेऽपि खड्गामिघातादावेव श्येनकृतेर्हेतुत्वात् तथा चानिष्टविशेषजनकतावच्छेदकप्रत्यासत्तिप्रविष्टमरणानुकूलत्वं मरणजनकत्वमेव, नतु प्रयोजकत्वमतो दृष्टाद्वारकत्वं न तत्र निवेशनीयम् । कारणत्वपर्यन्तनिवेशलाभायैव तदुपादानम् । यदि च विशिष्टान्वयपरताया वेदे औत्सर्गिकपरत्वेन वधसाधनताबोधकश्रुत्या विशेषणीभूतमरणसाधनतापि श्येनस्य प्रत्याय्यते, तदापि श्येनानुकूलकृतेमरणसाधनत्वमप्रामाणिकमेव । क्रियाजनककृतेस्तजन्यजनकतानियमस्याप्रामाणिकत्वात् । अथान्योद्देशेन नाराचक्षेपकविशिष्टविषयककृतिमस्वघटितविशिष्टकर्तृताविरहेऽपि यथार्धवधजन्यपापप्रायश्चित्तं तथा श्येनकर्तुर्विशिष्टाकर्तृत्वात्पापार्द्धस्यावश्यकत्वादलवनिष्टाननुबन्धित्वयाधो दुर्वार एवेति चेन्न । अकामकृतेऽप्यर्द्धप्रायश्चित्तश्रवणेन मरणावच्छिन्नव्यापारस्य विषयतामनन्तर्भाव्यविशिष्टजनककृतिमत्त्वसंबन्धेन न्यूनपापे स्वतन्त्रहेतुत्वकल्पनात् । तदलेन विशिष्टकर्तुः श्येनकहिंसाजन्यपापानुत्पत्तेः । नच लाघवेन मरणोपलक्षितव्यापारजनकत्वमेव प्रत्यासत्तिमध्ये नि वेश्यतामिति वाच्यम् । श्रुत्यर्थबाधापादकलाधवस्याप्रयोजकत्वात् । वेदस्थले विशिष्टान्वयस्यौसर्गिकत्वेऽपि श्येनस्य मरणजनकत्वे विध्यर्थवाधप्रसङ्गेन मरणं प्रति श्येनस्यान्यथासिद्धताया एवोपगन्तव्यतया तस्य (ख) जनकतागर्भहिनस्त्यर्थतावच्छेदकरूपशून्यताया अपि सूपपादत्वात् । न च पदि खङ्गाभिघातजनकादृष्टव्यवहितस्य श्येनस्य मरणेऽन्यथासिद्धत्वं तदा हन्तुकृतिजन्यव्यापारविशेष्यकेष्टसाधनत्वज्ञानाधीनकृतावपि मरणानुकूलव्यारत्वावच्छिन्नसाध्यताख्यविषयतोपगमान तत्राव्याप्तिः । नच मरणावच्छिन्न व्यापारवस्य कृतिसाध्यत्वादिधर्मितावच्छेदकत्वाभावात्कथं कृतौ साध्यत्वाख्यविषयत्वस्य तदवच्छिन्नत्वसंभव इति वाच्यमुक्तनियमे मानाभावात् यस्य फलस्येच्छाविषयत्वं तस्य कृतावुद्देश्यत्वाख्य विषयत्वं तस्यैव फलस्येष्टत्वेनेष्टसाधनताज्ञानस्य कृतिनिरूपितसाध्यताख्यविषयतावच्छेदकतत्फलानुकूलत्वव्यापारलोभयविषयकत्वसंभवे तदुभयधर्मावच्छिन्नं भवति कृतेः साध्यत्वाख्यविषयत्वमेतावदेवहि नियमः यत्रतु मरणानुकूलव्यापारत्वावच्छिन्नविशेष्यकं मरणान्यफलेष्टसाध्यत्वज्ञानं तत्र साध्यत्वाख्य विषयतायाः फलान्तरानुकूलमरणावच्छिन्नव्यापारत्वावच्छिन्नतयाधिकस्यावच्छेदकत्वेऽपि मरणावच्छिन्नव्यापारवावच्छिन्नलस्याक्षतत्वेन तत्रापि नाव्याप्तिरिति भावः । कृर्तृत्वसंबन्धेनेति । इदश्च न समभिव्याहृतलिडाबोधितस्या. निष्टसाधनलस्य द्यालनिष्ठस्यावच्छेदकीभूतसंबन्धस्य प्रतिपादकम् । बोधितत्वादिति । श्येनेनाभिचरन्यजेतेतिविधिना श्येनसंज्ञकयागद्वारा तत्कृतेरिमरणानुकूलव्यापाररूपाभिचारं प्रत्येच हेतुत्वस्य बोधनन्नतु मरणं प्रतीत्यर्थः । खङ्गाभिघातादादेव श्येनकृतेहेतुत्वादिति । अभिचाररूपेष्टसाधनखस्य लिडर धात्वर्थ एव बोधनम् । उक्तनियमादेव च कृतेस्तसाधनखलाभस्तत्राभिचारपदार्थे व्यापारे मरणस्य विशेषणत्बे सति विशिष्टान्वयबलाधागे मरणसाधनखस्याप्यवगमः स्यात्तथासत्युक्तनियमात्कृतेरपि मरणसाधनता स्यात्तत्रास्तीत्येवकारेण सूचितम् । स्वजनकेति । मरणविशिष्टव्यापारः खपदार्थोऽदृष्टद्वारकतज्जनकवं हि विशेषणीभूतमरणनिरूपिततादृशजनकलसहितमेव तादृशश्च तन्नादृष्टद्वारामरणजनकश्येनद्वारामरणानुकूलायां कृताविति श्येनस्य कारणतावच्छेदकसंबन्धविरहेण पापाजनकलान बलवदनिष्टाजनकत्वस्य बाधः अन्योद्देशेन नाराचप्रक्षेपस्थले तादृशव्यापारस्यादृष्टाद्वारकमरणजनकत्वेन तस्कृतस्तादृशजनकत्वेन मरणं प्रत्यपि तादृशजनकलान्मरणविशि
२१व्यु

Page #166

१६२
व्युत्पत्तिवादः ।
व्यापारोऽपि तत्रान्यथासिद्धः स्यात् यश्च व्यापारो मरणेऽव्यवहितसाधनं, तत्र तद्धेतुः कृतिरे. वान्यथासिद्धेतिमरणकारणव्यापारकारण कृतिमत्त्वं न कस्यापि हेतुः स्यादिति वाच्यम् । तण्डुलविक्लित्त्यादिरूपफलव्यवहितस्यापि तुषादिप्रक्षेपस्य तत्करणदशायां पचतीत्यादिव्यवहारानुरोधेन यथानन्यथासिद्धत्वे तथा खङ्गप्रक्षेपादिकरणदशायां हन्तीति व्यपदेशानुरोधेन तत्र व्यवहितस्यापि भरणेऽनन्यथासिद्धत्वमवश्याभ्युपेयमिति सामञ्जस्यात् । तण्डुलक्रयणदशायां पचतीत्याद्यभाववत खादिनिर्माणदशायां हन्तीत्यव्यवहारात्तद्व्यापारो मरणेऽन्यथासिद्धतया न हिंसा । व्याघ्रमरणोदेशेन कृतो यन्त्रार्पणादिर्यत्र तत्र देवाद्भवादिमरणेऽपि न हिंसारूपस्तथा न व्याघ्रादिहिंसारूपोषि तत्करणदशायां हन्तीत्यप्रयोगात् । अतथात्वेऽपि तन्मरणोद्देश्यकादृष्ट्राद्वारकतन्मरणप्रयोजककृतिजन्यव्यापारस्यापि हिंसावत् पापजनकत्वादुक्तस्थले गोवधाभिसंधाने गोवधप्रायश्चित्ताचरणमित्यवधेयम् । एवं च चैत्रः पचतीत्यादौविषयताघटितकर्तृत्वबोध निर्वाहाय यथा कृतौ पाकादेरुपधायकत्वविषयित्वोभयसंबन्धेनान्वयः, विषयितायाः संबन्धत्वेऽपि उपधायकत्वनिवेश आवश्यकः पाकाद्यनिप्पत्तिस्थले पचति पश्यतीत्यादिप्रयोगस्य प्रामाण्यवारकत्वात्, तथा चैत्रेण पच्यतइत्यादावपि तृतीयार्थकृतेर्जन्यत्वविषयित्वोभयसंबन्धेनान्वयो बोध्यः । कृतिजन्यत्वस्य तृतीयार्थत्वे जन्यत्वसंबन्धमध्यएव स्वनिरूपकविषयत्वं प्रवेशनीयम् । कृतिविषयत्वमेव वा तृतीयार्थः । स्वनिरूपकजन्यत्वं विषयतायाः संबन्धमध्येऽन्तर्भावनीयम् काष्ठेन पचतीत्यादौ करणत्वं तृतीयार्थः । तच्च व्यापारवत्कारणत्वम् । व्यापारे कर्तृव्यापाराधीनत्वं निवेशनीयम् । अन्यथा कर्त्तुरपि करतापत्या चैत्रश्चैत्रेण पचति, काष्ठं चैत्रेण पचतीत्यादिप्रयोगापत्तेः । नच कर्त्तुश्चेष्टादिरूपव्यापारस्य तदीयकृत्यादिरूपव्यापाराधीनतया तद्विशेषणदानेऽपि कर्तुः करणत्वं दुर्वारमेवेति वाच्यम् । स्वभित्येन कर्तुर्विशेषणीयत्वात् । यत्रैकैव पाकादिक्रिया चैत्रेण काष्ठादिना मैत्रेण तुषादिप्रक्षेपेण निष्पाद्यते, तत्र चैत्रस्तुषैमैत्रः काष्ठैः पचतीति प्रसङ्गः समभिव्याहृत कर्तृव्यापाराधीनत्वस्य त तरकरणव्यापारे भानमुपगम्य वारणीयः । नच समभिव्याहृतकर्त्रन्तर्भावेण तृतीयार्थत्वे कर्त्रसमभिव्याहारस्थले करणे तृतीयाया अप्रयोगापत्तिरिति वाच्यम् । तत्रापि हेताविति सूत्रेण हेतुतामात्रार्थकतृतीयासंभवाद् धनेन कुलं विद्यया यश इत्यादिवत् नहि तत्र करणे तृतीया क्रियायोगाभावात् । नचैवमुक्तस्थले चैत्रस्तुषेण पचतीति प्रयोगस्य हेताविति सूत्रबलादापत्ताविष्टापति वि नोत्तराभावात्समभिव्याहृतकर्त्रन्तर्भावस्य करणे स्वतन्त्र तृतीयानुशासनस्यैव वा वैयर्थ्य मिति वाच्यम् । उक्तस्थले पाके तुषहेतुकत्वाभावबाधेऽपि चैत्रस्तुषेण न पचति किन्तु दारुणैवेति प्रयोगोपपत्तये समभिव्याहृतकर्त्रन्तर्भावेण तृतीयायाः शक्तिकल्पनाया आवश्यकत्वात् । तज्ञाहकतयैव करणे तु तीयानुशासनस्यावश्यकत्वात् । शरैः शातितपत्रोयमित्यादौ तृतीयायाः कारकविभक्तित्वएव तद्र्थान्वितार्थकशातितादिपदेन समासस्य साधुतानिर्वाहाच । नच तृतीयायाः समभिव्याहृतक अन्त: भवेण करणत्वार्थत्वे तत्र समभिव्याहृतक भावादकारकविभक्तित्वं करणे तृतीयानुशासनेऽपि दुर्षारमेवेति वाच्यम् । एतदनुरोधेन तत्र कर्तुरध्याहरणीयत्वात् । वस्तुतः समभिव्याहृतक तृव्यापाराधीनत्वे व्यापारवत्कारणत्वे च तृतीयायाः शक्तिद्वयम् । कर्त्रसमभिव्याहारस्थले व्यापारवत्कारणत्वमात्रं प्रतीयते । कर्तृसमभिव्याहारस्थले च व्यापारे तद्व्यापाराधीनत्वम पीति सामञ्जस्यम् । एवं हेत्वनुशिष्टतृतीयाया अकर्तर्युणेपञ्चमीत्यनेन बाधनात्करणत्ववि वक्षायां धनवता ॠणेन बद्धोयमित्यत्र तृतीयाया उपपत्तये करणे तृतीयानुशासनस्याव श्यकता । करणत्वं च फलोपधानरूपमेव करणताघटकम् अन्यथा कुठारादिकरणकच्छिदादी ष्टखजनककृतिमत्त्व संबन्धसत्त्वेन पापजनकतयाऽर्धप्रायश्चित्तप्रयोजकत्व संभव इतिभावः । व्यापारोपीति । वध्यशरीरखना संयोगजनकखङ्गप्रक्षेपादिरूपव्यापारोपीत्यर्थः । निर्वाहाचेति । करणत्वस्य तृतीयार्थत्वाभावे हेतुपदस्य कारकपदभिनत्वेना

Page #167

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः ।
१६३ पात्रादेरपि खरूपयोग्यतया करणत्वापसेः । लिङ्गशानस्थानुमितिकरणतामते धूमेन वहिमनुमिनोतीत्यादौ धूमादिपदं तमानपरम् । व्याप्तिविशिष्टहेतुशानस्य व्यापारस्तद्विशिष्टवैशिष्ट्यावगा. हीपरामर्शः । स चात्ममनोयोगादिरूपानुमातृपुरुषव्यापाराधीन इति तस्य निरुककरणत्यमबाधितमेव । धूमादिलिङ्गकवन्धनुमितौ यत्र लिनान्तराद्धटादिभानं तत्र तेन घटमनुमिनोमीति न प्र. योगः । अन्वयितावच्छेदकतद्विधेयकानुमितित्वावच्छेदेनैवान्वयितावच्छेदकधूमादिविषयकज्ञानत्वावच्छिन्नत्वेन भासमानस्य करणत्वस्य निरूपकत्वभानोपगमात् निरूपकत्वं तु करणतामात्रस्य तृतीयार्थतावादिनां प्राचां मते संसर्गः । नव्यमते तु करणतानिरूपकत्वस्यैव नर्थाभावे प्रतियोगित्वेनाम्वयात्तावत्पर्यन्तस्य तृतीयार्थतया प्रकारतेत्यन्यदेतत् । __ परेतु लिङ्गमानस्य करणत्वेऽपि धूमेनानुमिनोतीत्यादौ धूमादिपदं मुख्यार्थमेव हेताविति सूत्रेण तत्र तृतीया । हेतुत्वस्य कारणतावच्छेदकसाधारणप्रयोजकत्वरूपस्य तत्र विवक्षितत्वात् । जनकमानविषयधूमादेश्चानुमितिकारणतावच्छेदकतया प्रयोजकत्वमक्षतमेव । उक्तसमूहालम्बनस्थलेऽतिप्रसङ्गध वद्विविधेयकानुमितित्वावच्छेदेन प्रयोजकतानिरूपकत्वभानाभ्युपगमेन वारणीयः । वस्तुतो जनकतावच्छेदकादिनिष्ठप्रयोजकतानिरूपकत्वं कार्यस्येव कार्यतावच्छेदकस्याप्यक्षतं प्रतीतिसाक्षिकं च । तथाचानुमितिविशेषणतत्तद्विधेयकत्वरूपसुबन्तार्थएव तृतीयार्थान्वय उपगम्यते । समूहालम्बनानुमितिनिष्ठघटादिविधेयकत्वस्य धूमाद्यप्रयोज्यतया नोक्तार्थातिप्रसङ्गः । धूमेन यतिमनुमिनोति न घटेनेत्यादावनुमितौ घटादिप्रयोज्यत्वाभावो नान्वेति अपितु नअर्थाभावप्रतियोग्यन्वयिनि धन्यादिविधेयकत्वएवातो यत्र धूमादिलिङ्गचन्ह्यनुमिती घटादिरूपलिनाधीनं द्रव्यस्वादिभानं तत्र धूमेन वह्निमनुमिनोति न घटेनेति प्रयोगोपपत्तिः । समूहालम्बनरूपतादृशानुमितौ घटादिरूपलिङ्गप्रयोज्यत्वाभावस्यासत्वेऽपि वन्ह्यादिविधेयकत्वे तदबाधात् । मह्यमुमितावपि द्रव्यत्वादिविधेयकत्वावच्छिन्नघटादिलिङ्गप्रयोज्यत्वस्य वन्ह्यादिविधेयकत्वावच्छेदेनाभायो बाधित इति संभवति । प्रयोज्यताया व्याप्यवृत्तित्वात् । एतेनानुमितौ धूमादिलिनशानकरणकत्वं तृतीयया प्रत्याय्यते। करणएव तृतीया तत्रेति मतं प्रत्युक्तम् । उक्तस्थलेऽनुमिती नअर्थान्वययोग्यताया अनुपपत्तेः । वयादिविधेयकत्वे धूमादिशानरूपकरणजन्यतावच्छेदकत्वतदभावौ तृतीयान्ततत्समभिव्याहृतनबुभ्यां प्रत्याय्येत इत्यपि न सत् । कारकविभत्त्यर्थस्य क्रियातिरिक्तेऽनन्वयात् । न चोक्तस्थले वहयादिविधेयकत्वावच्छेदेन घटादिरूपलिनशानजन्यतावदनुमितिमत्त्वाभावः पुरुषनिष्ठो नत्रा प्रत्याय्यते तादृशानुमितिघंटादौ वयादिलिङ्गत्वभ्रमदशायां प्रसिद्धति वाच्यम्। धूमेन वढेरनुमानमिदं न घटेनेत्यादावनुमितिमत्त्वाद्यभावबोधानुपपत्तेरिति प्राहुः। पर्वतो धूमेन यति मानित्यादौ क्रियायोगाभावाद्धेतुतृतीयैव तत्र ज्ञापकज्ञानविषयत्वं हेतुत्वं ज्ञानज्ञाप्यत्वरूपं वा हेतुमत्त्वं तृतीयार्थः । हेतुशब्दो यद्यपि कारणपर्यायो न तु सापकपर्यायस्तथापि हेतावितिसूत्रस्थहेतपटन समभिव्याहृतनिरूपितहेतुतामात्रपरमपितु समभिव्याहृततज्शानान्यतरनिरूपितहेतुतापरमेवेति स.
पटिहानतमानविषयधमादिपदादपि तृतीया तत्सूत्रेणानुशिष्यते । गणहती प. श्चम्या विकल्पेन विधायकसूत्रान्तरमप्यन्यतरनिरूपितहेतुताविषयकमेवातो जाड्यावद्धो जाये घेत्यत्र जाड्यहेतुतावद्भूमावह्निमान् धूमेन वेत्यादौ धूमादेर्वयादिशानहेतुता प्रतीयते । हेतुत्वं च
---- --------- ----- समासापटकेन तेन साकावत्वे सापेक्षखापस्या समाससाधुता न स्यादिति भावः । अनुमितित्वावच्छेदेनैवेति । इदशावच्छेदकलं खरूपसंबन्धरूपमेव नबनतिरिक्तवृत्तित्वम् आलोकादिलिङ्गकवलिविधेयकानुमितावपि तादृशकरणखनिरूपकलशल्ये वतिविधेयकानुमितिलस्य सत्त्वात् । नचैवं बहिविधेयकानुमितित्वस्य धूमज्ञानलावच्छिन्नकरणतानिरूपकतायां न खरूपसंबन्धरूपावच्छेदकत्वस्यापि संभव इतिवाच्यम् । अवच्छेदकलपर्याप्तिभानानभ्युपगमेन धूमलिङ्गकवचनुमितिलावच्छिन्ननिरूपकल एव तत्संभवात् । अनुमानमिदमिति । अनुमितिरियमित्यर्थः ।

Page #168

व्युत्पत्तिवादः । पूर्वोक्त प्रयोजकत्वमेघ । गुणपदं च न रूपादि चतुर्विशतिपरम् , धूमादिहेतौ तत्त्वासम्भवात् । नच तत्र धूमादिपदं तज्ज्ञानपरमेवेति तादृशगुणत्वमेष बयादिहेतोरिति वाच्यम्। तत्र धूमादिशानलाक्षणिकत्वेऽप्यक्षानाद्ध इत्यादावभावरूपबन्धादिहेतोस्तथात्वासंभवात् । नापि धर्ममात्रपरम् ।गगनावरपि कालिकसंबन्धेन धर्मतयाऽव्यावर्तकत्वात् । समवायादिना धर्मत्वं चाभावाद्यसंग्राहकम् । नापिद्रव्याश्रितत्वम् । सत्तावान् गुणत्वादित्यादौ पञ्चम्यन्तस्यालाक्षणिकत्वपक्षे पञ्चम्यनुपपत्तेः। किन्तु कार्यस्य ज्ञाप्यस्य वाश्रये आश्रितत्वम् । जाड्यादेः स्वप्रयोज्यबन्धाश्रये धूमादेश्व स्वज्ञाप्यवलया. द्याश्रयाश्रितत्वाहुणत्वम् । हेतो तद्विशेषणप्रयोजनंच पितुः पाण्डित्येन पुत्र आहूतो धूमस्य स्वस्मिन्सस्वेन पर्वतो वह्निमानित्यादौ पञ्चमीवारणम् । शापकत्वं च तज्ज्ञानजनकप्रमाविषयत्वं ज्ञाप्यत्वमपि प्रमा. जन्यज्ञानविषयत्वम् । अतो वह्नयादेव्योप्यताभ्रमेण धूमादिज्ञापकत्वसत्वेऽपि वहिनावहेवो धूमवानय मित्यादयो न प्रयोगाः । प्रमात्वंच, याचमभिन्नत्वरूपं विवक्षणीयम् । तेन धूमव्याप्यो वह्रिरित्यादि. झानस्य वहिवायंशे प्रमात्वमादाय नोक्तातिप्रसङ्गीद्रव्यत्वादेःप्रमेयत्वावच्छिन्नवहयादिशाएकस्वेऽपि विशिष्टद्रव्यत्वादिनावद्वित्वाद्यवच्छिन्नशापकत्वेऽपि च पर्वतो वद्विमान् द्रव्यत्वाद दिने प्रयोगः। अन्वयितावच्छेदकवहित्यद्रव्यत्वत्वादिना ज्ञाप्यज्ञापकभावस्य तृतीयादिना बोधनात् तत्र तेन रूपेण ज्ञाप्यज्ञापकभावविरहात् । एवं शाप्यवह्नयादिमत्वान्वयितावच्छेदकपर्वत च्छिमांशे झापकत्वं शाप्यत्वं वा प्रतीयतइत्यपि नियमः। तेन पर्वतो वहिमान् महानसत्वान्महानसेन वेत्यादयो न प्रयोगाः। अत्रेदमवधेयम् । पर्वतो वहिमान् धूमान्न द्रव्यत्वात्रापि महानसत्वादित्यादौ नत्रा वयादी द्रव्यत्वमहानसत्वादिज्ञाप्यत्वाभावबोधने बाधः तत्र प्रमेयत्वादिना द्रव्य स्वादिज्ञाप्यत्वस्य महानसादौ महानसत्वादिज्ञानशाप्यत्वस्य चसत्त्वात् वह्रिस्वादिना द्रव्यत्वादिशाप्यत्वस्य पर्वतादी महानसत्वज्ञाप्यत्वस्य चाप्रसिद्भया नाभावप्रत्यायनसंभव इति झानजन्यतावच्छेदकत्वरूपं समभिव्याहतपर्वतादिविशेष्यतानिरूपितं विधेयरवन विशकलितं पश्न. म्यर्थः विशिष्टलाभोऽन्वयबलात् । पवंचोक्तस्थले ना विधेयतायां द्रव्यत्वमहानसत्वादिशानप्रयोज्यत्वाभावः प्रत्याय्यते । तत्प्रयोज्यत्वं च प्रमेयत्वाद्यवच्छिन्नविधेयतायां प्रसिद्धम् । नचैवं पर्वतो पह्निमान् न धूमादित्यादेरपि प्रसङ्गः धूमत्वाचवच्छिन्नविषयकशानाप्रयोज्यतत्तद्वह्नित्वाद्यवच्छिन्नविधेयताया वह्नयादावबाधितत्वादिति वाच्यम् । पर्वतादिविशेष्यतानिरूपितवह्नित्वावच्छिन्नविधेयतात्वावच्छेदेन विधेयतायां नमाऽभावान्वयबोधोपगमात् । यत्र वह्नित्वावच्छिन्नविधेयतात्वमन्वयितावच्छेदकं तत्रैव तदवच्छेदेनेतरान्वयः संभवति । अत्रच वहित्वावच्छिन्नत्वाविशेषितं विधेयतात्वमेव तथेति कथं तदवच्छेदेनाभावान्वय इतितु न शक्यम् पञ्चम्याद्यर्थविधेयताया वयादी वद्वित्वाद्यवच्छेदेनान्वयोपगमासरच्छेदेन तदन्वये चावच्छेदकतपस्य तद्विशेषणांशे धर्मिपारतम्येण प्रकारत्वात् । प्रकृते स्वरूपसंबन्धरूपवतित्वाद्यवच्छिन्नत्वेन सहितस्य विधेयतात्वस्यैवान्वयितावच्छेदकत्वात् । वलयादिपदमेव तदवच्छिन्नविधेयताशालिज्ञानपरम् तदुत्तरमतुबादिप्रत्ययो विशेष्यतारूपसंबन्धपर इति प्राचीनमतेतु वह्नित्वाद्यवच्छिन्नविधेयतात्वस्यान्वयिसावच्छेदकत्वमविवादमेव । विधेयतायास्तत्तत्संबन्धावच्छिन्नविधेयतात्वेन पञ्चम्याद्यर्थत्वं स्वीकर. णीयम् । तेनायं जानाति, आत्मत्वान्न द्रव्यत्वादित्यादी विषयतासंबन्धावच्छिन्नायां प्रकृतविशेष्यतानिरूपितज्ञानविधेयतायां द्रव्यत्वादिरूपलिङ्गज्ञानप्रयोज्यत्वसत्त्वेऽपि नावच्छेदकावच्छेदेनाभावाघयायोग्यत्वम् संबन्धविशेषावच्छिन्नविधेयतात्वरूपान्वयितावच्छेदकायच्छेदेनाभाववत्वबोधात ।
आश्रितत्त्वमिति । हेतुतानिर्वाहकसंबन्धेन कालिकाद्यन्यसंबन्धेन वा बोध्यम् । स्वस्मिन्निति । पर्वतइत्यर्थः । झापकत्वं ज्ञाप्यत्वंचेति । पश्चम्यास्तृतीयाया वा ज्ञानजन्यज्ञानविषयत्वरूपो योर्थस्तद्धटकस्य प्रथमस्य ज्ञानस्य विषयलं ज्ञापकवं द्वितीयस्य ज्ञाप्यत्वं तत्र प्रथमज्ञाने प्रकृत्यर्थस्य विषयतानिरूपकत्वमानं न संसर्गोऽपि तु सममिव्यहारविशेषतात्पर्यज्ञानादिनलारपर्वतलावच्छिन्नविषयतानिरूपितखनिष्पविषयताकत्वं द्वितीयज्ञानस्य वा वह्नयादौ विषयत्वस्य

Page #169

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः ।
१६५ एवं ज्ञानप्रयोज्यत्वप्रविष्टं ज्ञानमपि तत्तत्संबन्धावच्छिन्न प्रकारकत्वविशेषितमर्थः । तेन समवायेन हेतुत्वपरस्यायं वद्धिमान् तद्रूपान्न तु धूमादिति प्रयोगस्य नायोग्यता । वहिविधेयतायां संयोगेन धूमप्रकारकशानप्रयोज्यत्वसत्त्वेपि समवायसंबन्धावच्छिन्नतत्प्रकारताशालिझानप्रयोज्यतास्वरूपाम्वयितावच्छेदकावच्छिन्नाभावस्याबाधात्संबन्धविशेषघटितधर्मस्यान्वयितावच्छेदकतया भाननियामकं तु तात्पर्यमेव वयादिविधेयताया व्याप्त्यादिघटकाभावादिज्ञानप्रयोज्यत्वसत्वेऽपि पर्वतो वहिमानभावादित्यादिर्न प्रयोगः मुख्यविशेष्यतानिरूपितप्रकारताया एवं निवेशनीयत्वादिति दिक। केन हेतुना कस्मै हेतचइत्यादी विभक्तिभिहें तुताविशिष्टे हेतुताबोधयितुमशक्या पौनरुत्यादिति न शक्यम् । हेतुशब्दस्य स्वरूपयोग्यपरत्वात् , विभक्तेः फलोपधानपरत्वात् । दण्डवान् रक्तदण्डवानितिवत कार्यविशेषानुपरक्तहेतुताविशिष्ट कार्यविशेषोपरक्तहेतुताबोधेऽनाकारताविरहाच्च । नचा स्वयबोधसंभवेऽपि हेतुशब्दप्रयोगवैयर्थ्यम् । फलोपधायकतालाभे स्वरूपयोग्यताया अर्थाल्लाभसंभवादिति वाच्यम्। विभक्तरन्यार्थताया अप्यन्यत्र दृष्टत्वा तुतापरत्वनिश्चयार्थ तत्प्रयोगात । - सहार्थयोगेऽपि साहित्यप्रतियोगिवाचकपदासृतीया, पुत्रेण सहागत इत्यादौ । अथ यदि सहशब्दार्थः समभिव्याहृतपदोपस्थाप्यक्रियासमानकालीनक्रियान्वयित्वम् । तदन्वयित्वं च समभिव्याहतक्रियाबोधकपदेन क्रियाया यादृशः संबन्धः साहित्यान्वयिनि प्रत्याय्यते, तादृशतत्संबन्ध एव सच पुत्रेणेत्यादौ कर्तृत्वम् । ना सहोदनो भुज्यतइत्यादौ कर्मत्वादिस्तृतीयार्थोऽपि स एव संबन्धः। तशाच पत्रककागमनसमानकालीनागमनकर्तृत्वदधिकर्मकभोजनसमानकालीनभोजनकर्मत्वादिकं पुरुषौदनादौ तत्र तत्र प्रतीयत इत्युच्यते । तदा सह शब्देनैव तत्तक्रियाकर्तृत्वबोधने क्रियापद्वैयर्थ्यम् । क्रियान्वयिनि क्रियान्वयबोधस्योद्देश्यतावच्छेदकविधेययोरभेदेननिराकारतयाऽसंभवाच । नच तत्तत्क्रियासमानकालीनत्वमा सहशब्दार्थः तस्य च क्रियापदोपस्थापितक्रियायामेवान्षय इति क्रियापदसहितसहशब्दादेवोक्तविशिष्टार्थलाभ इति वाच्यम् । एवं
सहागत इत्यादी सहशब्दार्थस्य क्रियापदार्थान्वयित्वेनान्यसापेक्षतया तेन सह पुत्रशब्दस्य समासासंभवेन सपुत्र इत्यादिप्रयोगानुपपत्तेः । नात्र समासे सहार्थस्य प्राधान्यम् । येनान्यसापेक्षत्वेऽपि समासो भवेत् किंतु बहुव्रीहित्वादन्यपदार्थप्राधान्यमेवेति चेन्न । समभि'व्याहतपदोपस्थाप्यक्रियाकाल एव सहशब्दार्थः तस्य क्रियान्वयिनि नामार्थपवान्वयः । तारशकालविशिष्ट नामार्थे क्रियान्वये च क्रियायामपि तादृशकालावच्छिन्नत्वं भासते । उहेश्यतावच्छेदकाचच्छेदेन विधेयान्वयस्य व्युत्पत्तिसिद्धत्वात् । अतः क्रियाद्वयसमानकालीनत्वलाभ इति सामञ्जस्यात् । अथवा आगमनसमानकालीनागमनादिकमेव सहशब्दार्थः । तस्य कर्तृत्वादिसंखमधेन परुषादावन्बयः । तादृशसंबन्धेन तद्विशिष्टे चागत आगच्छतीत्यादिपदोपस्थाप्यागमनकर्तृत्वादीनामन्वये न व्युत्पत्तिविरोधः । विधेयस्योद्देश्यतावच्छेदकप्रकाराभेदविरहात् । नच सहशब्दार्थान्वयबलादेव तक्रियाकर्तृत्वस्य पुरुषादौ लाभे प्रकारतयापि क्रियापदेन तत्प्रतिपादन. मफलमिति तत्प्रयोगो व्यर्थ इति वाच्यम् । समभिव्याहतपदेन तत्तक्रियाया अनुपस्थापने सह शब्देनापि तत्तक्रियाघटितसाहित्यस्याशक्यस्य बोधनं न संभवतीति क्रियापदप्रयोगस्यावश्यकत्वात । सहशब्दार्थक्रियायाः कर्तृत्वादिसंबन्धेन नामार्थेऽन्वयश्च न व्युत्पत्तिविरुद्धः । सहशभासमानस्य स्वरूपमात्रं न संसर्गोऽपितु पर्वतविशेष्यतानिरूपितखप्रतियोगिकलवरूपं तथाच प्रथमज्ञानस्य द्वितीयज्ञानस्य वा पर्वते विषयत्वस्य प्रत्ययः । यद्वा पर्वतलावच्छिन्नविशेष्यताकशानघटिते लक्षणोपगमाद्विशिष्टान्वयमाहात्म्याच लिङ्गविषयकत्वेन लिङ्गिविषयकत्वेन वा पर्वतविशेष्यकत्वस्यावच्छद्यावच्छेदकभावलाभात् समूहालम्बनव्यावृत्तेः पर्वत उक्तविषयलप्रतीतिः एवंच ज्ञाने प्रमात्वविशेषणस्योक्तलात् पर्वतविशेष्यकमहानसत्त्रप्रकारकज्ञानस्यैव पर्वतविशेष्यकवड्यनुमितिजनकत्वेन तस्य भ्रमतया महानसत्वेन पर्वतोवहिमानित्यस्य नापत्तिः एतेन प्रथमान्तपर्व- . तपदार्थस्य प्रथमज्ञानेन द्वितीयज्ञानेन च समन्वये व्युत्पत्त्यभावात् पर्वते ज्ञापकत्वस्य सर्वथैव झाप्यवस्यापि च न

Page #170

व्युत्पत्तिवादः ।
ब्दस्याधातुत्वाद्, निपातत्वाच्च । नच प्रासोष्ट शत्रुघ्नमुदारचेष्टमेका सुमित्रा सह लक्ष्मणेनेत्यादौ शत्रुघ्नप्रसव लक्ष्मणप्रसवयोः समानकालीनत्वाभावात् क्रियाद्वयसमानकालीनतायाः सहशब्दार्थस्वासंभव इति वाच्यम् तत्रापि स्थूल कालघटित समानकालीनत्वसत्वात् । नच कालत्वेनैव कालस्य तदर्थान्तर्भावे पुत्रागमनपूर्वमागन्तरि आगतोऽयं न पुत्रेण सहेति प्रयोगानुपपत्तिः । पुत्राः गमनाधिकरणस्थूलकालवृत्त्यागमन कर्तृत्वसस्वेनान्वयितावच्छेदकरूपावच्छिन्न प्रतियोगिताकसाहि त्याभावबाधादिति वाच्यम् । तत्र क्षणत्वेनैव कालस्य सहशब्दार्थे ऽन्तर्भावनीयत्वात् । एवं यत्र एककालेऽपि विभिन्न स्थले भुञ्जानमधिकृत्य न सह भुङ्गइति प्रयुज्यते तत्रैकशालारूप भोजनाधारोSपि सहशब्दार्थेऽन्तर्भावनीयः । अतएवाला पाद्वात्र संस्पर्शानिश्वासात्सहभोजनादित्यादिना पतितभोजन समानकालीनभोजनमात्रस्य पापजनकस्वं न योग्यते एकपतेरपि विवक्षणात् । एवं " याजनं योनिसंबन्धं स्वाध्यायं सह भोजनम् । सद्यः पतति कुर्वाणः पतितेन न संशय" इत्यादावेकदैकपात्रभोजनस्यैव सद्यःपातहेतुत्वं प्रत्याय्यते, तत्र तादृशार्थस्यैव सहशब्देन विवक्षणात् । अथ नामार्थस्यैव सहार्थविशेष्यतयान्ययोपगमे पुत्रेण सह नागच्छत्ययमित्यादौ सहशब्दार्थपुत्रसा हित्याभाव एव पुरुषांशे नत्र बोध्यतइत्युपगन्तव्यम् तच्च नोपपद्यते तथासत्याख्यातार्थोद्देश्यतावच्छेदकतयैव नअर्थभानस्योपगन्तव्यतया प्रसज्यप्रतिषेधस्थले निषेधस्य तं प्रति प्राधान्येन भाननियमव्याघातात् । एवमनागच्छन्तमपि पुरुषमधिकृत्य तथा प्रयोगात्तत्रायोग्यताप्रसङ्गाच्च । एतेन तत्र पर्युदासनव्यूवत्क्रियायोगपरित्याग इत्युक्तावपि न प्रतीकारः । नच तत्रागमनाभावकाल पव पुरुषान्वयी सहशब्दार्थः तथाच पुत्रागमनाभावकालावच्छिन्नपुरुषे वर्त्तमानकालावच्छिन्न आगमनाभावः प्रतीयत इति न काचिदनुपपत्तिरिति वाच्यम् । यत्रास्य पुत्र आयाति न त्वयं तत्रापि ताशप्रयोगात् । तत्रच पुत्रागमनकालावच्छिन्नस्यागमनकर्तृत्वस्य भावसत्त्वेऽपि पुत्रागमनकालावच्छिन्नवपुरुषे वर्त्तमानकालावच्छिन्नागमनाभावस्य सवेनायोग्यतापातात् । मैवम् । सद्दशव्दार्थस्तत्तत्क्रियाकालः क्वचित्तत्तत्क्रियान्वयि प्रथमान्तपदार्थे ऽन्वेति । कचिच्च समभिव्याहृतक्रियायाम् । सपुत्र आगच्छतीत्यस्य पुत्रेण सहागच्छति य इति विग्रहात् प्रथमान्तान्यपदार्थ एव पुत्रागमनकालान्वयो नतु क्रियायामिति न समासानुपपत्तिः । नवान्यपदार्थपुरुषालाभः । नचैवं समासलभ्यस्य पुत्रागमनकालावच्छिन्नस्य पुंसोविग्रहवाक्येनापि प्रतिपादनाद्बहुव्रीहिमात्रस्यैव नित्यसमासत्वमिति भज्येतेति वाच्यम् बहुवीहिमात्रस्य तथात्वानियमात् प्रथमान्तानुपस्थाप्यान्यपदार्थबोधकबहुव्रीहेरेव तत्त्वाभ्युपगमात् । अत्रचान्यपदार्थस्य प्रथमान्तोपस्थाप्यत्वात् । नच वृष्टे देवे गत इतिवत् प्रथमार्थे बहुव्रीहेरसाधुत्वमिति वाच्यम् अनेकमित्याद्यनुशिष्टबहुव्रीहावेव तत्रियमात् । अत्रच सूत्रान्तरेण तद्विधानात् । अतएव तदारम्भोऽपि । पुत्रेण सह नागच्छतीत्यादौ च क्रियायामेव तादृशसहार्थान्वय इति पुत्रागमनकालीनागमन कर्तृत्वाद्यभावः प्रथमान्तार्थे प्रतीयतइति सर्वे सुस्थम् । भारमनुद्वहन्तं पुत्रमनुद्वहन्त्यामपिगर्दभ्यां, “सहैव दशभिः पुत्रै” रिस्यादौ वर्त्तमानेत्यध्याहाराद्वर्त्तमानत्वक्रियामादायैव साहित्यबोध इति वदन्ति ।
१६६
लाभसंभव इत्यपास्तमुक्तरीत्या तत्संभवादिति । तत्रायोग्यताप्रसङ्गाश्चेति । नञर्थस्य सहपदार्थेनान्वये आगमनकर्तृत्वस्य पुरुष एवान्वयस्योपगन्तव्यतया तस्यानागच्छत्ययोग्यत्वादुक्तवाक्यार्थस्यायोग्यत्वप्रसङ्गादित्यर्थः । नित्यसमासत्वमिति । विषवाक्याप्रतिपाद्यविशिष्टस्वार्थकत्वं नित्यसमासत्वं तत्पुरुषकर्मधारयादिषु केषांचिदेव गीष्पतिधनाधिपकृष्णसर्पादीनां समासार्थ जातिविशेषावच्छिन्नानां विग्रहवाक्यतोबोधाभावेन नित्यसमासत्वं बहुव्रीहेस्तु सर्वस्यैव स्वार्थस्य चित्राभिनोसंबन्धिरूपान्यपदार्थादेर्यत्सम्बन्धिचित्राभिन्नगवादिरूपार्थप्रतिपादकविग्रहवाक्याप्रतिपाद्यत्वेन नित्यसमासत्वमिति तनियमो भज्येतेत्यर्थः । अनेकमित्याद्यनुशिष्टेति । अनेकमन्यपदार्थइति सूत्रानुशिष्टेत्यर्थः । सूत्रान्तरेणैवेति । तेनसहेतितुल्ययोगेतिसूत्रेणेत्यर्थः। तुल्ययोगेवर्तमानं सहेत्येतत्तृतीयान्तेन प्राग्वदिति तस्यवृत्तिः । अतएवेति । अनेकमित्यादिसूत्रस्य प्रथमान्तार्थान्यान्यपदार्थविषयत्वादेवेत्यर्थः । तदारम्भोपीति । सूत्रान्तरारम्भोपीत्यर्थः । भारमनुद्वहन्तं पुत्रमनुद्वहन्त्यामिति । यदा पुत्रा भारं वहन्ति गर्दभी च यदा गर्दभी भारं पुत्रख वहति तदा पुत्रेण सह भारं वहति गर्दभीत्यस्य सूपपाद

Page #171

गूढार्थतत्वालोक व्याख्यासहितः ।
१६७
1
इत्थंभूतलक्षणइत्यनेन लक्षणवाचिपदात्तृतीयाऽनुशिष्यते । लक्षणत्वं च व्यावर्तकत्वं तच विशेष्यतावच्छेदकसमानाधिकरणाभावप्रतियोगित्वम्, तदाश्रयश्च धर्मो द्विविधो विशेषणमुपलक्षणं च । विद्यमानं सद्व्यावर्तकं विशेषणम् । पुरुषादौ वर्त्तमानकालावच्छेदेन विद्यमानो दण्डादिः अविद्यमानं व्यावर्तकमुपलक्षणम् । तापसादेः कालान्तरीणजटादिकम् । विशेषणस्य संबन्धो मतुबादिभिः प्रत्याय्यते अस्तीत्यर्थे विहितानां वर्त्तमानसंबन्धार्थकत्वात्, अतो जटाभिस्तापस इत्यादावविद्यमानजटादेः संबन्धविवक्षया मतुवाद्यनवकाशात् तृतीया । तथाच विद्यमानत्वस्याविद्यमा नवस्येवाय प्रत्यायनात् विशेषणवाचि पदादपि तृतीया । यथा शायमानत्वेन लिङ्गं करणमित्यादौ । अथ तत्र शायमानत्वादिवैशिष्ट्यं तृतीयया लिङ्गादौ न प्रत्याय्यते अपि तु पदार्थैकदेशे करणत्वा दावेव तदवच्छिन्नत्वमिति चेत्तथापि सा विशेषणतृतीयैव अनुशासनान्तराभावात् । वस्तुतोलिङ्गादौ शायमानत्वादिवैशिष्ट्य बोधनेऽपि संबन्धविधया करणत्वज्ञायमानत्वाद्यविच्छेद्यावच्छेदकभावभानसंभवादेकदेशान्वयस्वीकारोऽनुचितः । नच संबन्धविधया करणत्व एकदेशेऽवच्छिन्नत्व भानेऽप्येकदेशान्वयध्रौव्यमिति वाच्यम् । करणाभेदरूपे करणत्वे करणस्य संबन्धविधया भा समाने ज्ञायमानत्वावच्छिन्नत्वस्यावच्छेदकतया भानोपगमेनैकदेशान्वयं विनाप्यवच्छेद्यावच्छेदकभावभानात् । अथ दण्डवानयमासीद्दण्डीगतवानित्यादौ दण्डस्यातीततया विशेषणत्वासंभवाम्मतुवाद्यनुपपत्तिरिति चेन्न । प्रकृतशब्दप्रयोगाधिकरणकालावच्छिन्नस्येव विधेयान्तरसमभिव्याहा रस्पले तदधिकरणकालावच्छिन्नस्य संबन्धस्यापि मतुबादिना प्रत्यायनात् । तत्रातीतकालसत्त्वादिरुपविधेयाधिकरणातीतादिकालावच्छिन्नसंबन्धस्यैव मतुबाद्यर्थत्वात् । अविद्यमानोऽपि दण्डादिधर्मान्तार संबन्ध समानकालीनतया धर्मान्तरान्वयिनि विशेषणम् । तत्प्रकारेण भासमाने धर्मान्तराम्बयबोधो विशिष्टवैशिष्ट्यबोधइत्युच्यते । नत्वसावन्वयिन्युपलक्षणम् नवा ताहशबोधस्तदुपलक्षितान्वयवोध इत्युच्यते । कचिद्विधेयान्तरसमानकालीनमपि विशेषणं तदनन्वयितया तदयिन्युपलक्षणमुच्यते यथा रूपवान् रसवानित्यादौ रूपादिक रसान्वयिनि सास्तावान् गोपदवाच्य इत्यादौ सास्नादिकं गवादिपदवाच्ये । कचिद्धर्मिसंबद्धधर्मान्तिरसंबन्धितानवच्छेदकतया धर्मान्तरसंबन्धिन्युपलक्षणमतो दण्डपुरुषावित्यादिसमूहालम्बनबोधो दण्डाद्युपलक्षितपुरुषादिविषयको नतु विशिष्टविषयक इत्युच्यते विशेष्यसंबन्धा संबन्ध्यपि तत्संबन्धितावच्छेदकतया सति विशेषणम् । अतएव संज्ञाविशिष्टसंश्यादिज्ञाने संज्ञादेर्विषयत्वमनङ्गीकुर्वतां प्राभाकराणां प्राचीननेयायिकानां च मते तटस्थज्ञानविषयतयैवविषयतावच्छेदकत्वात्संज्ञादेः प्रकारस्य ज्ञानविषयविशेषण
स्वात् भारमनुद्वहन्तं पुत्रमनुद्वहन्त्यामित्युपातं प्रथमे भारोद्वहनकर्तृत्वरहितपुत्रस्याप्रसिद्धिर्द्वितीये पुत्रवहन कर्तृस्वाभा वस्माप्रसिद्धिरिति स्थलद्वयाविषयललाभे भारोद्वहनकर्तृगर्दभी सहभावमात्रविषयत्वमुक्तप्रयोगस्य लभ्यते तच तादृश क्रियाभावाद्दुरुपपादमिति भावः । विशेष्यतावच्छेदकसमानाधिकरणेत्यादि । तापसमात्रस्य जढाया अभावेन तत्संबन्धस्य विशेष्यतावच्छेदकतापसत्वसमानाधिकरणाभावप्रतियोगित्वसंभवः गन्धेन पृथिवी जटाभिः स इत्यादावुद्देश्यतावछेदकपृथिवीलतव्यक्तित्वादिमति जटासंबन्धगन्धसम्बन्धाभावासत्त्वेन यद्यप्यनेन सूत्रेण न तृतीयासंभवस्तथापि ज्ञापकहेती भवत्येव तृतीया । यत्तु हेतीतृतीया कारकहेतावेव ज्ञापकहेतौ चानेनैव लक्षणलमपि ज्ञानज्ञापकत्वमेव जटाभिस्तापस इत्यस्य जटाज्ञानज्ञाप्यतापसलविशिष्ट इत्यर्थ इति कश्चित्तत्र ज्ञापकत्वं हि व्याप्यस्यैव भवति नहि जटातापसमात्रधर्म, एकदेशान्वयप्रसङ्गोऽपि च दोषः खमतेऽभावप्रतियोगिसंबन्धस्तृतीयार्थः संबन्धेप्रकृत्यर्थस्य प्रतियोगिताकत्वेनान्वयः अभावेच प्रकृत्यर्थतावच्छेदकावच्छिन्नस्याधेयतयाऽन्वयस्तेन द्रव्यत्वेन घटइत्यादेर्नप्रामाण्यप्रसङ्ग इति । नप्रत्याय्यतइति । तथासति विवक्षितस्य ज्ञायमानत्वेन करणत्वस्यालाभादितिशेषः । करणाभेदरूपे करणत्वइति । तदभेदस्य तद्गतासाधारणरूपतापक्षे यद्यपीदं न सम्भवति तथापि प्रकृत्यर्थतावच्छेदकधर्मस्यैव स्ववृत्तित्वविशिष्टत्वेनाभेदसंसर्गरूपत्वपक्षेऽभेदसंसर्गस्य करणत्वरूपतासंभवत्येव । अवच्छेदकतयेति । संसर्गतावच्छेदकतयेत्यर्थः । अविद्यमानोऽपीति । प्रतियोगि कालइत्यादिः । तदनन्वयितयेति । विधेयान्तरानन्वयितयेत्यर्थः । अन्वयच विधेयान्तरेण सह तस्य धर्म्यंशे भासमानो यः स एव प्रा

Page #172

१६८
व्युत्पत्तिवादः ।
त्वम् । अतपय द्वित्वनाशकालीनायां द्वे द्रव्यइति बुद्धौ न द्वित्वविषयकत्वमपितु द्वित्वविशिष्टविषयकत्वमेव, द्वित्वरूपविशेषणधीजन्यत्वादित्याचार्याः । एवमप्रतियोगित्वाविशेषेऽपि घटसामान्याभावादिप्रतियोगिनि घटत्वादिकं विशेषणं नीलादिकमुपलक्षणमित्युच्यते । कचिश्व विद्यमानमतद्व्यावृत्तिन्यूनाधिकवृत्तितया तत्र न विशेषणमित्युच्यते किंतूपलक्षणम् यथा विद्यमानापि जटा तापस उपलक्षणं, नतूपलक्ष्यतावच्छेदकशमदमादिवद्विशेषणमित्यलम् । क्वचिदविशेषणस्यापि संबन्धो मत्वर्थीयेन बोध्यते घटोऽयं विनाशीत्यादिप्रयोगदर्शनादिति दीधितिकृतः । तदसत् । आवकार्थधातूप्तरणिनिप्रत्ययेनापि तत्र विनाशिपदव्युत्पत्तेरिति ॥ इति तृतीया ॥
ब्राह्मणाय गां ददातीत्यादौ संप्रदानच तुर्थ्या ब्राह्मणादिसंप्रदानकत्वं दानादौ बोध्यते । संप्रदानत्वं च मुख्यभाक्तसाधारणक्रियाकर्मसंबन्धितया कर्त्रभिप्रेतत्वम् । क्रियाकर्मत्वं क्रियाजन्यफलशालित्वं तद्वतस्संबन्धस्तन्निष्ठफलभागित्वमेव । तथाच क्रियाजन्यफलभागितया कर्तुरिच्छाविषयत्वं पर्यवसन्नम् । कर्मणा यमभिप्रतीत्यस्य कर्मणा यमभिसंबद्धुमिच्छतीति शाब्दिकै विवरणादुक्तस्थले त्यागरूपक्रियाजन्यगोनिष्ठस्वत्व भागितया दातुरिच्छाविषयो ब्राह्मण इति तस्य संप्रदानत्वम् । अथ निरुक्तस्य संप्रदानत्वस्य कर्मत्वस्याविशेषः । कर्त्तुरीप्सितेति सूत्रेण कर्त्तुः क्रियया व्याप्तुमिष्टस्य कर्मसंज्ञाविधानात् । क्रियाया व्याप्तुमिष्टत्वमपि हि क्रियाजन्यफलभागितयेच्छाविषयत्वमेव । नच तथायुक्तमित्यनेन तद्भागितयाऽनभिप्रेतस्यापि तदाश्रयस्य तत्संज्ञाविधा नात् कर्मत्वं क्रियाजन्यफलशालित्वमेव नत्विच्छागर्भम् संप्रदानत्वं त्विच्छागर्भमतो भेदः । कर्मत्वस्येच्छाऽघटितत्वे सूत्रे तद्वैयर्थ्यापत्तेः । नच तदाश्रयत्वेनानभिप्रेतस्यापि कर्मत्वेन तत्साधारणक्रियाजन्यफलशालितयेस्यापि ग्रामादेः कर्मतोपपत्ताविच्छाघटिततत्सूत्रचैयर्थ्यमेवेति वाच्यम् । इच्छाघटितस्य निरुक्तरूपस्य यत्राबाधस्तत्र तादृशरूपमपि कर्मप्रत्ययेन प्रतिपाद्यत इत्येतत्प्रतिपादनाय सूत्रयप्रणयनात् । अतएव यत्रौदनस्य गलाघः संयोगेच्छया यो व्यापारस्ततो विषादेरपि तत्संयोगस्तत्र विषादौ क्रियाजन्य फलशालित्वाभावबाधेऽपि तेन रूपेणेच्छाविषयस्वाभावोऽवाधितस्तत्र विषमनेन न भुज्यत इति प्रयोगोपपत्तिः, इच्छाघटितकर्मत्वतात्पर्येण च दैवाद्विषं भुज्यतइति प्रयोगस्य चोपपत्तिः । नच धात्वर्थतावच्छेदक फलशालित्वेनोद्देश्यरत्रं कर्मत्वम् तदनवच्छेदक फलशालित्वेनोद्देश्यत्वं संप्रदानत्वमिति विशेषः । स्वस्वत्वध्वंसावच्छिन्नत्याग एव ददात्यर्थो नतु परस्वत्वफलावच्छिन्नोऽपीति वाच्यम् । उपेक्षायामपि ददातेमुख्यार्थतापत्तेः । मैवम् । फलाश्रयतयेष्टत्वमेव हि कर्मत्वम् । फलसंबन्धित्येष्टत्वं संप्रदानत्वम् । ब्राह्मणादिश्च न त्यागजन्यस्वत्वाश्रयतया दातुरिष्टोऽपि तु तन्निरूपकतयैवातो न तस्य कर्मता ! नवाश्रयत्वमपि संबन्धविशेष इति गवादेरपि संप्रदानत्वं दुर्वारम् । आश्रयत्वेनाभिप्रायस्थले कर्मसंज्ञया बाधादन्य पवहि संबन्धः संप्रदानताघटक इति यद्युच्येत तदा वृक्षायोदकमासिञ्चति, पत्ये शेत इत्यादौ सेकजन्यजलसंयोगशयनजन्य प्रीत्याद्याश्रयतयाभिप्रेतस्य वृक्षपत्यादेः
ह्योऽस्तिच दण्डवानस्त्यासीदित्यादौ विद्यमानातीतकालसत्त्वादे विधेयस्य धर्मिणि पुरुषे य एव संबन्धः स एव विशेषणेन दण्डेनापीति स एवविशेषणं नतु रूपादिकं तेन सहरसादे रसवदादेर्वा विधेयस्य धर्मिणि द्रव्ये भासमानस्य समवायस्याभेदस्य वा संबन्धस्य विरहात् यस्य कस्यचित्संबन्धस्य ग्रहणे सामनाधिकरण्यादेस्तत्रापि संभवेन रूपस्यापि विशेषणत्वमेवस्या - दितिभावः । अतद्व्यावृत्तिन्यूनाधिकेति । तदितिविशेष्यपरम् अतव्यावृत्तेर्च्यूनाधिक देशवृत्तीत्यर्थः । आवश्यकेति । आवश्यकार्थेन धातूत्तर विहितेन विनिप्रत्ययेन विनाशीतिपदनिष्पत्तिः नतु नाशप्रातिपदिकोत्तरमत्वर्थीयेन अवश्यभाविनाशसबन्धीति तदर्थं इति नाविद्यमानधर्मसंबन्धस्य मत्वर्थताङ्गीकार आवश्यकः विनाशवानयं घट इत्यादिस्तु प्रामाणिकप्रयोगो नास्त्येवेति भावः ।
इति तृतीयाऽलोकः 1
तत्साधारणेत्यादि । अनभिप्रेतसाधारणं यत्क्रियाजन्यफलशालिलं तेनैव कर्मतोपपत्ती ग्रामादेरिष्टस्येत्यन्वयः ।

Page #173

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः ।
१६९ संप्रदानत्वानुपपत्तिरिति वाच्यम् । धात्वर्थतावच्छेदकफलाश्रयत्वभिन्नफलसंबन्धस्य संप्रदाय शरीरे निवेशेन सामञ्जस्यात् । वृक्षायोदकमासिञ्चतीत्यादौ द्रवद्रष्यक्रियानुकलव्यापारो धास्वार्थी सम्प्रदानतानियाहकसंयोगश्च न तादृशधात्वर्थतावच्छेदक इति तदाश्रयत्वं निरुक्ताश्रयताभित्र मेवेति तत्प्रकारकाभिप्रायविषयवृक्षादेः संप्रदानतानिर्वाहात् । नच पत्ये शेतइत्यादौ धात्वर्थतापच्छेदकफलाप्रसिद्ध्या तदनुपपत्तिः।भेदप्रतियोगिप्रविष्टधात्वर्थतापच्छेदके फलवानिवेशेन प्रसिदि. संभवात् । एवंच ब्राह्मणायेत्यादौ ब्राह्मणनिरूपितत्वेनेच्छाविषयगोनिष्ठस्वत्वजनकत्यागकतेति बोधः। निरूपित त्वेन कर्तुरिच्छाविषयत्वं द्वितीयान्तार्थयोवृत्तित्वान्वयिधात्वर्थतावच्छेदकस्वत्वाम्वयिचतुर्थ्यर्थः । स्वत्वजनकत्यागश्च ददात्यर्थः । अत्र केचित् । ददातियोगे धात्वर्थतावच्छेदकस्वत्वनिरूपकत्वमेव संप्रदानत्वं तदेव च मुख्यम् । तथाच तत्र निरूपितत्वमात्रं चतुर्थ्यों धात्वर्थतावच्छेदकस्वस्वेऽन्वेति । अतएव श्राद्धस्य पित्रपेक्षया यागत्वमेव दानत्वं तु ब्राह्मणापेक्षयेति शूलपाणिः । तत्र त्यज्यमानेऽर्थे पितृणां स्वत्वानुत्पत्त्या संप्रदानत्वासंभवात् स्वत्वभागित्वेनोद्देश्यत्वं यदि संप्रदानत्वं स्थात्तदा पितॄणामपि तथात्वाक्षतेः, पित्रपेक्षयापि दानत्वं स्यात् । नहि श्राद्धपितृणां स्वत्वभागि. स्वेन नोद्देश्यत्वम् । पितरेतत्तेऽस्वधेत्यादिश्राद्धरूपत्यागाभिलापस्य स्वधार्थत्यागेचतुर्थ्याः स्वत्व. भागित्वेन पित्रादेरुद्देश्य त्वबोधकत्वात् । स्वत्वभागित्वेनोद्देश्यस्यापि पित्रादेः स्वीकाराभावान्न खत्वं ब्राह्मणानां तत्रानुद्देश्यत्वेऽपि स्वत्वं प्रतिपत्तितो जायते । अनुद्देश्यत्वेऽपि च संप्रदानत्वमुपपादितमेव । पितॄणामिव ब्राह्मणानामपि च स्वत्वभागित्वेनोद्देश्यत्वमप्यविरुद्धम् । धात्वर्थतानवच्छेदकफलभागितया यत्र संप्रदानत्वं वृक्षायोदकं सिञ्चति, पत्ये शेत इत्यादी तत्रोद्देश्यत्वांशनिवेश आवश्यकः यत्रान्योद्देशेन क्षिप्तजलस्य दैवादृक्षसंयोगोऽन्योद्देशेन शयनादितश्च पत्यादेः फलसंबन्धस्तत्र तथा प्रयोगविरहात् । अतएव तत्र चतुथ्यर्थः वृक्षाविनिष्ठतया कर्मभिप्रेततत्तत्फलं प्रति अन. कत्वम् तच सेकादिक्रियायामन्वेति भाक्तं च तत्र संप्रदानत्वम् । उद्देश्यत्वागर्भसंप्रदानत्वपवलाघवाच्छक्तरितरत्र लक्षणाया अभ्युपगमात् । पितृभ्यो दद्यादित्यादावनिर्धारितकर्तृकसंप्रदाने च
धी तत्वं च तत्र त्यागजन्यस्वत्वभागितयाश्यत्वमेव । अथ जनान्तरस्य वृक्षादिनिष्ठजलसंयोगादिरिच्छाविषयोऽन्येन च जनेनान्योहेशेन क्षिप्तजलादेर्वृक्षादिसंयोगस्तत्रापि वृक्षायोदकमासिअति जन इत्यादिप्रयोगापत्तिः । तत्तद्वयक्तित्वस्य पदेनानुपस्थापनात् । तेन रूपेण विशेष्यभूतकर्तृव्यक्तीनामिच्छांशे भानासंभवादुपस्थितजनत्वावच्छिन्नेच्छाविषयत्वस्य च वृक्षसंयोगादायषाधात् । एवं तदीयकालान्तरीणेच्छामादायाप्यतिप्रसङ्गतादवस्थ्यमिति चेन्न। वृक्षादिनिष्ठत्वेनेच्छैव हिचत. य॑न्तार्थः । तस्याश्च स्वविषयसंयोगादिजनकत्वस्वजन्यत्वोभयसंबन्धेन सेकादिक्रियायामन्वयः ।
तदेव च मुख्यमिति।लाघवात्संप्रदानपदशक्यतावच्छेदकमित्यर्थः यस्यानुद्देश्यलं तस्य कर्चनुमतप्रतिपत्त्यापि न खलोत्प. त्तिर्भवतीति चेत्कस्यचिन्मतिस्तदाप्याह । पितृणामिवेत्यादि । तथाचोभयोरुद्देश्यबस्याविरुद्धवाड्राह्मणउद्देश्यत्तस्य सत्वेन प्रतिपत्तितस्खत्वोत्पत्तिसंभवात्स्वारसिकप्रयोगहेतुमुख्यसम्प्रदानखं ब्राह्मणस्यैव तत्र न पित्रादेरितिभावः । एतेनानुद्देश्यत्वेपीति पूर्वग्रन्थेन विरोधो निरस्तः । उद्देश्यत्वमप्यविरुद्धमिति। एतेनोद्देश्यलघटितसंप्रदानखस्य ब्राह्मणे विरहेण श्राद्धस्य ब्राह्मणापेक्षया दानत्वं न स्यादित्यनुपपत्तिमनुद्भाव्य पित्रपेक्षया दानवं स्यादित्यापत्तिमात्रोद्भावनमसमजसमित्याशङ्का निरस्ता । अनिर्धारितकर्तृकसंप्रदानइति । अत्रानिर्धारितकर्तृकदानसंप्रदानेति पाठेन भवितव्यम् । नाहि संप्रदानं सकर्तृकं भवति अक्रियावात् । यद्वा सम्प्रदानपदार्थघटकक्रियायामन्वयाभिप्रायेण तथापाठः । अनिर्धारितलव कर्तुश्चैत्रवादिशरीरगतजातिविशेषविशिष्टावच्छिन्नत्वेनानवधृतलम् तेन खपितृभ्यः पितादद्यादित्यत्राप्यनिर्धारितकर्तृखमक्षतम् एवञ्च पायसैः स्वपितॄन् यजते चैत्र इत्येव मुख्यप्रयोगः । कर्तुनिर्धारितत्वेनोद्देश्य त्वगर्भसंप्रदानलस्य स्वरसतः प्रत्ययासभवात् त्यागजन्यस्खलनिरूपकलरूपमुख्यसंप्रदानखस्यैव कर्तृनिर्धारणस्थले प्रत्येतव्यलात्तस्य बाधारिपतृभ्यो ददाति चैत्र इत्यस्यासंभवात् ब्राह्मणाय ददातीतितु स्यादेव । यत्तु प्रामुक्तं श्रादस्य पित्रपेक्षया न दानत्वं तस्य सम्प्रदानयाभावादिति तन्निर्धारितकर्तृकस्थले स्वरसतः प्रत्येतव्यमुख्यसंप्रदानलाभावपरमनिर्धारितकर्तृकस्थलीयामुख्योक्तसंप्रदानवन्विष्यत एनेति
व्युत्प० २२

Page #174

१७०
व्युत्पत्तिवादः ।
उक्तस्थले च यक्रियाब्यक्त्या जलसंयोगादिवृक्षादौ जन्यते तत्र कालान्तरीणपुरुषान्तरीणेच्छाया सविषयसंयोगादिजनकत्वसंन्बधसत्त्वेऽपि स्वजन्यत्वाभावानोभयसंबन्धेनेच्छावैशिष्ट्यमित्ययोग्यतैवे ति वदन्ति । अत्रेदं बोध्यम् । उद्देश्यत्वागत्यागजन्यखत्वभागित्वस्य ददातिसंप्रदानतारूपत्वे मै बोद्देशेन यइत्तं तत्र तादृशदानेन दम्पत्योर्मध्यगं धनमित्यतस्तत्पस्या अपि स्वत्वस्य प्रामाणिकतय संप्रदानत्वेन चैत्रपल्यै दत्तमिति व्यवहारापत्तेः । नच पत्युः स्वत्वमेव पत्नीस्वत्वं जनयति नर तत्सामग्रीति वाच्यम् । स्वत्ववति स्वत्वान्तरानुत्पत्तेः । तथाच सर्वत्रैवोद्देश्यत्वान्तर्भावः भवतु च पितृभ्यो दयादित्यत्रापि मुख्यमेव संप्रदानत्वं चतुर्थ्यर्थः । अस्तु व स्वस्वत्वेच्छाधीनतत्कत्वमेव मुख्यदानरूपक्रियासंप्रदानत्वं पितृस्वत्वाप्रसिद्ध्या न तेषां संप्र दानत्वं चतुर्दाथों धात्वर्थतापच्छेदकस्वत्वान्वयि निरूपितत्वं खत्वस्य च स्वत्वध्वंसेच्छा रूपे त्यागे जनकत्वखेच्छाधीनत्वोभयसंबन्धः । तल्लाभश्च विशिष्टस्य धातुशक्यतामते शक्तिल एव, तदन्तर्भावेणैव शक्त्यभ्युपगमात् । फलव्यापारयोः पृथक् धात्वर्थतामते आकाक्षाबलादेव ताशसंबन्धलाभः । पितृभ्यो दद्यादित्यत्र च धात्वर्थान्तर्गतखत्वे चतुथ्यों पित्राद्यन्वयी निरूपि तत्वरूपो मुख्योऽर्थो बाधितत्वान्न प्रत्याय्यते, अपितु निरूपितत्वेनेच्छाविषयत्वरूपो लक्ष्यार्थ एव ददातिस्तु तत्र मुख्य एष श्राद्धस्यापि ब्राह्मणापेक्षयादानत्वात् । श्राद्धे ब्राह्मणस्य संप्रदानतानिर्वा हायास्ति चोद्देश्यतापि ब्राह्मणस्येत्यादिकमभिदधानस्य शूलपाणेरपि संप्रदानत्वशरीरउद्देश्यत्वांश परित्यागे निर्भरोऽवगम्यते । कर्मणायमभिप्रेतीति प्रणयतो महर्षेः पाणिनेरपि संमतोऽयमः। शत्रवे भयं ददातीत्यादौ जनयतीति भाक्तोऽर्थः। एवं चोत्पादकव्यापाररूपे धात्वर्थे भयरूपं कर्म तद्योगितयोद्देश्यत्वात् शञ्चादेः संप्रदानत्वम् । . युद्धाय संनात इत्यादौ संनहनादिक्रियाजन्यफलासंबन्धायुद्धादेन संप्रदानतानिर्वाह इतिनेयं संप्रदानचतुर्थी अपित्वेधानाहर्तुं व्रजतीत्यर्थे एधेभ्यो व्रजतीत्यत्रेव युद्धं कर्तुं सोढुं वा संनयतहत्यर्थविवक्षया क्रियार्थोपपदेति सूत्रान्तरेण तस्य च स्थानिनोऽभूयमाणस्य क्रियार्थोपपदस्य तुमुन्नन्तधातोः कर्मणि स्वार्थनिष्ठकर्मत्वे विवक्षिते स्वोत्तरं चतुर्थीत्यर्थः। तथाचाहरणकरणसंनहनाघुद्देश्यकत्वं तादृशचतुर्थ्यर्थ इत्यवधेयम् । अथ यदग्नये च प्रजापतये च सायं जुहोतीत्यादावग्यादेरिव सर्वभूतेभ्य उत्सृष्टं मयतज्जलमूर्जितमित्यादौ, सर्वप्राणिनामिव पशुना रुद्रं यजत इत्यादावपि त्यागविशेषरूपक्रियायां रुद्रादेरनिराकर्तृसंप्रदानतया चतुर्थी स्यादिति चेन्न । गौरवितप्रीतिहेतुक्रिया यज्यर्थः, तदर्थतावच्छेदकफलं प्रीतिस्तदाश्रयतया रुद्रस्य विवक्षितत्वात्कर्मसंक्षकत्वेन द्वितीयैव नत् च
भावः । अतएवेत्यादिपूर्वोक्तदोषमनुस्मृत्याह-अस्तुवेति । स्वस्य सम्प्रदानलाभिमतस्य यत्खलं तदिच्छाधीनं तत्खलं यस्य तत्संप्रदानं तत्त्वमित्यर्थः । पल्याश्च खलं न पत्नीखत्वेच्छाधीनमिति न तस्याः संप्रदानवमिति बोध्यम् । अनिराकर्तृसंग्रदानतयेति । अनिर्धारितकर्तृसंप्रदानतयेति पाठेन भवितव्यं पूर्वन्तथैवोक्तत्वात् तलञ्च समभिव्याहृतक्रियाजन्यफलभागितयेच्छाविषयलम् । यद्वा अनिराकर्तृसंप्रदानत्वमुक्तार्थे पारिभाषिकम् । अथवा निराकर्तृव्यावर्तकं खलनिरूपकवरूपं मुख्यं संप्रदानखं तद्धि यस्य न प्रतिपत्तिर्नचोद्देशलं तस्य व्यावर्तकं न निराकर्त्रनिराकर्तृगौणं संप्रदानलं क्रियाजन्यफलभागितयोद्देश्यलरूपं प्रतिपत्तिरहितसाधारणखादव्यावर्तकमित्यर्थः । वस्तुतस्तु निराकर्तृतत्संप्रदानं यत्प्रदत्तं खीकृत्य ममेदं मालं गृहाणेत्यन्यं निराकरोति निवारयति तादृशस्य संप्रदानस्य क्रियाजन्यस्खलरूपफलभागित्वेन संप्रदानत्वेऽपि यसंप्रदानमुदासीनं विरक्तं न कमपि निराकरोति तस्यानिराकर्तृसंप्रदानस्य खलाभावेनोक्तसंप्रदानखाभावाकियाजन्यखलादिरूपफलभागितयेच्छाविषयखमेव संप्रदानलं वाच्यमिति रुद्रादीनामप्यनिराकर्तृतयाऽनिराकर्तृसंप्रदानतयोक्तरूपया ततश्चतुर्थास्यादित्यर्थः । पूर्वग्रन्थेऽप्यनिर्धारितस्थानेऽनिराकत्रित्येवयुक्तः पाठः।
गौरवितप्रीतीति । नच गौरवितस्य रुद्रादेः धात्वर्थेनोपसंग्रहात्कथं कमलमिति वाच्यम् । गुरुफलप्रदत्वेन रुदादिगतप्रीतेरपि गुरुत्वेन गौरवितलस्य प्रीतेरेव विशेषणलात् रतिभोजनादेरपि प्रीत्यनुकूललादुक्तविशेषणम् ! गौरवश्च तत्र खर्गादिजनकतावच्छेदकजातिविशेषः । अन्यथा पत्यादेरपि गौरवितत्वेन रत्यादेरपि यागखापत्तेः । यद्वा गौरवितसस्य

Page #175

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः ।
१७१
तुर्थी । त्यागात्मकता दशक्रियायां निरुक्ता निराकर्तृसंप्रदानत्वे सत्यपि तदविवक्षणात् । प्रीतिभागितयोदेश्यत्वरूपसंप्रदानत्वविवक्षायां च रुद्राय यजतइत्यपि प्रयोगः । उभयविवक्षायां परत्वेन कर्मसंज्ञया बाधाद्वितीयैव । जुहोत्युत्सृजतीत्यादेः प्रीतिरूपफलावच्छिन्नत्यागाबोधकतया त्यागरूपक्रियाजन्यप्रीतिभागिनो देवतादेस्तत्कर्मताविरहानैव प्रजापतिं जुहोति भूतान्युत्सृजतीत्यादयः प्रयोगाः ।
रजकस्य वस्त्रं ददातीत्यत्र ददातिर्न त्यागार्थकोऽपितु परायन्त्तीकरणार्थको गौणः । तदायत्तीकरणं च प्रकृते तत्कर्तृकनिर्णेजनेच्छाप्रकाशको व्यापारः । तदेकदेशे कर्तृत्वे रजकस्य संबन्धविवक्षायां शैषिकी षष्ठी । हन्तुः पृष्ठं ददातीत्यत्र तत्कर्तृकताडनानुमितिप्रकाशकव्यापार एव ददात्यर्थः । तदेकदेशे कर्तृत्वे हन्तुः संबन्धविवक्षायां षष्ठी । एवं संवाहकस्य चरणं ददातीत्यादावूहनीयम् । नारदाय रोचते कलह इत्यादी रुच्यर्थानामित्यनुशासनेन प्रीतिजनकतारूपरुच्यर्थघटकप्रीतिभागिनः संप्रदानसंज्ञा विहिता, तत्र चतुर्थ्यर्थ आश्रितत्वं प्रीतान्वेति । तादृशक्रियाश्रयतया कलहादेः कर्तृता । पुष्पेभ्यः स्पृहयतीत्यत्र स्पृहाविषयपुष्पस्य स्पृहेरीप्सित इत्यनेन संप्रदानत्वाश्चतुर्थी तदर्थो विषयित्वं तस्येच्छारूपक्रियायामन्वयः । पुत्राय क्रुध्यतीत्यत्र क्रुधदुहेत्यादिसूत्रेण कर्मणः संप्रदानसंज्ञा । तत्रापि चतुर्थ्यर्थो विषयित्वं कोपेऽन्वेति । क्रोधस्य द्वेषविशेषात्मकतया भक्तिश्रद्धादिवत् ज्ञानविशेषरूपत्वेन वा सविषयकत्वात् । एवं शत्रवे दुांतीत्यादावपि तेनैव संप्रदानत्वं द्रोहोऽपचिकीर्षा अहितेच्छेति यावत् । अहितभागितयेच्छाविषयता तन्निरूपकत्वं चतुर्थ्यर्थ इच्छान्वयी, अहितान्वय्याधेयत्वं वा. अतः कर्मणेत्यादिसूत्रस्याविषयः ईर्ष्या अक्षान्तिः परोत्कर्षासहिष्णुता परोत्कर्षगोवरो द्वेष इति तद्विषयस्य परस्य तेनैव संप्रदानता | असूया गुणिनिदोषाविष्करणम् तद्विषयस्याप्यनेन संप्रदानता विषयताविशेषस्तत्र चतुर्थ्यर्थः ।
विप्राय शतं धारयतीत्यादौ धारेरुत्तमर्ण इत्यनेन धनिकविप्रादेः संप्रदानता । अथ कोऽयं धा र्यर्थः न तावद्द्रव्यान्तरदानमङ्गीकृत्य परदत्तद्रव्यादानम् । तथा सत्यादानात्परतो धारयतीति प्र योगानुपपत्तेः आदानस्थावर्त्तमानत्वात् । नचेष्टापत्तिराविशोधनं तथा प्रयोगात् । नापि ताटशादानध्वंसः अधमर्णस्य तदकर्तृत्वात् । नचादानमिच्छाविशेषस्तद्वतः पुंसस्तदाश्रयतया तत्क र्तृत्ववत्तङ्कंसाश्रयतया तत्कर्तृत्वमप्यक्षतमिति वाच्यम् । एवमप्यादानध्वंसस्य परिशोधनो सरमपि सत्वेन तदानीमपि धारयतीति प्रयोगापत्तेः । नच परिशोधनप्रागभावविशिष्टो निरुक्तादानध्वंसस्तथा । ऋणीकृतद्रव्यान्तरपरिशोधनप्रागभावदशायां परिशुद्धमृणमादाय धारयतीत्यापत्तेः । नच स्वप्रतियोगिनिर्वाहकाङ्गीकारविषयद्रव्यदानप्रागभाव विशिष्टादानध्वंसस्तथा यeणं परिशोधितं तावद्रव्यं च पुनर्गृहीत्वा गुनः परिशोधनीयं तदादाय धारयतीत्यापत्तेः । तदीपरिशोधनस्यापि स्वकर्त्तव्यतया पूर्वाभ्युपगमविषयत्वात् तत्प्रागभावस्य पूर्वपरिगृहीतशोधनोत्तरमपि सत्वात् । नच स्वप्रतियोग्यादाननिर्वाहकाभ्युपगमविषयीभूतं यद् द्रव्यदानं एकक्षणावच्छि नैकाधिकरणवृत्तित्व संबन्धेन तद्विशिष्टान्यप्रागभावविशिष्टादानध्वंसस्तथा । उक्तस्थले चोदीच्यप-रिशोधनप्रागभावः प्रथमादानप्रयोजकाभ्युपगमविषय परिशोधनविशिष्टः प्रथमपरिशोधनप्रागभावश्च प्रथमपरिशोधनोत्तरं नास्त्येवेति नोक्तातिप्रसङ्ग इति वाच्यम् । एवमपि यस्य ऋणस्य परिशोधनमप्रसिद्धं तदादानपूर्वकालीनस्य तावद् द्रव्यं मया तुभ्यं देयमित्यभ्युपगमस्य तदुत्तमर्णोद्देश्यक
शक्यतावच्छेदक उपलक्षणत्वमेव तथाच शक्यतावच्छेदककोटावप्रवेशेन धात्वर्थेनोपसंग्रहाभावाददोषादिति । प्रीतिभागितयोद्देश्यत्वेति । नच प्रीतेर्धात्वर्थतावच्छेदकफलत्वेन तदाश्रयत्वरूप संवन्धभिन्नस्यैव क्रियाजन्यफलभागित्वस्य गौणसंप्रदानखशरीरे प्रवेशस्य प्रागुक्तत्वेनैतदसङ्गतमिति वाच्यं स्वस्वत्वध्वंसानुकूलव्यापाररूपत्यागत्वेन यजितस्तत्प्रतिपत्तेजन्यधालर्थतानवच्छेदकप्रीतिरूपफलभागितयोद्देश्यत्वस्य च विवक्षितत्वाभिप्रायेण तथोक्ते रतएवानुपदत्यागात्मकतादृशक्रियायामित्याद्युक्तम् विषयित्वमिति । मुख्यविशेष्यित्वमर्थस्तेन पुष्पेभ्यो वने स्पृहयतीत्यत्र न वनस्य संप्रदानता घने

Page #176

१७२
व्युत्पत्तिवादः। स्वेन स्वकर्तृकाम्योद्देश्यकतावद्रव्यदानमेव विषय इत्युपेयम् । तदुत्तमर्णोदेश्यकतत्कर्तृकतावद्रव्यः दामस्याप्रसिद्धत्वात् । तथाचान्योद्देश्यकताधाव्यदानोत्तरं तदभ्युपगमविषयद्रव्यदानविशिष्टान्य -प्रागभावासत्त्वाधारयतीति व्यवहारानुपपत्तिरिति चेत् । अत्राहुः ऋणग्रहणेनाधमर्णनिष्ठः परिशो धननाश्योऽदृष्टविशेषो जन्यते । तेनैवादृष्टेन ऋणमपरिशोध्य मृतस्य नरकादिकम् । तथाच द्रव्या न्तरदानाभ्युपगमपूर्वकपरदत्तद्रव्यादानजन्यादृष्टविशेषवत्त्वमेव धारयतेरर्थः । तटकदानान्ययि का
त्वं तत्र चतुर्थ्यर्थः । नच ऋणाशोधनमेव दुरदृष्टजनकमुपपातकमध्ये तस्य परिगणनात्, नत ऋणादानम् तस्य तथास्वे मानाभावादिति वाच्यम् ऋणादानस्य दुरदृष्टविशेषजनकत्वेऽपि परिशोध नेन तस्य नाश इति बोधनायापरिशोधनस्य नरकरूपफलोपधानप्रयोजकत्वाभिप्रायेण तस्योपपातक मध्ये परिगणनोपपत्तेः। ऋणमादायापरिशोधकस्य नरकभागितया ऋणादानस्यैव दुरदृष्टसाधनताया कल्पनीयत्वात् । गृहीतर्णपरिशोधनापेक्षया लघुत्वात् । अपरिशोधनस्य हेतुत्वे परिशोधनपूर्वकाले ऽध्यपरिशोधनसरचे दुरदृष्टोत्पत्तेरावश्यकतया परिशोधनस्य तन्नाशकताया आवश्यकतयाऽस्माकंत स्कल्पनाधिक्यविरहात् । परिशोधनोत्तरकालं परिशोधनाभावसत्वेन तद्वलात्तदुत्तरमदृष्टवारणाय प रिशोधनध्वंसस्य प्रतिबन्धकतायाः कल्पनीयतया भवन्मते गौरवाच्च। नच परिशोधनानुत्तरमरणमेव पापजनकं वाच्यं तथाच नोकातिप्रसङ्ग इति वाच्यम् । गृहीतद्रव्यमपरिशोध्यमरणस्थले तद्रव्य परिशोधनाप्रसिध्या तदनुत्तरत्वादिधटितरूपेण हेतुतायाः कल्पयितुमशक्यत्वादित्यलम् । यूपाय दारु इत्यादौ न संप्रदानचतुर्थी, अपि तु तादर्थ्यर्थे सूत्रान्तरेण । तादर्थं च स एवार्थः प्रयोजनमस्य तस्वम् । समभिव्याहतपदार्थतादर्थ्यविवक्षायां तवाचकाचतुर्थीति तदर्थः। प्रयोजनवंचानन जन्यत्वं दुःखादेः पापादिजन्यतया दुःखाय पापमित्याद्यापत्तेः, नापि जन्यतयेच्छाविषयत्वम् खर्गादेः पु. ण्यादिजन्यत्वेनेच्छाविषयत्वात् स्वर्गाय पुण्यमित्याद्यापत्तेः । तथासति पक्तुं बजतीत्यर्थे पाकाय ब. जतीति निर्वाहाय तुमथैतिसूत्रप्रणयनवैयात् पाकादेर्निरुक्तवजनाद्यर्थतयैव तद्वाचकपदाचतु. र्युपपत्तेः । अपितु समभिव्याहतपदार्थनिष्ठव्यापारेच्छानुकूलेच्छाविषयत्वं तत्प्रयोजनत्वं तत्प्रयो. जनकत्वरूपतादर्थ्यच तदिच्छाधीनेच्छाविषयव्यापाराश्रयत्वं दारुणो यूपेच्छाधीने छाविषयतक्षणाविरूपव्यापारवत्तया युपार्थत्वमिति तद्विवक्षया युपपदाचतुर्थी । इच्छाधीनेच्छाविषयव्यापाराश्र यत्वं चतुर्थ्यर्थः । प्रथमेच्छायां यूपादेः प्रकृत्यर्थस्य विषयतयाऽन्वयः । एवं रन्धनाय स्थालीत्यादावूयम् । तत्र तादृशव्यापारस्तण्डुलधारणादिः । पुण्यादेः स्वर्गेच्छाधीनेच्छाविषयव्यापारानाश्रयतया न स्वर्गाय पुण्यमित्यादिप्रयोगो, ब्रजनादेः पाकानुकूलब्यापारानाश्रयतया न पाकाय बजतीस्वादावनेन चतुर्थीति तुमाश्चेत्यादिसूत्रम् । तदर्थश्च तुमुन्नन्तयद्धातुना याशोऽर्थः प्रत्याय्यते समभिव्याहृतक्रियाऽन्विततदर्थपरासद्धातुघटितभावकृदन्ताच्चतुर्थीति पक्तुं बजतीत्यत्र तुमुन्नन्तेन बजने पाकविषयेच्छाधीनेच्छाविषयत्व बोध्यते । तुमुन्ण्वुलावितिसूत्रेण समभिव्याहतक्रियायां प्रकृतक्रियासमानकर्तृकत्वसहिततदिच्छाधीनेच्छाविषयत्वरूपतदर्थकत्वेन विव.
पुष्पं मेस्यादित्यत्र बनस्य विशेषणत्वात् पुष्पविशिष्टं वनंमेस्यादितीच्छायां वनाय स्पृहयतीति भवत्येव । ऋणादानस्येति । नच ऋणादानस्य दुरदृष्टजनकत्वे मानाभावस्योक्तत्वेन तत्र मानमनुक्त्वा जनकत्वेऽपीत्युक्तिरयुक्तेति वाच्यमनुपदपक्ष्यमाणं मानं वृत्तमिवाकलय्य तद्धेतुखपक्षे स्मृतिसमर्थनमेव कर्तव्यमाकलयता ग्रन्थकृता तस्यैवारब्धत्वात् । ऋणादानस्य दुरदृष्टजनकरवे भानमाह । ऋणमादायेति । परिशोधनोसरकालमिति । अथ परिशोधनाभावमात्रस्य दुरदृष्टकारणत्वे ऋणादानोत्तरं परिशोधनात्प्रागनन्तदुरदृष्टोत्पादप्रसङ्गः । कारणस्य सर्वक्षणेषु सत्त्वादित्यनन्तादृष्टापत्तिरेवोद्भावयितुमुचितेति चेन्न प्रथमोपनादृष्टाभावस्यापि तत्सहकारित्वेऽदृष्टोत्पत्त्यनन्तरमदृष्टान्तरापादनासंभवादतः शोधनेन तत्राशे शोधनस्यापि नाशे शोधनाभावादृष्टाभावोभयसत्वात्तदुत्तरमदृष्टापत्तेरेवोक्तत्वात् । नचादृष्टाभावकारणतागौरवकुतोनोकमितिवाच्यमादानहेतुतापक्षेऽप्यादानस्य क्षणद्वयाद्यवस्थायित्वेनादृष्टद्वयादिवारणाय त तुताया आवश्यकलात् नच शोधनप्रागभावरूपाभावस्यैव हेतुत्वे शोधनोत्तरमदृष्टापत्तेरसंभवाटुंसस्य प्रतिबन्धकत्वकल्पनमयुक्तमिति वाच्यम् प्रागभावस्य

Page #177

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः ।
१७३
क्षितायां तुमुन्ण्वुलोर्विधानात् । एतत्सूत्रस्यापि स्वर्गीय पुण्यमित्यादिने विषय इति सोऽसाधुरेव । धानाहर्तुं व्रजतीत्यर्थे एधेभ्यो व्रजतीत्यत्र एधस्य न वजनप्रयोजनत्वं सिद्धत्वात् वजनस्य तदनुकूलव्यापारानाश्रयत्वाच्चेति न तादर्ध्यइति सूत्रस्य प्रवृत्तिर्नापि तुमर्थादित्यादेरेधपदस्य क्रियारूपभाववचनत्वाभावादिति तत्र क्रियार्थोपपदस्येति चतुर्थी । तदर्थश्च क्रियार्थोपपदस्तु मुत्रन्तो यो धातुरप्रयुक्तस्तस्य यत्कर्म तत्प्रयोगं विना तदर्थकर्मतया यद्विवक्षितं तद्वाचकाच्चतुर्थीति । तत्र चाहर्तुमिति तुमुन्नन्तार्थः समभिव्याहृत क्रियान्वयिस्वार्थकत्वान्वय्याहरणं, तादृशार्थकर्मतया पधस्य विवक्षितत्वात्तत्र चतुर्थी । चतुर्थ्या एवार्थस्तत्कर्मकाहरणप्रयोजनकत्वम् । पाकाय व्रजतीत्यादौ पार्क कर्त्तुमित्यर्थविवक्षायामनेनैव सूत्रेण चतुर्युपपत्तावपि यदा पाककृतीच्छाधीनेच्छाविषयत्वरूपं पाककर्मक कृतिप्रयोजनकत्वं न व्रजनस्य विषक्षितमपितु पाकेच्छाधीनेच्छाविषयत्वरूपं पाकार्थकस्वमेव तत्रापि चतुर्युपपत्तये तुमर्थादिति सूत्रम् । अश्वाय घास इत्यादावश्वपदस्याश्व भोजनपरतथा तादर्ध्यचतुयैव । आहियत इत्यस्याध्याहारेणाश्वं भोजयितुमा हियत इत्यर्थविवक्षया क्रियार्थो - पपदेत्यादिसूत्रेण चतुर्युपपत्त्या अभ्वपदस्य मुख्यार्थपरत्वोपपादनेऽपि अश्वघास इत्यत्राभ्वपदस्य तद्भोजनपरतायास्तादर्थ्य चतुर्थ्याश्चावश्यकता | अन्यथाऽऽहृतपदसापेक्षतया चतुर्थीसमासानुपपत्तेः । नच तथापि समासानुपपत्तिः, रन्धनाय स्थालीत्यादौ तद्वारणाय चतुर्थी तदर्थेतिसूत्रेण समासे प्रकृतिविकारभावस्य नियामकत्वानुसरणादिति वाच्यम् । आरामगृहाभ्व घासादौ चतुर्थीतियोगविभागेन शाब्दिकैः समासोपपादनात् । नमः स्वस्त्यादिशब्दयोगेऽपि तदर्थविशेषणवाचकपदाश्रमः स्वस्तीत्यनेन चतुर्थ्यनुशिष्यते । नमः शब्दार्थस्त्यागो नमस्कारथ एषोऽर्ध्यः शिवाय नम इत्यादी त्यागार्थकः । चतुर्थ्यां च तत्र प्रकृत्यर्थस्य शिवादेरुद्देश्यत्वं प्रत्याय्यते। त्यागश्च यदि शि वस्यायं भवत्वित्यादिफलेच्छाधीनस्वस्वत्वाभावेच्छारूपस्तदा त्यागोद्देश्यत्वं स्यागजनकेच्छायाः स्वत्वभागितया विषयत्वम् । यदिच त्यागरूपेच्चैव स्वस्वत्वाभावमिवान्यदीयत्वेन त्यज्यमानगतं स्वत्वमपि तत्र विषयीकरोति, नतु तजनकेच्छा तदा स्वत्वभागितया त्यागविषयत्वमेव तदुद्देश्यत्वम् । शिवादेर्विग्रहवतोऽपि स्वीकाराभावात् तदाकारतया ध्यातमन्त्रस्य त्यागोद्देश्यतामते सुतरां तदभावाश्व । त्यज्यमानोपचारादौ स्वत्वाभावेऽपि तदीयत्वेन द्रव्ये स्वत्वावगाहिनीच्छा विसंवादरू पैव । द्रव्यनिष्ठेऽन्यदीयस्वत्वे बाधितं शिवादिनिरूपितत्वं शिवादिनिरूपितप्रसिद्धस्वत्वान्तरे वा बाधितं तत्तद्रव्यसंबन्धमवगाहते । नच खत्वान्तररूपफलेच्छां विना स्वस्वत्वाभावगोचरेच्छेष न संभवतीति शिवादिस्वत्वं त्यागस्यैव विषय इति पक्षोऽसंभवदुक्तिक इति वाच्यम् । स्वस्वस्वाभावविषयकेच्छायाः पुण्यादिरूपफलजनकत्वात्तद्विषयस्य पुण्यादिजनकतावच्छेदकस्यापि पुण्यादिकलकत्वात् । अन्यथा तत्स्वत्वस्यापीष्टाजनकतया स्वतोऽपुरुषार्थतया च प्रथममपि तदिच्छाया असंभवेन प्रथमकल्पस्यापि हेयत्वापातात् । तत्रच प्रथमकल्पे स्वस्वत्वप्रकारकेच्छाजन्यत्वं जन्यतासंबन्धेन ताद शेच्छावत्वं वा चतुर्थ्यर्थः । तत्र प्रकृत्यर्थस्य शिवादेर्विषयताविशेष संबन्धेनान्वयः । द्वितीयकल्पे च विषयिताविशेष एव चतुर्थ्यर्थः । तत्र च निरूपितत्व संबन्धेन शिवादेरन्वयः नमः पदार्थत्यागस्य च विषयताविशेषसंबन्धेन द्रव्येऽन्वयः । द्रव्यस्यैव वा विशेष्यतया भासमानत्यागे विषयिताविशेषसम्बन्धेनान्वयः । नच प्रथमान्तपदार्थस्य मुख्यविशेष्यतानियमः भूतले न घट इत्यादौ निपातार्थप्रतियोगिनाश्यतापक्षे शोधनोत्पत्त्यव्यवहितोत्तरक्षणे दुरदृष्टापत्तिवारणाय शोधनात्यन्ताभावत्वेनैव हेतुलस्य वाच्यत्वात्तस्य शोधनप्रागभाववति सत्त्वे तद्धुंसवत्यपि सत्त्वे बाधकाभावादित्येतदभिप्रायकत्वेन यथाकथंचित्संगमनीयत्वात् ॥ स्वत्वभागितयात्यागविषयत्वमेवेति । एवकारेण खखभागित्वव्यवच्छेदः । अनहेतुमाह । शिवादेर्विग्रहवतोपीति । स्वीकाराभावादिति । स्वत्वोत्पत्तिप्रयोजकस्य स्वीकारस्याभावादित्यर्थः । नित्य तृप्तस्य शिवा देरिदंमम भवलितीमच्छारूपस्य स्वीकारस्यासंभवात् नच शिवस्वमित्यादिव्यवहारानुपपत्तिरिति वाच्यं त्यागीयस्य शिवादिनिष्ठविषयतानिरूपित'स्वत्वनिष्ठविषय तानिरूपितविषयताश्रयत्व त्यैव तत्प्रयोजकत्वादिति भावः ।

Page #178

व्युत्पत्तिवादः ।
स्यापि मुख्यविशेष्यतया भामात् । शिवायोत्सृजतीत्यावाविव नामानिराकर्तृसंप्रदानतास्य नमःपदार्थ क्रियात्वाभावात् । नमापदेन च स्वप्रयोक्तृपुरुषकर्तृकत्वोपरागेणैव त्यागोऽभिधीयते । अन्योच्चरित नमःपदेनान्यदीयत्यागाबोधनात् । तत्पुरुषोश्चरितनमःपदात् त्यागबोधे सति त्यागे त्यज्यमाने द्र चान्यदीयत्वसंशयानुदयात् । अतएव त्यागे तदीयत्वबोधनायाहं ददइत्यादिवदहनम इति : प्रयुज्यते। नवा परकीयत्वबोधनाय चैत्रो नम इत्यादि । ऋत्विजा च यजमानरूपपुरुषान्तरीयतत्त द्रव्यत्यागे स्वीयत्वमारोप्यैव पूजायां नमःपदं प्रयुज्यते । सचारोपस्तस्य विशेषदर्शनदशायामण्याहार्य तयोपपद्यत इति प्रतिनिधिप्रयुक्तस्य दानवाक्यस्यैव पूजायां तादशनमःपद्घटितवाक्यस्य बाधि तार्थत्वेऽप्यष्टजनकत्वं न विरुद्धम् । अस्मच्छब्दादिवत्वोच्चारणकर्तृत्वोपलक्षितपुरुषविशेषवाच कानमापदाद्विशेषरूपेण पुरुषभानम् । अशक्यस्य चैत्रत्वादेर्भानासंभवे तस्यापि वाच्येऽन्तर्भाव स्वीकरणीयः। तदनुगमकं चोपलक्षणीभूतमेककालीनोभयावृत्सिवोच्चारयितृशरीरवृत्तिजातित्वम् खत्वाननुगमेऽपि शक्त्यैक्यं कथंचिदुपपादनीयं, सर्वनामशक्त्यैक्यवत् । उपलक्षणरूपप्रविष्टमुच्चा रणं वेदीयत्वेन विशेषणमतः पूजाभिन्नयादृच्छिकान्नत्यागबोधनायानं दीयत इतिवदनं नम इति र प्रयोगः। योग्यतासत्त्वेऽपि तत्र नमःपदप्रयोगस्य वेदाबोधितत्वेन तद्धस्तितत्पदशक्यपुरुषोपलक्षणरू पाप्रसिश्याऽवाचकत्वात् । अतएव यथा नीचप्रीतिहेतुक्रियास्थले पूजयतीत्यादिवारणाय पूजय त्यादिवाव्यप्रीती गौरवितवृत्तित्वं, स्वसमभिव्याहतपदार्थकर्तृपुरुषावधिकोत्कर्षववृत्तित्वरूपमुप लक्षणमुपेयते । उक्तस्थले च योग्यतासत्वेऽपि नीचवृत्तिप्रीतेस्तत्त्वाभावेन तत्तात्पर्येण पूजयत्या देर्न प्रयोगः । तथा नीचोद्देश्यकत्यागतात्पर्येण नमःपदाप्रयोगात्सदतिप्रसङ्गवारणाय गौरवितोद्देश्यक त्यागएव नमःपदशक्तिरित्यनादेयम् । गौरवितोद्देश्यकत्वस्य नमःपदार्थशरीरे निवेशेऽपि गौरवितो हेश्यकपूजातिरिक्तद्रव्यत्यागबोधनाय नमःपदप्रयोगवारणायोक्तविशेषणस्योच्चारणेऽप्यपश्यं निवेश नीयसया तत पव तदतिप्रसङ्गवारणात् । इन्द्राय स्वाहा तुभ्यं स्वधेत्यादौ अग्निप्रक्षेपोपहित देवोद्देश्यकत्यागबोधकथाहापदपिद्देश्यकत्यागबोधकस्वधापदयोरपि नमःपदवद्देशनादशितोश्वार रणकर्तृत्वोपलक्षितपुरुषीयत्यागवाचकता । अन्यथा पूर्ववदेवातिप्रसङ्गः । एवं च देवोद्देश्यक त्वादेरपि न वाच्यान्तर्भावः । अतादृशत्यागतात्पर्येण स्वाहादिप्रयोगस्य देशनादेशितत्वविरहेणे वानतिप्रसङ्गात् । अतएव तान्त्रिकपूजायामाचमनीयादिदानेऽग्निप्रक्षेपोपहितत्वपित्रुद्देश्यकत्व विरहेऽपि स्वाहावधाप्रयोगस्य नासमवेतार्थता । एवंच सति नमःस्वाहास्वधाशब्दानामेकस्थले ऽन्यप्रयोगस्य वेदबोधितत्वाभावेनैव नातिप्रसक्तः नतिरूपो नमःपदार्थश्व स्वापकर्षबोधनानुकूलः स्वीयव्यापारः। चतुर्थ्या चापकर्षान्वय्यवधित्वमवधिमत्वं वा प्रत्याय्यते । स्वमुचारयिता, तथाच चैत्राधुच्चारितानमो हरयइत्यादिशब्दार्यवधिकचैत्रापकर्षबोधानुकूलश्चैत्रीयव्यापार इत्याकारको बोधः । नारायणं नमस्कृत्येत्यादौ नमःशब्दयोगेऽपि न चतुर्थी । द्वितीयया कारकविभक्ति त्वेन बलीयस्या बाधात् । अथात्र नारायणादेनमस्कारघटकापकर्षावधित्वमेव तञ्च न कर्मत्वम् । कर्मत्वं च क्रियाजन्यफलशालित्वादिरूपमेव तश्च न तस्येति द्वितीयाया नायं विषयः । नचापक --------- -..---.-- .. --- -- ' क्रियात्वाभावादिति । अनिराकर्तृसंप्रदानलस्य समभिव्याहृतक्रियाघटितस्य । प्रागुक्तलादितिभावः । कथंचिदु. पपादनीयमिति । नमःपदं नमःपदविशिष्टं भवलितीच्छाया नमःपदशक्तिरूपत्वाभ्युपगमेनोपपादनीयमित्यर्थः । वैशिष्ट्यञ्च खतादात्म्यखोचारयितृवृत्येककालिकशरीरद्वयावृत्तिजातित्वसमानाधिकरणाबच्छेदकतानिरूपितावच्छित्रत्वसंबन्धावच्छि नशरीरनिष्ठावच्छेदकतानिरूपितात्मनिष्ठाधेयखसंबन्धावच्छिन्न प्रकारतानिरूपितत्यागनिष्ठविशेष्यताकबोधजनकत्वोभयसंबन्धेन । एवञ्च वलस्य संबन्धघटकलान्नाननुगमः चैत्रादौ नमःपदस्योच्चारयितृत्वग्रहे नमःषदशक्यत्वस्य शरीरवृत्तिचैत्रवादिजाति विशेषविशिष्टावच्छिन्नारमवृत्तित्यागादौ सुग्रहतया ततस्तन रूपेण बोधस्यापि संभव इति भावः । तटितेत्यादि। तेन वेदबोधितोच्चारणेन घटितं यत् तत्पदशक्यखोञ्चारयितृपुरुषकर्तृकत्यागघटकपुरुषस्योपलक्षणं वेदबोधितखोचारणा

Page #179

१७५
गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः । बोधरूपफलाश्रयत्वरूपकर्मत्वं तत्राबाधितमेवेति वाच्यम् । एवंसति नारायणावधिकापकर्षयो. धकदण्डवत्प्रणिपातादिजन्यताशापकर्षबोधाश्रयतायाः पुरुषान्तरसाधारणतया नारायणप्रणामदशायां मनुष्यं नमस्करोतीत्यादिप्रयोगापत्तिः । यदिचापकर्षावधित्वप्रकारकबोधानु नमस्कारस्तद्धटकबोधविशेष्यतया नारायणादेः कर्मत्वम् । क्रियाजन्यफलशालिस्वरूपे कर्मत्वे च व्यापाराशेऽनुकूलतासंबन्धेन विशेषणीभूतं फलमेव विवक्षणीयं । अत्र चानुकूलत्यमेव व्यापाराशे विशेषणमित्यपकर्षावधित्वबोद्धः पुरुषान्तरस्य न कर्मतेत्युच्यते तदापि नारायणं प्रणम्येत्यादावेव कर्मत्वमुपपद्यते नतु नारायणं नमस्कृत्येत्यादौ नमःपदार्थघटकशानस्य धात्वर्थताविरहेण तद्विषयतायाः कर्मतानात्मकत्वात् । कृतिविषयतायाम्च नमःस्वापकर्षावपदार्थव्यापारपव सत्त्वात् । मैवम् । नमस्करोतीत्यादी कृधातुनैव व्यापारबोधात् । अत्रच धित्वप्रकारकयोधविषयतामा निपातार्थः । अत्र स्खं समभिव्याहृतः कर्ता, तथाच तादृशबोधविषयताप्रयोजकव्यापारानुकूलकृतिमानिति समुदायाधीनो बोधः तादृशविषयताश्रयतया नारायणादेः कर्मत्वम् । यतो धात्वर्थतावच्छेदकफलशालित्वं कर्मत्वमित्यत्र धात्वर्थतावच्छेदकत्वं न धातुशक्यतावच्छेदकत्वमपितु व्यापाररूपार्थेऽनुकूलतासंबन्धेन विशेषणतया धातुप्रतिपाद्यस्वम् । प्रकृते निपातार्थे धात्वर्थस्य साक्षान्वये तादृशबोधविषयत्वरूपस्य तदवच्छेदकत्वमक्षतमेव । नचैवं पूर्वदेशादेर्गम्यादिकर्मत्वं दुवार विभागादी क्रियाजन्यत्वसत्वेऽपि निरुतधात्वर्थतावच्छेदकत्वाभावात् । नहि विभागादिर्गम्याद्यर्थ कथमपि विशेषणतया भासते। एवं च नारायणादेः करोतिकर्मत्वेऽपि नमःपदादिकं विना न तद्योगे नारायणादिपदोत्तरं द्वितीया तदर्थान्वयिफलोपस्थापकाभावेन तदर्थानन्वयात् । नापि नारायणं फलं करोतीति प्रयोगापत्तिः। फलस्यात्र धात्वर्थव्यापारे साक्षादविशेषणत्वात् । निपातातिरिक्तनामार्थस्य धात्वर्थे भेदेनान्वयस्याव्युत्पन्नत्वात । धात्वर्थे साक्षाद्विशेषणीभवत्येव फले द्वितीयार्थाधेयत्वान्वयात् । अतएव पुरस्कृत्य शिखण्डिनमित्यादावपि शिखण्ड्यादेः कृतिकर्मता धात्वर्थव्यापारविशेषणपुरम्पदरूपनिपातार्थानदेशावस्थानरूपफलाश्रयत्वात् । नारायणो नमस्क्रियते, ज्यायान् पुरस्क्रियत इत्यादौ निपातार्थफलं धात्वर्थव्यापारविशेष्यतयैव भासते । तदन्वितमाश्रयत्वं कर्माख्यातादिना प्रत्याय्यते । अथैवमपि कारकविभक्तेः साक्षाद्धात्वर्थान्वयित्वनियमभङ्ग इति चेन्न । तादृशनियमे निपातातिरिक्तार्थमन्तराऽकृत्वत्यस्यैव साक्षादर्थत्वात् । अन्यथा घटो दण्डाजायते न पारिमाण्डल्यादित्यादी कारकपञ्चम्या जन्याद्यन्वयिनि नमर्थाभावे प्रतियोगितया स्वार्थप्रयोज्यत्वादियोधनासंभवात् । पारिमाण्डल्यादिनिपितमपि प्रयोज्यत्वं विषयितया तदवच्छिन्नजनकताकज्ञानादौ प्रसिद्धम्, प्रयोज्यत्वविशिष्टोत्पतिरेव वा तत्र धात्वर्थः । तत्र पश्चम्यन्ताथेपारिमाडल्यनिरूपितत्वस्याभावो ना बोध्यते । उक्तरीत्या क्रियायोगे नमस्कार्यस्थ कर्मत्वेऽपि स्वयंभुवे नमस्कृत्येत्यादौ चतुर्थी अपकर्षावधित्वमात्रविवक्षया । केचिस नारायणं नमस्कृत्येत्यादौ नमःपदं नतिकर्मपरम् । तथाच नारायणं नतिकर्मीकत्येत्यर्थविवक्षया घटं शुक्लं करोति शुक्लीकरोतीत्यादौ घटादेरिव नारायणादेः कृतिकर्मता । शिखण्डिनं पुरस्कृत्येत्यादौ पुरःपदमनस्थितपरम् । एवं घटं साक्षात्करोतीत्यादौ साक्षात्पदं प्रस्थ. क्षविषयपरम् । एवं दुःखमाविष्करोतीत्यादावप्याविःपदं शानगोचरार्थकमिति सर्वत्र पूर्ववद्वितीकर्तृवं तस्याप्रसिद्ध्येत्यर्थः । तत्राबाधितमेवेति । यद्यपि नारायणादेरीश्वरत्वोपगमादीश्वरे च नित्यज्ञानोपगमायापारजन्योक्तबोधस्य तत्र बाधएच तथापि पुराणादिप्रसिद्धेस्तस्मिन्नशरीरोपाध्यवच्छिन्ने जन्यज्ञानाभावेऽपि शरीरावच्छिन्ने कोपप्रसादवज्जन्यज्ञानमप्यभ्युपेत्योक्तम् अथवा नित्य एव ज्ञानप्रयत्नादी समयविशेषावच्छिमत्वेन कोपप्रसादादिजन्यतया प्रसिकार्यजातीयोपधायकत्वेन कोपप्रसादत्ववत् व्यापारजन्योक्तबोधकार्योपधायकसमयविशेषावच्छित्रत्वोपरागेण तादृशबोधखमपि नित्यसाधारणक्षैमिकप्रयोज्यत्वघटितमभ्युपगम्योक्तमित्यवधेयम् । नारायणंफलमिति । खापकर्षावधिलप्रकारका बोधविषयत्वरूपस्य फलशब्दप्रतिपाद्यस्य व्यापारेऽनुकूलत्यसंबन्धेन विशेषणत्वे प्रागुक्तधामर्थतावच्छेदकत्वसंभवात्तदाश्रय

Page #180

व्युत्पत्तिवादः। यानिर्वाह इत्याहुः । नमम्पदस्य धर्मिबोधकत्वे हरिराविर्भवतीत्यादिवनमो भवतीति प्रयोगप्रसङ्गात तस्मान्नमस्करोतीस्याविष्करोति पुरस्करोति अलंकरोतीत्यादौ नमःप्रभृतयो निपाता धर्मघाचका पप, लापवात् । तत्तद्धर्माश्रयस्थ दर्शितरीत्यैव कर्मतोपपत्तेः आविर्भवतीत्यादिप्रयोगानरोधेन थाविरादिशब्दानां प्रकटताश्रये धर्मिणि लक्षणोपेयते । शुक्लः पट इत्यादौ शुक्लादिशब्दानामिव । अस्तु वा तत्रापि प्रकटतादिरूपो धर्म एव तदर्थस्तस्यैव धात्वर्थभावे धर्मरूपेऽभेदाम्बयः । क्रियायां स्वार्थाभेदान्वये आविरादेरेवाकाङ्क्षा स्वीक्रियते न तु नमापदादेरिति न नारायणो नमो भवतीत्यावेः प्रसङ्गः । शुक्लीकरोतीत्यादौ विप्रत्ययान्तस्यापि शौक्यादिधर्म एवार्थः । अभूततद्भावे तदनुशासनात् । अभूतस्य पूर्वकालावच्छेदेन शुक्लादिभावरहितस्य तद्भावः शौक्लधादिः। अथवा अभूतः पूर्वकालावच्छेदेन धर्मिण्यविद्यमानस्तद्भावः शौक्लयादिः, शुक्लीभवतीत्यादौ तु दर्शिता गतिः । न चाभूततद्भावपर्यन्तस्य च्चिप्रत्ययवाच्यत्वे गौरवाच्छुक्लादिपदोपस्थाप्यपदार्थतावच्छेदकशौक्लयाधन्वयि अभूतत्वं विप्रत्ययार्थोऽस्तु । शुक्लतर इत्यादौ तरबाद्यर्थोत्कर्षस्येव व्यर्थस्यापि व्युत्पत्तिवैचित्र्येण पदार्थतावच्छेदकेऽन्वयसंभवादिति वाच्यम् । मन्मतेऽपि शौक्लयादिभाषस्यैव च्चिप्रत्ययार्थतोपगमेन. गौरवानवकाशात् । पूर्वकालावच्छिन्नस्वनिष्ठाभावप्रतियोगित्वसहितस्याधेयत्वस्य प्रत्ययार्थ प्रकृत्यर्थस्य संबन्धतया भानोपगमात् । शौक़यादावभूतत्वलाभेनैव जलपरमाणुः शुलीभवतीति प्रयोगाप्रसङ्गात् । शौक्लयादेधर्मत्वेनैव वाच्यता नतु तादूप्येणेति न शक्यानन्त्यम्। प्रकृत्यर्थतावच्छेदकतत्तद्धर्मनिष्ठाधेयताविशेषाणामेव संबन्धतया भानोएगमाद्धर्मान्तरस्याभूतत्वमादाय न जलपरमाणुः शुक्लीभवतीत्यादिप्रसङ्गीप्रकृत्यर्थतावच्छेदकगतप्रागविद्यमानत्वस्य च्चिप्रत्ययार्थत्वमतेतु शुक्लीभवतीत्यादौ प्रकृत्यर्थतावच्छेदकशौक्लयाद्यभावस्य प्रागपि क्वचिद्विद्यमानतया तभावान्वये योग्यतानुपपत्तिः । तत्तर्मिण्यविद्यमानत्वस्य व्यर्थत्वे शत्यानन्त्यमिति पूर्वकालावछिन्नोऽभाव एवाविद्यमानत्वम् । तस्य च प्रकृत्यर्थतावच्छेदके सामानाधिकरण्यसहितप्रतियोगित्य
बन्धेनान्वयो वाच्यः। प्रकृत्यर्थे च तादृशसंबन्धेनाभावविशिष्टस्य वैशिष्टयमानमुपयम् । अन्यथा ऽन्यत्र स्वाभावसमानाधिकरणस्याशीलधादेः सर्वदाऽशुक्लकाकादावपि सत्त्वेन काकोऽशक्तीभवतीति प्रयोगः स्यात् । अत्राभावरूपपदार्थान्तरविशिष्टप्रकृत्यर्थतावच्छेदकवैशिष्टयभानं च प्रकृत्यर्थे न संभवति । प्रकृत्या खवृत्तिसहकारेण स्वार्थे यादृशविशेषणावच्छिन्नप्रकृत्यर्थतावच्छेदकीयसंबन्धो न तया नारायणस्य कर्मलसंभवादुक्तप्रयोगापत्तिरितिभावः । अभेदान्वयइति । तदन्विततिकर्थाश्रयत्वस्य प्रथमान्तायेऽन्वयोबोध्यः घटमाविष्करोतीत्यादौ तु धालर्थकृतावनुकूलत्वसंबन्धेनान्वयः तदाश्रयखाद्धटादेः कर्मताधेयवं द्वितीयाथै इति । धर्मएवार्थइति। तदाश्रयलाटादेः कर्मताआधेयत्वं द्वितीयार्थः धर्मस्योक्तस्य कृतावनुकूललघटनिष्ठोद्देश्यतानिरूपितस्वनिष्ठसाध्यत्वाख्यविषयताकत्वोभयसंबन्धेनान्वयः । अभूतलस्यापि शाब्दबोधे भानमावश्यकम् जलपरमाणुः शुक्रीभवति जलपरमाणं शुकं करोतीत्यप्रयोगात्तद्भानंतु व्यर्थतया संसर्गतयावा, तश्राभूतलस्य तद्भावस्य शक्लियादेरिव व्यर्थतापले प्रयोगाधिकरणकालाद्वर्तमानलकारस्थलेऽतीतादिलकारस्थले समभिव्याहृतविधेयान्तरकालाच पूर्वो यः कालस्तदवच्छिन मभावस्यानयत्वप्रतियोगिलं वा तादृशाभावस्याभूतत्त्वम् प्रथमस्य व्युत्पत्तिवैचित्र्यात् घटादेरशुलतया प्रत्ययानुभववैचिः ध्याच द्वितीयाप्रकृत्यर्थे प्रथमाप्रकृत्यर्थे वा सर्वत्रैव खप्रकृत्यर्थे वा घटादावन्वयः तेन सह विभक्त्यर्थद्वारा स्वतोवाऽऽधेयत्वेद शुक्रत्वादिधर्मस्यान्वये तद्भाववस्वलाभः व्युत्पत्तिवैचित्र्यामनुभववैचित्र्यच्चानभ्युपगम्य प्रकारान्तरस्य च प्रकृत्यर्थतावच्छे.. दकइल्यादिना वक्ष्यति शक्यतातु तस्य धर्मत्वेन नतु सद्भावत्वेनेतिवक्ष्यति द्वितीयस्य शौऋयादिधर्मेऽन्वयस्तद्धटकाभावे च व्युत्पत्तिवैचित्र्यात् द्वितीयादिप्रकृत्यर्थस्थाधेयतयान्वयो बोध्य इति ॥ शौकृयाद्यन्वयीति । इदंचाथवेतिपक्षोक्ताभूतत्वाभिप्रायकमन्वयप्रकारः पूर्ववत् । प्रकृत्यर्थस्य संबन्धतयेति । इदंतु प्रकृत्यर्थतावच्छेदकस्योपलक्षणत्वमभिप्रेत्योक्तम् । अन्यथा शुक्रत्वविशिष्टनिष्ठाभावप्रतियोगिलस्य शौक्लयेऽसंभव एव स्यात् वस्तुतो घटं शुक्रीकरोत्यशक्तं घटं शुक्लं करोतीदि। विवरणदर्शनाच्छुक्लावृत्तिधर्मरूपे च्व्यन्तार्थे द्वितीयार्थाधेयत्वस्य खरूपस्वनिरूपकघटादिवृत्तिपूर्वकालावच्छिन्नाभावधि योगित्वोभयसंबन्धेनान्वयो बोध्यः । तदभावान्वय इति । जलपरमाणुर्न शुक्रीभवतीत्यादाविति शेषः ।
इति व्युत्पत्तिवादगूढार्थतत्वालोके चतुर्थ्यालोकः ।

Page #181

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः ।
१७७ प्रत्याय्यते पदान्तरसमभिव्यहाररूपाकाझ्यापि प्रकृत्यर्थतावच्छेदकीयताशविशेषणसंयन्धावच्छिभसंबन्धाप्रत्यायनेन प्रकृत्यर्थतावच्छेदकीयसंबन्धे विप्रत्ययार्थाभावविशिष्टप्रतियोगित्वरूपविशे
वृत्त्याऽभासमानस्य भानासंभवादित्यनुपपत्तिः । अस्मन्मते तु भवत्यर्थ भावे विप्रत्ययान्तार्थस्याधेयतासंबन्धेन पूर्वकालावच्छिन्नस्वाभावाधिकरणविशिष्टस्य शौक्ल्यादेः सामानाधिकरण्यसंबन्धेनैवान्वयस्योपगन्तव्यतया तेन संबन्धेन चाधिकरणविशिष्टाशौक्ल्यादिमा विशिष्टस्य भवत्यर्थस्यैवाख्याताद्यर्थ आश्रयत्वे निरूपितत्वसंबन्धभानात् । तादृशविशिष्टनिरूपिताश्रयत्वस्य च पूर्वकालावच्छेदेनाशौक्ल्याद्यभावाधिकरणपव सत्त्वेन नोक्तातिप्रसङ्गः । अन्यत्स्वयमूह्यम् । स्वस्ति भवतइत्यादावाशीः स्वस्त्यर्थः । सा च परहितविषयकखेच्छा । स्वमुच्चारयिता, हितान्वयी संबन्धश्चतुर्थ्यर्थः। एवं च भवदीयहितविषयिणी मदीयेच्छेति बोधः । कल्याणाद्यर्थकोऽपि स्वस्तिशम्दः, "खस्त्यस्तुमा" मित्यादौ, तत्रापि चतुर्थ्यर्थः संबन्धः स्वस्त्यर्थान्वयीत्यलम् । इति चतुर्थ्यर्थनिरूपणम् ॥
वृक्षात्पर्ण पततीत्यादौ पञ्चम्या प्रकृत्यर्थस्य वृक्षादेः पतनादिक्रियापादानत्वं प्रत्याय्यते । अपादानत्वं च स्वनिष्ठभेदप्रतियोगितावच्छेदकीभूतक्रियाजन्यविभागाश्रयत्वम् । पर्णादेः स्वनिष्ठवृक्षादिविभागअनकस्वपतनाद्यपादानत्ववारणाय भूतान्तं क्रियाविशेषणम् । भेदप्रतियोगितावच्छेदकत्वे विभागे पञ्चम्याः शक्तिद्वयम्। भेदे विभागे च वृक्षादेः प्रकृत्यर्थस्याधेयतासंबन्धेनान्वयः । प्रतियोगितावच्छेदकत्वमाश्रयत्वसंबन्धेन। विभागश्च जनकतासंबन्धेन क्रियायामन्येति । जनकतासंबन्धस्य प्र. तियोगितानवच्छेदकतया ना तत्संबन्धावच्छिन्नविभागाभावः क्रियायां बोधयितुं न शक्य इति चेत्तर्हि विभागजनकत्वमेव पश्चम्यर्थोऽस्तु प्रतियोगितावच्छेदकत्वस्येव तस्याप्याश्रयतासंबन्धेन कियायामन्धयः । एवंच वृक्षनिष्ठभेदप्रतियोगितावच्छेदकतन्निष्ठविभागजनकपतनाश्रयः पर्णमित्याद्याकारक उक्तस्थले बोधः। अथ पञ्चमीसमभिव्याहृतनोक्तयोः पञ्चम्यर्थयोईयोरेवाभावद्वयं बोध्यते, यथायोगमेकतरस्य वा । नाद्यः पक्षः पर्ण वृक्षात्पतति न स्वस्मादित्यत्र स्वनिष्ठपतने खनिष्ठभेदप्रतियोगितावच्छेदकत्वाभावसत्त्वेऽपि स्वनिष्ठविभागजनकत्वाभावासत्त्वेन वृक्षात्पतति न भूतलादित्यत्र पतने भूतलादिनिष्ठविभागादिजनकत्वाभावसत्वेऽपि तनिष्ठभेदप्रतियोगितावच्छेदकत्वाभावासत्त्वेनायोग्यतापतेः । नापि द्वितीयः । वृक्षास्पर्ण पतति न पर्णादित्यत्र पत्रनिष्ठपतने निष्ठविभागाजनकत्वस्येव पत्रान्तरनिष्ठभेदप्रतियोगितावच्छेदकतया पत्रनिष्ठभेदप्रतियोगितानवच्छेदकत्वस्यापि बाधाद्योग्यताया निर्वाहयितुमशक्यत्वादिति । अत्राहुः । विभागो जनकत्वं च पञ्चम्यर्थः । विभागे प्रकृत्यर्थस्यावधिकत्वं संबन्धस्तेन संबन्धेन प्रकृत्यर्थविशिष्टस्य विभागस्य निरूपितत्वविशेषसंबन्धेन जनकत्वेऽन्वयः । जनकत्वं च फलोपधानरूपं विशि रूपितताशजनकत्वस्य क्रियायां न[समभिव्याहारस्थलेच क्रियान्वयिन्यभावे प्रतियोगित्वेनान्वयः। वृक्षपत्रादिविभागजनकपत्रादिकर्म च न पत्राद्यवधिकत्वविशिष्टविभागोपधायकम् । पत्रादेः खा. पधिकत्वविशिष्टविभागानधिकरणत्वेन तत्कर्मणि विशिष्टविभागसामानाधिकरण्याभावात् । फलोपधायकत्वस्य सामानाधिकरण्यगर्भत्वानोक्तानुपपत्तिः । वृक्षाद्विभजते इत्यादावपि वृक्षावधिकत्वं विभाग प्रतीयते । तत्रापादानतायाः अवधितारूपत्वाद् वृक्षाघवधिकत्वविशिष्टविभागनिरूपित धाश्रयत्वमाख्यातेन बोध्यतेऽतोवृक्षः स्वस्माद्विभजत इति न प्रयोगः, यथाहि स्वप्रतियोगिकत्वविशि
संयोगः स्वस्मिन्न वर्तते तथा खावधिकविभागस्य स्ववृत्तित्वेऽपि स्वस्य न विशिष्टविभागाधिकरणस्वमित्यविवादमेव । अवधित्वादिकं च स्वरूपसंबन्धविशेषः । यहा, विभागोऽधिकरणता । प्रयोजकत्वं च वृक्षात्पततीत्यादौ पञ्चम्यर्थः। विभागेऽवधित्वसंबन्धेन प्रकृत्यर्थान्वयः। तद्विशिष्टविमागस्य निरूपितत्वविशेषसंबन्धेनाधिकरणतायामन्वयः। पत्रादिकर्मणि च न तदवधिकत्वविशिष्टवि
२३ व्यु.

Page #182

व्युत्पत्तिवादः ।
भागनिरूपितान्यमात्रनिष्ठाधिकरणताप्रयोजकत्वम् । कारणस्यापि स्वाश्रयनिष्ठकार्याधिकरणतामा त्रप्रयोजकत्वादिति सामञ्जस्यात् । अथ वृक्षात्पतति, वृक्षाद्विभजत इतिवत् वृक्षास्यजतीत्यादि कथं प्रयोगः । पञ्चम्यर्थस्य विभागजनकत्वस्य विभागावच्छिन्न क्रियारूपत्यांगेऽवधिमत्त्वरूपपण म्यर्थस्य च विभागरूपधात्वर्थतावच्छेदकफलेऽन्वये बाधकाभावात् । नच विभागावच्छिन्न त्रि यायां विभागान्योऽव्युत्पन्नः । उद्देश्यतावच्छेदकविधेययोरैक्यादिति वाच्यम् । जनकतासंबन्धे विभागावच्छिने प्रकृत्यर्थविशेषित विभागजनकत्यान्वये व्युत्पत्तिविरोधविरहात् । नच प्रणम्यर्थ विभागजनकत्वावधिमत्वयोरन्वयबोधे धातुविशेषाधीनव्यापारविभागोपस्थिते हैतुत्वापगमात्तदभा वेन त्यजधातूपस्थिततत्तदर्थे न पञ्चम्यर्थान्वय इति वाच्यम् । त्यजिपत्योस्त्यजिविभज्योश्च पर्याय ताभ्रमदशायां त्यजत्यर्थव्यापारविभागयोः पञ्चम्यर्थान्वयात् त्यजधातुजन्य तत्तदर्थोपस्थितेरपि पश्च म्यर्थान्वयहेतुताया अवश्यं वाच्यत्वात् । नच पञ्चम्यर्थविभागजनकत्वान्वयबोधे धातुजन्यवि भागरूपफलानवच्छिन्नव्यापारोपस्थितिस्तादृशावधिमत्त्वान्वये च धातुजन्यविभाग मुख्य विशेष्यको पस्थितिर्हेतुरिति त्यजधातुजन्यविभागावच्छिन्नव्यापारोपस्थितिविषयव्यापारविभागयोः पञ्चम्यर्थवि भागजनकत्वावधिमत्त्वान्ययासंभव इति वाच्यम् । फलव्यापारयोः पृथग्धात्वर्थतामते त्यजधा तोरपि प्राधान्येन विभागस्य तदनवच्छिन्नस्पन्दस्य चोपस्थित्या तदुपस्थितिविषयतादशार्थयोरवि ततत्पश्ञ्चम्यर्थान्वयसंभवादिति चेन्न । फलावच्छिन्नव्यापारस्य धात्वर्थतामते उक्तरीत्यैव साम अस्यात् । तयोः पृथग् धात्वर्थतामते च फलविषयकव्यापारविषयकबोधं जनयतु धातुपदमित्ये ताशेच्छारूपा फलव्यापारयोरेकैव शक्तिः, पुष्पवन्तादिपदवत् । नतु फलविषयकं व्यापारविषयकं बोधं जनयत्विति समूहालम्बनात्मकषोधनिष्ठतत्तद्विषयकत्वावच्छिन्नविभिन्नविषयताशालिसंकेतरूपा । तथासति नानार्थत्वाविशेषेण कदाचित्फलव्यापारयोरेकैकपरित्यागेनाप्येकैकस्य बोधप्रस ङ्गात् । तथाच विभागे पञ्चम्यर्थावधिमत्त्वान्वयबोधे सङ्केतीय बोधनिष्ठविषयत्वांशे विभागेतर विषयकत्वानवच्छिन्नत्वावगाहिधातुशक्तिशानं क्रियांशे विभागजनकत्वरूपपञ्चम्यर्थान्वयबोधे च ता दशबोधनिष्ठविषयतांशे विभागविषयकत्वानवच्छिनत्वावगाहिधातुशक्तिशानं हेतुरुपेयत इतित्यजधातोस्तादृशज्ञानमभ्रान्तस्यासंभवीत्यतिप्रसङ्गानवकाशात् । शक्तिद्वयादिवदर्शित कशतेरपि कर्मप्रत्ययस्थले फलव्यापारयोर्विशेषणविशेष्यभाववैपरीत्येन शाब्दबोधसंभवात् । विशिष्टशक्तावेव वि शेषणविशेष्यभावविपर्यासानिर्वाहात् । यदिच फलव्यापारयोः शक्तिभेदे एकार्थपरित्यागेनापरार्थबोधप्रसङ्गवदुक्तरूपसङ्केतोपगमेऽपि पुष्पवन्तपदशक्यविशेषेण तत इव सकर्मकधातुतोऽपि विशेषणविशेष्यभावानापन्नस्यैवान्वयबोधः स्यान्नतु तदापनार्थद्वयविषयक इत्युच्येत तदा संकेतस्य बोधांशे विशेषणतया भासमानयोः फलव्यापारविषयकत्वयोरवच्छेद्यावच्छेदकभावावगाहित्यमपि स्वीकरणीयम् । विशेषणविशेष्यभावेन भासमानयोरेव फलव्यापारयोर्विषयताद्वयमवच्छेद्यावच्छेदक भाषापनमिति तथैव तयोर्भानम् । पुष्पवन्तपदसंकेतेच चन्द्रसूर्यविषयतयोरवच्छेद्यावच्छेदकभावो न भासते अतस्तयोर्विशृङ्खलमेव भानमिति न काप्यनुपपत्तिः । यदिच वृक्षात्स्यन्दत इत्यादिर्न प्रयोगस्तदा सकर्मकधातोः फलविशिष्टव्यापारवाचकतामते पञ्चम्यर्थविभाग जनकत्वबोधे विभागानवच्छिन्नफलावच्छिन्नव्यापारविषयक धातुशक्तिज्ञानजन्योपस्थितिः फलव्यापारयोर्वैशिष्ट्यानुपरकयो
१७८
विभागेतरविषयकत्वावच्छिन्नत्वानवगाहीति । नच विभागईश्वरेच्छीय विभज्धातुनिष्टविषयतानिरूपितजनकस्वविषयतानिरूपितबोधनिष्ठविषयतानिरूपित्तविषयत्वनिष्ठविषयतानिरूपितविषयतावानिति शक्तिज्ञानस्य बोधनिष्ठविषयत्त्रांशे विभागेतर विषयकत्वानवच्छिन्नत्वा नवगाहित्वेन तस्मादुपस्थिते विभागे पश्चम्यर्थानन्वयप्रसङ्ग इतिवाच्यमिष्टापत्तेः । यतु विभागेतरविषयकत्वावच्छिन्नानवगाहीत्यत्र तात्पर्यमिति तत्र त्यजधातुशक्तिज्ञानस्याप्युक्तरूपस्य तादृशानवगाहिनः प्रमाTreer संभवेनाभ्रान्तस्य वृक्षात्यजतीति प्रयोगबोधयोरापतेस्तद्वारणायोकानवच्छिन्नत्वावगाहिज्ञानत्वेन कारणत्वस्यावश्य

Page #183

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः । त्विर्थतामते च संकेतीयबोधनिष्ठविषयतांशे विभागविषयकस्वामवच्छिनास्वफलान्सरविषयकवा. वच्छिन्नत्योभयावगाहिशानजन्योपस्थितिः कारणमभ्युपगन्तव्येत्यलमधिकेन । व्याघ्राद्विभेति दस्युभ्यो रक्षतीत्यादी भीत्रार्थानामित्यनेनापादानत्वम् । भयं च परतोऽनिष्टसंभावना । पाणं चानिष्टनिवृत्यनुकूलोव्यापारः । तदर्थकधातुयोगे तादृशानिष्टजनकमपादानसंशमिति सूत्रार्थः । एवंच पञ्चम्यर्थस्तत्र प्रयोज्यत्वम् । तच्च निरुक्तधात्वर्थघटकामिष्टेऽन्वेति । अथ यस्य व्याघ्राधीनमनिष्टमप्रसिद्धमथच व्याघ्रतुकत्वेन मरणादिकं संभावयति तत्पुरुषपरो व्याघ्रादयं विभेतीति कथं प्रयोगः प्रमाणम् । अनिष्टे व्याघ्राधीनत्वस्य बाधादिति चेत् भयार्थकधातुयोगे प्रयोज्यताप्रकारकत्वं पञ्चम्यर्थः। तचानिष्टसंभावनायामन्वेति, प्रकृते च व्याघ्राधीनस्वस्य तत्पुरुषीयानिष्टे बाधेऽपि अनिष्टसम्भावनायां तत्प्रकारकत्वमबाधितमेवेति नानुपपत्तिः। एवं च शत्रुभ्रमेण मित्रादपि बिभेतीत्यादिवाक्यस्यापि प्रामाण्यनिर्वाहः । एवं च भयार्थकधातुयोगे भयहेतुत्वेन संभावितमपादानमित्येकः सूत्रार्थः । अनिटविरहानुकूलब्यापाररूपत्राणार्थकधातुयोगे तदनिष्टप्रयोजकं तदित्यपरः । अनिष्टं दुःखमेव सर्वभानुगतम् । यज्जन्यं दुःखं कस्यापि न प्रसिद्ध्यति तादृशस्याप्यहिकण्टकादेरपादानत्वं स्यादिति चेत्तर्हि तनिष्ठदुःखोपधायकव्यापारविरहानुकूलव्यापारस्तपादानकं स्वकर्मकं रक्षणमिति वक्त
-- ------ - - ---- कत्वे विभज्यादिस्थलेपि तादृशज्ञानस्यैव कल्पनीयवादिति । तच्चानिष्टसंभावनायामन्तीति । अनिष्टनिष्ठविशेष्यताकत्वविशिष्टसंभावनायामित्यर्थस्तेन तादृशविशेष्यताकखोक्तप्रकारताकत्वयोरवच्छेद्यावच्छेदकभावलाभेनान्यनिष्टे व्याघ्रप्रयोज्यखस्य वानिष्ठेऽन्यप्रयोज्यत्वस्य चाचगा हिनी संभावनामादाय व्याघ्राद्विभेत्ययमिति प्रयोगस्य नापत्तिः । तन्निष्ठदुःखोपधायकेत्यादि । यत्त्वत्र दुःखोपधायकव्यापाराभावानुकूलच्यापाररूपत्राणं धालर्थः द्वितीयान्तार्थचैत्रवृत्तित्वादेः दुःखे पञ्चम्यन्तार्थस्य दुःखोपधायकव्यापारेऽन्धयः नतु तदभाचे । तथासति धावर्थतावच्छेदकतादृशव्यापाराभावरूपफलाश्रयत्वेन तस्य कर्मलापत्या पञ्चम्यनुपपत्तेरिति व्याख्यानम् । तन्न तादृशव्यापारान्वयविवक्षाया पञ्चम्युपपत्तावपि तदभावान्वयविकक्षायां दस्युप्रभृतितो द्वितीयापत्तेर्दुरवात् कर्तृव्यापारेण तादृशव्यापारनिवृत्तौ तदभावस्य तत्र सत्त्वावश्यकलात् निरवच्छिन्ननविशेषितसंबन्धेन फलाश्रयत्वस्य ग्रामादेर्गभ्यादिकर्मखानुपपत्त्या वक्तुमशक्यत्वात् अपितु दुःखनिवृत्त्यनुकूलव्यापार एव धात्वर्थः दुःखएवच खनिष्ठव्यापारप्रयोज्यत्वरूपपञ्चम्यान्वयः एतादृशपञ्चम्यर्थलाभायैव च तनिष्ठदुःखोपधायकव्यापारेत्युक्तम् यनिष्ठो ब्यापारो हि दुःखोपधायकः कस्यापि भवति तन्निष्ठव्यापारप्रयोज्यलं खरूपयोग्यत्वरूपमपि दुःखस्य भवति एवञ्च यस्याहिप्रभृतेः कस्यचिदपि जनस्य दुःखोपधायकमुपसर्पणदंशनादिकमेव नास्ति भवदपि वा न दुःखोपधायकं तद्व्यापारत्वेन दुःख विशेषत्वेन कार्यकारणभावाभावात् तादृशाहिनभृतेर्दर्शनमात्रेण तदाहित्वेन दुःखंप्रति खरूपयोग्यत्वेपि तव्यापारस्य दुःखखरूपयोग्यस्याप्यप्रसिद्धेन तस्यापादानलं नवा तन्निष्ठव्यापारप्रयोज्यत्वमपि दुःखस्येति न तादृशाहिप्रभृतितात्पर्येणाहेश्चैत्रं रक्षतीत्यभ्रान्तानां प्रयोगः । यज्जन्य दुःखमिति पूर्वग्रन्थस्य यद्वयापारजन्यं दुःखमित्येवार्थोऽहिप्रभृतेर्दशादिव्यापारेणैव दुःखोत्पादकत्वात् यत्राहिदंशनोत्पन्नदुःखनिवृत्त्यनुकूलो व्यापारश्चैत्रस्यौषधदानादिरूपो न सर्यापनयनादिरूपस्तत्र सद्रिक्षति चैत्र इत्यस्य वारणाय दुःखनिवृत्तेरनुकूलख दुःखप्रयोजकन्यापाराभावप्रयोजकत्वरूपमेव धावर्थघटकं वाच्यं तत्सूचनायैवोक्तं तनिष्ठदुःखोपधायकव्यापारविरहानुकूलव्यापार इति । नच दुःखानुत्पत्तिरेवास्तु दुःखनिवृत्तिरुक्तस्थले चौषधादिनोत्पन्नस्य दुःखस्य नाशो नत्वनुत्पाद इति न दोष इति वाच्यम् । औषधादेरप्युत्पन्नसजातीयानुत्पादं प्रत्येवानुभवसिद्धं प्रयोजकत्वं नतु तनाशं प्रति तस्य स्वानन्तरोत्पन्नविशेषगुणेनैव संभवादौषधप्रलेपाहुःख मे नष्टमित्यनुभवात्तस्यापि नाशहेतुत्वेपि दुःखं मे न जायतइत्यनुभवादनुत्पादं प्रत्यप्यस्त्येव प्रयोजकत्वमित्युक्तदोषतादवस्थ्यात् यत्र प्राग्लिप्तौषधस्य सर्पदंशान दुःखोत्पादस्तत्रौषधलेपकर्तृतात्पर्येणोकप्रयोगापत्तेश्च यादृशव्यापार विना यत्रपुरुषे सर्पव्यापारतो दुःखोत्पत्तिसंभवस्तनिष्ठतादृशदुःखानुत्पत्तेरेव प्रयोजकस्तादृशकर्तृव्यापार इति सीदिव्यापारप्रयुक्तदुःखानुत्पत्तेः निरापदस्थानावस्थितपुरुषे सत्त्वेपि कर्तृव्यापाराप्रयोज्यत्वेन तदाश्रयस्य न कर्मलम् । अस्मिन्नरण्ये मागच्छ व्याघ्रो वर्ततेऽत्रपदं मानिधेहि सर्पोस्तीत्यादिव्यापाररूपरक्षणस्थले यद्यपि तत्पुरुषीयदुःखानुकूलव्यापारो नास्ति व्याघ्रादेस्तथाप्युक्तरक्षकव्यापाराभावेऽरण्यगमनपदनिधानादिव्यापारे व्याघ्रादिव्यापारतरूतत्पुरुषदुःखस्यावश्यकलात् व्याघ्रादिव्यापारप्रयुक्तदुःखस्य प्रसिद्धसातू व्याघ्रादिव्यापारप्रयुक्तदुःखलावच्छिन्नानुत्पादं प्रत्युक्तव्यापारस्य प्रयोजकत्वमानुभविकमस्त्येव । यन्न सर्प पश्यता देवदत्तन साभिमुखं गच्छंश्चैत्रो हस्ते धृत्वा ससंभ्रममन्यत आकृष्टस्तद्दर्शनान्मनोपि तदभिमुखप्रयाणानिवृत्तस्तत्र चैत्रोऽनेन रक्षितो न मैत्र इत्येव प्रयोगो यदि प्रामाणिकस्तदा सर्पव्यापारप्रयुक्तदुःख निवृत्तेमैंनेपि तादृशव्यापारप्र

Page #184

१८०
व्युत्पत्तिवादः ।
कथम् घटाद्योतनकर्मकरक्षणं विनाशोपधाय कव्यापारविरहगर्भ निर्वाच्यम् । यवेभ्यो गां वारयति कूपादन्धं वारयतीत्यादौ वारणार्थानामित्यनेनापादानत्वम् । वारणं क्रियाप्रतिषेधस्तदर्थक धातुयोगे ईप्सितस्तसत्क्रियाजन्यफलभागितया ततत्क्रियाकर्त्तुरभिप्रतोऽपादानमिति सूत्रार्थः । क्रियाच भक्षणगमनादिरूपा । तात्पर्यवशात्कचित्कस्याश्चित्प्रतिषेधो वारयतीत्यादिना बोध्यते । प्रतिषेधः कर्तृत्वाभावानुकूलव्यापारः । कर्तृत्वाभावरूपधात्वर्थतावच्छेदकफलशालितया गवान्धादेः कर्मता । यवादिपदोत्तरपञ्चम्या यवादिगतत्वेनेच्छाविषयफलकत्वं भक्षणादौ प्रत्याय्यते । इच्छा च भक्षणादिक्रियाकर्तृनिष्ठा तदर्थेऽन्तर्भावनीया । एवंचोतस्थले यवकूपादिनिष्ठत्वेन गवान्धादीच्छाविषयो यो गलाधः संयोगोत्तरदेशसंयोगादिर्गवादिनिष्ठतत्तत्फलकव्यापाराव शेषकर्तृत्वाभावानुकूलव्यापारानुकूलकृतिमानित्याकारको बोधः । अन्धादेर्यद्यपि कूपगमनत्वादिना नेच्छा तथाप्यभिमुखोपगमनत्वादिना कूपगमनादेरिच्छा वर्तत एवेति । वस्तुगत्या यः कूपादिदेशस्तद्गतत्वेन क्रियाजन्यसंयोगस्य तदिच्छाविषयत्वमक्षतमेव । नच प्रकृतथवकूपादिनिष्ठ फलविशेष जनकत्वमेव पञ्चम्यर्थोऽस्तु किमिच्छान्तर्भावेणेति वाच्यम् । यत्र चैत्रादेर्नान्तरीयकतया विषभोजनादिकं नतु स्वेच्छातस्तत्र तद्भोजनविरोधिव्यापारकर्त्तरि चैत्रं विषाद्वारयतीति न प्रयोगोऽपि तु सविषाद्वारयतीत्यादिरेव तत्र पूर्वप्रयोगवारणाय सूत्रकृता ईप्सित इत्यनेन सन्प्रत्ययेनेच्छोपादानात् । अतएव यद्यवादिकं केनापि न भुक्तं तत्कर्मकभोजनाप्रसिद्धावपि भोजनफले संयोगविशेषे तद्यवादिगतत्वेनेछाविषयत्वप्रसिद्ध्या तद्यवाहां वारयतीत्यादिप्रयोगोपपत्तिः । एवंच तत्र भक्षणादौ तद्यवादिकर्मकत्वगवादिकर्तृकत्वोभयाभावबोधाय केषांचित्प्रयासोऽनादेय एवेति । पण्डितात्पुराणं शृणोति, युक्ततया देवदत्तेन मैत्रो रक्षित इति प्रयोगवारणाय दुःखानुत्पत्तिगोचरकृतिप्रयोज्यव्यापारो रक्षणं धात्वर्थो बोध्यस्तद्धकानिष्टे पश्चम्यन्तार्थस्योत्तस्य द्वितीयार्थस्य विषयित्वविशेषस्य च कृतावन्वय इत्युक्तकृते मैत्र विषयकत्वाभोक्तापत्तिः । यवहं त्वया रक्षित इत्यपि तदा पूर्वोक्तोपि धात्वर्थः यत्र लाघवं तत्र शक्तिरितरत्र लक्षणा बोध्या । अत्र यजन्यं दुःखं कस्यापि न प्रसिद्धं तादृशस्याप्यहिकण्टकादेरपादानलं कथमिति चेत्तर्हि यन्निष्टदुःखोपधाय कव्यापार विरहानुकूलव्यापारस्तदपादानकं रक्षणमिति कचिदस्ति पाठः स च नातिसमञ्जसः उक्तप्रन्थाद्धि तादृशाहिकण्टकादिप्रयोज्यदुःखाप्रसिद्ध्या तस्यापादानलानुपपत्तिशङ्का प्रतीयते तच्चानुपपन्नम् । यतो रक्ष्यरक्षकयोर्यन रजौ सर्वभ्रमस्सर्पव्यापारप्रयुक्तानिष्टनिवृत्तिगोचरकृत्या व्यापारस्तत्रायं मां रक्षतीति प्रयोगो न प्रामाणिकस्तद्वयापारस्य वस्तुतो दुःखनिवृत्त्यप्रयोजकत्वात् तादृशव्यापारं विनापि तदुपरि पदारोपणादौ सत्यपि दंशादिजन्यदुःखानुत्पत्तेरतएव रज्जुत्वेऽत्रबुद्धे भवति प्रयोगो न वयाहं सर्पादक्षित इति यस्मात्सर्पादेः कदाचिदपि न कस्यचिद्दुः खोत्पत्तिस्तस्यापि रज्वादितुल्यतया तत्वेज्ञाते तत्राप्ययंतु स्वयमेव न कस्यचिद्दुःखं ददातीति नेतस्त्वयाहं रक्षित इति भवति प्रयोगइति तस्यापादानत्वाभावस्येष्टतयानुपपत्तेरसंभवादिष्ठत्वे वा तस्यापादानत्वस्य दुःखनिवृत्त्यनुकूलव्यापारस्य धात्वर्थत्वपक्षे त्तरग्रन्थेन कथं तदुपपादनं स्यात् । नहि तत्र चैत्रादिदुःखस्य तादृशा हिप्रभृतिप्रयोज्यत्वस्य चैत्रनिष्ठाहिप्रयोज्यदुः सानुत्पत्तेर्वा कर्तृव्यापारप्रयोज्यत्वस्योपपादकं किमप्युपलभामहे । नच तत्संभवत्यपि चैत्रादौ कर्तृव्यापारं विनापि तादृशाहिप्रयोज्यदुःखानुत्पत्तेस्सदैव संभवात् अहिगतदुःखानुत्पत्तेः सुतरां ताहशव्यापारप्रयोज्यत्वात् दुःखोपधायकव्यापाराभावानुकूलव्यापारस्य धात्वर्थत्वपक्षेपि पचम्यर्थस्य प्रयोज्यत्वस्य यदि दुःखे वृत्तिवस्य यदि व्यापारेन्वयस्तदा पूर्ववदेवाप्रसिद्धिस्तस्य कस्यापि दुःखाजनकलात् समवायिकारणविषया खदुःखंप्रति जनकत्वेपि तदुपधायकव्यापाराभावं प्रति कर्तृव्यापारस्य कथमपि प्रयोजकत्वस्यासंभवात् कर्मगतदुःखोपधायकव्यापाराभावे पश्चम्यर्थाधेयत्वान्वये यद्व्यापाराद्दुःखं प्रसिद्धं तद्गततादृशव्यापाराभावस्य कर्तृव्यापारं विना कदाचिदभावेन तंप्रति तस्य प्रयोजकत्वसंभवेपि यस्याहिप्रभृतेः खत एव दुःखोपधायकव्यापाराभावस्त दी यतादृशव्यापाराभावं प्रति कर्तृव्यापारस्य प्रयोजकलासंभवात् दुःखस्य परम्परयाप्युक्तव्यापारजन्यतया धात्वर्थतावच्छेदकफलत्वाभावेन तदाश्रयतया रक्ष्यस्य कर्मत्वासंभवान्वेति ।
विरहगर्भमिति । यन्निष्टस्य घटादिनाशोपधाय कव्यापाराभावस्यानुकूलो यो व्यापारस्य तदपादानकं घटकर्मकं रक्षणमि यर्थः । व्याख्यानमस्य प्राग्वत् । भक्षणादाविति । समभिव्याहारविशेषगृहीततात्पर्य विषयार्थ निरूढलाक्षणिकधार्थ भक्षणक र्तृत्वाभावानुकूलव्यापारघटकभक्षणादावित्यर्थः । प्रयासोऽनादेय इति । मक्षणादिनिष्ठा भावानुकूलव्यापारो धात्वर्थः गोनिष्ठकशृतानिरूपकत्वनिष्टद्वित्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकलरूप द्वितीयान्तार्थस्य यवनिष्ठ कर्मतानिरूपकत्वनिष्ठप्रतियोगिताकत्वरूप पञ्चम्यन्तार्थस्यान्वयः अथवा भक्षणनिष्टोद्वित्वावच्छिन्नप्रतियोगिताको योऽभावस्तदनुकूलव्यापारो धात्वर्थः प्रतियोगितायामेव गोनिष्टकर्तृ

Page #185

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः । उपाध्यायादधीते, रामादधीतसंदेश, इत्यादावाख्यातुराख्यातोपयोग इत्यनेनापादानता । तत्र प्रकस्यर्थपण्डितादिकतृकोचारणाधीनत्वं पञ्चभ्यर्थः । तस्य च श्रवणोचारणार्थविशेषज्ञानादिक्रियायामन्वयः । मृत्पिण्डाद् घटो जायते इत्यादी जनिकर्तुःप्रकृतिरित्यनेनापादानत्वम् । तत्र प्रकृतित्वं न विकारित्वम्, प्रकृतिविकृतिभावाभावेऽपि “प्राक्केकयीतो भरतस्ततोऽभूद्, वायोर्जात" इत्यादी पञ्चमीदर्शनात् । नहि सुतवपुषो मातापितृशरीरविकारत्वमपितु तदीयशुक्रशोणितादिविकृतित्वमेव । शुक्रशोणितादेः शरीरस्थत्वेऽपि मलमूत्रादेरिव शरीरावयवत्वाभावात् । नच तत्र हेतुपञ्चम्येव नापादानपञ्चमीति वाच्यम् । गुणातिरिक्ततौ पञ्चम्यनुशासनविरहात् । अन्यथा दुग्धाइधि जायते, मृत्तिकाभ्यो घटो जायते, शृङ्गानुर्जायत; इत्यादावपि हेतु. पञ्चम्यैवोपपत्ती जनिकर्तुरित्यादिसूत्रस्यैव वैयापत्तेः । तस्मात्कारणत्वमेव प्रकृतित्वम् । दण्डाद्धटो जायत इत्यादयोऽपि प्रयोगा इष्यन्त एव । अतएवेश्वरस्य' द्रव्यादिकार्याप्रकृतित्वेऽपि यतो द्रव्यं गुणाः कर्मेत्यादौ पञ्चमी । नच प्रकृतिपदेन कारणमात्रविवक्षायामपि क्रियाविवक्षाभावादपादानपञ्चम्यनुपपत्तिहेतुपञ्चमी च प्रकृतेऽनुपपन्नैवेति वाच्यम् । अगत्या जायत इत्यादिक्रियाध्याहारेण तत्र पञ्चम्या उपपादनीयत्वात् । हिमवतो गङ्गा प्रभवतीत्यादौ भुवः प्रभव इत्यनेनापादानता। यत्संबन्धात्प्रभवनं प्रथमप्रकाशः स प्रभवः। प्रथमप्रकाश एवं प्रभवत्यर्थः। पञ्चम्यर्थः संबन्धाधीनत्वं तादृशक्रियायामन्वेति संबन्धे च हिमवदादेः प्रकृत्यर्थस्थान्वयः । उपाध्यायादन्तर्द्धत्ते छात्र इत्यादावन्तद्धौं येनादर्शनमिच्छतीत्यपादानता । अन्तर्द्धिरन्तर्धानम् स्वनिष्ठान्यकर्तृकदर्शनविषयताविरहोद्देश्यको व्यापारः । एवंच व्यापारानुकूलतयान्त नघटको यत्कर्तृकदर्शनविषयताविरहोद्देशः सोऽपादानमिति सूत्रार्थः । उक्तस्थलीयपञ्चम्या अन्तर्द्धिघटकदर्शनान्वयि कर्तृतानिरूपकत्वमेवार्थ इत्युपाध्यायकर्तृकदर्शनविषयताया यः स्वनिष्ठोऽभावस्तदुद्देश्यकव्यापारकर्ता छात्र इति तत्रान्वयबोधः । इदन्तु बोध्यम् । अस्मादयं दीर्घोऽस्मादयं तार इत्यादौ नापादानपञ्चमी, दैाद्यवधेरपादानस्वस्थाननुशासनात् । ध्रुवमपायइत्यनेन हि अपाये विभागरूपक्रियायां क्रियान्तरजन्यविभागे च यदवधिभूतं तस्यापादानत्वं विधीयते न स्ववधिमात्रस्य । यदि चापायपदं वस्तुमात्रोपलक्षणं तदा तदुपादानमनर्थक स्यात् । अथ तत्पदेन क्रियामात्रमुपलक्ष्यते अस्माद्दीर्घ इत्यादौ च भवतीत्यध्याहार्यम् दीर्धभवनं च दीर्घतैवेति क्रियायाः सावधित्वम् । आव. श्यकश्च क्रियाध्याहारस्तद्योगमन्तरेण कारकत्वस्यानिर्वाहात् एवं बलाहकाद्विद्योतते विद्युदित्यादौ द्योतनादिक्रियायाः सावधिकत्वविरहेण निःसृत्येत्यध्याह्रियते। अतएव नैतदपादानं निर्दिष्टविषयमपि तूपातविषयमिति वैयाकरणाः निर्दिष्त्वमुश्चरितत्वम् । उपात्तत्वमध्याहतत्वम् । विषयोऽवधित्वनिरूपकः । निःसरणं च विभाग एवेति उक्तस्थलेऽध्याहृतक्रियायाः सावधिकत्वमिति चेत् । एवं
ताकखवृत्तित्वस्य यवनिष्टकर्मताकत्ल निष्ठत्वस्यचान्वयः यदिवारणं न स्यात्तदा भक्षणं तश्वकर्मक गोकर्तृकं च स्यादिति वारणं भक्षणनिष्टोभयाभावप्रयोजकं यत्र गौः यवभक्षणे न प्रवृत्ता अपितु तृणभक्षणे महिषीच यवभक्षणे तत्र वारणं. विनापि भक्षणे तादृशोभयाभावस्य सिद्धवाद्वारणस्य तत्प्रयोजकलासंभवात् यवेभ्यो गां वारयतीति न प्रयोगः प्रयासश्वान्यन कुप्तद्वितीयादेर्धालर्थतावच्छेदकफलशालिस्वरूपकमलादिबोधकव्युत्पत्तिसंकोचव्युत्पत्त्यन्तरकल्पनादिरूपो बोध्यः । गुणातिरिक्तेति । गुणवमन्त्र कार्यस्य ज्ञाप्यस्य वाश्रय आश्रितलं बोध्यम् कारणत्वमेवेति । कार्याश्रयाश्रितव्यतिरिक्तकारणलं विवक्षितं तादृशहेतौ हेता वित्यनेन पञ्चमीप्राप्तेः सामान्यतः कारणलविवक्षायामपि वा न क्षतिः अस्य सू. त्रस्य क्रियाविषयकत्वेन क्रियायोगाभावे तादृशहेतावपि हेतोरित्यस्य चरितार्थतासंभवात् । विरहोहेश्यकइति । तादृशविषयत्वाभावरूपफलेच्छाधीन इत्यर्थः । उद्देश इच्छा तथाच व्यापारानुकूलत्वेनोद्देशस्यान्त नघटकलोपपत्तिः । वि.

Page #186

१८२
व्युत्पत्तिवादः। सति वृक्षात्पततील्याची वृक्षादेरसंग्रहः। तत्रापि विभागक्रियाऽध्याहियताति चेत्, तत्र निर्दिष्टविषयताप्रवादविरोधः। एवमस्मादीर्घ इत्यादावपि क्रियाध्याहारे तत्समशीले माथुराः सौन्नेभ्यः माख्यतरा इत्यादावपि क्रियाया अध्याहरणीयतया तत्रापादानस्यापेक्षितक्रियात्मकस्योपात्तविषयान्तर्भावप्रसङ्ग इति ताहशापादानयोरविशेषापत्तिः। एवंच "उपात्तविषयं किञ्चिनिर्दिष्टविषयं तथा। अपेक्षितक्रियं चेति विधापादानमुच्यते" इति शाब्दिकविभागविरोधः । अथापायपदेन क्रियासामान्य क्रियाजन्यविभागश्च विवक्षितः । एवंच वृक्षात्पततीत्यादौन विभागात्मकक्रियाध्याहार, इति तद पादानमपि निर्दिधविषयम् । यत्रापादानतानिर्वाहार्थमेव क्रियाध्याहारो बलाहकादित्यादौ तदपादानमुपात्तविषयम् । यत्र वाक्यसमात्यर्थ तदध्याहारस्तत एव चापादानतानिर्वाहो, यथा माथुरा: सौन्नेभ्यः अस्माद्दीर्घ इत्यादौ तत्रापेक्षितक्रियत्वमिति चेत्, पचमण्ययमस्मात्तार इत्यादावगतिस्तत्रहि तारभवनं तारत्वं जातिः । जातेश्च न सावधिकत्यमिति कुतोऽपादानता। अन्यथाऽयमस्माद्गौरित्याचापत्तिः। नच जातेरपि तारत्वस्यैवायमस्मात्तार इति प्रतीतियलाद्भवत्येव सावधिकत्वमिति वाच्यम् । यदेव होकापेक्षं तारत्वं तदेवान्यापेक्षया मन्दत्वं समनियतजातिद्वयानभ्युपगमात् । समनियतत्वानभ्युपगमे जातिसङ्करप्रसङ्गात् । तथाच तारत्वादेः सावधिकत्वे स्वापेक्षया यस्तारस्तमपक्ष्य स्वस्मिन्मन्दव्यवहार इव तारव्यवहारोऽपि स्यात् । स्वापेक्षया यो मन्दस्तमपेक्ष्य तारब्यवहारवत्तमपक्ष्य स्वस्मिन्मन्दव्यवहारोऽपि स्यात् । अथ तदपेक्षया सारव्यवहारस्तत्सजातीयत्वे सति साक्षात्कारप्रतिबन्धकतावच्छेदकजातिमत्त्वमवलम्बतेऽतो न स्वापेक्षया यस्तारस्तदपेक्षया तारव्यवहारोन्यापेक्षया तारेऽपि भवतीति चेत्तर्हि अस्मात्तार इत्यत्र साजात्यसमानाधिकरणसाक्षात्कारप्रतिबन्धकतावच्छेदकजातिरूपतारपदप्रवृत्तिनिमित्तघटकसाजात्ये साक्षात्कारेच पञ्चम्यान्वयो वाच्यः । तावतैव दर्शितातिप्रसनवारणसंभवात् । साआत्यं तद्धृत्तिशब्दत्वजातिस्तस्याः साक्षात्कारस्य च न सावधिकत्वमिति न सावधिकत्वरूपमपादानत्वं तत्र पञ्चम्यर्थः । नच साजात्यघटकजातेः सावधिकत्वाभावेऽपिवृत्तेःसावधिकत्वमस्त्येव । एवं साक्षात्कारो विलक्षणविषयिताशालिज्ञानविषयिताच सावधिकैवेति तत्र पश्चभ्यर्थान्वयेन सामञ्जस्यमिति वाच्यम् । यतो वृत्तर्विषयितायाश्च स्वाधारविषयप्रतियोगिकत्वमेव नतु तदवधिकत्वम् । तदवधिकत्वतत्प्रतियोगिकत्वयोर्वस्तुनोमेदात् । अन्यथा घटे वर्तते घटमवगाहतइत्यत्र घटाद्वर्त्तते घटादवगाहतइति प्रयोगस्य घटस्यापादानत्वेन दुर्धारत्वात् । अतएव प्रतियोगिताया अपादानत्वानात्मकतयाऽन्यादिशब्दयोगे प्रतियोगिवाचकपदात्पश्चमी सूत्रान्तरेणानुशिष्टा । प्रतियोगित्वस्यापादानतारूपत्वे तद्वैयर्थ्यांपत्तेः । अथान्यादिशब्दा. र्थभेदादेः क्रियात्वाभावेन कारकत्वासंभव इति मुनिः सूत्रान्तरं प्रणिनायेति चेत् । तत्कि तारादिघटकवृत्त्यादेः क्रियात्वमनुमन्यते भवता । तस्मादत्र पञ्चम्युपपादक सूत्रान्तरमनुसतव्यमिति, गुणो द्रव्याद्भिन्न इत्यादौ अन्यारादिति सूत्रेणैव पश्चमी । अन्यपदस्यान्यार्थकपरत्वादिति बहवः। नचान्यपदेन तदर्थकविवक्षणे तत्समानार्थकेतरपदोपादानवैयर्यम् । अन्येतरपदयोरेकस्यान्योन्या. भावविशिष्टार्थपरत्वात् । अपरस्य पृथक्त्वरूपगुणविशिष्टार्थपरतया सार्थक्यात् । पृथग्विनेत्यादिसूत्रे प्रथकपदोपादानं तद्योगे वैकल्पिकतृतीयोपपत्यर्थम्। वस्तुतस्तत्र पृथकूपदमसाहित्यार्थकं, नतु गुणवद. र्थकम् चन्द्रापृथगप्यनङ्ग इत्युदाहरणेऽसाहित्यस्यैव प्रतीतेः।यस अन्यादिपदं नान्योन्याभावार्थकपदपरं, घटः पटो नेत्यादावपि नमस्तदर्थकतया तद्योगे पञ्चम्यापत्तेः । नचान्यपदमन्योन्याभावविशि
भागक्रियाध्याहियत इति । विभज्येत्येवमध्यालियत इत्यर्थः । विवक्षित इति । तथाच शत्रोपात्तक्रियानिरूपितावधित्वेनापादानत्वं तत्रावधितानिरूपकत्वं यत्रोपात्तक्रियाजन्यविभागावधित्वेनापादानलं तत्र खावधिकविभागजनकलं पञ्चम्यर्थ इति पततीत्यत्र विभज्यत इति क्रियाध्याहारस्य न प्रयोजनमित्युपात्तविषयतैवेति भावः । वृत्ते. रिति । खवृत्तिशब्दलादिजातिमत्त्वं साजात्यं तद्धटकवृत्तेरित्यर्थः । तस्मादब्रेति । तारोमन्द इत्यादौ यत्राव

Page #187

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः। धार्थपदपरम् । तस्यापि विशिष्टार्थवाचकत्वात्। नञ्पदंच न तथा तदुपस्थितार्थस्य नामान्तरार्थे भेदाबयसंभवेन तत्र धर्ममात्रवाचकत्वादिति वाच्यम् । द्रव्याहुणस्य भेद इत्यादौ पञ्चमीनिहाय भेदार्थकपदस्यैवोपादेयत्वात् । अन्यादिपदस्थापि वाच्यविशेषणभेदार्थकत्वादित्युक्तरीत्यानान्येतरोभयपदसार्थक्यमिति तन्न । अन्योन्याभाववाचकपदस्य पञ्चम्यनुपयोगिचे द्रव्यादन्यो गुण इत्यादी पञ्चम्यनुपपत्तेः गुणादौ पृथक्त्वरूपगुणासंभवेनान्योन्याभावस्यैवान्यपदार्थत्वात् । अन्योन्याभावार्थकपदस्य पञ्चमीप्रयोजकत्वे तत्र निपातातिरिक्तविशेषणप्रवेशेनापि नयोगे पञ्चमीवारणसंभवात। वस्ततस्त्वन्योन्याभावीयप्रतियोगित्वरूपार्थविवक्षायां पञ्चमी नपदोपस्थापिताभावस्य च प्रतियोगिता न विभत्त्या बोध्यते नर्थे प्रतियोगितयैवाधेयत्वातिरिक्तविभक्त्यर्थान्वयस्य व्युत्पत्रत्वान्न चैत्रस्येत्यादौ षष्ठ्याद्यर्थस्य नर्थप्रतियोगित्वादतो न तद्योगे पञ्चमी । पृथक्त्वगुणानी कर्तुमीमांसकमते सूत्रे अन्यतरपदयोरेकतरोपादानवैयर्थ्य दुर्वारमुक्तरीत्या सार्थकत्वासंभवादिति चेन । तन्मतेऽप्येकपदस्य प्राधान्येनान्योन्याभाववाचकस्यापरपदस्य तद्विशिष्टवाचकस्य संग्राहकतया सार्थक्यात् । नच पटाद्भेद इत्यादी क्रियायोगादपादानपञ्चम्येव । धातूपस्थाप्यपदार्थप्रतियोगिताया अपादानतारूपत्वे घटे वर्ततइत्यादौ पञ्चमीप्रयोगस्य परत्वेनाधिकरणसप्तम्यादिना बाधादेवानवकाशात् । अभावीयविलक्षणप्रतियोगिताया एष वा तथात्वात् । घटादन्यत्वमित्यादौ चापादानत्वासंभवेऽप्यन्यपदयोगेनैव पश्चमी । तत्रान्यपदाद्विशेषणतया भासमानभेद एव पवम्य - न्वयोपगमात् । ननु भावप्रत्ययात्प्राधान्येन भासमाने तस्मिन् पदार्थैकदेशेऽपि ससंबन्धिके प्रतियोगिसंबन्धान्वयस्य व्युत्पत्तिसिद्धत्वादिति वाच्यम् । प्राधान्येन भावप्रत्ययाद्भासमानेऽप्यन्यत्वे घटपटादिप्रतियोगिकत्वान्वयविवक्षया घटादन्यत्वमिति प्रयोगात्तनिर्वाहायैवान्येतरपदद्धयोपादानम् । 'अथवा धुवमपाये इत्यत्रावधित्वमेव विवक्षितं नतु प्रतियोगित्वमुभयानुगतरूपाभाषादिति पटाद्भेद इत्यादौ पञ्चम्युपपत्तयेऽन्येतरपदोपादानम् । वस्तुतोऽन्येतरपदं स्वरूपपरमेव । अर्थपरत्वे घटादन्य इतिवद्धटादेक इति प्रयोगापत्तेः । यद्येकपदस्यान्यस्वरूपेण नान्यार्थकताऽपित समभिव्याहतान्यत्वोपलक्षिते वस्तुनि बुद्धिविषयतावच्छेदकघटत्वादिनैव । चैत्र एकमानयति मैत्रश्चापरमित्यादी घटत्वपटत्वादिनैवानयनकर्मतादिप्रतीतेनतु पटघटान्यत्वादिना । अन्यस्वान्वयिप्रतियोगिवाचकपदासमभिव्याहारत् । अन्यथा तद्योगे पञ्चम्या असाधुत्वेऽपि घटस्यैक इति प्रतियोगिनि षष्ठयापत्तेरित्युच्यते तदाप्यन्यार्थकतदादिपदयोगे पञ्चमीप्रयोगापत्यार्थग्रहणासंभव इति । तथाच पटाद्भिनं घटाद्भिद्यतइत्यादौ पञ्चमीनिहाय तत्रापादानत्वमेव कथं चिदुपपादनीयम् । तथाहि । भिवधातो न्योन्याभावोऽर्थों घटाद्भिनत्ति पट इति प्रयोगापत्तेः भिद्यते पट इत्यादिप्रयोगानुपपत्तेश्व, कर्तरि यगात्मनेपदासंभवात् अदेवादिकाच्च न श्यन्संभव: परस्मैपदित्वाच्च अकर्मकधातुयोगे कर्मकर्तृविवक्षाया अप्ययोगात् । कस्यचिवकर्मकस्य योगेण्यर्थान्तीवेणैव कर्मकर्तृत्वस्योपपादनीयत्वात् अन्योन्याभावस्थाजन्यतया तदर्थकधातोर्यर्थान्तर्भाघस्य दुष्करत्वात् । भिद्यते कुसूल इत्यादौ भिर्विदारणार्थकत्वेन सकर्मकतया कर्मकर्तृत्वसं. भवात् । अतोऽन्यत्वेन शापनं भिद्धातोरर्थः । ज्ञापनं ज्ञानविषयताप्रयोजकव्याप्तिपक्षधर्मता । तदाश्रयोऽसाधारणधर्म एष भिदाकर्तृत्वाद्भेदक उच्यते । अन्यत्वप्रकारकानुमितिविषयतारूपधात्वर्थतावच्छेदकफलाश्रयो भिदाकर्मतया भेद्यः! एवंच पृथिवी इतरेभ्यो भिद्यते इत्यादौ पृथिव्यादेः
-..-....धिमत्त्वं नानुभविकं तत्र, नतु दीर्घोहख इत्यादी तत्रोक्तरीत्या भुवमपायइति सूत्रेणैव पश्चम्युपपादनसंभवात् । अपासानपञ्चम्येवेति। ध्रुवमपाय इति सूत्रेणेति शेषः भिद्धातो:दार्थकत्वे-तस्याकर्मकधातुलापत्त्या भियत इति प्रथमान्तपदसाकाङ्गस्य साधुलानुपपत्तिस्तदनुपपत्तिमुपपादयति कर्तरीसादिदुःकरखादित्यन्तेन । भिदाकर्तत्वादिति । तथाच घटादाकारविशेषः पर्ट भिनत्तीत्येव प्रयोगः साधुः ध्रुवमपाय इति सूत्रस्यागल्यान्यतरत्वेनावधिप्रतियोग्युभयरूपापादन

Page #188

१८४
व्युत्पत्तिवादः।
कर्मतैव न केवलकर्तृता । अन्योन्याभावे साध्ये सर्वतान्त्रिकाणां ताशप्रतिज्ञालिखनं केषांचिदनवधानेन । प्रतिज्ञास्थवदयादिपदं बयादिज्ञानविषयतार्थकम् । हेत्ववयवस्थपञ्चम्याशाप्यत्वं नार्थोऽपितु प्रयोज्यत्वमेवेति मणिकारादिमतानुसारेणैव कषांचिदिति सूक्ष्मविवेचनचतुराः । अर्जुनः क्रोशाल्लस्यं विध्यति अद्य भुक्त्वायं व्यहाद्भोक्ता इत्यादौ सप्तमीपञ्चम्यो कारकमध्ये इति पञ्चमी प्रकृत्यर्थयोरध्वकालयोः कारकद्वयव्यवधायकतामभिधत्ते तथाच स्वाधिष्ठितदेशानन्तरक्रोशात्मकाध्वभागानन्तरदेशस्थं विध्यत्यर्जुनइत्यादिप्रथमस्थले बोधः । समभिव्याहृतकधिष्ठितदेशानन्तर्य विशेषणतया प्रकृत्यर्थान्वयि, विशेष्यतया प्रकृत्यर्थान्वयि चानन्तरदेशस्थत्वं पञ्चम्यर्थः । खीयैकार्यान्वितापरपदार्थान्वितापरस्वार्थबोधकत्वमप्यत्र व्युत्पत्तिवैचित्र्यादेकपदस्य स्वीक्रियते भोजनकृत्त्यधिकरणैतद्दिवसानन्तरद्वयहानन्तरदिनवृत्तिभोजनकृतिमानयमित्याकारकबोधश्चरमस्थले। कारकपदेन क्रियानुकूलव्यापाररूपकारकपदार्थतावच्छेदकस्यापिविवक्षितत्वात् एकक्रियानुकूलकृत्यन्वयिनः प्रकृत्यर्थाधिकरणकालानन्तरकालीनस्वस्य प्रकृस्यर्थविशेषणीभषदपरक्रियानुकूलकत्यधिकरणकालानन्तर्यस्य बोधकत्वेऽपि पञ्चम्युपपत्तिः। कारकद्वयमध्यवर्तिताचात्र कालस्य नोपपद्यते कर्तुरैक्यात् । अतएवोक्तम् कर्तृशक्योर्मध्ये चैकः काल इति ॥ इति पञ्चमी ।
संबन्धविवक्षायां कारकधिभक्त्यप्रसक्तेः शेषे षष्ठीत्यनेन चैत्रस्येदमित्यादौ षष्ठी । चैत्रस्य द्रव्यमित्यादौ स्वत्वस्य, चैत्रस्य खं, घटस्य कारणं, चैत्रस्य हस्तः, इत्यादौ निरूपितत्वावयवत्वादीनां संबन्धत्वेनैव षष्ठ्यार्थता नतु विशिष्य शक्यानन्त्यप्रसङ्गात् । संयोगादिसंबन्धसत्वेऽपि चैत्रस्य नेदं वास इत्यादी स्वत्वादिसंबन्धविशेषबोधतात्पर्येण यत्र न प्रयुज्यते तत्र विशेषरूपेण षष्ट्या लक्षणैव । विभक्तौ न लक्षणेति प्रवादस्यानुशासनासत्त्वे एकविभक्त्यर्थेऽपरविभक्तेन लक्षणेत्येतत्परत्वात् । अतएव च कृद्योगापि हि षष्ठी संबन्धत्येनैष बोधयतीति मिश्राः।
परत्वस्य वक्तव्यतया पञ्चम्यन्तार्थस्य घटनिष्टप्रतियोगिताकलस्यान्यसप्रकारकानुमितीयविषयताप्रयोजकव्याप्तिपक्षधर्मतारूप. धालथैकदेशेऽन्यत्वे द्वितीयान्तार्थस्य परवृत्तित्वधात्वर्थघटकविषयतायां धानर्थव्याप्तिपक्षधर्मवस्याख्यातार्थाश्रयत्वरूपकतत्वे तस्याकारेऽन्वयादित्याकार एवोक्तधात्वर्थरूपमिदा कर्ता नतु पठइति घटाद्भिनत्तिपट इति न प्रयोग उक्तविषयलरूपकर्मत्वस्य पटे सत्त्वाद्धटादाकारेण भिद्यते पट इति प्रयोगोपपत्तिः घटात्पटस्य भेदइत्यस्याप्युक्तरीत्यैवोपपत्तिरिति भावः । केषांचिदनवधानेनेति । येषां तत्तत्साध्यकप्रतिज्ञास्थसाध्यबोधकपदं साध्यपरमेव हेतुपञ्चम्या ज्ञाप्यत्वमेवार्थस्तेषां पृथिवीतरेभ्यो भिद्यत इत्यस्य भेदसाध्यकप्रतिज्ञावस्य दुरुपपादत्वादुक्तप्रकारेण धातोर्मेदार्थकवस्यासंभवादिति प्रमादेनैव तादृशप्रतिज्ञेत्येवोपेयमिति भावः । मणिकारमतानुसारेणैवकेषांचिदिति । उक्तप्रतिइत्यनुषज्यते म-' णिकारमते तत्साध्यकप्रतिज्ञायास्तत्तत्साध्यकानुमितिविषयपरपदघटिततया भेदसाध्यकप्रतिज्ञाया भेदानुमितिविषयतावली पृथिवीति बोधजनिकाया उक्ताकारत्वस्य सूपपादखान्मणिकारमतानुसारिणां केषांचिदप्रामादिक्येव सा प्रतिक्षेति भावः । सप्तमीपतम्यौकारकमध्यइति । शक्तिद्वयमध्येयोकालाध्वानौ ताभ्यामेतेस्त इत्यर्थः । विवक्षितत्वादिति। पञ्चम्युपपत्तिरित्यनेनान्वयः कारकमात्रस्य विवक्षितत्वे पूर्वस्थले यथार्जुनरूपकर्तृकारकलक्ष्यरूपकर्मकारकद्वयमध्यवर्तित्वेन कोशस्य तद्बोधकपदारपञ्चम्युपपद्यते तथाद्यभुक्लेत्यादौ यहस्य कारकद्वयमध्यवर्तिलाभावादेकस्यैव कर्त्तकारकस्य सत्त्वात् कारकपदेन कारकशक्तेरपि सङ्ग्रहे तु कर्तुरेकत्वेऽपि तच्छक्तेः कर्तृवस्य क्रियानुकूलव्यापाररूपाया एतद्दिवसीयभोजनानुकूलायाः परदिवसीयभोजनानुकूलायाश्च कृतेर्भदायहस्य तयोर्मध्यवर्तिवात्तद्बोधकपदात्पञ्चम्युपपत्तिरिति भावः । कारकशक्तिमध्यवर्तितामुपपादयति । एकक्रियेत्यादिना । एकक्रियेति भोक्तेति पदप्रतिपाद्यकियेत्यर्थः । प्रकृत्यर्थेति । पश्चमीप्रकृत्यर्थद्वयहकालेत्यर्थः । अधिकरणेति सम्पातायातम् । अपरक्रियेति।भुक्त्वेतिपदप्रतिपाद्यक्रियेत्यर्थः । कर्तशक्योरिति । कर्तुः शक्त्योः कृत्योरित्यर्थः ।
इति व्युत्पत्तिवादगूढार्थतत्त्वालोके पञ्चम्यालोकः। लक्षणेत्येतत्परत्वादिति । तथाचानुशासनाभावेऽपि खत्वादेरन्यविभक्त्यर्थलाभावात्तत्र खलत्वेन स्वत्वेलक्षणा संभवत्येवेति भावः । अतएवेति । लाघवात्संवन्धत्वेन संबन्धमाने एकशक्तलादेवेत्यर्थः । संबन्धत्वेनैवेति । एव कारेण कर्तृकर्मणोः कृतीति सूत्रेण षष्ठ्यर्थत्वेन बोधितकर्तृखकर्मखयोः कर्तृलकमखखाभ्यां सर्वत्र शक्त्या बोधन

Page #189

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः । इस्थमेव च संयन्धत्वेन कर्मत्वादिविवक्षया मातुः स्मृतमित्यादावधीगर्थेस्य नुशासनस्य नियमपरसया सार्थक्योपपादनं वृत्तिकृतामुपपद्यते । संबन्धत्वविशिष्टसंबन्धविवक्षायां शेषे षष्ठीत्यस्य पछयविधायकत्वे तादृशानुशासनस्य विधित्वमेव स्यात् । अतपवच "आमं शुद्धस्य पक्कानं पचमच्छिष्टम. च्यत" इत्यत्र पक्कमित्यनुषज्यमानायाः षष्ट्याः संबन्धत्वेन कर्तृत्वमर्थः न तु स्वत्वम्। शुगकर्तृकवृषो. रसर्गे चरुहोमानुपपत्तेरिति नवीनस्मार्सानां मतमप्युपपद्यते । नच तत्र कृद्योगा षष्ठी कर्तृत्वत्वेनैष बोधयतीति वाच्यम् । निष्ठायोगे तस्या निषेधात् । अतएव "नाग्निस्तृप्यति काष्ठानां न पुंसां काम. लोचना" इत्यादी करणत्वादेः संबन्धत्वेन विवक्षया षष्ठयुपपत्तिः तृतीयादिविधिविषयतया वि. शेषरूपेण करणत्वादिसंबन्धविवक्षायां षष्ठ्यनुपपत्तेः । अथ संबन्धत्वेन संन्बधस्य षष्ठीवाच्यत्वे पुरुषस्य दण्ड इत्यादौ दण्डस्य पुरुष इत्यादिरपि प्रयोगः स्यात् । दण्डी पुरुषो रूपवान् घट इस्यादिवहण्डरूपादेः पुरुषघटाद्यनाधारत्वेऽपि पुरुषी दण्डो घटवदूपमित्यादिः प्रयोगो दुर्वारः, तदत्रास्तीत्यर्थ इव तपस्येत्यर्थे मतुपो विधानात् । दण्डरूपादिपदोसरषष्ट्या चैत्रघटादिनिष्ठतदर्थसंबन्ध्रप्र. तिपादने तदुत्तरमत्वर्थीयस्य प्रसंगादिति चेत् । विशिष्य केषांचिरसंबन्धानां षष्ठयर्थतोपगमेऽपि
रमित्यादिप्रयोगानुरोधेन समवेतत्वादेः षष्ट्यर्थताया आवश्यकत्वेन हस्तस्य चैत्रः, चैत्रवान् हस्तः शाखाया वृक्षः वृक्षवती शाखेति कथं न प्रयुज्यते पूर्वप्रयोगाभावादिति चेत्तुल्यम् । नराणां क्षत्रियः शूरो नरेषु वा, अध्वगानां रथगामिनः शीघ्रतरा अध्वगेषु वा, गवां कृष्णा संपन्नक्षीरा गोषु वेत्यादौ यतश्च निर्धारणमित्यनेन षष्ठीसप्तम्यौ विधीयेते, तदर्थश्च जात्यादिविशेषणविशि. एयद्धर्मावच्छिन्नस्य तादृशविशेषणशून्यतद्धर्मावच्छिन्नध्यावृत्तत्वविशिष्टविधेयवत्तया प्रतिपादनं तावच्छिन्नार्थकपदाषष्ठीसप्तम्याविति । प्रकृतेच क्षत्रियत्वादिविशेषणविशिष्टे नरादौ तच्छन्धनरादिव्यावृत्तत्वेन शौर्यविशेषादिरूपविधेयसंबन्धोऽभिमत इति नरादिपदाषष्ठी। नरेभ्यो राक्षसाः शूरतमा इत्यादी राक्षसत्वादिविशेषणविशिष्टे तच्छ्रन्यनरादिव्यावृत्तशूरतमत्वविवक्षायामपिन निरुक्तनिर्धारणं राक्षसत्वादिविशिष्टस्यनरत्वादिसामान्यधर्मानवच्छिन्नत्वात् नराणां क्षत्रियः शूरतम इत्यादी क्षत्रियादिनिष्ठशूरतमत्वादौ नरादिसामान्यव्यावृत्तत्ववाधात् शन्यत्वान्तं व्याः त्यवधेर्षिशेषणम् । तद्धर्माश्रययत्किचिद्यावृत्तत्वविषक्षणे द्रव्येषु घटो गन्धवानित्यपि स्यात्, गन्धा देर्यत्किचिद्व्यव्यक्तिव्यावृत्तत्वात् । ताशविशेषणशून्यसामान्यव्यावृत्तत्वनिवेशे नराणां क्षत्रियः शूरतम इत्यादावेव तदसंभवः । शूरतमत्वादेः क्षत्रियत्वादिशून्यराक्षसाधन्यावृत्तत्वादतस्तधर्मायच्छिन्नेति । अथ विधेये जास्यादिविशेषणशून्यसाधारणधर्मावच्छिन्नान्धित व्यावृत्तत्वं साधारणधर्मावच्छिन्नवाचकपदोत्तरषष्ठ्यादेरेवाओं वाच्यः । तावता च नरत्वादिरूपसाधारणधर्माव. च्छिन्नवृत्तत्वस्यैव लाभः संभवति । नतु क्षत्रियत्वादिशून्यत्वविशेषितनरादिव्यावृत्तत्वस्य प्रकत्यर्थे नरादौ तादृशविशेषणशून्यत्वबोधकाभावात् । नच षष्ठ्या पव तदर्थः शत्तथानन्त्यप्रसङ्गात्। नच भेद एव षष्ठयर्थः तत्रच क्षत्रियादिपदार्थस्य प्रतियोगित्वेनान्वयात क्षत्रियान्यन लाभः शक्तिभेदं विनैवेति वाच्यम् । पवमपि संख्यातिरिक्तविभक्त्यर्थस्य प्रकृत्यर्थविशेष्यतयैव भानमिति व्युत्पत्तिविरोधापरिहारात् । नरेषु क्षत्रियाणामेव शौर्यमित्यादी क्षत्रियादेविभत्यर्थवि. शेषणतयोपस्थितस्य भेदे विशेषणतया भानोपगमे व्युत्पत्यन्तरविरोधाश्च । अस्तु लक्षणया मरादिपदादेव क्षत्रियान्यनरत्वादिविशेषरूपेणोपस्थितिरिति चेत् । अस्तु । व्यावृत्तत्वं किं तावत्
व्यवच्छेदः क्रियते कुलालो घटस्य कर्ता न पटस्येति कुलालसंयुक्तऽपि घटे संवन्धनिषेधस्थले संवन्धत्वेनाभावस्य वाघितखात् कर्मतालादिना कर्मत्वबोधो लक्षणयैव भवति सा च कर्मवस्यान्यविभक्त्यर्थत्वेऽपि कर्तृकर्मणोः कृतीति सूत्रेणानुशिष्टत्वान्न विरुध्यते नज्समभिव्याहारस्थले कर्तृतात्वेन कर्तृत्वबोधे विवक्षितेऽपि तृतीयादिकं न भवत्यपि तु ष - बेति नियमस्य निरूढलक्षणाग्राहकलपर्यवसन्त्रस्य सूत्रफलत्वेन सूत्रवैयर्थ्यस्यापि न प्रसङ्ग इति भावः । तदर्थश्चेति ।
४ व्यु

Page #190

व्युत्पत्तिवादः ।
कुत्र वा तदन्वयः । व्यावृत्तत्वं तदवृत्तित्वम्, शूरतमादिपदोपस्थापित धर्मे तदन्वय इति चेन्न । पदार्थतावच्छेदकेन पदार्थान्तरानन्वयात् । पदार्थानां जातिमति सत्तेत्यादी जातिमदन्यप दार्थवृत्तित्वसामान्याभावस्य सत्तादौ बाधितत्वात् । तादृशपदार्थसमवेतत्वावभावस्य चाप्रसिद्धेश्यावृत्तिबोधासंभवाच । एवं द्रव्येषु कम्बुग्रीवादिमान् घट इत्यादौ घटत्त्वादिधर्मस्यान्वयितावच्छेदकरूपेणानुपस्थितत्वात्तत्र व्यावृत्तत्वान्वयबोधो दुर्घट इति । अत्र केचित् नराणां क्षत्रियः शूर इत्यादी क्षत्रिय इव लक्षणया क्षत्रियान्योऽपि क्षत्रियपदार्थः शूरपदस्यापि शूर इव तदन्योऽप्यर्थः षष्ठ्यर्थोऽभेदः क्षत्रिये तदन्यस्मिंश्चान्वेति, तथा च नराभिन्नः क्षत्रियः शुरो, नराभिषक्षत्रियान्यो न शूर इत्यर्थःनराणां क्षत्रियेषु शौर्यमित्यत्रापि क्षत्रियपदं प्राग्वदुभयार्थकम् । शौर्यपदं च तत्तदत्यन्ताभावार्थकम् । तथाच नराभिन्नक्षत्रिये शौर्य तदन्यस्मिंस्तदभाव इतिबोधः । उद्देश्यविधेययोर्यारशसंबन्धी भावान्वयबोधे भासते तत्संबन्धावच्छिन्नविधेयाभावः उद्देश्यवाचकविधेयवाचकपदयोर्वैय्यधिकरण्यस्थले विधेयपदलक्ष्यार्थः तयोः सामानाधिकरण्यसले तु विधेयधर्मिभिन्न इति सामान्यतो व्युत्पत्तिरित्याहुस्तन्न । 'तथासति' तस्मै पुरुषोत्तमाय नम इत्यत्र तत्पदार्थतदन्ययोरेव पुरुषपदार्थाभेदविवक्षणे उत्तमपदेनासामर्थ्यात्समासाप्रसक्तेन निर्धारणइति निषेधाश्रयणेन प्रकाशकृतां षष्ठीसमासखण्डनानौचित्यप्रसङ्गात् । एवं नरेषु शूरस्य
क्षत्रियस्येदं राज्यमित्यादी शूरपदार्थाशूरान्वितक्षत्रियपदार्थक्षत्रियान्यस्य पष्ठयर्थसंबन्धादौ नान्वयः किंतु शूरान्वयिक्षत्रियादेरन्वय इत्येतन्नोपपद्यते । श्वेतं सैन्धवं भुङ्ग इत्यादौ कर्मतादिविशेषणतया लवणादिबुद्धौ मुख्यविशेष्यतयाऽश्वादेरभानादकपदोपस्थापितयोईयोस्तत्प्रकृतिकविभत्त्यर्थे एकस्य विशेषणतयाऽपरस्य तदविशेषणतया भानस्थाव्युत्पनत्वात् । एवं द्रव्येषु क्षि इत्यादौ क्षितिजलोभयत्वाद्यवच्छिन्नभिन्ने रसंवदाद्यन्यत्वबोधो न संभवति । रसादिमत्यपि प्रत्ये कमुभयत्वावच्छिन्नभेदसत्त्वात् । नापि प्रत्येकभेदावच्छिन्ने तथैव बाधात् । नाप्येकभेदविशिष्टापरभेदावच्छिन्ने एकपदस्य तादृशभेदावच्छिन्नलक्षकत्वे परपदार्थ रसवदाद्यन्यरूपविधेयानन्वयात् । इन्द्वघटकैकपदार्थमात्रे विधेयान्वयस्याव्युत्पन्नत्वात् । नापि पदाभ्यां लक्षणया तत्तद्भिन्नोपस्थिती अभेदेनैकभिन्नान्धिते अपरभिन्ने तथापि पदार्थद्वये विधेयान्वयानुपपादनात् । द्वन्द्वे समस्यमानपदार्थानां परस्परमनन्वयादित्यपि चिन्त्यम् । यत्तु नराणां शूरः क्षत्रिय इत्यादौ शूरत्वान्वयी अभेदः षष्ठयर्थः । नराभिन्नशूरत्वाद्यवच्छेदेन क्षत्रियाभेदाद्यन्वयः । एवंच क्षत्रियान्ये नरेऽर्थतः शौर्यव्यवच्छेदलाभ इति । तदत्यन्तमलत्नराणां क्षत्रिये शौर्यमित्यादौ, क्षत्रियाणां कर्णः प्रचुरं ददातीत्यादौ चानिर्वाहात् । इदं तु तत्त्वम् निर्धारणविभक्तावृत्तत्वमेवार्थः । व्यावृत्तत्वं चाभेदान्वयिविधेयसमभिव्याहारस्थलेऽन्योन्याभावप्रतियोगित्वम् । भेदान्वयिस्थले चात्यन्ताभावप्रतियोगित्वम् । तस्यच विधेयवावच्छेदकावच्छेदेनान्वयः । अतो न द्वित्वाद्यवच्छिन्नाभावमादायातिप्रसङ्गः । अभावे च प्रकृत्यर्थस्य नरादेः क्षत्रियत्वादिरूपोद्देश्यतावच्छेदकावच्छिन्नभेदविशिष्टप्रकृत्यथतावच्छेदकनरत्वादिब्यापकाधिकरणतानिरूपिताधेयतासंबन्धेनान्वयः । एतावतैव जात्यादिरूपविशेषणशून्यप्रकृत्यर्थनरादिसामान्यव्यावृत्तेर्विधेयधर्मे लाभः । द्रव्याणां क्षितिपाथसी रसवती इत्यादौ भेदद्वयादिविशिष्टद्रव्यत्वादिव्यापकतैव संबन्धः । विधेयस्य शूरतमादेर्निर्धारणविभक्तिप्रक-: त्यर्थतावच्छेदकनरत्वादिविशिष्टतादात्म्यादिरेव संबन्धतया भासते। अतो नराणां राक्षसः शुर इत्यादे पत्तिः। अन्यत्स्वयमूह्यम् । इति षष्ठी।। सूत्रार्थश्चेत्यर्थः। शरपदार्थेत्यादि । शरपदार्थों योऽशरस्तदन्वितस्य क्षत्रियपदार्थस्य क्षत्रियान्यस्येत्यर्थः । क्षत्रियादेरन्षय इति । क्षत्रियान्यस्तु मुख्य विशेष्यतयैवावभासत इतिशेषः । तथाभाने व्युत्पत्तिविरोधमाह खेतमित्यादि ।।
इति पक्ष्याऽलोकः।
__. .-
...
.
.
. .
.
. . .-...
-
-.
.
. .-
---
-...-----...
.

Page #191

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः । आधारसप्तम्या आधेयत्वमर्थः, तस्य क्रियायामन्वयः। आधाराधेयभावश्च न संयोगादिरूपसं. बन्धात्मकः कण्डादिसंयोगिनो बदरादेरपि कुण्डाधारताप्रसङ्गात् । अपि तु पदार्थान्तरमेव । सच संबन्धविशेषावच्छिन्नः संयोगेनाधिकरणं समवायेनाधिकरणमित्यादिव्यवहारात् । अथ वोक्ताऽतिप्रसङ्गभिया संयोगेनाधारत्वमेवातिरिक्तम् । समवायसंबन्धावच्छिन्नं च समवायादिरूपमेय। नच समवायस्य संबन्धत्वेन द्विष्ठतया रूपादेरपि पटाद्यधिकरणताप्रसङ्गः । तथासति तुल्ययुत्नयाधिक रणत्वस्यापि द्विष्ठतया तादृशातिप्रसङ्गस्य दुर्वास्त्वात्। यदि चाधारताया आधारेऽनुयोगित्वं संबन्ध आधेये च प्रतियोगित्वमिति संबन्धलक्षण्यानातिप्रसङ्गः आधारतानुयोगिताया पवाधारव्यवहार प्रयोजकत्वादित्युच्यते, तदा समवायस्यापि तद्वैलक्षण्यनातिप्रसङ्गवारणादतिरिक्ताधारतायां माना. भावात् । स्पर्शाद्याधारवारवादेरूपाद्याधारतावारणायाधेयमेदेनाधारत्वमतिरिक्तमिति न सत् । आ. धेयभेदभिन्नाधिकरणतानामतिरिक्तसमवायस्य च कल्पनामपेक्ष्याऽऽधेयभेदेन समवायभेदस्यैवोपगतुमुचितत्वात् । अथ संयोगेनाधिकरणत्वमपि संयोगरूपमस्तु । कुण्डबदरादिसंयोगानां कुण्डादिकमनुयोगि न तु बद्रादिकमिति नातिप्रसङ्गः । न चैवमपि कुण्डादेः कुण्डादिनिष्ठसंयोगानुयोगितया कुण्डाधारतापन्तिः। तादृशसंयोगस्य कुण्डादिनिष्ठत्वेऽपि तत्प्रतियोगिकत्वानुपगमात्तत्प्रतियोगिकसंबन्धानुयोगिताया एव तदाधारव्यवहारप्रयोजकत्वात् । नचासौ संयोगो यदरादौ कुण्डविशिष्टबुद्धिप्रयोजकतयोभयानुयोगिक एक एवमुभयप्रतियोगिकोऽपीति वाच्यम् । आधेये संयोगेनाधिक रणविशिप्रबुद्धेरप्रामाणिकत्वात, कुण्डे बदरमित्यादिविशिष्टयुद्धौ संयोगप्रतियोगिताया एव संबन्धस्वात् । पटे रूपमित्यादी समवायप्रतियोगितावत् । अन्यथा तादविशिष्टबुद्धिबलाद्रूपादावपि घटा. दिसमवायानुयोगिताप्रसङ्गादिति चेन्माभूत्तत्संबन्धावच्छिन्नाधारत्वमप्यतिरिक्तम् । यत्तु तत्पतनप्रतिबन्धकसंयोगवत्त्वं तदाधारत्वं कुण्डादिपतनप्रतिबन्धकसंयोगवत्त्वं च न बदरादौ तत्संयोगसवे. ऽपि तस्य पतनादिति । तदसत् । यस्य पतनमप्रसिद्धं तदाधारत्वासंग्रहात् । स्वस्मिन्स्वपतनप्रतिबन्धकसंयोगसत्त्वेन खस्यापि वाधारताप्रसङ्गाच्च । स्वान्यत्वे सति स्वनिष्ठपतनानुत्पादकप्रयोजकसंयोगवत्त्वं तदिति चेन्न । पतदनुपस्थितावप्यधिकरणव्यवहारादित्यलम् । अथाधारसप्तम्या आधेयतार्थकत्ये भूतले वर्त्तते घट इत्यादी धात्वर्थस्य वृत्तेराधेयतारूपत्वेन तत्र भूतलाद्याधेयत्वाभावेनायोग्यताप्रसङ्ग इति चेन्न तत्र निरूपकत्वस्यैवाधारतारूपत्वेन निरूप्यत्वस्यैव सप्तम्यर्थत्वात् । भूतलादिनिरूप्य त्वस्य च घटादिनिष्ठवृत्तावबाधात् । अतएव इतिहेतुस्तदुद्भवइत्यादौ हेतौ हेतुतायां चोद्भवयदार्थोत्पत्तिवृत्तित्वाभावेऽपि हेतुतायामुत्पत्तिनिरूपितत्वसत्वेन सप्तम्युपपत्तिः । अथवा वृद्धातोरपि आधारत्वमेवार्थस्तनिरूपकत्वमेव घटादेस्तकर्तृत्वम् । एवंच तारशधात्वर्थे भूतलाद्यधिकरणकत्व
-
--
-
-
-
-
-
- आधेयत्वमर्थ इति । आधारस्वस्य सप्तम्यर्थत्वे तस्य निरूपकत्वसंबन्धेनान्वयस्य वक्तव्यतया नसमभिव्याहारस्थले निरूपकलसंवन्धस्य वृत्यनियामकत्वेन तत्संबन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकतदभावस्य बोधयितुमशक्यत्वात् आधेयत्वस्यैव सप्त्यम्यर्थताया वाच्यतया प्रतियोग्यभावान्बयतुल्ययोगक्षेमतानियमानुरोधात्सर्वत्रैवाधेयत्वमेव सप्तम्यर्थ इत्युपेयमिति भावः । संयोगेनाधारत्वरोवेति । संयोगस्तु न विशिष्टप्रत्ययानुरोधेन कल्प्यः किन्तु प्रत्यक्षणोभयनिष्टतया सिद्ध एव तस्यैवाधारस्वरूपत्वे उक्तातिप्रसको दुर्वारः स्यादिति तेनाधारत्वस्यातिरिक्तलमवश्यं वाच्यम् समवायस्तु न संयोगवदुभयनिश्रुतया प्रत्यक्षोऽपि तु विशिष्टयुद्ध्या कलप्यः सच तदुपपत्तये आधार एवं कल्पनीय इति तस्यैवाधारवरूपत्वेप्यतिप्रसङ्गविरहान तदवच्छिन्नाधारवमतिरिक्तमुपेयमिति भावः । संबन्धत्वेन द्विष्ठतयेति । संयोगवद्विशिष्टबुद्धिविषयतयासमवायसिद्धौ संबन्धलहेतुनासंयोगवदेव द्विष्ठलमपि समवाये सिद्ध्येत तथाच समवायस्याधारतारूपत्वेप्यतिप्रसङ्गः स्यादिति समवायावच्छिन्नाधारस्वमप्यतिरिक्तमुगेय मिति भावः । अधिकरणत्वस्यापि द्विष्ठतयेति । ननु विशिष्टबुद्धिमात्रस्यैव संयोगसमवायादिसंसर्गविषयकत्वादावारत्वस्य संबन्धतया भानस्यैवाप्रसिद्धेस्तत्र संवन्धत्वस्याप्रामाणिकतया समवायवत्संबन्धत्वेन हेतुना कथमाधारत्वे द्विचत्वसिद्धिरिति । नच रूपाधारोयमिति बुद्धेरूपाधारत्व विशिष्टबुद्धित्वेन तत्संबन्धगोचरत्वस्यावश्यकतया तत्वरूपस्यैव तत्संबन्धवस्य वाच्यतया संबन्धत्येन द्विष्टरवस्य सिध्यापत्तिरिति वाच्यम् आधेये च

Page #192

व्युत्पत्तिवादः ।
मेव सप्तम्यन्तेन बोध्यते तत्र तयाधाता अथाधारसप्तम्या क्रियायां प्रकृत्याधिकरणकत्वं यदि वो. ध्यते तदा चैत्रे चैत्रो गच्छतीत्यादिप्रयोगापत्तिः। तत्र धात्वर्थस्य स्पन्दादेः कादिवृत्तित्वात् । भुवि गच्छत्तीत्यादिश्च न स्यात् । चैत्रनिष्ठक्रियाया भुवि बाधादिति चेन्न । तत्र कर्तृघटितपरम्परासंबन्धावच्छिन्नाधारताया एव सप्तम्यर्थत्वेन सर्वसामञ्जस्यात् । परम्परासंबन्धस्यापि प्रतीतिबलेन कचिदाधारतानियामकत्वोपगमात् । अवच्छेद्यताविशेषोऽप्याधारसप्तम्यर्थः । यथा वीणायां शब्दः, कर्णे शब्दः, वृक्षाने कपिसंयोग इत्यादौ, एषु कारकतानिर्वाहाय भवतीत्यध्याहारः । अथवा सप्तम्यधिकरणेवेति चकारेणाकारकाधारवाचिनोऽपि सप्तमी, अतएव साध्यवद्भिन्नसाध्याभावपदवृत्तित्वमित्यत्र साध्यवद्भिन्ने यः साध्याभाव इति सप्तमीतत्पुरुषेण व्याख्यानं संगच्छते तत्र क्रियाध्याहारे सापेक्षतयाऽसामर्थ्येन समासानुपपत्तेः । चर्मणि दीपिनमित्यादौ निमितात्कर्मयोगइत्यनेन सप्तमीप्रकृस्यर्थवर्मादेहननादिक्रियानिमित्तत्वं बोधयति । निमित्तत्वं चन कारणत्वम् । चर्मादेहननादिक्रियाकारणत्वे मानाभावात् । पूर्ववर्तित्वेऽपि इच्छाकृत्यादिना
धासिद्धत्वात्। अपितु कियाजानिका या विनियोज्यत्वेनेच्छा तद्विषयत्व स्वविषयकताह शेच्छाधीनत्वमेव तत्र क्रियान्वयी सप्तम्यर्थः तदेकदेशविषयितायां निरूपकत्वेन प्रकृत्यर्थान्वयः । चर्मादेर्धात्यव्याघ्रादेः संबन्धश्चन सप्तम्यर्थः अपितु सप्तम्या: साधुत्वे स्वरूपसन्नपेक्षितः। गोषु दुथमानासु गत इत्यादौ यस्य च भावनेत्यनेन गवादिपदात्सप्तमी तत्समानाधिकरणदु. ह्यमानादिपदाच नीलं घटमानयेत्यादौ नीलादिपदाद्वितीयावद्विशेषणपदस्य विशेष्यपदसमानविभक्तिकत्वनियमात् । सप्तमीविधायकसूत्रे च भावपदं क्रियापरम् । तथाच यद्विशेषणकृदन्तार्थविशेषणतापनक्रियया क्रियान्तरस्य लक्षणं व्यावर्तनं तद्वाचकपदात्सप्तमीति तदर्थ: । अक्तस्थले गमनादिक्रियादोहनादिसमानकालीनत्वादिपुरस्कारेण बोध्यतयाभिप्रेता। अतो व्यावर्तकविशेषणप्रविष्टताशक्रियाया अपि व्यावर्तकतया तत्कर्माद्यभेदान्धयविशेष्यगवादिपदारलप्तमी । अतस्ताइशसप्तम्याः समानकालीनत्वादिकमात्रमर्थः । तत्र दुह्याद्युपस्थापितदोहनादेर्निरूपकत्वेना. मेवयाहोहनसमानकालीनरवादिकं गमनादौ लभ्यतइति न युक्तम् दुह्याद्युपस्थापितक्रियायाः कवर्थविशेषणतयोपस्थितायाः समानकालीनत्वादिविशेषणत्वासंभवात् प्रकृत्यर्थगवादिनानन्वितस्य सक्षम्या बोधनासंभवास, किंतु समभिव्याहतवोहनादिक्रियैव सप्तम्यर्थः । तस्याश्च समानकालीनत्वाप्रतियोगित्वमित्यस्यासामञ्जस्यात् स्वरूपसंबन्धस्याधारत्व एवं प्रतियोगित्वादिति चेन, तुल्ययुक्तयेत्यस्य यमर्थः समवायो यदि प्रतियोगिनाऽसंबद्धएव संबन्धोऽसंबद्धत्वाविशेषात्सर्वसंबन्धः स्यात् एवमनुयोगिनाट्यसंवद्धस्य तत्र संबन्धत्वेऽसम्बद्वत्वाविशेषात् सर्वत्र संबन्धः स्मादित्युभाभ्यां तस्य संबन्धः सति संबन्धे प्रतियोग्यनुयोगिनोः समवायेसति यथैकस्यापर.. स्थख तथा समवायस्योभाभ्यो संबन्धे उभयस्थत्वमुरीक्रियते अनयैव च युक्तयाऽधारत्वस्यायाधेयेनासंबद्धस्य तदाधारसाव्यवहारप्रयोजकत्वेऽसंबद्धत्वाविशेषात्सर्वत्राधारव्यवहारप्रयोजकतास्यादित्याधेयेन तस्य संबन्धोवाच्य एवमाधारातिरिक्त. स्थतस्याधारेणासंबद्धस्य तत्राधारताव्यवहारप्रयोजकत्वेऽसंबद्धत्वाविशेषात्सर्वत्र तत्प्रयोजकत्वं स्थादित्याधारेणापि तस्य संबन्धोऽभ्युपेयः तथाचोभाभ्यां संबन्धाविशेषाद्दिष्टत्वं तस्य स्यादिति तथाचाधारेण सम्बन्धाद्यथा तत्र घटादौ रूपादेराधेयस्याधारबुद्धिव्यवहारौ तथाधेयेनापि संबन्धात्तन्न रूपादावाधारय घटादेराधारबुद्धिव्यवहारौ स्यातामित्यतिप्रसमस दुर्वारतेति भावः ॥ चर्मादेरिति । यत्र मृगचर्मार्थिना व्याघ्रमहला बने प्रवेष्टुमशक्तेन व्याघ्रो हन्यते तत्र चर्ममि दीपिन हन्तीति प्रयोगः स्यादिति चर्मणा सह व्याघ्रादेयोचयवावयविभावादिसंबन्धस्तस्यापि सप्तम्यर्थलं वाच्य मिति तु न थाच्यं तादृशस्य संबन्धस्यानेकत्वेन शक्त्यानन्त्यप्रसादन्यतमलादिनानुगतधर्मेण शक्तौ तस्यापि शाब्देभानप्रसझात् निरुक्वेच्छाप्रयोज्यत्वमात्रविषयकस्य तादृशसंबन्धाविषयबोधस्यानुभविकलाच तत्र शक्तलक्षणायाश्चानभ्युपगमादगत्या तादृशसूत्रस्य कर्मणा घाल्यादिना निमित्तस्य योगे सति निमित्तबोधकपदान्निमित्तस्वरूपेर्थे सप्तमी साधुरित्यत्र तात्पर्यस्य वक्तव्य खात् तत्र च सम्बन्धस्य कर्मयोगपदार्थस्यान्यतमत्वेन प्रवेशेऽपि क्षत्यभावात् तस्य शाब्दबोधानपेक्षितज्ञानविषयललक्षण खरूपसत्त्वेन साधुखएवोपयोग इति भावः ॥
इति गूढार्थतत्वालोके सप्तम्यालोकः ॥

Page #193

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः ।
बैंक कियान्तरे संबन्धः । तत्र वर्त्तमानार्थक कुत्समभिव्याहारस्यले समानकालीनत्वं दोग्धव्यासुगतयदि भविष्यदर्थकृत्स्थले प्राकालीनत्वं दुग्धासुगतइत्यादावतीतार्थकृत्स्थले उत्तरकालीनत्वं संबन्धतयां भासते पाथसि पीते तृषा शाम्यतीत्यादावती तार्थककृत् समभिव्याहारात्कार्यकारणभावोऽपि संबतथा भासत इत्यादिकमूहनीयम् । गुणान्यत्वे सति सत्त्वादित्यादी सतीत्यनन्तरं सत इस्यध्याहार्यअन्यथा लक्षणीय क्रियाभावेनोकसूत्राविषयतया सप्तम्यनुपपत्तेः । तत्र चारधातोरर्थ आधारता गुमान्यत्वाद्याधारतायाश्च सत्ताधारतायां तद्वनिष्ठत्वं संबन्धतया भासतइति चिन्तामणिकारोकसामानाधिकरण्यलाभनिर्वाहः । शयानेन चैत्रेण भुक्तमित्यादौ शयनभोजनादिक्रिययोः समानकालीनत्वभानेऽपि तत्र लट्प्रत्ययेनैव समभिव्याहाराद्भोजनादिसमानकालीनत्वं शयनादिक्रियायां बोच्यतेऽतो न सप्तमी अन्यतस्तदनभिधानएव सप्तमीविधानात् । इति सप्तमी ।
१८९
: चैत्र त्वया भुज्यतामित्यादौ संबोधने चेति प्रथमा संबोधनमेवाह, तच्च वक्तुख्यवहितशब्दजन्यबोधाश्रयत्वेनेच्छा । प्रथमार्थतादृशेच्छाया विषयतासंबन्धेन प्रकृत्यर्थविशेषणतया भानम् । अथ संबोध्यत्वज्ञानं विनापि त्वया भुज्यतामित्यादिवाक्याधीनस्य चैत्रादेर्वाक्यार्थबोधस्य भोजनादि - प्रवृत्तेश्च निर्वाहात् चैत्रेत्यादिप्रथमान्तपदप्रयोगोऽनर्थक इति चेन्न | संबोध्यतानुमापकासाधारनाभिमुख्यादिविरहे विशिष्यचैत्रत्वाद्यवच्छिन्ने युष्मत्पदशक्तिग्रहनिर्वाहस्यैव तत्प्रयोजनत्वात् । चैत्रत्वाद्य बोध्यत्वग्रहं विना संबोध्यतावच्छेदकत्वोपलक्षितधर्मावच्छिन्नवाचक युष्मत्पदस्य विशिष्यचैत्रत्वाद्यवच्छिन्ने शक्तेर्निश्चेतुमशक्यत्वात् । न चैवमपि यत्रानन्तरवाक्यं न युष्मच्छन्दघटितं चैत्रात्र घटोऽस्तीत्यादौ तत्र संबोधनपदसार्थक्यं दुरुपपादमेवेति वाच्यम् । तत्रापि तत्तद्वाक्ये स्वीयवाक्यार्थबोधार्थोच्चरितत्वरूप तात्पर्यनिश्चयार्थमेव तत्पदप्रयोगात् । तादृशतात्पर्यनिश्चयं विना श्रुतादपि तत्तद्वाक्या चैत्रादेः शाब्दबोधासंभवात् । चैत्रस्याश्वानयनादिबोधाय मैत्रस्वच लवणानयनादिबोधायोश्च्चरितात् सैन्धवमानयेति वाक्याद्वैपरीत्येन चैत्रमैत्रयोस्तद्वाक्यार्थयोधवारणाय तदीयतदर्थबोधे तदीयतद्बोधार्थेच्चरितत्वरूपतात्पर्यनिश्चयस्य हेतुताया आवश्यकत्वात् । संख्यातिरिक्तसुबर्थः प्रकृत्यर्थविशेष्यतयैव भासत इति नियमे संख्याभेदवत्संबोधन भेदोऽपि निवेशनीयः अतः संबोधनस्य प्रकृत्यर्थविशेषणतया भानेऽपि न क्षतिः । संबोधनस्य प्रकृत्यर्थविशेतयैव वा भानमुपेयम् । वस्तुतो नामार्थस्य प्रकृतिप्रत्ययार्थमन्तरा कृत्वैव क्रियान्वय इत्यनुरोधात्सुबर्थ कर्मत्वादेः प्रकृत्यर्थविशेष्यतयैव भानमुपेयते नतूतनियमानुरोधेन तथा नियमे मानाभावात् । संयोधनविभक्तयन्तप्रकृत्यर्थस्यान्यत्र विशेषणतयाऽन्वयात्संबोधनस्य विशेष्यतया भानं निर्युक्तिकमिति कृतं विस्तरेण । इति संबोधनम् ।
प्रातिपदिकप्रकृतिकाः स्त्रियामित्यनेन विहिताष्टाबादयः कचित्स्त्रीखं प्रकृत्यर्थविशेषणतया श्रोधयन्ति । अजा अश्वा शूद्रा श्यामा चपला ब्राह्मणी गौरी सुकेशी गर्भिणीत्यादौ । स्त्रीत्वं च योनिमत्वम् । नच स्त्रीपरपदात्साधुत्वार्थष्टाबादिप्रत्ययो नतु स्त्रीत्वं तस्यार्थः । कचित् स्त्रीत्वबोधश्च स्त्रीप्रत्यय प्रकृतितात्पर्यविषयत्वरूपलिङ्गज पवेति वाच्यम् । खादौ व्यभिचारेण तादृशदेतो! स्त्रीत्वासाधकत्वात् । प्राणित्वेन विशेषणेऽपि देवतादौ व्यभिचारात् । वस्तुतस्त्वजवत्यपि अजा नास्तीत्यादिप्रयोगात्स्त्रीत्वस्य नञर्थान्वयितावच्छेदकतया भानमावश्यकम् अन्यथा पुंसाधारणजातिविशेषावच्छिन्नाभावस्य बाधेन तादृशप्रयोगस्य प्रामाण्यानुपपत्तेः । नच प्रातिपदिकार्थ एव स्त्रीत्वं तस्य च तदर्थएव जात्यादिमति विशेषणत्वेनान्त्रयः स्त्रीप्रत्ययास्तु द्योतका एव । अतपव "स्वार्थी द्रव्यं च लिङ्गं च संख्या कर्मादिरेव च । अमी पश्चैव नामार्थास्त्रयः केषांचिदग्रिमा" इति शान्दिकानां कारिकापि सङ्गच्छते । तत्र स्वार्थो जात्यादिरूपो गवादिपद मुख्यार्थः । द्रव्यं गवादिरूपस् तन्मते औपचारिको गवादिपदार्थः । लिङ्गस्य प्रातिपदिकार्थत्वमावश्यकमेव नात्र ब्रा

Page #194

व्युत्पत्तिवादः ।
ह्मणोऽपितु ब्राह्मणीत्यादी पुंस्त्वबोधकपदान्तराभावेन तद्बोधानुपपत्तेः । ब्राह्मणादिपदाच जास्यादेव्यस्य च भानं नियतमेव । लिङ्गभानं तात्पर्ययोग्यताधीनं क्वाचिकम् ब्राह्मणीत्यादी पुंस्त्वाधबोधादिति वाच्यम् । उक्तयुत्तया पुंस्वस्य प्रातिपदिकार्थस्वेऽप्यनन्तानां प्रातिपदिकपदानां स्त्रीत्वार्थकत्वे गौरवात् लाघवेनाल्पीयसां स्त्रीप्रत्ययानां तदर्थकत्वकल्पनौचित्यात् । अतएव स्त्रीत्वसंग्रहाय प्रातिपदिकार्थत्यादिसूने लिङ्गग्रहणम् । अन्यथा प्रातिपदिकार्थपव तदन्तर्भावेन पृथक् तदुपादानानुपपत्तेः । क्रचित्स्त्रीप्रत्ययः स्त्रियं भार्यात्वेन प्रकृत्यर्थविशेष्यतया बोधयति आचार्याणी मानवी शूद्रीत्यादी भार्यात्वं संबन्धविशेषः तत्रैव च निरूपकत्वेन प्रकृत्यर्थान्वयः । खट्वाटवीदेवतापदे च स्त्रीप्रत्यया नार्थबोधकाः। तत्र प्रकृत्यर्थे योनिमत्त्वरूपस्त्रीत्वस्यायोग्यतयाऽनन्ययात् । नच शब्दगतं स्त्रीत्वादिरूपधर्मान्तरमेव तत्र परम्परासंबन्धेनार्थगततया भासत इति श्री. पतिदत्तोक्तं युक्तम् । तद्भाने मानाभावात् । युख्याख्यावित्यत्र ख्याख्यपदं स्त्रीलिङ्गशब्दपरं नतु स्त्रीत्वविशिष्टार्थकशब्दपरम् । तेनाटब्यादिशब्दानां स्त्रीत्वविशिष्टाबोधकत्वेऽपि न नदीसंज्ञानुप. पत्तिः । अतएव स्त्रीभूप्रभृतीनां स्त्रीप्रत्ययान्तत्वाभावेन स्त्रीत्वविशिष्टायोधकत्वेऽपि नदीसंज्ञानसत्या नेयङवस्थानाविति निषेधसंगतिः । नचैवं सेनान्ये स्त्रियै इत्यादावपि नदीसंज्ञा स्यात् । सेनान्यादिशब्दस्य तत्र विशेष्यनिम्नतया स्त्रीलिङ्गत्वादिति वाच्यम् । प्रयोगानुसारेण विशेष्यसमाभ व्याहारानधीनायाः स्त्रीलिङ्गताया विवक्षणीयत्वादिति संक्षेपः ॥ इति लिङ्गार्थनिरुपणम् ।
तद्धितप्रत्यया अपि नामप्रकृतिकाः क्वचित्प्रकृत्यर्थेन स्वार्थैकदेशस्य, क्वचिञ्च तेन स्वार्थस्यान्वयबोधं जनयन्ति । तत्र गार्गिरित्यत्रापत्यार्थविहिततद्धितार्थस्यापत्यस्यैकदेशे जन्यत्वे निरूपकतया प्रकृत्यर्थगर्गाद्यन्वयः । गार्ग्य इत्यादौ तद्धितार्थस्य गोत्रापत्यैकदेशपुत्रधटकजन्यत्वे तथा तन्वयः । गा-- यण इत्यादौ तद्धितार्थस्य युवापत्यस्यैकदेशे जन्यत्वे गार्ग्यस्य जीवति तु बंश्ये युवेतिपरिभा षितवार्थघटकजीवने च गर्गादेरन्वयस्तेन गर्गादिजीवनकालीनो गर्गगोत्रापत्यस्यापस्यमयमिति बोधः। माञ्जिष्ठं वास इत्यत्र तेन रक्तमित्यर्थं तद्धितो विहितः । तत्संबन्धाधीनतदीयरूपारोपविषयत्वं तेन रक्तत्वम् । शङ्खः पीत इत्यारोपमादाय शहादेरारोप्यपीतिमाद्याश्रयहरितालादिरक्तत्वस्य वारणायाधीनान्तमारोपे विशेषणम् । पटादेश्चक्षुरादिना रक्तत्वस्य वारणाय तदीयत्वं रूपविशेषणम् । अत्रच रागकरणस्य मञ्जिष्ठादेः प्रकृत्यर्थस्य तद्धिताधैकदेशसंबन्धे प्रतियोगितया रूपे चाश्रयतयाऽन्धयः। शुल्यमुख्यमित्यादौ तद्धितार्थसंस्कृतैकदेशे पाकादिरूपसंस्कारे शलोखादेः प्रकृत्यर्थस्याधिकरणत्वेनान्वयः। पौषी रात्रिरित्यादी नक्षत्रयुक्तकालार्थे तद्धितः । कालस्य नक्षत्रयुक्तत्वं च तनक्षत्रशशिभोगाश्यत्वं, तदेकदेशे शशिभोगे च कर्मतया तनक्षत्रान्वयः । पौषो मासः पौषो वर्ष इत्यादी सस्मिन्नित्यनेन विहितस्य तद्धितस्य पौर्णमासीघटितत्वावच्छिन्नोऽर्थः पौणर्मास्या प्रकृस्यर्थपौष्यादेरभेदेनान्वयः । पौषादिपदं च न केवलं यौगिकम् पौषः पक्ष इत्यादिव्यवहारवि. रहात् अतो रूढमपि । अतएव सूत्रे संज्ञाग्रहणं रूढिनिरूपकतावच्छेदकं च मासनिष्ठशुक्लप्रतिपदादिदर्शान्ततिथिसमुदायत्वं मतु त्रिशत्तिथिरूपमासत्वमात्रम् । यत्किचित्तिथ्यवधिकत्रिंशत्तिथिसमुदाये मासव्यवहारेऽपि चान्द्रसौरपौषादिबहिर्भूतपौष्यादिघटितत्रिशस्तिथ्यन्तर्गततिथिषु - ------ . . .... .... .....-..-. -
------- गोत्रापत्यैकदेशइति । गोत्रञ्च तदपत्वं गोत्रापत्यम् । अपत्यं पौत्रप्रभृतिगोत्रमिति सूत्रेणापत्यस्य स्वनिरूपितसाक्षा
रासाधारणजन्यखवतो गोत्रसंज्ञाविधानात् जीवतितुवंश्येयुवेतिसूत्रम् वंश्ये पित्रादौजीवति पौत्रादेयंदपलं चतुर्थादि तावसंज्ञमपत्यं भवतीति तदर्थः । तथाच वपुत्रपुत्रनिरुपितसाक्षात्परम्परासाधारणजन्यत्ववतः पित्रादिजीवनकालीनस्थापत्यस्य युवसंज्ञस्यैकदेशे जीवने पुत्रनिष्ठजन्यत्वे च प्रकृत्यर्थस्यान्वयइति । पौष्यादेरिति । पुष्यनक्षत्रयुक्ता पौर्णमासी पौषी तद्वोधकशब्दात्सास्मिन्नित्यनेन तद्धिते पौषशब्दो मासवाची निष्पद्यते तत्र प्रकृतिभूतपोषीशब्दार्थपुष्यनक्ष

Page #195

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः। पोषादिव्यवहारविरहात् । अथैवमपि सौरे पौषादिव्यवहारस्य निर्विवादतया धनुःस्थरविविशिष्टत्वमेव
कथं पौषादिपदशक्यतावच्छेदकमुपेयत इति चेन्न । सौरे पौषादी पौष्यादिपूर्णिमाया अलाभे जिगरूढिलभ्यपौषपदार्थविलोपापत्तेः । नच तत्र रूढिमात्रमवलम्ब्येव पौषादिव्यवहारः सौरपौषादौ
ल्य इति वाच्यम् । तथासति योगार्थव्युत्पादनवैयर्थ्यात् । अथ विलुप्यतां वर्षविशेषे पौषाविपदमुख्यार्थः का क्षतिः तत्र लक्षणया सौरमासे पौषव्यवहारस्योपगन्तव्यत्वात् स्थलपनादौ
जव्यवहारवदिति चेत्तर्हि तत्र पौषादिपदमुख्यार्थमासनिमित्तकाब्दिकश्राद्धादिविलोपप्रसङ्गः । मथाश्रुतशूलपाणिग्रन्थानुसारिणस्तु धनुरादिस्थरव्यारब्धशुक्लप्रतिपदादिदर्शान्तेषु धनुरादिस्थरविसमाप्यमकरादिस्थरविसंक्रान्तिमन्मासाभिनधनुरादिस्थरव्यधिकरणशुक्लप्रतिपदापिदर्शान्तेषु वा पौवादिपदस्य रूढत्यमेव स्वीकुर्वन्ति, नतु यौगिकत्वम् । “अन्त्योपान्त्यौ त्रिभौ ज्ञेयाविति, वचनात् । पौषादिमासीयपौर्णमास्यां पुष्यादियोगस्यानियमात् !" नच योगानादरे लाघवात्तत्तद्राशिस्थरविवि. शिष्टकालरूपसौरादिमासएव पौषादिपदशक्तिरुचितेति वाच्यम् । सा वैशाखस्यामावास्या या
प्रयुक्तकालस्येत्यर्थः । पौषादिव्यवहारेति । पौषशुकचतुर्दशीमारभ्य माघशुक्लचतुर्दशीपर्यन्तसमुदायस्य सावनमासव्यवहारविषयस्य पौष्याभिन्नपौर्णमासीघटितमासत्वेन पौषत्वापत्त्या तटकमाघशुक्लपक्षीयतिथिदिनादिषु पौषस्येदं दिन तिथिवा पौषमित्यादिव्यवहारापत्त्या पौषादिशब्दः शुक्ल प्रतिपदमारभ्यामान्ततिथिसमुदाये पौषीघटिते पर्याप्तं यत्रिंशत्त्वं तदवच्छिन्ने योगरूढ इति भावः । धनुस्थरविविशिष्टेति । धनुष्कर्मकरविभोगानधिकरणकालावृत्तित्वे सति तादृशकालवृत्तिदिनपर्याप्तत्रिंशत्त्वावच्छिन्नमिति तु नार्थः । त्रिंशद्दिनन्यूनाधिकदिनकस्यापि तादृशमासस्य सत्त्वात् । किन्तु ताहशसंख्यायाः त्रिंशत्वत्वेन प्रवेशमविधाय समुदायवत्वेन प्रवेशं विधाय पञ्चदशदिनादिवृत्तिसमुदायलवारणाय स्वानधिकरणस्वाश्रयाव्यवहिततादृशभोगाधिकरणदिनकान्यत्वं विशेषणं च प्रक्षिप्य तादृशसमुदायलावच्छिन्नोऽर्थस्तस्य वाच्यः अत्र तादृशाव्यवहितोत्तरत्वनिवेशात्तादृशपोषान्तरीयदिनमादाय नाप्रसिद्धिः तादृशभोगाधिकरणत्वनिवेशाच स्वाश्रयाव्यवहितराश्यन्तररविभोगाधिकरणदिनमादाय नाप्रसिद्धिः खानधिकरणलनिवेशान्मासघटकंस्खाश्रयाव्यवहिततादृशभोगाधिकरणदिनमादाय नाप्रसिद्धिः तादृशपञ्चदशदिनसमुदायत्वस्य स्वानधिकरणतादृशदिनकत्वेन तत्परिग्रहासंभव इति। विलोपापत्तेरिति । योगरूढिशब्दालक्षणां विना रून्यर्थमात्रविषयकबोधानभ्युपगमादवयवशक्तिसमुदायशक्तिभ्यां योगार्थाभिन्नरूम्यर्थविषयकबोधस्यैवोपगन्तव्यतया प्रायशो धनुस्थादिरविविशिष्टदिनसमुदायस्य पौष्याधभिन्नपूर्णिमाघटितखस्यासंभवाद्योगरूव्यर्थस्योक्तबोधविषयस्याप्रसिद्ध्यापत्तेरित्यर्थः । तथा च शुक्ल प्रतिपदादिदर्शान्तदिनसमुदाय एव रूढिरङ्गीकार्या तादृशसमुदायस्य पौष्यायभिन्नपूर्णिमाघटितखसंभवेन योगरूढ्यर्थप्रसिद्धिसम्भव इति भावः। योगार्थबाधादिस्थले लक्षणां विनापि समुदायशक्त्या बोधस्याभ्युपगततया पौषादिशब्दस्य सौरमासे रूढिरुपगन्तुं शक्यत एवेत्यत आह । नचेति । रूढशब्दानां यत्र शास्त्रेण योगः प्रदर्श्यते तत्र योगार्थरूल्यर्थयोः कथञ्चिदप्यभेदोपपादनसंभवे योगरूढखमेवान्यथामण्डपादिशब्दवद्रूढयौगिकत्वमत्र च पूर्वोक्तरीत्या रूढिवीकारे योगरूढत्वमेवाङ्गीकार्य तथासति योगार्थस्य मासान्तरव्यावर्तकत्वेन रूल्यर्थस्य पक्षादियौगिकव्यावर्तकत्वेन योगरूढ्योः सार्थकलं संभवति सौरमासे रूढिखीकारे व्यावतंकवाभावेन यौगिकलस्य व्युत्पादनं व्यर्थ स्यादिति भावः । अथास्तु पौषशब्दो योगरूढो रूख्यर्थतावच्छेदकन्तु धनुस्थरविविशिष्टत्वमेव यत्र पौषशुक्लचतुर्दश्यादौ कदाचिद्धनु:संक्रान्तिस्तत्र योगार्थाभिन्नरूत्यर्थप्रसिद्धिर्यत्र वचन प्रसिद्ध्यापि योगार्थव्युत्पादनस्य सार्थकत्वसंभवः येषु वर्षेषु पौषपूर्णिमातः प्रागेव मकरसंक्रान्तिस्तेषु सौरमासस्य योगार्थाभिन्नलस्यासंभवेन योगरूट्यर्थविलोपेऽपि न काचित्क्षतिर्लक्षणयैव सौरमासस्य पौषशब्देन व्यवहारसंभवात् । शुक्ल प्रतिपदादिदर्शान्ते रूढेरभ्युपगमो निरर्थक इत्याह । अविलुप्यतामित्यादि । यस्मिन् मासे यत्र तिथौ यो मृतो द्वादशमासपूतौ तस्मिन्मासि तत्र तिथौ तस्याब्दिक श्राद्धं विहितं तस्य विलोपः स्यात्सौरमासपरिप्रहे द्वादशमासानन्तरं प्रायशस्तन्मासीयतत्पक्षीयतत्तिथे भस्यासंभवादिल्याह । तत्रपौषादिति। धनुरादिस्थरव्यारब्धेत्यादि । पौषशुक्ल प्रतिपत्त्वेन यस्य व्यवहारस्तस्य नियमेन धनुस्थरविसंघन्धत्वालक्षणसंगतिः यदिमलमासस्य वैशाखादिमासखं नेष्टं तदाह । धनुरादिस्थरविसमाप्येत्यादि । शुकप्रतिपदादिदर्शान्तस्य यस्य मेषस्थरव्यधिकरणत्वेसति वृषसंक्रान्त्याश्रयत्वं तस्यैव वैशाखवं नैवं मलमासस्येति न तस्यतत्त्वम् अप्रिमशुक्ल प्रतिपदादिदर्शान्तसमुदायस्वावश्यं किञ्चिदपिकाले मेषस्थरव्यधिकरणखात् वृषसंकान्यधिकरणमासाभिन्नलाच वैशाखसमक्षतम् मासभिनेतितुप्रामादिकः पौषशुकप्रतिपदादिदन्तिस्यप्रायोमकरसंक्रान्तिमत्त्वेन मकरसंक्रान्तिमन्मासभिन्नत्वासंभवात् मार्गशुक्लप्रतिपदादिपौषदन्तिस्य पुष्यसंबन्धयोग्यपूर्णिमाघटितलाभावेनालक्ष्यलातू पौषशुक्लादिदर्शान्तादिषु धनुर्मकरोभयसंक्रान्तिमत्त्वे लुप्तस्य

Page #196

१९२
व्युत्पत्तिकादः।
रोहिण्या संबध्यते इत्यादिश्रुतिषलाञ्चान्द्रएव वैशाखादिपदशक्तिसिद्धेः । वस्तुतो नक्षत्रेण युक्तः काल इत्यत्र नक्षत्रयोगयोग्यत्वमेष विवक्षितम् । पुष्याधयुक्तायामपि पौषादिपूर्णिमायां पौ. प्यादिव्यवहारात् । अन्यथा माध्यां यदि मघा नास्तीत्यादेरसंगत्यापत्तेः पुष्यादियोगयोग्यता च धनरादिस्थरव्यारब्धपक्षीयत्वं तद्रूपाक्रान्तपौर्णमासीघटितत्वरूपयोगलभ्यतावच्छेदकं नियतमेव पौषादेरिति नोक्तानुपपत्त्या यौगिकत्वनिराकरणसंभवस्तत्पदानाम् । अथैवं निरुक्तरूपस्य पुष्याद्यघटिततया तेन रूपेण पूर्णिमाबोधकपौष्यादिशब्दानां यौगिकत्वप्रसक्तिरेव नास्ति पौषी रात्रिरित्यादौ पुष्यादियोग एव प्रतीयते न तु निरुकं योग्यत्वम् । मकरादिस्थरव्यारब्धकृष्णपक्षीयराज्यादावपि तथा व्यवहारादिति नक्षत्रेण युक्तःकालइत्यत्र योग एव विवक्षणीयो नतु योगयोग्यत्वमिति पौर्णमास्यां पौष्यादिपवस्य न यौगिकत्वसंभवश्चेन्द्रवत पौष्यादिपदं निरुक्तरूपावच्छिन्नपूर्णिमारूढमेव पौषादिपदानां तद्योगपुरस्कारेण मासवाचकत्वे बाधकामावाद्यौगिकत्वं कथं प्रत्याख्येयम् । नच सास्मि. पौर्णमासीति सूत्रस्यास्मिन् पौष्यादिपूर्णिमायोग्यतेत्यर्थविवक्षया धनुरादिराशिस्थरव्यारब्धशुक्ल प्रति. पदादिदर्शान्ते तद्धितान्तसमुदायरूदिग्राहकतयोपपत्तौ योगरूढिस्वीकारोऽनुचित इति वाच्यम् । केवलरूढिपक्षे समुदायशक्यतावच्छेदकशरीरे आरब्धान्तविशेषणप्रक्षेपण गौरवात । पौषतैषमाधादिनानापदानां गुरुधर्मावच्छिन्ने शक्तिकल्पनमपेक्ष्य सास्मिन्नित्यर्थेऽणः प्रत्ययस्यैकशक्तिकल्पना. धिक्यस्योचितत्वात् । नच योगरूढिपक्षे पौषादिपदानां योगार्थव्यर्थाभेदान्वयबोधजनकत्वकल्पनाधिक्येन गौरवमिति वाच्यम्, भवन्मतेऽपि तत्तदर्थे यौगिकरूढत्वभ्रमदशायां सति च तत्तदर्थाभेदान्वयपरत्वग्रहे तथान्वयबोधस्य दुरपह्नवतया तत्र ताशबोधहेतुताकल्पनस्यावश्यकत्वादिति दिक् । वैष्णवी ऋकू ऐन्द्रं हविरित्यादौ देवतार्थविहिततद्धितस्य तद्देवताकत्वमर्थः । मन्त्रस्य तद्देवताकत्वं तदुद्देश्यकत्यागकरणत्वेन बेदबोधितत्वम् । अथ मन्त्रस्य त्यागकरणत्वं बाधितमेव विनापि मन्त्रमिच्छाधिशेषरूपस्य तस्योत्पत्त्या व्यभिचारात् । इष्टसाधनताशानघटितक्लप्तसामच्या अन्यथासिद्धत्वाञ्चेति मन्त्रस्य करणतां कथं वेदो बोधयेद् बोधयन्वा प्रमाणं भवेत् । सत्यम् । मन्त्रस्य त्यागकरणत्वं त्यागाङ्गोचारणकत्वं नतु तज्जनकत्वमतो न दोषः । हविषस्तद्देवताकत्वं च तदुद्देश्यकत्यागकर्मत्वम् । तत्त्यागोद्देश्यताया एव तद्देवतापदार्थत्वात् । नचैवं घृतादिसंप्रदानब्राह्मणस्य घुतादिदेवतात्वापत्तिः । उद्देश्यपदेन वेदरोधितद्रव्यस्वामित्वप्रकारेण विषयताया एव विवभितत्वात् संप्रदाने च स्वामित्वस्याबाधितत्वात् । नच त्यागोद्देश्यतायाश्चतुर्थ्यापि बोधनात्तद्धितचतुर्योर्देवतात्वबोधकतायामविशेषात् । "तद्धितेन चतुर्थ्या वा मन्त्रलिङ्गेन वा पुनः । देवता
मासस्य पौषमासखाभावे तद्वारगाय धनुस्थरविसमाप्येत्युक्तम् । मकरस्थरविसंबद्धदिनावधिकाधिकसंख्यखवद्दिनरहितलम् लुप्तमासस्य तादृशदिनवत्वात्तद्वारणम् समाप्तं मे धन मित्यादौ स्वल्पावस्थिते समाप्तिप्रयोगात्समाप्येत्यन्तात्कथञ्चिदुतार्थलाभः यदि लुप्तमासे विमतिस्तदा समाप्येत्यन्तं वस्तुस्थितिकथनमात्रमिति बोध्यम् । रोहिण्येति । यदि मेषस्थर. विविशिष्ठदिनसमुदायस्य वैशाखमासलं स्यात्तदातदीयामावास्याया नियमेन रोहिणीसंबन्धविरहाच्छुतिविरोधः स्यात् वैशाखशुकप्रतिपदादिदर्शान्तस्य मासत्वे तदमावास्यायाः प्रायोरोहिणीसम्बन्धसंभवात्संगतिरित्यर्थः । अन्यथेति । पुण्यादिसम्बन्धादेव पौषादिल इत्यर्थः । माध्यांयदीत्यादि । मघासंबन्धादेव माघीत्वेन तत्र मधानिषेधस्यायो. ग्यतमाऽसंगल्यापत्तरित्यर्थः ।
राज्यादावपीति । पुष्य नक्षत्रयोग इति शेषः । तथाव्यवहारादिति । पुष्य नक्षत्रयोगनिबन्धनपोषीतिव्यवहा. रादित्यर्थः । तथाच यदियोगार्थतावच्छेदकं पुष्ययोगयोग्यत्वं स्यात्तस्य धनुस्थरव्यारब्धपक्षीयलरूपस्यमकरस्थरव्यारब्धप. क्षीयतिथावभावात्तादृशव्यवहारो न स्यात् नचोक्तयोग्यत्वं धनुस्थरव्यारब्धमासीयखमेवास्तु मकरारब्धकृष्णपक्षीयरात्रावपि तथालमस्तीति वाच्यम् तादृशमासबहिर्भूतपुष्य नक्षत्रयुक्तरानिमात्रे पुष्ययोगनिबन्धनस्य पौषीरानिरिति व्यवहारस्य सत्त्वेन तस्य तथाप्यनुपपत्तेः । नच तादृशमासीयपुष्यनक्षत्रयोगरहितरात्रिषु पौषीति व्यवहारापत्तिरपि दोष इति वाच्यं तन्मासस्य पौषत्वेन पौषस्येयं रात्रिरिति व्युत्पत्त्यापौषीति व्यवहारस्योपपन्नतयेष्टापत्तेरिति भावः । त्यागानोच्चारणेति। मन्त्रोच्चारणं

Page #197

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः । सङ्गतिस्तत्र दुर्बलं तु परं परम्" इत्यनेन विरोध इति वाच्यम् । त्यागोद्देश्यतायां वेदमेयत्वस्याधिकस्य निवेशनीयतया चता तदंशाबोधनेन तस्योपायान्तरबोध्यतया चतुर्यधीनदेवतात्वबोधस्य विलम्बिततया तद्धितापेक्षया चतुर्थ्यां जघन्यतोपपत्तेः देवतार्थविहिततद्धितेनैव देवतात्वघटकतदंशस्यापि बोधनात् । अथ चतुर्थ्या वेदमेयत्वांशस्य साक्षाद्बोधनेऽपि त्यागोद्देश्यत्वस्य साक्षाद्वोधनेन पित्रादीनां साहित्यावच्छिन्नानां पितृभ्यो दद्यादिति चतुर्थ्यधीनत्यागोद्देश्यताबोधस्य पितरो देवता इति तद्धितसमानार्थकदेवतापदाधीननिरपेक्षत्यागोद्देश्यत्वबोधापेक्षयाऽविलम्बितस्वेन साहित्यावच्छिन्नानां निरपेक्षाणां वा श्राद्धोद्देश्यत्वमित्यत्र चतुर्थ्यपेक्षया देवतापदस्य बलवत्त्वरूपं शूलपाणिपर्यालोचितं विनिगमकं न संगच्छत इति चेन्न । पितृभ्यो दद्यादिति चतुर्थ्या साहित्यावच्छिन्नस्य त्यागोद्देश्यताबोधे तत्र वेदसमानार्थकस्मृतिवाक्यजन्यत्वग्रहे सत्येवाप्रामाण्यशङ्कानुदयः, तादृशग्रहश्च विलम्बितः । देवतापदात्यागोद्देश्यताबोधश्च तदुद्देश्यतांशे वेदयोधितत्वावगाही स्वस्मिन्नप्रामाण्यशङ्काव्युदासाय न ज्ञानान्तरमपेक्षते, स्वस्यैव स्वात्मकोद्देश्यताबोधांशे व्यावतकवेदजन्यत्वावगाहनातू, अप्रामाण्यशङ्काकलंकितश्च बोधो जातोऽप्यविचित्कर इति देवतापदस्य झटिति निश्चीयमानप्रामाण्यकयोधजनकतया बलवत्त्वेन विनिगमनाया उपपत्तेः। एवं श्राद्धार्थावाहनप्रकाशकात् पितर इत्यादिमन्त्रबहुवचनोपस्थापितसाहित्यावच्छिन्नावाहनयोधेन साहित्यावच्छिन्नानां श्राद्धदेवतात्वलाभेऽपि मन्त्रलिङ्गस्य विपक्षबाधकतर्कादिसापेक्षव्याप्तिनिश्चयाधीनतया सुतरां पितरो देवता इत्यतो दुर्बलतेति बोध्यम् । कापोतं राजतं जनतेत्यादी समूहार्थविहितस्य पर्याप्तसमुदायत्वावच्छिन्नोऽर्थः पर्याप्तौ प्रकृत्यर्थकपोतत्वाधनवच्छिन्नस्यान्वयः। कपोतशुकसारिकादिपर्याप्तसमुदायत्वस्य पर्याप्तिश्च न न्यूनवृत्तिकपोतत्वादिनाऽवच्छिद्यते, अतो न तादृशसमुदाये कापोतादिव्यवहारः । पर्याप्त्यवच्छेदकत्वे चान्यूनवृत्तित्वमेव च तन्नं न त्वनतिरिक्तवृत्तित्वमपि । अन्यथा आकाशत्वादेरिव घटत्वादेरपि द्वित्वादिपर्याध्यवच्छेदकता न स्यात्। आकाशावितिवत् घटावित्यपि न स्यात् । इत्थं च कपोतमात्रवृत्तिशतवादिपर्याप्तावपि अतिरिक्तवृत्तिकपोतत्वादेरवच्छेदकतानिर्वाहात् । कपोतशतादावपि कापोतादिव्यवहारोपपत्तिः पर्यायतिप्रसक्तधर्मस्य तदनवच्छेदकत्वे गत्यन्तरं चिन्तनीयम् । इति तद्धितार्थः।
चिनात्यागमात्राददृष्टोत्पत्तिविरहेण त्यागेनादृष्टेजननीये सहकारित्वं तदात्वं बोध्यम् । साहित्यावच्छिन्नानामिति । अथ खमते साहिल्यावच्छिन्ने प्रकृत्यर्थे प्रकृतेः शक्तिनिरूढलक्षणयोरनभ्युपगमात् विभक्त्या च बहुत्वस्यैवोपस्थापनात् बहुवस्थासाहित्यरूपत्वादसहितानामपि बहुत्वप्रत्ययादिदमसातमिति चेन्नासति बाधके इह घटपटमठाः सन्ति चैत्रमैत्रावागच्छतो धक्खदिरौ छिनत्तीत्यादितः सह घटपटाभ्यां मठोस्ति चैत्रेण सह मैत्र आगच्छति घवेन सहरदिरं छिनत्तीति वाक्येभ्य इव क्रियान्वयस्थले साहित्यबोधस्यानुभविकत्वे बहुलस्यापेक्षाबुद्धिविशेषविषयतारूपस्य साहित्यात्मकस्य विभक्तितात्पर्यविषयताया वाच्यत्वात् तदभिप्रायेण तथोक्तेः पितरो देवता इत्यत्र क्रियाविशेषान्वयाभावेन भवन्तीत्यादिक्रियान्वयेऽपि वा ततः साहित्यबोधस्याननुभविकलेन साहित्यरूपबहुल विशिष्टे देवतापदार्थानन्वयेन साहित्याबच्छिन्नखस्योद्देश्यत्वे भानासंभवः एवं देवतापदार्थस्योद्देश्यत्वविशिष्टस्य तादात्म्येन पितृपदार्थेऽन्वयोऽवगम्यते तत्र च बहुखस्योद्देश्यविशेषणखेपि न तदवच्छिन्नलस्योद्देश्यत्वे विधेयविशेषणे भानम् श्यामो घटो रक्तो भवतीति प्रयोगात् तद्धितेन बनवच्छिन्नमेवोदेश्यसमुपस्थाप्यत इति न तत्र साहित्यावच्छिन्नोद्देश्यत्वप्रतीतिरिति भावः । गत्यन्तरंचिन्तनीयमिति। स्वरूपसंबन्धरूपावच्छेदकत्वभानमनभ्युपेत्य तद्धर्मविशिष्टस्याधेयतया पर्याप्तावन्वये धर्मिपारतम्ध्येण खव्याप्यखसंबन्धेन तद्धर्मस्यान्वया. भ्युपगमरूपगत्यन्तरमित्यर्थः ।
इति व्युत्पत्तिवासस्वालोके सद्धिसालोकः ।
व्युत्प० २५

Page #198

१९४
व्युत्पत्तिवादः। धातुप्रकृतिकाश्च लकारकत्सन्यपिच्प्रभृतयः प्रत्ययाः केचिद्धात्वर्थान्वितमधिकं स्वार्थ त्रुवते। अर्थान्तरमनभिदधानाच केचिदाकाङ्क्षानिर्वाहकतया प्रकृतिभिः स्वीयार्थबोधनएवोपकुर्वते । तत्र सादिवशलकाराणां लः कर्मणि च भावे चाकर्मकेभ्य इति सूत्रेण कर्तृकर्मभावेष्वनुशिष्टानां कर्तृ
सामान्यसर्थः । तावन्मात्राभिधानेनैव प्रथमान्तपदोपस्थाप्यविशेषणतया तदन्वयेन कृतिवि. शिवस्य कर्तुर्बोधनिर्वाहाल्लकारस्य तद्बोधकतया न लम्कर्मणीतिसूत्रविरोधः, धोधकताया एव तत्र समस्यर्थत्वात, नत् पाचकताया: गौरवेण विशिष्टधर्मिणि शक्तर्वाधात । मैत्रः पचतीत्यादौ लकारे प्रथमान्तपदसामानाधिकरण्यप्रवादस्याभेदेन तदर्थावितस्वार्थबोधपरत्वाभावेऽपि कथंचिदुपपादनसंभवात् । तृतीयायाः साधुतानियामकं लकारादिना कर्तुरनभिधानमपि कर्तृत्वविशिघावोधनमेव, नतु विशिष्टशक्त्याऽबोधनपर्यन्तमतो विशिष्टस्य लकारावाच्यत्वेऽपि चैत्रः पचतीत्यादौ न तृतीयापत्तिः । अन्वयबलेन विशिष्टबोधात् । चैत्रः पक्तत्यादौ कृत्प्रत्ययस्य धर्मिणि कालावपिन क्षतिः । शक्त्यधीनविशिष्टबोधसाधारणयोधस्यैवानभिधानपदार्थप्रतियोगित्वात । अशानभिहिते कर्तरि ततीयेत्यनुशासनेऽपि सप्तम्यर्थी बोधकत्वमेव । तथाच चैत्रेण पच्यतहत्यादी ततीयार्थकर्तत्वस्य प्रकृत्यर्थविशेष्यतयैव भानान कर्तृत्वविशिष्टधर्मिबोधकत्वमिति सत्रविरोधः। यदिच तत्र कीदिपद धर्मपरम् । तथाच समभिव्याहृतलकाराधनभिहितं कर्तृत्वं तृती. यार्थ इति सूत्रार्थः चैत्रेणपच्यत इत्यादौ कर्तृत्वस्य तृतीयामात्रार्थत्वाल्लकारेण तदनभिधानं सुघटमित्यच्यते, तदा तत्रानभिधानशब्दार्थों भवतैव वक्तव्यः । न तावदवाचकत्वं तदर्थः। लकारसामान्यस्यैव कर्तृत्वशक्तत्वेनानुक्तेरसंभवात्। कर्त्तरियकोऽसाधुत्वादेव चैत्रः पच्यते इत्यादिप्रयोगवारणात् यगाद्यनुत्तरत्वस्य कर्तृत्वशक्ततावच्छेदककोटावनिवशात् । तत्र तन्निवेशे पच्यन्ते माषाः, भिद्यते कुसूलः, लूयते केदार यादौ कर्मकर्तुः माषकुसूलकेदारादेः कर्तृत्वबोधानुपपत्तिः । नच तत्र स्वयमेवेत्यस्याध्याहारेणाव्ययस्वयंपदोत्तरतृतीयया कर्तृत्वं बोध्यते नतु लकारे स्वयमित्याद्यध्याहारं विनापि तत्र कर्तृत्वबोधाभ्युपगमात् । तत्र लकारेण कर्तृत्वाबोधने कर्मकर्तुः कर्मवत्कर्मणा तुल्यक्रिय इत्यतिदेशवैयपिातात् । लकारस्य कर्मत्वबोधकतयैव यगात्मनेपदचिचिण्वद्भावरूपातिदेशफलनिर्वाहात् । नच कर्मकर्तरि लकाराधीनकर्मत्वबोधस्याप्यावश्यकता वस्तुगत्या कर्म कर्तुः कर्मत्वातिदेशे चैत्रः स्वं पश्यति खं हन्तीत्यादावपि यगात्मनेपदादिप्रसङ्गात् । लकारेण कर्मत्वविवक्षायामेव कर्मत्वातिदेशस्य स्वीकरणीयत्वात् तथाच त्वम्मतेऽपि कर्मत्वातिदेशासंगतिरिति वाच्यम् । कर्मत्वविवक्षायामपि कर्तृत्वविवक्षणे कर्तृकर्मादिसंज्ञासमावेशविरोधेन परत्वात्कर्तृसंज्ञया कर्मसंज्ञाया बाधेनात्मनेपदचिण्वद्भावाद्यनुपपत्तेः । कर्तरि शयित्याद्यपवादविषयतया यकोऽप्यनिर्वाहादिति सार्थकत्वात् । नच कर्मत्वकर्तृत्वयोरुभयोस्तत्र बोधस्वीकारे तदेकतरस्याख्यातार्थतयोद्देश्यतावच्छेदकतया भानासंभवात्समूहालम्बनबोधपव स्वीकरणीय इति वाक्यभेदापत्तिरिति वाच्यम् । एकत्र द्वयमिति रीत्या तदुभयबोधस्य सम्हा लम्बनविलक्षणस्य स्वीकारात् । यदि च विधेयद्वयज्ञानं समूहालम्बनात्मकमेव ! अतएव विधे. -- - --- ---------.-..- --------- ------
खीयेति । वप्रकृतिः । कथंचिदिति | खार्थनिष्ठविशेष्यतानिरूपितप्रकारताप्रयोजकलपरत्वेनेत्यर्थः । स्वं प्रथमा. न्तम् । कर्मवत्कर्मणातुल्यक्रियइति सूत्रम् । कर्मस्थया क्रियया तुल्यक्रियः कर्ता कर्मवत्स्यादिति तदर्थः । तुल्यशब्दोत्रकपर्यायः समानजातीयस्तुल्यजातीय इत्यादौ तथादर्शनात् । तथाच कर्मस्थक्रियाऽभित्रक्रियावान् कति कमैव यदा सौकर्यविवक्षया खव्यापारप्राधान्येन कर्तृत्वेन विवक्ष्यते तदा स कर्ता कर्मतुल्यो भवति । तस्मिन् लकारे यगात्मनेपदचिचिवद्भावादिसर्व कर्म लकारवद्भवतीति तात्पर्यार्थः । वस्तुगत्या कर्मकर्तुरिति । आख्यातोपस्थापितकर्मत्वानन्वयित्वेसति प्रकृतिक्रियानिरूपितकर्मलवदभिन्नस्य प्रकृतक्रियाकर्तृत्वेन विवक्षितस्येत्यर्थः । आख्यातार्थतयेति । उभयस्येत्यादिः आख्यातस्य खार्थविधेयताकवोध एवं साकडात्वेनोद्देश्यतावच्छेदकतया तदर्थस्य कस्यचिदपि

Page #199

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः । पभेदे घाक्यभेद इति मीमांसकसिद्धान्तोऽपीत्युच्यते, तदास्तु धातोरेव स्वकर्मकक्रियायां लक्षणा, कर्तृत्वसंबन्धमध्यएव वा स्वनिरूपकक्रियाकर्मत्वस्याप्यन्तर्भाव इत्यलम् । एवमकर्मकत्वेऽपि मसूते गौः, प्रासोष्ट गौः, नमते दण्डमूलमनस्त दण्ड, इत्यादौ ण्यर्थान्तर्भावेणैव कर्मकर्तृतानिर्वाहे "न दुहस्नुनमा यचिणा" विति यकिणनिषेधोपपत्तिः । एवं चैत्रेण पक्ष्यत इत्यादौ कर्तृत्ववाचकताया दुरपह्नवत्वात् तृतीयानुपपत्तिः । चैत्रः पक्ष्यतइत्यादी लकारेण कर्तृत्वबोधनात्स्याल्लकारसाधारणरूपस्य तद्वाचकतावच्छेदकताधोव्याच्च । नापि तदबोधकत्वं तदनभिधानं चैत्रेण पच्यतइति वाक्यजबोधे कर्तृत्वविषयके ताशवाक्यघटकसकलपदानामेव जनकतया तटकलकारयापि कर्तृत्वबोधकताया वाड्यात्रेणाप्रत्याख्येयत्वात्। कर्तृत्वविषयत्वाप्रयोजकत्वं लादीनां तदनभिधायकत्वं चैत्रेण पच्यत इत्यादौ धात्वर्थविशेषणतया कर्तृत्वविषयता तृतीयाप्रयोज्यैव न त्वाख्यातग्रयोज्या । आख्यातस्याश्रयतासंबन्धावच्छिन्नकर्तृत्वप्रकारताया एव कार्यतावच्छेदकत्वादित्यपि न सम्यक् पचतीत्यवान्तरवाक्यार्थबोधासंग्राहकतया प्रकारताया एवाख्यातजन्यतावच्छेदकत्वासंभवात् । प्रथमान्तसमभिव्याहारज्ञानस्य योग्यताज्ञानादेर्वा जन्यतायामुक्तप्रकारताया अवच्छेदकत्वात् । यदिच प्रथमान्तपदसमभिव्याहृताख्यातपदजन्यतावच्छेदकतयैव धर्मिविषयतानिरूपितकर्तृत्वविषयताया आख्यातप्रयोज्यत्वम् । कर्तृत्वविषयतासामान्यं च नाख्यातपदज्ञानसामान्यजन्यतावच्छेदकं तादशसामान्यकार्यकारणभावे मानाभावादित्युच्यते, तदापि चैत्रेण पच्यते तण्डुल इत्यादिवाक्यार्थबोधस्य परस्परसमभिव्याहतपदसमूहरूपवाक्यज्ञानहेतुकतया तद्वाक्यार्थविषयतान्तःपातिकर्तृत्वविषयताया वाक्यघटकाख्यातप्रयोज्यत्वं दुर्वारमेवेति । मैचम् । अनभिहितेति कर्तरि तृतीयेत्यस्य कर्तृत्वविशेष्यतया प्रातिपदिकार्थेऽविवक्षिते तृतीयेत्यर्थः । प्रातिपदिकाथेविशेषणतयैव कर्तृत्वेऽविवक्षिते इति यावत् । अवधारणपरतया प्रातिपदिकाथे विशेष्यतया कर्तृत्वविवक्षिते तदुत्तरं तृतीयेति पर्यवसितम् । अतश्चैत्रः पचतीत्यादावाख्यातेन कर्तृत्वबोधनादुक्तार्थानामप्रयोग इति न्यायात्तृतीयापत्तिविरहात् । प्रातिपदिकार्थान्वयितया
----- भानासंभवादित्यर्थः । स्वकर्मकेति । खं कर्ता नच चैत्रः खं हन्तीत्यत्र कर्तुः कर्मवद्भावो दुर्वारः खकर्मकत्वेन भासमानक्रियाकर्तृत्वेन विवक्षितत्वस्यैव कर्मवद्भावप्रयोजकतया तस्य सत्त्वादिति वाच्यम् स्वकर्मकत्वेन धातूपस्थाप्यत्वस्य विव. क्षितत्वात खनिरूपकत्वेनेत्यादिकल्पान्तरस्यातएवानुसरणाद्वा तत्र कर्मखकर्तृलोभयविषयतानिरूपितकविशेष्यतावत्वेन ता. त्पर्यविषयलस्य कर्मवद्भावप्रयोजकत्वात्तण्डुलः पच्यत इलादी तण्डुलनिष्टविशेष्यतायाः कर्मवनिष्ठसांसर्गिकविषयतया कर्तृत्वनिष्ठप्रकारताख्यविषयतया निरूपितत्वात्कर्मवद्भावः । खं पश्यति चैत्र इत्यत्र चैत्रनिष्टविशेष्यताया अतथालान कर्मवद्भावः । अन्तर्भावइति । आश्रयलतादृशकर्मलयोरुभयोः संबन्ध्रत्वादितिशेषः । स्याल्लुकारेति । स्येति लपिकरणस्य पञ्चम्या रूपं स्यादिति उत्तरेति शेषः । नित्यसापेक्षयात्रासामर्थ्यम् प्रयुक्तेत्यप्रयुज्यमानापि क्रियास्यं प्रयुज्येतिल्यब्लोपे पञ्चम्याःप्रयोजिका स्यलकारेति पाठः प्रमादात्स्यालकारेति रूपतांत्राप्तः स्यस्य लकारइति षष्ठीतत्पुरुषः संबन्धश्चोत्तरवरूपः पछ्यर्थः । स्याद्युत्तरेतियुक्तः पाठः । चैत्रेणात्मा हन्यत इत्यत्रात्मपदार्थस्यास्ति कर्तृखविशेष्यतयाविवक्षितलं नच तृतीयाभवति तदुत्तरमित्यतआह । प्रातिपदिकार्थविशेषणतयैवेति । लघुभूतं तत्तात्पर्यार्थमाह ! प्रातिपदिकार्थविशेष्यतयेति । तत्तत्प्रातिपदिकार्थविशेष्यतया समभिव्याहृतक्रियाकर्तृत्वे विवक्षिते तत्प्रातिपदिकोत्तरंतृतीयाभवतीत्यर्थः। तेन चैत्रेण प्रामो गम्यत इत्यत्र चैत्रप्रातिपदिकार्थविशेष्यतया कर्तृत्वे विवक्षिते ग्रामप्रातिपदिकान्न तृतीयापत्तिः । नचात्मप्रातिपदिकार्थचैत्रविशेष्यतया कर्तवस्य विवक्षितस्वात्तदुत्तरं तृतीयास्यादितिवाच्यं कर्तृत्वनिष्ठविशेष्यतानिरूपितप्रकारताप्रयोजकत्वेन तात्पर्यविषयतावतः पदात्ततीया भवतीत्युक्तावदोषात् चैत्रश्चैत्रेण हन्यत इत्यत्रैकचैत्रपदस्य कमलनिष्टप्रकारतानि. रूपितविशेष्यताप्रयोजकत्वेनेदन्त्वेन तात्पर्यविषयतया तस्मात्ततीयाया अप्रसक्तरिति। ननु चैत्रविशेष्यतया कर्तृत्वेविवक्षिते चैत्रेण चैत्रःपचतीति कथं न प्रयोग इत्यत आह । उक्तार्थानामिति । विशेष्यतया वा विशेषणतया वा कर्तत्वे बोधिते चै अतृकक्रियालाभादाख्याते कर्तृत्वबोधकतया विवक्षिते कर्तृत्वस्य कथश्चिदपि न पुनर्विवक्षासंभवइति प्रातिपदिकार्थविशेष्यतया तद्विवक्षाया अभावान तृतीयारातिरितिभावः । प्रातिपदिकार्थान्वयितयेति। नच प्रातिपदिकार्थान्वयितया कर्तृखस्य "विवक्षितवं चैत्रोस्तीत्यत्राप्यस्ति नास्ति च तृतीयेति व्यभिचारः स्यादतोविशेष्यतयेत्युपादेयमेवेति वाच्यम् । तत्तत्प्रातिपदि

Page #200

१९६
व्युत्पत्तिवादः । कर्तृत्वविवक्षायामित्येव सम्यक विशेष्यतयान्वयित्वपर्यन्तनिवेशनेनेति नाशयम् । संख्याति. रिक्तसुबर्थस्य प्रकृत्यर्थविशेष्यतयैवान्वय इति व्युत्पत्तिसूचकत्वेन विशेष्यतयान्वयित्वपर्यन्तस्यावश्यं विवक्षणीयत्वाद्यथाश्रुतसूत्रार्थानुरोधेन कर्तरि लकारविभत्तयोः शक्तिवादिभिर्वैयाकरणैरपि प्रातिपदिकार्थविशेष्यतया कर्त्तरि विवक्षिते तृतीयेत्येव सूत्रार्थों वाच्यः । अन्यथा चैत्रेण पच्यत इत्यादौ करिनभिधानस्योक्तक्रमेण दुर्वचतापत्तेरित्यलमधिकेन । अथानभिहितकर्तरि तृतीयेत्यस्योक्तार्थकत्वे चैत्रादिकर्तृकत्वविशेषितपाकादिविवक्षया चैत्रेण पचतीत्यादिप्रयोगापत्तिः । नच परस्मैपदार्थकर्तृत्वान्धयिविशेष्यविरहान तथा प्रयोगः विशेष्यतयापि कर्तृत्वबोधसंभवात् । चैत्रमैत्रोभयकर्तृकपाकस्थले चैत्रकर्तृकपाककता मैत्र इत्यम्वयतात्पर्येण चैत्रेण पचति मैत्र इति प्रयोगस्य दुचारत्वाच । नच कर्तृत्वातिरिक्त विशेषणतापनायां कर्तृत्वेवा विशेषणतानापन्नायां क्रियायामेव तृतीयार्थकर्तृत्वान्वयो व्युत्पन्न इति वाच्यम् । चैत्रेण पाचयति मैत्र इत्यादौ ण्यर्थकर्तृत्वविशेषणतापने पाकादौ चैत्रादिकर्तृकत्वान्वयेन ताशव्युत्पत्तेरसिद्धः । नचलकारार्थकर्तृत्वविशेषणतानापन्नक्रियाविशेषणतया कर्तृत्वबोधकत्वं सुपां व्युत्पन्नमिति न कश्चिद्दोष इति वाच्यम् । उक्तखले चैत्रेण पकवान् मैत्र इति प्रयोगापत्तेः । मैवम् । आश्रयातिरिक्ताविशेषणतापनकर्तृत्वविशेषणतानापनक्रियायां तृतीयार्थकर्तृत्वान्वयव्युत्पत्तौ न किंचिद्वाधकम् ।
मैत्रेण पाचयतीत्यादौ कर्तृत्वनिर्वाहकव्यापारो णिजथः । तत्राश्रयातिरिक्ते व्यापार विशेषणं कर्तृत्वमिति तद्विशेषणतापनक्रियायां तृतीयार्थकर्तृत्वविशेषणत्वे न किंचिद्वाधकम् । चैत्रेण पति मैत्र इत्यादयश्च न प्रयोगाः । तत्राश्रयएव कृतेर्विशेषणतया तद्विशेषणतानापन्नक्रियायां तृतीयया कर्तृत्वबोधनासंभवात् । कृतिविशेष्यकबोधाभिप्रायेण चैत्रेण पचतीति वारणायाश्रयविशेषणत्वमुपेक्ष्याश्रयातिरिक्ताविशेषणत्वं निवेशितम् । अनभिहिते कर्तरि तृतीयेत्यस्यापि निरुक्त क्रियाविशेषणतया प्रातिपदिकार्थान्वयिकर्तृत्वविवक्षायां तदुत्तरं तृतीया भवतीत्येवार्थ इति दिक।
र्तृत्वं च चैत्रः पचतीत्यादौ क्रियानुकूला कृतिरेव । तस्या एवानुकूलकृतित्वेन कृतित्वेन वाऽऽख्या तवाच्यता । रथो गच्छति, काष्ठं पचतीत्यादौ च क्रियानुकूलव्यापाररूपे कर्तृत्वे निरूढलक्षणा कृतित्वजातेः प्रवृत्तिनिमित्तत्वे लाघवात् । मीमांसकास्तु । व्यापारत्वेनैव शक्तिः, पचतीस्यादावपि तेनैव रूपेण बोधोपगमात् । एवंचाचेतनेऽपि प्रयोगो मुख्य एव । कृतित्वस्य लाघवं चाकिंचित्करम् । यत्र लघुगुरुरूपाभ्यां बोधो निर्विवादस्तत्रैव लघुरूपावच्छिन्ने शक्त्युपगमात् । प्रकृते च कृतित्वेन बोधस्य सविवादत्वात्, तथापि तदवच्छिन्ने शक्त्युपगमे तत्रामुख्यार्थेऽनादितात्पर्यकल्पनायां गौरवात्। एवं बीजादिनाकुरः कृत इत्यादौ विनापि यत्नं कृत्रःप्रयोगात्,तस्यापि व्यापारसामान्यार्थ, कता अतः करोतिविवरणीयार्थकत्वेऽपि नाख्यातस्य यत्नत्वावच्छिन्नवाचकता न वा किं करोति पचतीति प्रश्नोत्तरयोः समानप्रकारकबोधजनकत्वानुरोधेन तथात्वम् । अत्र केचित् । पचतीतिवाक्यजन्यबोधे सति यत्नत्वावच्छिन्ने वर्तमानत्वसंशयानुदयात्तत्र यत्तत्वावच्छिन्ने वर्तमानत्वबोधकत्वसिद्धौ तदवच्छिन्ने शक्तिलाघवासिध्यति । नहि यत्नाविनाभूतक्रियाविशेषलिङ्गकानुमानलभ्येन यत्नत्वावच्छिन्नेन समं वर्तमानत्वान्वयबोधकत्वमाख्यातस्यार्थाध्याहारमतेऽपि संभवति, लडादिकृतवर्तमानत्वान्वयबोधे लडादिलमभिव्याहृतधात्वन्यतरजन्यविशेष्योपस्थितेः कारणताया आव. श्यकत्वात् , अन्यथा निराकासयलादिपदमात्राद्यनाथुपस्थितावपि तत्र वर्तमानत्वादेलडादितोबोधप्रसङ्गात् । नचार्थाध्याहारवादिनां द्वारं पिधानं कृतिरित्यादितोद्वारकर्मककृतेरिव पचति यत इत्यादितः पाकयत्नो वर्तमान इत्याद्याकारको वर्तमानत्वादेर्बोध इष्ट एवेति वाच्यम् । परस्परसा
__..कार्यान्वयितया कर्तृत्वं यत्र विवक्षितं तत्रैव कर्तृत्वार्थिका तृतीया भवतीत्यस्य विवक्षितलात् भावाख्यातस्य खरूपार्थकत्वस्याप्यभावे तृतीयानुपपत्तिरित्यत आह । कर्तृत्वेवेति । तत्रामुख्यार्थइति । रथोगच्छतीत्यादौ व्यापारादावि

Page #201

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः ।
१९७ काहपदार्थद्वयान्वयाबोधएवाध्याहृतस्येव निराकाङ्क्षपदादुपस्थितस्यार्थस्य विषयतायास्तैरुपगमात् । तत्रान्वयानुभावकलाकाद्धपदसत्त्वात । प्रकृते चान्वयबोधस्याssकामजानपयोगिए षयकत्वेन तेषामप्यसंमतत्वात् । तत्स्वीकारे निराकास्याप्यमुभावकत्वस्वीकारापतेः । शाब्दबोधे आकाक्षानुपयोगप्रसङ्गाति तन्न । तात्पर्यलिङ्गेन यत्नत्वावच्छिन्ने वर्तमानत्वानुमितेरेवोपगमात् । तादृशवर्तमानत्यप्रतीती शाब्दत्वप्रतीतेः सविवादत्वादित्याहुः । अत्र नैयायिकाः । रथो गच्छतीत्यादावाश्रयत्वमेवाख्याताओं नतु व्यापारः । अन्यदीयगमनानुकूलनोदनादिविलक्षणव्यापारवति गच्छतीत्यप्रयोगात् । एवंच काष्ठं पचतीत्यादिप्रयोग एव व्यापारशक्तिमाख्यातस्य साधयेद् यदि स्वारसिकः स्यात् । तदेव न । नहि चैत्रः पचतीत्यादिप्रयोगेण काष्ठं पचतीत्यादिप्रयोगस्याविशेषः। एवमचेतने स्वरसतः कर्तृपदाप्रयोगात् कृतोऽपि यत्नत्वविशिष्टोर्थः। एवं चैत्र एव पचति पाककर्ता नत्वचेतनं काष्ठादीत्यादिप्रयोगाल्लकारस्य यत्तत्वविशिष्टार्थकताया आवश्यकस्वात् । लायवात्तत्रैव शक्ति पारे लक्षणेति । नच यत्नत्वस्याख्यातावाच्यनिवृत्तिजीवनयोनियत्नसाधारणतया लकारशक्यतावच्छेदकत्वासंभव इति वाच्यम् । निवृत्त्यादियत्नस्याख्यातवाच्यतोपगमे क्षतिविरहात् । निवृत्यादेः पाकानुकूलताविरहेण तत्काले पचतीतिप्रयोगापत्तिविरहात्, इष्टसाधनताज्ञानजन्यतावच्छेदकप्रवृत्तित्वजातेरेवाख्यातप्रवृत्तिनिमित्तत्वोपगमावा । अतएवेश्वर कृतेर्जन्यमानजनकत्वेऽपीश्वरः पचति ईश्वरो भुङ्ग इत्यादयो न प्रयोगाः। नचैवमीश्वरो वेदं वक्ति मथुरायां कृष्णो विहरतीत्यादिप्रयोगानुपपत्तिः। अत्राख्यातस्य लक्ष्यार्थव्यापारबोधकतोपगमात् । ईश्वरकृतिसाधारणधर्मस्याख्यातप्रवृत्तिनिमित्तत्वेऽपि तत्र व्यापारलक्षणाया आवश्यकत्वात् । तथाहि । आत्मा पचति शरीरं पचतीत्यादिस्वारसिकप्रयोगविरहादाख्यातार्थकृतेरुदेश्यतावच्छेदकशरीरविशेषावच्छेदेन समवायेनान्वयनियमः स्वीकरणीयः । चैत्रादिपदस्थ शरीरविशेषविशिष्टात्मपरतया चैत्रः पचतीत्यादौ शरीरविशेषात्मकोद्देश्यतावच्छेदकावच्छेदेनात्मनि समवायनान्वयसंभवात् । गौरः पचतीत्यादावपि गौरादिपदस्थ गौरशरीराद्यवच्छिन्नात्मनि आख्यातस्यैव वा व्यापारे लक्षणोपगमात् । एवंचेश्वरकृतेः शरीरानवच्छिन्नत्वादुक्तस्थले कृतेस्तथान्वयासंभव इति व्यापारलक्षणा आवश्यकी। ईश्वरकृतिसाधारणयत्नत्वावच्छिन्न एवाख्यातार्थः । असाधारणानुकूलत्वं यते क्रियायाः संबन्धतया भासते नत्वनुकूलतामात्रम् । असाधारणानुकूलताया एवाकाङ्क्षानिरूपकत्वोपगमादतोऽस्मदादिकर्तृकपाकादिक्रियानुकूलकृतिमादाय नेश्वरः पचतीतिप्रयोगः। वेदवचनादौ च ईश्वरकृतेरेवासाधारणकारणत्वात् ईश्वरो वेदं वक्तीत्यादयः प्रयोगा इत्यपि के. चित् । अथ कृतेराख्यातस्य कृमश्च वाच्यत्वे करोतीत्यादौ कृतेर्द्विधा भानं स्यात् । धातुप्रत्यययोद्धयोः कृतिबोधकत्वादिति चेन्न । एको दावित्यादौ पकरवद्वित्वादिबोधकप्रकृतिप्रत्ययोभयस. स्वेऽप्येकधैवैकत्वादिधीवत्प्रकृतेऽपि बाधकाभावात् तत्र विभक्तेः साधुत्वार्थकत्वेऽत्रापि तथात्वात् । अथ तर्हि करोति चैत्र इत्यादौ प्रातिपदिकार्थे साक्षादेव कृत्यन्धयः स्यात् । स च नामार्थधात्वर्थयोभैदेन साक्षादन्वयस्यान्युपन्नत्वात् तथा न संभवतीति नामार्थधात्वर्थयोः साक्षादन्वयोपगमे कर्मतादिबोधकविभक्तेरसत्त्वेऽपि तण्डुलः पचतीत्यादौ कर्मतादिसंबन्धेन तण्डुलादेः पाकादावन्धयसंभवेन ताशवाक्यात्तण्डुलकर्मकपाकादिबोधापत्तेः । नच प्रातिपदिकार्थप्रकारकक्रियान्वयबोध एवाव्युत्पन्नो नतु क्रियाप्रकारकप्रातिपदिकार्थविशेष्यकयोधोऽपीति वाच्यम् । घटः करोतीत्यादितः कर्मतासंबन्धेन कृत्यादेः घटादावन्वयाभावात् क्रियाप्रकारकनामार्थविषयकयोअस्याव्युत्पन्नत्वादिति चेन्न । उक्तातिप्रसङ्गवारणाय धातोः कर्मतादिसंबन्धेन क्रियान्वयाबोघकत्वव्युत्पत्तरुपगमानत्वाश्रयतासंबन्धेन कृत्यादिरूपक्रियान्वयाबोधकत्वव्युत्पत्तेरित्यदोषात् । । नच तारशातिप्रसङ्गवारणाय धातुजन्यकृत्यादिप्रकारकान्वयबोधे प्रत्ययजन्यविशेष्योपस्थितेहे

Page #202

१९८
व्युत्पत्तिवादः । तुता धाच्या । तादृशकारणाभावात् प्रातिपदिकार्थविशेष्यकबोधोपि न संभवतीति वाच्यम् । कर्मत्वादिसंबन्धेन कृत्यादिप्रकारकबोधस्याप्रसिद्ध्या सामन्यकल्पनेनापादकाभावात् तादृशकारणताया अकल्पनात् । नच क्रियते चैत्र इत्यादौ कृतिप्रकारकबोधवारणायैव उक्तकारणताकल्पनमावश्यकमिति वाच्यम् । सति तात्पर्ये इष्टत्वात् । कर्तृविशेष्यकान्वयबोधपरधातूत्तरयकोऽसाधुत्याच प्रामाणिकानांन तथा प्रयोगः । करणं चैत्र इत्यादौ चैत्रादौ धात्वर्थकृतेराश्रयतासंयन्धेनान्वयबोधवारणाय तादृशकार्यकारणभावकल्पनमित्यपि न । तादृशबोधे आख्यातान्तधातुना समभिव्याहारज्ञानहेतुतयैवोक्तस्थले तादृशबोधवारणसंभवात् । दीधितिकृतस्तु गच्छति जानाति करोतीत्यादौ आख्यातस्याश्रयत्वे निरूढलक्षणायाः स्वीकारान्न नामार्थे क्रियायाः साक्षादन्वय इत्याहुः । तमते यद्यप्याश्रयत्वसंबन्धस्याधिकस्य जानाति चैत्र इत्यादिवाक्यजन्यबोधविषयताकल्पनेन गौरवं तथापि यत्र धातोर्शानाश्रयत्वे लक्षणाग्रहः शक्तिभ्रमो वा तत्र चैत्रादिविशेष्यको ज्ञानाश्रयत्वादिप्रकारको बोध आश्रयतायाः संसर्गतावादिनामप्यनुमतः। चैत्रादिविशेष्यकाश्रयतासंसर्गकशानादिनकारकशाब्दबोधस्तु दीधितिकारमते क्वचिदपि न प्रसिध्यतीति तादृशशाब्दबोधे योग्यताशानादेहेतुताकल्पनं तथाविधशाब्दबोधाङ्गीकर्तुमणिकारस्य मते आवश्यकमिति गौरवम् । वस्तुतस्तु चैत्रेण ज्ञायते घट इत्यादौ कर्मप्रत्ययस्थले यावतां पदार्थानां प्रकारता, तावतां चैत्रो जानाति घटमित्यादि कर्तृप्रत्ययस्थले तथात्वं, परंतु विशेष्यविशेषणभाववैपरीत्यम् । एवं कर्मप्रत्ययस्थले यस्य ससंबन्धिकपदार्थस्य यदंशे विशेष्यता कर्तृप्रत्ययस्थले तन्निरूपकतायास्तदंशे प्रकारता इत्यनुभवस्य दुरपह्नवत्वाभिप्रायेणाश्रयत्वस्याख्यातार्थतां दीधितिकार उररीचकार । चैत्रेण झायते इ. त्यत्राधेयत्वरूपतृतीयार्थस्य चैत्रविशेष्यत्वात् । चैत्रो जानातीत्यत्राधेयतानिरूपकत्वरूपाधारतायाश्चैत्रांशेऽप्रकारत्वे तारशानुभवविरोधात् । नच चैत्रेण ज्ञायत इत्यत्राप्याधेयत्वं संसर्ग एव न तु विशेष्यमिति वाच्यम् । तथासति आत्मना ज्ञायते न घटेनेत्यादी घटादिवृत्तित्वाभावबोधा नुपपत्तेः । आधेयस्वस्य तृतीयार्थताविरहेण तृतीयान्ताद्धटादिवृत्तित्वरूपप्रतियोग्यनुपस्थितेः आधेयत्वसम्बन्धस्याभावप्रतियोगितानवच्छेदकतया च तत्सम्बन्धावच्छिन्नघटाभावबोधस्य त. प्रोपगमासंभवात् । तादृशसम्बन्धस्याभावप्रतियोगितावच्छेदकत्वे शाने न घट इत्यादिवाक्य जन्यप्रत्यये ज्ञानाधिकरणकतादृशसंबन्धावच्छिन्नघटाद्यभावस्याप्यवगाहनसंभवाद्धटे ज्ञानं न वे. त्यादिसंशयनिरासाय कदाचिज्ज्ञाने न घट इत्यादिकमपि प्रयुज्येत । अतएवानुकूलकृतिमत्वादिरूप कर्तृत्वादेरपि चैत्रः पचतीत्यादौ प्रकारता मणिकृतापि स्वीक्रियते नतु संसर्गता । न पचतीत्यादावन्वयबोधानिर्वाहात् । तादृशसंबन्धस्य वृत्त्यनियामकतया अभावप्रतियोगितानवच्छेदकत्वेन तत्संबन्धावच्छिन्नक्रियाविरहप्रत्ययस्य तत्रोपगमासंभवात् । एवं चैत्रेण ज्ञायत इत्यादावाधेयत्वस्य तृतीयया अविवक्षणे प्रातिपदिकार्थमात्रविवक्षया तद्विषयानुशिष्टप्रथमैच स्यात । जानाति चैत्र इत्यादौ चाख्यातेन कर्तृत्वाविवक्षणे धात्वर्थरूपभावमात्रपरतया परस्मैपदस्य भादिविकरणस्य वा साधुतापत्तिः । भावकर्मणोरित्यात्मनेपदविधायकानुशासनविषयत्वात् कर्तरीत्यधिकारीयस्यादिभ्यः श्ना इत्यनुशासनाविषयत्वाच्चेति, तत्राख्यातस्य कर्तृत्वाबोधकतायुक्तिस्तु न साधीयसी इतराविशेषणतया क्रियाबोधपरत्वरूपभावविवक्षायामात्मनेपदान सनविषयतोपगमादुक्तस्थले परस्मैपदसाधुतायास्तादृशभावविवक्षादिविरहस्य नाद्यनुशासनविषयत्वोपगमेन नादिविकरणस्य साधुतायाश्च निर्वाहसंभवात् । पचन पचतीत्यादाविवोदृश्यतावच्छेदकविधेयाभेदेन जानन जानातीत्यादेर्निराकाङ्कतानिहायापि जानातील्यादावाख्यातस्याश्रयतार्थकतोपगम आवश्यकः । अन्यथा कृदन्तप्रतिपाद्यतावच्छेदकस्य ज्ञानादिरूपविधेयभिन्नतया निराकाङ्गताविरहेण तथा प्रयोगापत्तेः । एतेन तत्राश्रयतायाः प्रकारतोपगमे जानावि

Page #203

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः ।
१९९
चैत्र इत्यादिवाक्यशान घटितशाब्दसामग्रया भिन्नविषयप्रत्यक्षादिप्रतिबन्धकतायामाख्यातजन्याश्रयत्वोपस्थित्यादिरूपाधिककारणानां निवेशे गौरवेणाश्रयतायाः
संसर्गत्वमेवोचितमित्यादि
कमनुपादेयम् । नश्यतीत्यादौ प्रतियोगित्वरूपकर्तृत्वमाख्यातार्थस्तादश संबन्धस्याभावप्रतियोगितानवच्छेदकत्वेन नश्यतीत्यादौ नाशप्रतियोगित्वाभावबोधस्यैव स्वीकरणीयतया न संसर्गतासंभवः । अथाख्यातस्य कर्तृत्वशक्ततावच्छेदकं रूपं दुर्वचम् । नच तित्वं तथा तसादिसाधारणस्य तिङ्त्वस्य दुर्वचत्वात् । नच पाणिनीयसङ्केतसंबन्धेन तिपदवत्त्वमेव तित्वं तिबाद्यष्टादशसु तत्पदसंकेतग्राहकं च आदिरन्त्येनेति सूत्रमेव तत्संकेतमविदुषामनधीत पाणिनीयतन्त्राणां तिश्वादिना शक्तिभ्रमादेव शाब्दबोध इति वाच्यम् । एवंसति घटादिवाचकघटादिपदेष्वपि कस्यचिच्छन्दस्य पुरुषविशेषीय संकेतसंभवेन तुल्ययुक्तया तत्रापि तच्छब्दस्यैव शक्ततावच्छेदकतापत्त्या तिवादिषु पाणिनेस्तिङ्पद संकेतवत्तत्र शब्दान्तरसंकेतस्यापि अन्यपुरुषीयस्य संभवात् । तत्तच्छन्दानामपि प्रवृत्तिनिमिततायाः सुवचत्वाद्विनिगमनानुपपत्तेः । अत्र केचित् । तिवादिस्थानिनो लकारस्य लत्वजातिपुरस्कारेण कृतिवाचकता । पचतीत्यादौ लकाराश्रवणेऽप्यादेशेन तिवादिना स्थानिनः स्मरणात्ततएवार्थोपस्थितिः । आदेशादेशिभावमविदुषां तु तिश्वादिना शक्तिभ्रमादेवार्थोपस्थितिः । यत्र तिबादेर्लादेशत्वज्ञानं नास्ति श्रुतलकाराच्यार्थीपस्थितिस्तत्र पचतीत्यादिवाक्याच्छाब्दबोधवारणाय पचतीत्याद्यानुपूर्वीज्ञानजन्यबोधे तिबादेर्लादेशत्वज्ञानमपि हेतुः । नचोक्तस्थले धातुसाकाङ्गत्वज्ञाने भवत्येव शाब्दबोधस्तदसत्वे व कारणाभावादेव नापत्तिरिति वाच्यम् । पचतीत्यादौ तिवादिना लकारस्योपस्थापनेऽपि तत्तद्धातुसाकाङ्क्षतया तत्स्मारकाभावेन शाब्दबोधानुपपत्तेः लकारे धातुसाकात्वग्रहस्य शाब्दबोधहेतुत्वासंभवात् । नहि तत्तद्धातुसाकाङ्क्षत्वेन लस्तियादिस्थानीयेन तद्रूपावच्छिन्नमेव तिबादिः स्मारयेत् अपितु लत्वेनैव तथात्वमिति । एवं तत्तद्धातुपदाव्यवहितोत्तरत्वरूपतत्साकाङ्क्षत्वेन येन पुंसा न लकारः श्रुतस्तस्य तेन रूपेण तत्तत्स्मरणासंभव इति । अत्रेदं चि न्त्यते । लकारतिबाद्योरनतिप्रसक्तस्थान्यादेशभावस्य दुर्वचत्वात् तिबादिस्मारितलकारस्य वाचकत्वं न विचारसहम् | तिबादेरेव यत्र वाचकताग्रहस्तदनुरोधेन पचतीत्याद्यानुपूर्वीज्ञानस्य तिबादिजन्योपस्थिति सहकारेण शाब्दबोधोपधायकताकल्पनस्यावश्यकतया लकारजन्योपस्थिति सहकृततादृशानुपूर्वीशानतिवादिधर्मिकलादेशत्वज्ञानघटित सामथ्र्यन्तरकल्पने गौरवेण लाघवात्तिबावैरेव ताद्रूष्येण शक्तिकल्पनाया उचितत्वं चेत्याख्यात सामान्यस्य कर्तृत्वश्व तद्विशेपस्यात्मनेपदस्य कर्मत्वे शक्तिर्नतु यथाश्रुताग्राहि वैयाकरणमत इव कर्मरूपधर्मिवाचकत्वंगौरवात् । प्रथमान्तपदार्थे कर्मत्वान्वयवलादेव कर्मता विशिष्टधर्मिलाभ संभवात् । नचा त्मनेपदस्य शानच्प्रत्ययस्य धर्मिणि शक्तेः पच्यमानमानयेत्यादौ पच्यमानादिनिष्ठानयनकर्मस्वाद्यनुरोधेनावश्यकत्वात्ततवोपपत्तौ आख्यातरूपात्मनेपदस्य धर्मवाचकत्वं निर्युक्तिकमिति वाच्यम् । तङ्गानच्साधारणस्यात्मनेपदत्वस्य शक्ततावच्छेदकत्वपव तथोक्तिसंभवात् । ताशात्मनेपदत्वस्य चागुरोर्निर्वचनासंभवात् पाणिन्यादिसं केतलं बन्धेनात्मनेपदवत्त्वस्य शततावच्छेदकताया उक्तरीत्याऽनवकाशात् । अतस्तादीनां तत्तद्रूपेण शक्तिकल्पनस्यावश्यकतया लाघवात्कर्मत्वएव तत्कल्पनात् । कर्मत्वं च त्यज्यते ग्रामो, गम्यते ग्राम, इत्यादौ धात्वर्थतावच्छेदकीभूतसंयोगविभागादिरेव विशेष्यतया तिवाच्यः । चैत्रेण गम्यते ग्राम, इत्यत्र तृतीपार्थस्तत्कर्तृकत्वरूपमाधेयत्वं तस्य धात्वर्थे सयोगात्मक फलावच्छिन्ने स्पन्दलक्षेण व्यापारे तस्य जभ्यतासंबन्धेनात्मनेपदार्थसंयोगरूपफले तस्य चाश्रयतासंबन्धेन प्रथमान्तपदोपस्याप्रामेऽन्वय इति चैत्रवृत्तिर्यः संयोगावच्छिन्न स्पन्दस्तज्जन्यसंयोगवान् ग्राम, इत्याकारकः शाब्दबोधः । चैत्रेण त्यज्यते ग्राम, इत्यत्र संयोगस्थाने विभागमन्तर्भाव्य बोधउपपादनीयः ।

Page #204

२००
व्युत्पत्तिवादः।
अथ चैत्रनिष्ठक्रियाजन्यसंयोगविभागादेमादाविव चैत्रादावपि सत्त्वात्, चैत्रेण त्यज्यते गम्यते चैत्र, इत्यपि स्यात् । न स्याश्च चैत्रेण न गम्यते, न त्यज्यते चैत्र, इत्यादीति चेत् । अत्र दीधितिकारप्रभृतयः फलमिव तत्र क्रियान्वयिपरसमवेतत्वमपि कर्माख्यातार्थः। परत्वे च भेदरूपे प्रतियोगितया फले आश्रयतयान्वयिनः प्रथमान्तपदोपस्थाप्यस्यान्वयः । चैत्रे चैत्रान्यसमवेतक्रियाजन्यसंयोगादिमत्त्वस्याम्वयायोग्यत्वात् । तादृशसंयोगाद्यभावस्य च तत्रान्वययोग्यत्वा तत्रापत्यनुपपत्त्योरवकाश इत्याहुः। तत्रेदं चिन्तयन्ति । प्रथमान्तपदोपस्थाप्यकर्मणोऽन्वयितावच्छेदकावच्छिन्नत्वाविशेषितप्रतियोगितया भेदांशेऽन्वयोपगमेऽपि चैत्रेऽपि चैत्रस्य द्वित्वादिनाभेदसंभवेन तत्समवेतक्रियायां परसमवेतत्वाक्षतेरुक्तदोषोद्धारासंभवः । अन्वयितावच्छेदकावच्छिन्न प्रतियोगितया तत्र तद्भानस्वीकारे चैत्रेण द्रव्यं गम्यते इत्यादावनुपपत्तिः, द्रव्यत्वावच्छिन्नभिन्नसमवेत. स्वादेः क्रियादौ बाधात् । नच तत्र द्रव्यपदं लक्षणया चैत्रान्यद्रव्यपरमिति वाच्यम्, मन्देन गम्यते मन्द इत्यादी मन्दस्य मन्दान्यमन्दपरत्वासंभवात् मन्दान्यसमवेतमन्दवृत्तिक्रियाया अप्रसि. स्यानुपपत्तितावस्थ्यात् । अननुगतमन्दगततत्तद्व्यक्तित्वोपस्थित्यनैयत्वात् । कर्तृव्यक्तिभिन्नमन्दत्वेन लक्षणाग्रहस्य ताशवाक्यजन्यधीपूर्वत्वस्य नियमतोऽसंभवात् । नच फलविशेष्यव्यक्तीनां तत्सम्यक्तित्वावच्छिन्नप्रतियोगितासंबन्धेन परत्वेऽन्वयात्संबन्धोपस्थितेश्चानपेक्षणान्नानुपपत्तिरिति वा. च्यम् । संसर्गतात्पर्यशानानुरोधेन तदुपस्थितेरपि शाब्दबुद्धावपेक्षणीयत्वात् । तद्व्यत्या तव्यक्तिर्न गम्यते इत्यादावभावप्रतियोगिकोटिप्रविष्टतव्यक्तित्वावच्छिन्नभिन्नसमवेततव्यक्तिसमवेतक्रियाया अप्रसिद्धः। येतु फलं भेदश्च कर्मप्रत्ययार्थः, फले जन्यतासंबन्धेन भेदे च स्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकस्वसंबन्धेन क्रियाया अन्वयः भेदफलयोश्च कर्मण्याश्रयतासंबन्धनान्वयः । चैत्रसमवेतक्रियावच्छि
चैत्रो नाश्रय इति ताशक्रियाजन्यफलाश्रयत्वेऽपि तस्य चैत्रेण चैत्रो गम्यतइति न प्रयोगः । मन्दो मन्देन गम्यते इत्यादेरेकमन्दादिनिष्ठक्रियावच्छिन्नभेदसहितस्य तज्जन्यफलस्य मन्दान्तरे सत्त्वान्नानुपत्तिरिति युवते । तन्मतेऽपि चैत्रेण चैत्रो न गम्यते इत्यादेरनुपपत्तिर्दुर्वारैव । चैत्रे चैत्रसमवेतक्रियावच्छिन्नभेदाभावसत्त्वेऽपि तादृशक्रियाजन्यफलाभावस्य बाधात् । नय फलाभाषो ना न तत्र प्रत्याय्योऽपितु भेदाभाव एवं कर्मणीति वाच्यम् । यदा चैत्रेण ग्रामो न गम्यते तदापि तादृशप्रयोगानुपपत्तेः। तादृशभेदाभावस्य ग्रामे बाधात् । नच भेदस्य सामानाधिकरण्यसंबन्धेन फलेऽन्वयः ताशसंबन्धेन क्रियावच्छिन्नभेदविशिष्टस्य क्रियाजन्यफलस्यैव चाभावो ना कर्मणि प्रत्याय्यतइपि न दोषः विशिष्टाभावस्योभयत्र सरवादिति वाच्यम् । एवमपि मन्देन यत्रापरमन्दो न गम्यतेऽपितु प्रामादिरेव तत्र प्रामादिगन्तरि मन्दे मन्दान्तरनिष्ठक्रियावच्छिन्नदसहितस्य स्वात्मकमन्दनिष्ठक्रियाजन्यनामादिसंयोगस्य सत्त्वेन विशिष्टाभावबाधान्मन्देन मन्दो न गम्यते इत्यादेरनुपपत्तिः । यदि फलमेव कर्माख्यातार्थस्तस्याश्रयत्वखानुकूलक्रियावच्छिन्नभेदवत्वोभयसंबन्धेन कर्मण्यन्वयः, नसमभिव्याहारे च तदुभयसंबन्धावच्छिन्नक्रियाजन्यफलाभाव एव तत्रान्वयीत्युच्यते, तदापि यत्र चैत्रमत्रयोरुभयकर्मजसंयोगस्तत्र चैत्रनिष्ठतादृशसयोगस्य चैत्रे आश्रयत्वस्वानुकूलक्रियावच्छिन्नभेदवत्स्वोभयसंबन्धेन सत्त्वाच्चैत्रेण चत्रो न गम्यते इत्यस्यानुपपत्तेः। चैत्रेण चैत्रो गम्यते इत्यापत्तेश्च । अप्रोच्यते । भेदः फलंच कर्माख्यातार्थः । स्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकत्वसंबन्धेन चैत्रादिनिष्ठक्रियाविशेषितभेदस्य स्वसामानाधिकरण्यस्वप्रतियोगितावच्छेदकजन्यत्वोभयसंबन्धेन फलेऽन्वयः। विशिष्टफलस्य नमसमभिव्याहारे विशिष्टफलाभावस्य नसमभिव्याहारे च कर्मण्यन्वयः चैत्रमैत्रयोरुभयकर्मजसंयोगस्थले चैत्रवृत्तिक्रियावच्छिन्नभेदस्य चैत्रेऽसत्वेन विशिष्टफलाभावोऽक्षतः। यत्र मन्देन ग्रामो गम्यते नतु मन्दान्तरं तत्र मन्दनिष्ठग्रामसंयोगे मन्दान्तरनिष्ठक्रियावच्छिन्नभेदसामानाधिकरपयस्य तन्मन्दान्तर्भावेण सत्त्वेऽपि तादृशभेदप्रतियोगि

Page #205

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः ।
२०१ सापच्छेदकमन्दान्तरनिष्ठक्रियाजन्यस्वस्थासत्वात्तद्धटितोभयसबन्धेन मन्दनिष्ठकियावच्छिचमेदधिशिष्टस्य फलस्याभावो भन्देऽक्षत पवेति न कश्चिद्दोषः। कर्तृप्रत्ययस्थले चाधेयतया प्रत्यर्थान्वितस्य फ. लक्ष्य भेदरूपापरार्थे सामानाधिकरण्यषजनकक्रियावच्छिन्नप्रतियोगिताकस्वोभयसंबन्धनान्वय: ताहशभेदस्य च स्वप्रतियोगितावच्छेदकत्वसंबन्धेन क्रियायाम् । यत्र चैत्रक्रियया प्रामेन संयोगऽपि त्वन्यत्र तत्र ग्राम गच्छति चैत्र इति प्रयोगवारणाय खजनकक्रियावच्छिन्नप्रतियोगिताकत्वस्व चैत्रो प्रामं गच्छतीत्यादौ चैत्रश्चैत्रं गच्छतीति प्रयोगवारणाय सामानाधिकरण्यस्य संबन्धमध्ये कि देशः चरमस्थले चैत्रग्रामसंयोगस्य ग्रामनिष्ठचैत्रक्रियावच्छिन्नभेदे संबन्यद्वयसस्वेपि चैत्रवृतित्वविन शिष्टस्य तत्संयोगस्य तादृशभेदे सामानाधिकरण्यविरहाचैत्रक्रियायां तद्भेदप्रतियोगितापच्छेदकत्वसस्वेपि नातिप्रसङ्ग । चैत्रौत्रं न गच्छतीत्यादौ च तादृशभेदान्वितक्रियाकर्तृत्वाभाव पव चैत्रे प्रतीयते, मतु क्रियायां द्वितीयार्थविशिष्टभेदस्य प्रतियोगितावच्छेदकत्वसंबन्धावच्छिन्नाभावः । तादृशसंबग्धस्य वृत्त्यनियामकत्वात् । यदि तात्पर्य विशेषवशात् क्रियानुयोगिकोऽप्यभावः क्वचित्प्रतीयते इस्यनुभवसिद्धं तदा प्रतियोगितावच्छेदकत्वेऽपि द्वितीयाद्यर्थत्वमुपगम्यविशिष्टभेदप्रतियोगितावच्छेदकत्वाभावान्वय पव तत्रोपगन्तव्य इति दिक् । फलावच्छिन्नव्यापारबोधकधातूनां फले व्यापारे च शक्तिद्वयम् । कर्घाख्यातस्थले फलं धात्वर्थव्यापारविशेषणतया भासते तत्र द्वितीयार्थाधेयत्वान्धयः, कर्माख्यातस्थले फलं धात्वर्थव्यापारस्य विशेष्यतया भासते तस्य विशेप्यतया आख्यातार्थ आश्रयत्वं तद्विशेष्यतया कर्मेति दीधिधिकृतः। केचित्तु, संयोगादिरूपफलावच्छिन्नब्यापारबोधकानां गमिप्रभृतीनां कर्मप्रत्ययापेक्षया बहूनां फले शक्तिकल्पनामपेक्ष्य कर्मप्रत्ययानां फले शक्तिकल्पनमेव लघीयः, धातूनां च व्यापारमात्रवाचिता । धातोः फलबोधकतामते नामार्थधात्वर्थयोराधाराधेयभावसंबन्धेन साक्षादग्धयासंघात्फलाश्रयत्वस्थ कर्मणि प्रकारतया भानस्योपगन्तव्यतया तत्संसर्गस्याधिकस्यभानकल्पनेनापि गौरवं फलस्य प्रत्ययार्थत्वे च तदाश्रयत्वं संबन्ध एवेति लाघवम् । नच धातूनो व्यापारमात्रवाचित्वे ग्राम त्यजतीत्यादितोऽपि प्रामं गच्छतीत्यादित इव संयोगादिरूपफलावच्छिन्नस्यन्दबोधापत्तिः ।
। इत्यादितोऽपि ग्रामो गम्यतइत्यत इव स्पन्दजन्यसंयोगादिमत्त्वेन भानप्रसङ्ग इति घाच्यम् । कर्मप्रत्ययस्य संयोगविभागादिरूपनानाफलवाचिल्वेऽपि तत्तत्फलबोधे धातुविशे षसमभिव्याहारशानस्यापेक्षयातिप्रसङ्गविरहात् । त्यजति गच्छति स्पन्दते इत्यादौ कर्मासमभिव्याइते बोधबैलक्षण्यं च तत्तधातूनां फलविशेषावच्छिन्नव्यापारलक्षणोपगमेनोपपादनीयम् । फलान्वितस्वार्थव्यापारबोधकत्वं गम्यादेः स्वभावाधीनं तदभावात्स्यन्दिप्रभृतिष्वकर्मकत्यव्यवहार इत्या. हुस्तम । यागमिप्रभृतीनामिव त्यजिगमिप्रभृतीनामपि पर्यायतेति भ्रमवशायां याति गच्छतीत्या. बाविव त्यजति गच्छतीत्यादितोऽप्यविलक्षणबोधोत्पत्त्या धातुविशेषसममिव्याहारस्य फलविशेषयोधनियामकताकल्पनासंभवात् । नच प्रामं त्यजतीत्यादितः संयोगावच्छिन्नव्यापारबोधस्तात्पर्य सत्त्वे इभ्यतएव । स्वन्मतेऽपि तात्पर्यानुरोधेन लक्षणया तद्रोधोत्पत्तेरावश्यकत्वात् । परंतु तत्र विभागादिरूपफलपव फलप्रत्ययतात्पर्यस्यानादितया संयोगादिरूपफलप्रत्यायनेच्छया खरसतो
साउशप्रयोग इति वाच्यम् । विना शक्किनम लक्षणाग्रहं च ग्रामं त्यजतीस्यादितः सत्यषि तात्पर्य संयोगावच्छिन्नव्यापाराप्रतीतरानुभविकतया धातोः फलविशेषवाचिताया आवश्यकत्वादशस्यते इष्यते क्रियते घट इत्यादौ विषयत्वरूपं कर्मत्वं तर्थः। नच कृतिविषयतायाः फलतत्साधनतदुपादाः सर्थः । घटादिपदेवपीर्ति । घटलकलशसाधनेकधर्माणां शक्ततावच्छेदकले गौरवादिति शेषः । प्रवृत्तिनिमित स्वाइति । शक्यतावच्छेदकं यथा शब्दव्यवहारप्रवृत्तर्निमितं तथा शक्ततावच्छेदकमपीति शक्ततावच्छेदकतायाइत्यर्थः। हमोपगम्तव्यतिदिगिति । प्रामं गच्छति न गुणं नचाभावमित्यादौ तु गतिर्द्वितीयायामुक्का द्रष्टव्येति सूचितम् । १. एतत्प्रतीकं १९९ पृष्ठस्य अष्टमयंक्तौ द्रष्टव्यम् । २. एतच्च तत्रैवैकादशपंक्ती।
व्युत्प. २६

Page #206

२०२
व्युत्पत्तिवादः । नसाधारणतया यत्र घटः क्रियते इत्यादिप्रयुज्यते तत्र जलाहरणं कपालं क्रियत इत्यादिप्रयोगस्यापतिरिति चेत् । कृत्यर्थकधातुसमभिव्याहृतकर्मप्रत्ययस्य चिकीर्षाप्रयोज्यसाध्यताख्यविलक्षणविषयत्व. मेवार्थः । उक्तखले च कपालादौ कृतेस्तारशविषयवाभावानोक्तप्रयोगप्रसङ्गः ।काशाः कटं क्रियन्ते इत्यादी साध्यतास्यविषयताश्रयकर्मान्तरसमभिव्याहतकर्मप्रत्ययेनव्यापार्यतारूपविषयतापि प्रत्याख्यते तदुपादानतया कृतिविषयकाशादौ साध्यतारूपकृतिविषयताविरहेऽपिन ताशप्रयोगानुपपतितारशकर्मसमभिन्याहाररूपतत्प्रयोजकविरहात् काशाः क्रियन्ते इत्यादी काशादौ व्यापार्यतागोधानुपपत्तेर्न ताशप्रयोगइति काशाः कटाः क्रियन्ते इत्यादावपि विशेष्यभेदेन वाक्यार्थभेदात्कर्मवयनाचकपदयोः समभिव्याहारे व्यापार्यतायोधानुपपत्तिश्च । क्रियते इत्यत्र विषयतायाः कर्मप्रत्ययार्थत्वे पाकानुपधायककृतिमादाय पाकोऽकारीस्यादिप्रयोगापत्तिरित्यादिकन्तु दूषणं निराकृतमयस्तात् । कर्तकर्मत्ववत्कालविशेषेऽनुशिष्टा लडादयःकालविशेषमपि बोधयन्ति । तत्र लट्प्रत्ययस्य वर्तमामकालेशक्तिः। पचतीस्यादी कृत्यादिरूपव्यापारबोधकप्रत्ययोपस्थाप्यकालस्ताहशव्यापार एवान्वेति मतु क्रियायाम् । यदा पुरुषो व्यापारशून्यस्तद्धीनाग्निसंयोगादिरूपः पच्यादेरथों विद्यते तदायं न पचतीति प्रयोगादयं पचतीत्युक्ते इदानीमय पाकयत्नवान्नवेति संशयनिवृत्तेः पूर्षापरीभावापन्नखाल्यारोपणादिव्यापाराणां विशिष्यपच्याद्यर्थघटकत्वेन प्रत्येकतन्यापारेषु कालान्वयबोधापेक्षया स्थादिरूपैकार्थे तदन्वयस्यैव लाघवेनोचितत्वाश्च । वर्तमानकालश्च तत्तच्छब्दप्रयोगाधिकरणकालरूपस्तत्तच्छब्दार्थः अतो नैककालप्रयुक्तलडादितोऽपरलडादिप्रयोगाधिकरणकालीनत्वस्य फस्यादावन्वयः । स्वप्रयोगाधिकरणकालत्वेन खवाच्यत्वे खत्वाननुगमात् शक्तयानन्त्यम् सामान्यतो व्युत्पत्तेर्दुर्घटतया पूर्वव्यक्तिबोधानुपपत्तिः सर्वनामविचारदर्शितरीत्या समाधास्यते। विशिष्य तत्तत्कालत्वावच्छिन्नबोधस्यानुभवसिद्धतया सर्वनामशक्तौ बुद्धिस्थत्वादिवच्छन्दप्रयोगाधिकरणस्वमुपलक्षणविधया व्यावर्तकं वाच्यम् । नच तत्कालस्यैवंसत्यवाच्यत्वे तज्ज्ञानानुपत्तिरसमाधेयैवेति वाच्यम् । शब्दप्रयोगाधिकरणवृत्तिकालत्वव्याप्यधर्मत्वेन तत्तत्कालत्वानामेवोपलक्षणीयत्वात् । अथ शब्दप्रयोगाधिकरणवृत्तिकालस्वव्याप्यधर्मो वर्षत्वादिकमपि कालवयावृत्तिधर्मत्वनिवेशेपि एतद्रूपमासत्वादिव्यावर्सनमशक्यम् । क्षणद्वयावृत्तिक्षणवृत्तिधर्मत्वेन तव्यावर्त्तनेच अध्ययनाद्य नधिकरणेऽप्यध्ययनाद्यधिकरणस्थूलकालान्तर्गतक्षणेऽसमाप्तारब्धाध्ययने पुंसि चिन्तामणि मयमधीत इत्यादिप्रयोगानुपपत्तिः । यदिच स्वप्रागभावानधिकरणस्खाश्रयकर्तृकप्रकृतक्रियाप्रागभावा. धिकरणशब्दप्रयोगाधिकरणकाल एव वर्तमानकाल आधेयतासंबन्धेन कृतावन्धेस्यतो नोक्तस्थले चिन्तामणिमयमधीतइत्यादिप्रयोगानुपपत्तिः आरम्भावधिसमाप्तिपर्यन्तस्य स्थूलकालस्यापि तथास्वेन शब्दप्रयोगाधिकरणक्षणादिरूपान्तरालकालेऽध्ययनाद्यनुकूलकृतिविच्छेदेऽपि शब्दप्रयोगाधिः करणत्वोपलक्षितताशस्थूलकालवृत्तित्वस्यापि तादृशक्रियानुकूलकृतावबाधेन योग्यतानिर्वाह इस्युच्यते, तदा येन समनचिन्तामणिमधीत्य किंचित्कालोसरं पुनश्चिन्तामणिमध्येष्यते तत्रान्तरालदशायामप्ययं चिन्तामणिमधीत इति प्रयोगापत्तिः । यदि स्तुतिपाठादिविच्छेददशायामपि प्रत्यह मयं स्तुति पठतीत्यादिवदुक्तस्थलेऽपि दर्शितप्रयोग इष्ट एवेत्युच्यते तदापि स्वपदेन विशिष्य तत्तस्कृतीनामुपादानेनाननुगमो दुरुद्धर एवेति चेन्न । शब्दप्रयोगाधिकरणवृत्तिकालस्वव्याप्यधर्मस्वेनोपलक्षणेनानुगतीकृततत्क्षणदिनमासवर्षवाद्यवच्छिन्नएव काले लटः शक्तिः । क्रियारम्भा. अधस्तादिति । द्वितीयायाम् । कालद्वयावृत्तीति । प्रकृते प्रयोगाधिकरणतदनधिकरणकालद्वयावृत्तीत्यर्थः । प्रकृतनयोगानधिकरणकालावृत्तीतिमात्रं वक्तव्यम् माससमुदायखरूपवर्षवस्य प्रकृतशब्दप्रयोगानधिकरणमासान्तरवृत्तिस्वासद्वारणम् । एतद्रूपमासत्वादिति । एतदित्यनेन त्रिंशद्दिनस्थायियत्किश्चियक्तिग्रहस्तदेव रूपं यस्य स एव तद्रूपो मास. स्तत्वस्य प्रयोगाधिकरणाखण्डैककालवृत्तेः प्रयोगानधिकरणकालावृत्तितया तत्संग्रहो दुर्वारइत्यर्थः । आदिपदादखण्डैकव्यक्तिवृत्तिवर्षखादिपरिप्रहः । क्षणद्धयावृत्तिक्षणवृत्तीति । उक्तमासखादिवारणाय क्षणवृत्तीति क्षणसमुदायवारणायाधुक्यन्तम् । असमातेति । असमाप्तमारब्धाध्ययनं यस्य तस्मिन्नित्यर्थः । स्वप्रागभावेति । खं वर्तमानलान्वयिकृतिः

Page #207

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः ।
२०३ त्पूर्व कर्मसमाप्त्युत्तरं चाधीतेपचतीत्यादिप्रयोगवारणाय कृस्यादिरूपव्यापारे ताशकालस्य खत सिमागभावाप्रतियोगित्वस्ववृत्तिध्वंसाप्रतियोगिप्रकृतक्रियाकर्तृनिष्ठत्वाभ्यां विशेषितेनाधेयतासंब न्धेनान्वयनियम उपगन्तव्यः । तत्तत्क्रियारम्भपूर्वमपि तत्समात्युत्तरमपि वा घर्तते यस्तत्तत्कियानुकूलकत्यधिकरणकालस्तस्य दर्शितविशिधाधेयतासंबन्धस्तादृशकृतौ बाधितोऽप्रसिद्धो बेतिन शब्दप्रयोगाधिकरणताइशकालमादाय दर्शितप्रयोगापत्तिः । सम्बन्धे स्वपदार्थस्य विशिय निवेशे प्युपपत्तिश्चिन्त्या । नच क्रियानुकूलकृतिशून्यान्तरालदशायां स्थूलकालमादाय पचति अधीते इत्यादिवत्तादृशकृत्यधिकरणक्षणेऽपि स्थूलकालावच्छिन्नाभावमादाय न पचति नाधीते इत्यादि प्रयोगस्तत्र नो वर्तमानक्षणमात्रान्विततारशक्रियानुकूलकृत्यभावबोधकतानियमात् । उक्तरीत्या विशिष्यशब्दप्रयोगाधिकरणक्षणादिरूपकालस्यापि लटूप्रत्ययेन बोधनसंभवात् । नसममिन्याहा. रस्थलेऽपि प्रतियोगिन्येच कालान्वय इति त न सत् । तत्तत्क्षणवृत्तिपाकादिकृतेरभावस्यान्यक्षजावच्छेदेन तदानींतनस्थलकालावच्छेदेन ताशकृतिमति सत्त्वनोकातिप्रसङ्गस्य दुर्वारत्वात् मच कालानवच्छिन्नाधारतासंबन्धेन नअर्थस्य पुरुषेऽन्वयानोकातिप्रसका इति वाच्यम् । ताशस्थूलकाले यत्रात्मनि पाकादिकृतिस्तादृशकालान्तर्गततादृशकृत्यनाधिकरणक्षणे न पचतीत्यादिप्रयोगो. पपत्तये तत्क्षणावच्छिन्नपाकादिकृत्यभावबोधस्यैव तत्र तत्र स्वीकरणीयतया कचित्प्रतियोग्यप्रसि. बेदुरत्वात् । व्यापाराबोधकेन च लडादिप्रत्ययेन क्रियायामेव वर्तमानत्वान्वयो बोभ्यते जाना. तीत्यादौ नतु लडर्थाश्रयत्वादी ज्ञानाद्यसत्त्वेऽपि तदाश्रयत्वादिसंबन्धे सति जानातीत्यादिप्रयोगा। पत्तेः।शानादिविशिष्टे आश्रयत्वादी कालान्वयमुपगम्यातिप्रसंगवारणे विशेषणे सानादावपि तदा न्वयस्यावश्यकत्वे तस्यैष स्वीकारौचित्यात् । नश्यतीत्यादी क्रियायां कालान्वयस्वीकारे विनष्टादा. वपि नश्यतीत्यादिप्रयोगः स्यादिति तत्रोत्पसेरपि लडाद्यर्थत्वमुपगम्य तत्रैव कालान्षयं दीधिति. कृदुपजगाम । वस्तुतस्तु नाशत्वमुत्पत्तिमदभावत्वम् तथाच धातुप्रतिपाद्यतावच्छेदकोत्पसावेव कालान्वय इत्येव साधीयः । वर्तमानकालस्योत्पत्तिसंबन्धेन धात्वर्थेऽन्वय इत्यपि वदन्ति ।
लट्प्रत्ययेन पक्ष्यतीत्यादी प्रत्ययार्थकृतौ शास्यतीत्यादौ क्रियायां भविष्यत्त्वं प्रत्याय्यते । यद्यपि भुध उत्पत्यर्थकतया अनागतकालोत्पत्तिकत्वं भविष्यच्छब्दार्थस्तथापि पश्यतीत्यादौ कृत्यादा. वनागतत्वमात्रस्य प्रतीतिरुपेयते उत्पत्तिप्रतीतेर्निष्फलत्वाद्भविष्यत्युत्पत्स्यत इत्यादौधातुनैव तारयो.
य्यते, नञ्जयतीत्यादौ च दुर्शिता गतिः। तथाच वर्तमानप्रागभावाप्रतियोगित्वम् प्रतियोगितासंबन्धेनान्वयो वर्तमानप्रागभावोवालटूप्रत्ययार्थः प्रागभावानङ्गीकारे वर्तमानकालध्वंस पर तदर्थध्वंसस्य कालोपाधित्वेन स्वसमानकालपदार्थाधारतया अनागतकतेर्वर्तमानकालध्वंसोत्पत्तिमा तया उत्पत्तिसंबन्धेन कृत्यादावन्वयः । अथ पचमानेऽप्युदीच्यपाकानुकूलकृतिमादाय पश्यतीत्या. दिप्रयोगापत्तिः। पाकानुकूलकृतित्वावच्छेदेन चानागतत्वबोधस्वीकारो न संभवति । पूर्वपूर्वपाकानुकूलकृतौ तद्वाधारपक्ष्यमाणेऽपि पश्यतीति प्रयोगानुपपत्तेः । तत्तत्पाकानुकूलकृतित्वावच्छेदेनापि तदन्वयासंभवः तत्तत्पाकत्वेन पदादनुपस्थितेः ।नापि यत्किचित्पाकानुकूलाघकृतित्वावच्छेदेन तदन्वयः आयत्वोपस्थापकपदाभावात् । तत्तयक्तिमनन्तर्भाव्य दुर्वचत्वाति चेन्न । प्रागभाषस्य वर्तमानत्वं शब्दप्रयोगाधिकरणक्षणवत्तित्वं वर्तमानप्रागभावस्य प्रत्ययार्थरखे तस्य स्खविशिष्टकाल. त्तिकृतिजन्यपाकाननुकूलत्वविशिष्टप्रतियोगितासंबन्धेन वर्तमानकालध्वंसस्य तदर्थत्वे च खपर्वकालीनकृतिजन्यपाकाननुकूलत्वविशिष्टाधेयत्वसंबन्धेन कृत्यंशेऽम्बयोपगमे उदीच्यकृतौ वर्तमानमा
उकत्रित्वेन संर्सगत्वे बाधित इत्युक्तं विशिष्टरूपेण तथात्वेखप्रसिद्धद्दति । उपपत्तिश्चिन्त्येति । खवृत्तिप्रागभावप्रतियोगिलसम्बन्धावच्छिन्नखनिष्ठावच्छेदकताकप्रतियोगिताकभेदादेस्संसर्गत्वे स्वपदार्थस्य संसर्गाघटकरवेऽपि सत्यभावादननुगमविरह इति भावः इत्यादिप्रयोगो नचेत्यन्चयः । पचमान इति । यस्याः: पाकक्रियायाः काचिकृतिरुत्तरका.

Page #208

व्युत्पत्तिवादः। गमावावेदर्शितविशिष्टसंबन्धासखेनातिप्रसङ्गविरहात् । ध्वंसपूर्वत्वं च तदनधिकरणत्वमेव । नचा. म्तरालिककृतिजन्यस्य पच्यर्थव्यापारस्य पूर्वव्यापारानुकूलकृत्यजन्यतया आन्तरालिककृतेः पूर्वकतिजन्यपाकाननुकूलत्वमक्षतमेवेति तस्या अपि निरुक्तविशिष्टसंबन्धेन वर्तमानप्रागभावादिमत्त्व. मक्षतमेवेति वाच्यम् । कृतिजन्यपाकेत्यत्र कृतिजन्यच्यापाराधीनफलानुकूलव्यापारस्य विवक्षितस्यात् ।
पक्तत्यादी लुटोऽनद्यसमभविष्यस्वमर्थः । अनद्यतनभविष्यत्वं च शब्दप्रयोगाधिकरणदिवसावृसित्वे सति शब्दप्रयोगकालीनप्रागभावप्रतियोगित्वम् शब्दप्रयोगाधिकरणदिवसध्वंसोत्पत्तिकत्वं पा । केचितु भविष्यत्त्वमेव तस्यार्थः। क्रियायाः कृतेर्वा स्वरूपसदनद्यतनत्वमेव तत्साधुतानियाम. कम् असाधुत्वादेवाद्य पश्यतीत्यादौ पक्तेति न प्रयोग इत्याहुस्तन्न । तथासति भविष्यत्त्वादिकमपि माख्यातार्थः स्यात् । स्वरूपसद्भविष्यत्वादिकमेव लुडादिप्रत्ययस्य साधुतानियामकम् । असाधुस्वादेच पश्यति पक्तेतिवत्पचतीत्यादौ पश्यतीत्यादिप्रयोगविरह इत्यस्यापि वक्तुं शक्यत्वात् । पचति पश्यतीत्यादेरविलक्षणबोधजनकत्वमनुभवविरुद्धमिति कालविशेषबोध आवश्यक इति चेत्, तदा पक्का पक्ष्यतीत्यादेरपि विलक्षणबोधजनकत्वस्थानुभविकतया अनद्यतनत्वान्वयबोधोऽपि दुर्वारः । यदिच पश्यतीत्यादिवाक्यजन्यबोधे सति भविष्यत्त्वादिसंशयानुदयाद्भविष्यस्वादेः शाब्दधीषिषयस्वमावश्यकमित्युच्यते, तदानद्यतनस्वबोधेऽपि ईदृशीमेव युक्ति गृहाण । एवं न पश्यतीत्यादावभावे अनागतकालावच्छिनत्वभानमावश्यकम् । अन्यथा पक्ष्यत्यपि वर्तमानवृत्तपाककृत्यभावमादाय न पश्यतीत्यादिप्रयोगप्रसङ्गात् । नच पक्ष्यत्ययनागत यत्किंचित्कालावच्छेदेन वर्तमानमभावमादाय न पश्यतीति प्रयोगो दुर्वार पवेति वाच्यम् । अनागतकालावच्छिन्नत्वंहि तत्र वर्तमानक्षणध्वंसावच्छिन्नत्वम् । तादृशध्वंसनिष्ठा अवच्छेदकताऽनवच्छिन्ना ग्राह्या अनागतकृतिमति च पुंसि तवभाववृसौ वर्तमानक्षणध्वंसरूपः कालः प्रतियोगी वृत्तावप्यवच्छेदक इति विरोधभ. अनाय ताशकृत्यनवच्छेदकावान्तरकालावच्छिन्नपवावच्छेदक उपेय इति नोक्कातिप्रसङ्ग इत्युक्त युत्तया अनागतत्वस्य यथा लुडाधर्थत्वं तथाऽद्य पक्ष्यति न पक्केत्यत्रानद्यतनकालावच्छिन्नत्वस्याभाषेऽभाने श्वः पश्यत्यप्पद्यतनानागतकालावच्छिन्नपाककृत्यभावमादाय न पक्तेति प्रयोगप्रसङ्गेन लुटोऽनद्यतनार्थत्वमावश्यकम्। अनागतानद्यतनकालावच्छिमत्वमपि उक्तरीत्यातिप्रसङ्गवारणाय प्रकृतशब्दप्रयोगाधिकरणदिनध्वंसनिष्ठानवच्छिन्नावच्छेदकताकत्वरूपं ग्राह्यम् । अवच्छेद्यावच्छेदकभावक्ष संबन्धविधया भासते ध्वंस पव पदार्थ इत्यवधेयम् । अथ नबूसमभिव्याहारस्थलेऽपि कृतावेव कालान्वयोऽस्तु । अनागतकृतिश्च महाप्रलयस्याप्रामाणिकतया सर्वत्रैव प्रसिख्यतीति म प्रतियोग्यप्रसिद्धिः अभावान्वयश्चात्मनि कालामवच्छिन्नाश्रयतासंबन्धनोपगम्यतामिति चेन्न । यदुत्तरकाले चैत्रीयौदनपाकादिकमप्रसिद्धं तदानी चैत्र ओदनं न पश्यतीति प्रयोगानुपपत्तेः अनागतचैत्रीयौदनकर्मकपाकानुकूलकृत्यप्रसिद्ध्या तभावप्रत्यायनासंभवात् । नचाभावे कालान्वयोपगमेपि यत्तण्डुलख्यतयादिकर्मकपाक एवाप्रसिद्धस्तव्यत्तयादिपरस्यैतत्तण्डुलं न पश्यतीत्यादिवाक्यस्याप्रमाणवापत्तिः प्रतियोग्यप्रसिद्धारत्वादिति तत्र पाके तव्यक्तिकर्मकत्वाभाव एव ना बोभ्यत इति
लभाविनी तस्याः वर्तमानकृतिमतीत्यर्थः । तेन पाकान्तरानुकूलायाउदीच्यकृतेः परिप्रायताव्यावृत्तिः तादृशकृतिसत्वे . पक्ष्यतीतिप्रयोगस्पेष्टापत्तेस्तव्यावर्तनाय पचमान एवार्थीदपक्ष्यतीति वक्तव्यम् । सम्बन्धासत्त्वेनेति । वर्तमानोदीच्यत्योरेकपाकं प्रत्येवानुकूलत्वेन प्रागभावाधिकरणकालवृत्तिवर्तमानकृतिजन्यपाकंप्रत्यनुकूलत्यस्यैवोदीच्यकृतौ सत्वात्तादृशानदुकूलखविशिष्टप्रतियोगिलसम्बन्धासत्त्वेनेत्यर्थः । अप्रमाणिकतयेति । घटादिसन्ततिरत्यन्तं समुच्छिद्यते सन्ततिला प्रदीपसन्ततिवदित्यायनुमानस्याप्रयोजकत्वादनुकूलतर्काभावात् तैलवाद्यत्यन्तोच्छेदात्प्रदीपैकसन्तानात्यन्तसमुच्छेदसंभवेऽपि सर्गप्रयोजकानामनन्तजीवानन्तकालोत्पद्यमानानन्तादृष्टप्रवाहाणामुच्छेदस्यासंभावितत्वात् सर्वमुक्तरपिसन्दिग्धलादितिः मावः । चैत्रीयौदनेति । चैत्रीयलमोदनान्वयिबोध्यं नतु कृत्यन्वयि कृतेस्तथात्वेऽभाषबोधस्य सर्वथैवाप्रमाला

Page #209

गूढार्थतत्यालोकव्याख्यासहितः।
२०५ उपगन्तव्यम् तथा चोक्तखलेपि तत्तत्पाके क्षेत्रीयौदनकर्मकत्वाभाषपोधोपगमेनोपपत्तिरिति वाध्यम् । पाके तत्कर्मकत्वाभावबोधोपगमे ताशपाकानुकूलानागतकृतेः कर्तरि भानस्योपगन्तव्यतया तदुत्तरं कदाचिदपि येन न पश्यते तादृशकर्तृसमभिव्याहृतदर्शितवाक्यस्य प्रामाण्योपपादनासंभवात् । अगत्या तु यत्कर्मको यत्कर्तृकः पाकोऽप्रसिद्धस्तादृशकर्मकर्तृघटितार्थकनभूपदवद्वाक्यस्यायोग्यतोपगम्यते । केचितु तत्रापि पाके तत्कर्मकस्वाभावस्य तादृशे च कर्तरि पाककृत्यभावस्य बोधमुपगम्य प्रामाण्यमुपपादयन्ति । तात्पर्यसत्वे एकेनापि नमाऽभावद्वयबोधनसंभवात् । नचैवं तण्डुलमात्रं पचति पक्ष्यति वा चैत्रेऽपि तण्डुलमयं न पचति न पक्ष्यतीति प्रयोगः स्यात् । तत्तण्डुलाकर्मकपाकानुकूलवर्तमानादिकल्यभावाबाधादिति वाच्यम् यतः सुबर्थप्रतियोगिकस्वार्थाभावान्वितक्रियाकर्तृत्वाभावबोधकत्वं नम: आकाशं न पचति घटइत्यादावपि न स्वीक्रियते तादृशबोधजनकताया अव्युत्पन्नत्वात् येनोक्तातिप्रसंग: स्यात् किन्तु पाक आकाशाकर्मकः पाककृत्यभाववान् घट इत्यादिसमुहालम्बनबोध एवोक्तस्थलेच चैत्रे पाककर्तृत्वाभावबोधाभ प्रामाण्यप्रसंगः अस्तु वा तत्राभावान्वितक्रियाकर्तृत्वाभावविषयकोऽसमूहालम्बनरूप एव बोधस्तथापि न दर्शितातिप्रसंगः तादृशयोधेन्वयितावच्छेदकावच्छेदेन प्रथमाभावभाननियमात् । पाकरवावच्छेदेन च तण्डुलादिकर्मकत्वाभावान्वये योग्यताविरहात् । अन्ध आकाशं न पश्यतीत्यादावपीदशी गतिः । अथ यत्तण्डुलादिकर्मको यत्पुरुषकर्तृका पाकोऽप्रसिद्धस्तत्पुरुषेऽन्यकर्मकपाककर्तृत्वस्य तण्डुलादौ वान्यपुरुषपच्यमानत्वादेनमदशायां तण्डुलमयं न पश्यतीत्यादिवाक्यस्य बोधकताया अनुभवसिद्धरवेनापाक मशक्यत्वाभोक्तमकारः साधीयान् विरोधिनिश्चयसत्वेन तत्पुरुषे पाककर्तृत्वसामान्याभावस्य पाकत्वावच्छेदेन तण्डुलकर्मकत्वाभा. यस्य च प्रतीत्यसंभवादिति चेन्न । तत्र ताशवाक्यस्य एकाभावावगाहिभ्रमजनकत्वोपगमात् । नच सर्बत्रैव तदुपगमौचित्येन प्रयासवैफल्यमिति वाच्यम् । विशेषदर्शिभिरप्रसारकैरपि तथाविधवाक्यप्रयोगात तस्य प्रसिद्धार्थकतासंपादनस्यावश्यकत्वात् । नच तत्तण्डुलादिकर्मकत्वं तनिष्ठविकित्तिजनकत्वं तदपि वा प्रसिद्धमिति कर्थ पाके तदभावप्रत्यय इति वाच्यम् । विक्लित्त्यादावेव तत्तवृत्तिस्वाभावबोधोपगमात् । ___ अपाक्षीदित्यादौ लुङोऽतीतकालोथैः तस्याप्याख्यातसामान्यार्थकृत्यादावन्वयः तस्य च सम्बन्ध आधेयत्वं अथवा कालविशेषणतयैवातीतत्वं लोथैः आश्रयतासम्बन्धेन च तस्थ कृत्यादावन्धयः कालान्तर्भावस्य व्यर्थत्वात् । अतीतत्वं वर्तमानध्वंसप्रतियोगित्वं वस्तुतो वर्तमानध्वंस एव लछाद्यर्थः तस्य प्रतियोगितासंबन्धेन कृत्यादावन्वयः । मध्यवशायामपाक्षीदित्यादिप्रयोगवारणमुक्तरीत्या बोध्यम्।
लुप्रत्ययस्थातीतत्ववदनयतनत्यमप्यर्थः। अद्य पचत्यपचदित्यप्रयोगात् । अभूप इत्यादावनयतनत्वसत्त्वेति तदविवक्षया नल-प्रत्ययेन लुबाधः। अतोप्यनद्यतनत्वबोधकत्वं लड्प्रत्ययस्यावश्यकम् । स्वरूपसदनद्यतनत्वस्य लङ्गसाधुतानियामकत्वेऽनद्यतनत्वस्य वस्तुसतो विवक्षामात्रेणो
मन-चैत्रः परकीयमोदन पक्ष्यति न स्खौदनं ताशस्थलीयोक्तप्रयोगे ओदनपदस्य तादृशौदनपरत्वस्यावश्यकलात् प्रतियोमिनि कालानन्वये चातीतादिचैत्रीयौदनकर्मकपाककृतेः प्रसिध्या तदभावो बोधयितुं शक्य इति भावः । नचैवमिति । अभावद्वयभानोपगमे सतीत्यर्थः । स्वार्थाभावेति । खं नञ्पदम् । कालविशेषणेति । अतीतकालस्य अध्यत्त्वेप्यतीतखं यद्यपि तदर्थस्तथापि तत्काले विशेषणीभवदेव तदर्थो न खातयेण खाताश्रयेण च तदर्थवं विवक्षितमि
। मध्यदशायामिति । एकपाकानुकूलायाः कृतेः कस्याश्चिदतीतत्वे कस्याश्चिद्भविष्यत्त्वे च वर्तमानकृतिदशायामिसर्वः । भविष्यत्त्वं च नापत्तौ प्रयोजक मध्यशब्दखारस्यादुतम् । नच वर्तमानकृतिदशायामित्येवकुतो नोक्तमिति वाच्यम् भापतिप्रयोजकस्य तत्पाकानुकूलकृतेरतीतवस्यातोलाभासंभवात् । उक्तरीत्येति । खवृत्तिकृतिजन्यपरकाननुकूलल विशि. प्रतियोगिखस्य संसगलोपगमेनेत्यर्थः । पाकरूपाणां सर्वव्यापाराणां एकफलं प्रत्यनुकूलतया तादृशकृतिप्रयोज्यव्यापा

Page #210

व्युत्पत्तिवादः ।
२०६
क्तंश्थले लवारणानुपपत्तेः । इदमप्यनद्यतनत्वं प्रकृतशब्दप्रयोगाधिकरणदिनावृत्तित्वम् । अथवा स्वातन्त्र्येणानद्यतनत्वं न लङर्थः किंतु तादृशदिनाद्यक्षणवृत्तिध्वंसप्रतियोगित्वरूपमनद्यतनातीतत्वं विशिष्टमेवातीतत्वमनद्यतनत्वम् ।
परोक्षत्वं च लिटोर्थः । अध्यास्त सर्वर्तुसुखामयोध्यामित्यादौ परोक्षत्वसत्त्वेपि परोक्षत्वाविवक्षया न लिट् । परोक्षत्वं वक्तुः साक्षात्काराविषयत्वम् । केचित्तु स्वभिनकर्तृकत्वमेव परोक्षत्वमतएव लिड्डुतमपुरुषासंभवेना परोक्षतायामपि लिटः साधुत्वे णलुत्तमो वेत्यादेर्शापकत्वमुपायकारोक्तं संगच्छते । अन्यथा निद्रादिदशायां स्वकर्तृकगमनादिक्रियायाः खपरोक्षत्वसंभवेन शापकत्वासंगतेरित्याहुः । कलिङ्गे दृष्टोलि नाहं कलिङ्गान् जगामेत्यादावत्यन्तापह्नवस्थले सूत्रान्तरेण क्रियाया अपरोक्षत्वेपि लिविधानात् तादृशशापकबलेन व्यातेने किरणावलीमित्यत्र लिटः साधुत्वोपपादनमुपायकृतामयुक्तमेवेति बोध्यम् । अत्यन्तापह्नवश्चाबाधितपरोक्तविपरीतबोधनाय तदुपपादकाभावप्रतिपादनेच्छा कलिङ्गाधिकरणकदर्शनादेरुपपादकं कलिङ्गगमनादिकं तेन विना तद्संभवात् । अत्यन्तापह्नवस्वरू पन्नेव लिट्साधुता नियामकः ।
लिङ्लोटोर्बिधिरर्थः, परप्रवृत्त्यर्थे तत्प्रयोगात् । विधिः प्रवर्त्तकज्ञानविषयो धर्मः स च धर्मों न्यायनये कृतिसाध्यत्वं बलवदनिष्टाननुबन्धित्वसहितमिष्टसाधनत्वं च, ओदनकामः पचेत्स्वर्गकामो यजेतेत्यादावोदनस्वर्गादिरूपं यत्फलं तत्साधनत्वं पाकयागादि क्रियायां प्रतीयते । तादृशफलानां च तत्तद्रूपेण लिङादिशक्यतावच्छेदककोटिप्रवेशे शक्त्यानन्त्यं सर्वसाधारण्येन व्युत्पत्त्यनुवयेनापूर्वफलसाधनबोधानिर्वाहश्चेतीष्टत्वेन तेषामनुगमः। इष्टत्वं समभिव्याहृतपदोपस्थापितकामनाविषयत्वमतः स्वर्गकामः पचेतेत्यादौ शक्तिभ्रमशून्यस्य नौदनादिसाधनत्वघीर्नवा तत्तात्पर्येण तथा प्रयोगः प्रामाणिकानामिष्टत्वज्ञानस्याप्रवर्तकत्वेपि शक्यफलानुगमार्थं तस्य शक्यता । वस्तुतस्तु अशक्यस्यैव तस्य शक्यानुगमकता सर्वनामस्यले बुद्धिस्थत्वच तेन रूपेण फलानां संकेतविषयतां विना शक्यैक्यासंभवात् । तस्य संकेतविषयत्वोपगमेपि यथा न तस्य वाच्यता तथा प्रपञ्चितमन्यत्र । अत्रचेष्टत्वस्य शाब्दबोधेऽभानाद्विशिष्टेष्टतावच्छेदकस्वर्गत्यादिप्रकरेण शाब्दबोधोत्पत्या विधिवाक्यात्प्रवर्त्तकज्ञाननिर्वाहः यसु दृष्टत्वेन फलभानेपि स्वर्गकामादिपदैकदेशोपस्थित स्वर्गत्वावच्छिन्नस्य विध्यर्थैकदेशे इष्टेऽभेदान्वयात्प्रवर्त्तकशाननिर्वाह इति । तदपि न सत् वृत्तिशब्दैकदेशे इतरानन्वयनियमात् स्वर्गत्वादिप्रकारेण कामनाधीनप्रवृत्तौ स्वर्गत्वादिविशेषितफलसाधनताज्ञानस्य हेतुतया अभेदेन स्वर्गादिविशेषितफलसाधनताज्ञानस्यानुपयोगित्वाच । अभेदेन स्वर्गादिप्रकारकस्वर्गादीष्टसाधनताज्ञानमपि स्वर्गत्वादिप्रकारकप्रवृत्तौ हेतुः । अतएव स्वर्गकामो यजेतेत्यादितः प्रवृत्तिरिति तु न युक्तम् । स्वर्गत्वप्रकारकका
रप्रयुक्त फलप्रयोजकव्यापाराननुकूललमुक्ताननुकूलवं बोध्यम् । अतएव लिडुप्तमेति । व्यातेने किरणावलीमिति न संगच्छते क्रियायाः परोक्षलएवलिटो विधानात् स्वकर्तृकक्रियायाः स्वपरोक्षत्वं नहि संभवति व परोक्षत्वं च विवक्षितम् उत्तमपुरुषेहि य एव वक्ता स एवकर्त्तेति शङ्काया उपायनामकटीकाकृता वर्धमानेन णलुत्तमोवेति सूत्रस्यापारोक्ष्येपि लिटः प्रयोगे ज्ञापकत्वमुरीकृत्य समाधानं कृतं । ज्ञापकताचास्य सूत्रस्य तदैव संभवति यदि लिडुत्तमस्य नियमतः परोक्षविषयत्वेऽसंभवः स्यादसंभवश्च न स्वसाक्षात्काराविषयत्वरूप पारोक्ष्यस्य लिङ्घिषयत्वे संभवति यत्राभ्यासविशेषाहित संस्कारात्पुरुषान्तरनोदनादिनावादेशान्तसंयोगानुकूलव्यापाराश्रयललक्षणकर्तृत्वं तादृशव्यापारासाक्षात्कर्तृलय कस्यचित्तत्र स्वमातृकगमनक्रियायाः स्वपरोक्षत्वस्योक्तस्य संभवात्तत्रैव परवचनादितः स्वगमनमवधार्याहं जगामेति प्रयोगस्य लिडुत्तमघटितस्य संभवादपारोक्ष्यविषयज्ञापकतासंगतास्यात् । यदा तु स्वभिन्नकर्तृकत्वमेव पारोक्ष्यं तदा लिटः परोक्षविषयल उत्तमपुरुषस्य सर्वथैवासम्भवस्तत्र स्वस्य वक्तरेव कर्तृत्खात् नियमेनोक्तपारोक्ष्यस्यासंभवइति तत्रासंभविनो लिडुतमस्योक्तसूत्रविषयत्वमयुक्तं स्यादिति तत्सूत्रमेव लिटः क्वचिदपरोक्षविषयतां ज्ञापयतीति ज्ञापकत्वोतिः प्रकाशकृतोभवति सङ्गतेत्यर्थः । लिङ्किधानादिति । तथा चोतसूत्रस्य तादृशलिडुत्तमविषयतयापि लब्धविषयत्वात् ज्ञापकल्लस्योक्त

Page #211

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः ।
मनाया अधिकारत्वानुपपत्तेः । अथेष्टत्वस्य शक्योपलक्षणत्वे तदंशाभान निर्वाहेपि स्वर्गत्वादेरशक्यस्य भानं न संभवति अशक्यस्य भानोपगमेतिप्रसङ्गादिति चेत् । स्वर्गत्वाद्यवच्छिन्ने समभिव्याहतकामनाविषयत्वज्ञान सहकृतस्य ताढशकामनाविषयतावच्छिन्नशक्तिशानस्य स्वर्गत्वादिप्रकारकशाब्दधीहेतुत्वोपगमेतिप्रसङ्गानवकाशात् । वस्तुतस्तादृशकामनाविषयतावच्छेदकत्वोपलक्षितस्वर्गस्वादिविशिष्टसाधनत्वे शक्तिस्वीकारात्सर्वसामञ्जस्यम् । नच स्वर्गत्वादिविशिष्टसाधनत्वस्य विधिप्रत्ययवाच्यत्वं न संभवति स्वर्गत्वादेर्गास्नानादिजन्यस्वर्गादिसाधारण्येन यागादिजन्यतानवच्छेदकतया यागादौ स्वर्गत्वादिविशिष्टसाधनत्वबाधात् नहि जन्यतानवच्छेदकधर्मो जनकत्वनिरूपके विशेषणमिति वाच्यम् । स्वर्गत्वादेः शक्यविशेषणत्वेपि तदुपलक्षितवैजात्यावच्छिन्ननिरूपितजनकताया यागादावबाधितायाः स्वर्गादिजनकतात्वेन विधिप्रत्ययतो भानसंभवात् । घटत्वादिविशिष्टवाचकपदघटितादू घटं द्रव्यखेनैव जानातीत्यादिवाक्यात् घटत्वाद्युपलक्षितघटादिविशेष्यकस्वभानवत् । नच तद्धर्मावच्छिन्ननिरूपिततत्साधनत्वज्ञानं विना तद्धर्मप्रकारकफलेच्छाधीनप्रवृस्यनिर्वाह इति शक्यम् । वह्नित्यादिप्रकारकेच्छातोपि तृणादिसमवधानेऽभ्रान्तप्रवृतेरानुभविकत्वात् भूयः सुखार्थिनामपि भ्रमं विना क्रियाविशेषे प्रवृत्तेश्च तद्धर्मावच्छिन्नफलार्थिप्रवृत्तौ तद्धर्मप्रकारेण भासमानफलं प्रति साधनताज्ञानस्यैव प्रवर्त्तकत्वात् । सच धर्मः कार्यतावच्छेदकतया भासतां कार्यशे उपलक्षणतयैव वेत्यन्यदेतत् । नहि वह्नित्वादिकं तृणादिजन्यतावच्छेदकं व्यभिवारिसाधारणत्वात् । नवा भूयस्त्वादिकं कस्यचिजन्यतावच्छेदकमर्थवश संपन्नत्वात् । एवं सति accara fच्छन्नफलार्थी तत्त्वादौ कथं न प्रवर्त्तते तन्त्वादेरपि घटत्वाद्युपलक्षितजन्यसरवादि विशिष्टनिरूपितद्रव्यत्वावच्छिन्न साधनतावत्त्वादिति चेत् फलानुपधाननिश्चयात्तस्य स्वातत्रयेण प्रवृत्तिप्रतिबन्धकत्वात् फलोपधायक साधनत्वस्य वा विधिप्रत्ययार्थतया घटका मस्तन्तुमुपाददीतेत्यादिर्न प्रयोगः । नख तथापि स्वर्गत्वादेर्यागादिनिष्टकारणता घटक व्यापकतानिरूपकतानवच्छेदकतया स्वर्गत्वावच्छिन्ननिरूपितव्यापकता घटितकारणताया बाधः स्वर्गादिनिष्ठकार्यतावच्छेदकवैजात्यस्य च कारणतामहोत्तरकालकल्प्यत्वेन प्रागनुपस्थित्या तद्वच्छननिरूपितव्यापकताबोधासंभव इति स्वर्गकाम इत्यादी विध्यर्थबोधानुपपत्तिर्युर्वारैवेति वाच्यम् । स्वरूपसंबन्धरूपाया एव कारणताया विध्यर्थत्वोपगमात् । अन्यथा सिद्धिनिरूपकतानवच्छेदकनियतोसरवर्त्तितावच्छेदकधर्मवत्स्वर्गकत्वमेव स्वर्गकारणत्वं । नियतोत्तरवर्तितावच्छेदकश्च धर्मो विशिष्य उत्तरकालकल्प्यो जातिविशेष एव नियतोत्तरवर्तितावच्छेदकत्वेन सामान्यरूपेण शाब्दबुद्धौ भासते नियतोत्तरवर्त्तितावच्छेदकत्वं च कारणतावच्छेदकत्वाभिमतधर्मावच्छिन्नतद्व्यापाराभावाधिकरणताविशिष्टोत्पत्तिक्षणावच्छिन्नाधिकरणतानिरूपकतानवच्छेदकत्वम् अधिकरणतावैशिष्ट्यं च स्वावच्छेदकक्षणाव्यवहितोत्तरक्षणावच्छिन्न स्वाश्रयनिष्ठत्व संबन्धेन । वस्तुतः स्वर्गनिष्ठधर्मावच्छिन्ननिरूपितनियतपूर्ववर्तितावच्छेदकधर्मवत्त्वमेव स्वर्गकारणत्वम् । नियतपूर्ववर्तितावच्छेदकत्वं चाव्यवहितपूर्वकालावच्छिन्नवृत्तिकाभावघटितदैशिकव्यापकतायाः स्वाश्रयत्वस्वाश्रयनिरूपितव्यापारव्यवत्त्वा
२०७
म्यतरसम्बन्धेनावच्छेदकत्वमेव व्यापकत्वनिरूपकतावच्छेदकवैजात्यस्य विशिष्यानुपस्थितावपि वर्गधर्मत्वेन ज्ञानं संभवत्येव । व्यापकताघटकाभाषप्रतियोगितायां स्वरूपतोषच्छेद क कोटिप्रवि टाया अपि जातेर्व्यापकताभाने स्वर्गधर्मस्वादिना भाने न बाधकम् । स्वर्गधर्मत्वादेरुपलक्षणता युक्तमा तस्यासंभवात्तादृशज्ञापकबलेन व्यातेन इत्यस्योपपादनमयुक्तमित्यर्थः । अधिकारत्वानुपपत्तेरिति । यद्धर्मावच्छि प्रसाधनताज्ञानात्प्रवृत्तिस्तत्प्रकारककामनाथाएवाधिकारत्वात् प्रकृतेच स्वर्गाभिन्नसाधनताज्ञानात्प्रवृत्तिरुपगता नहि खर्गलाकच्छिन्नसाधनताज्ञानादित्यर्थः । स्वरूपतोवच्छेदक कोटीति । विजातीयस्वर्गसमानाधिकरणाभावप्रतियोगितावच्छेदकत्वाभा'बीयावच्छेदकत्वनिष्ठप्रतियोगितावच्छेदककोटौ वैजात्यस्य स्वर्गधर्मत्वादिना न प्रवेशोऽपितु खरूपत एव स्वर्गधर्मत्वेन प्रवेशे बांगलादौ स्वर्गधर्मावच्छिन्नसमानाधिकरणाभावप्रतियोगितावच्छेदकत्वस्यैव सत्त्वेन व्यापकतावच्छेदकत्वं दुर्घटं स्यादितिभावः ।

Page #212

૧૦:
व्युत्पत्तिवादः ।
भानात् । प्रतियोगितासंबन्धेन प्रतियोगिप्रकारकज्ञानश्व प्रतियोगिकोटावुपलक्षणप्रकाराभाननिय मात् । प्रकृते च कारणताशरीरघटकाभावस्य प्रतियोगिताप्रकारेण भाननियमात् । अतएव स्वरूपतो वशित्वाद्यवच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावस्य वह्नित्वाद्यवच्छिन्नव्यापकतावच्छेदकत्वोपलक्षितधर्मावच्छिन्नाभावत्वेन लक्षण प्रवेशस्य संभवदुक्तिकता । इत्थमेव चेष्टतावच्छेदकधर्माणामुपलक्षणीभूतेनेष्टतावच्छेदकत्वेन व्यापकताघटकाभावप्रतियोगितावच्छेदकको व्यप्रविष्ठेनापीष्टतावच्छेदकधर्माणां सर्वसाधारणशक्तिप्रदे भानमुपपद्यत इति । एतेन नियतोत्तरवर्तितावच्छेदकधर्मवत्स्वर्गकत्वस्य विध्यर्थतामते यागादिधर्मिकताहशकारणताग्रहस्य प्रवृत्तिहेतुता वाच्या । तदपेक्षया च स्वर्गादिधर्मिक नियतोत्तरवर्त्तितावच्छेदकधर्म रूपयागादिसाध्यताज्ञानस्य प्रवृत्तिहेतुत्वे तादृशसाध्यताविशिष्टमात्रस्य विध्यर्थत्वे च लाघवम् तादृशसाध्यताया निरुक्तसाधनान्तर्गतत्वादितीष्टसाधनत्वस्य विभ्यर्थत्वं प्रवर्त्तकत्वं च व्याहन्येत । एवं यत्र कारणतावच्छेदकधर्मोप्यनुपस्थितोतिप्रसकेन न्यूनवृत्तिना वा धर्मेण कारणमुपलक्षितं तत्र शब्दात्कारणताग्रहानुपपत्तिश्चेति निरस्तम् । व्यापकताघटितकारणतायाः साध्यतामपेक्ष्यागरीयस्या एवोक्तरीत्या प्रवर्त्तकत्वादिसंभवात् । तादृशसाधनताशरीरेव्यापकतावच्छेदकत्वेनैव कारणतावच्छेदकप्रवेशात्तब्रहे विशिष्य तदुपस्थित्यनुपस्थित्यनुपयोगाश्चेति । विजातीयस्वर्गनिरूपितसमवाय एव स्वर्गादिनिष्ठयागादिजन्यतावच्छेदकसम्बन्धः । तथाच वैजात्यस्य सम्बन्धघटकतयैव व्यापकताशरीरे निवेशाश्नोपस्थित्यपेक्षा । नवा कारणताविघटकव्यभिचारावकाश इत्याहुः । तदसत् । विजातीय स्वर्गनिरूपितसमवायत्वेन संबन्धतायां मानाभावात् । तादृशसंबन्धघटितव्यापकताया विधिप्रत्ययार्थत्वे तस्य स्वर्गादिनिष्ठवैजात्यभेदेन शक्तिबाहुल्यप्रसङ्गात् । तादृशकार्यसंबन्धघटितेष्टकारणतायाश्च प्रमाणान्तरेणाप्रत्यायितत्वात् । तत्र शक्तिप्रदानुपपत्त्या शाब्दबुद्धौ तद्भानानुपपत्तेश्च । नचेष्टतावच्छेदकत्योपलक्षितस्वर्गत्वावच्छिन्ने कारणताघटकाधिकरणादिपदार्थे च खण्डशः शक्तिरुपेया । आकाङ्क्षावशायाधिकरणरूपविध्यर्थे विजातीय स्वर्गनिरूपितसमवायस्य संबन्धतया भानात्तादृशकाय संबन्ध घटित कारणतायाः शाब्दबोधे भानमुपगन्तव्यम् । नतु तादृशसंबन्धान्तर्भावेण शक्तिरिति न काचिदनुपपत्तिरिति वाच्यम् । एवंसति संसर्ग तात्पर्यज्ञानानुरोधेन तादृशसंसर्गोपस्थिस्यपेक्षाया दुर्वारत्वात् । नच तत्संसर्गेण विशेषणविशिष्टविशेष्यपरत्वज्ञानमेव संसर्गभाननियामकम् तत्रापि च संसर्गः संसर्ग एव नतु विशेषणमिति न ज्ञानापेक्षेति वाच्यम् । विशेषणविशिष्टविशेष्यस्य वाक्यार्थत्वेन पूर्वमनिश्चिततया तत्परत्वमस्य शाब्दबोधात्पूर्वमसंभवात् । तत्तत्संबन्धविषयतानिरूपितविशेषणादिविषयताशालिबोधपरत्वशानस्यैव हेतुतया तत्र संबन्धस्य विशेषणतया तदुपस्थितेरावश्यकत्वात् । एवं विजातीयस्वर्गनिरूपित्तसमवायसंबन्धेन स्वर्गत्वावच्छेदेन जन्यतोपगमे स्वर्गत्वस्याश्वमेधजन्यत्व सामानाधिक
मात्रमेव हि शन्देनापि प्रतीयते नतु स्वर्गस्वस्य जन्यतावच्छेदकत्वमसामर्थ्यादसंभवाश्चेत्यादिमिश्रग्रन्थविरोधः । यत्तु वैजात्यमेव कार्यतावच्छेदकं तच्च संबन्धविधयैव कारणताघटक कार्यतावच्छेदकधर्मविशिष्टनिरूपितकार्यतावच्छेदकसंबन्धेन कार्य वन्निष्ठाभावाप्रतियोगित्वस्य कारणताशरीरे निवेश्यत्वादिति । तदप्यसत् । कार्यस्य कार्यतावच्छेदकरूपेणैव निवेशनीयतया तदुपस्थित्य पेक्षा धौव्यात् । नच संबन्धसंकोचे प्रमेयत्वेनैव कार्यप्रवेशः संभवतीति वाच्यम् । विजातीय स्वर्गवनिष्ठाभावप्रतियोगितात्वस्यागुरोरवच्छेदकत्वसंभवे विजातीय स्वर्गीयसमवायसंबन्धेन प्रमेयवन्निष्ठाभावप्रतियोगितास्वरूपगुरुधर्मावच्छिन्नाभावाप्रसिद्धेः । एतेन स्वर्गत्वमेव यागजन्यतावच्छेदकमवच्छेक्षुकर्ताघटकसमवायसंबन्धसंकोचे न व्यभिचार इत्यपि निरस्तम् । तादृशसंबन्धविशेषणेष्टतावच्छे
प्रतियोगिताप्रकारेणेति । स्वर्गधर्मलसमानाधिकर णानवच्छिन्नावच्छेदकतानिरूपितावच्छेदकतानिरूपिताधिकरणखनिठावच्छेदकतानिरूपितावच्छेदकता निरूपिताधेयत्वनिष्ठावच्छेदकता निरूपिताभावनिष्ठा वच्छेदकता निरूपितप्रतियोगित्वनिष्ठावच्छे. दकतानिरूपितावच्छेदकता त्वनिष्ठावच्छेदकता निरूपिततत्तदवच्छेदकनिष्ठावच्छेदकताभिभावच्छेदकत्वानिरूपितप्रतियोगितानिरूपकत्वेनेत्यर्थः । यदि स्वर्गधर्मत्वस्यावच्छेदककोटौ विशेषणत्वं स्यात् स्वर्गधर्मत्वावच्छिन्नावच्छेदकतानिरूपकत्वघटितप्रतियोगितानिरूपकत्वेन प्रवेशः स्यादिति भावः । लक्षणेप्रवेशस्येति । धूमे वह्निद्रव्यादिव्याप्यत्वस्यानुगतैकलक्षणे वह्निलावच्छि, मव्यापकतावच्छेदकत्वसमानाधिकरणनिरवच्छिन्नावच्छेदकता कप्रतियोगिताकाभाववन्निरूपितवृत्तिखाभावत्वरूपे प्रवेशस्यैत्यर्थः

Page #213

यककामावविशिसंभवः । वताहश
गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः ।
२०९ दकविशिष्टस्य प्रमाणान्तरावेद्यतया तत्र शक्तिनिश्चयासंभवात् । नहि समभिव्याहतफलबोधकपदोपस्थाप्यतावच्छेदकत्वरूपोपलक्षणधर्मेण यथा स्वर्गत्वादीनां शक्तिग्रहे भान तथोपलक्षणीभूतताहशपदोपस्थाप्यतावच्छेदकसंबन्धत्वेन विजातीयस्वर्गनिष्ठसमवायादेरपि तत्र भामसंभवः । स्वर्गपदारुद्धसमवायेनैव स्वर्गवविशिष्टस्योपस्थितौ विशिष्टसमवायेन स्वर्गत्वविशिष्टस्य स्वर्गपदार्थत्वोपगमे लक्षणाप्रसङ्गात् । शुद्धसमवायेन वर्गत्वविशिष्टविषयककामनावतोऽनधिकारप्रसङ्गात् ।मीमसिकास्तु अहरहः संध्यामुपासीतेत्यादी नित्यतया निष्फले संध्योपासनादाविष्टसाधनत्वस्यायोग्यत्वेनान्वयासंभवान्नेष्टसाधनत्वं लिङर्थः । अथ संध्यावन्दनादेरप्यर्थयादोपस्थापितब्रह्मलोकायाप्यादिफलसाधनत्वमव्याहतम् । यत्र नित्येऽर्थवादादपि न फलोपस्थितिस्तत्रापि फलाभावनिश्चायकप्रमाणाभावाद्योग्यतासंशयसंभवेन फलसाधनत्वप्रत्ययो लिङादितः संभवत्येव । नव तद्वोथो नोपयोगी निष्फलतया शाते चैत्यवन्दनादी प्रवृत्तिवारणायेष्टसाधनताशानस्य प्रवृत्तिहेतुतावश्यकत्वेन नित्यविधेः प्रवृत्तिनिर्वाहाय तस्य फलसाधनताबोधकताया आवश्यकत्वादिति चेत्र । "संध्यामुपासते ये च सततं संशितव्रता" इति श्रुतौ सततमिति श्रुतेः कदाचिद्यस्य संध्यावन्दनादिबाधस्तेन स्वीयसंध्यावन्दने ब्रह्मलोकावाप्तिफलानुपधानस्य निश्चिततया अहरहः संध्यावन्दने ब्रह्मलोकायाप्तिसाधनताबोधनेऽपि तस्य संध्याश्रन्दने प्रवृत्यनिर्वाहात् यत्र च नित्येविशिष्यफलबोधकोऽर्थवादादिनास्ति तत्र विधिप्रत्ययेन इष्टत्वेन फलसाधनताबोधस्य जननेऽपि इच्छाविषयताऽवच्छेदकस्वर्गत्वादिरूपविशेषधर्मप्रकारेण फलविषयकतत्साधनताबोधस्यानिर्वाहेण प्रवृत्त्यनिर्वाहात् । इष्टसाधनताशानाघटितकारणस्तोमात्मिकायाः संध्यावन्दनाद्यभावगोचरनरकादिसाधनताशानाधीनतद्गोचरद्वेषघटितसामग्र्या एव संध्यावन्दनादी प्रवर्तकताया उपगन्तव्यतया नित्यस्थले इष्टसाधनताबोधस्यानुपयोगिताया दुरित्वात् । नच विश्वजिता यजेतेत्यत्र विशिष्टफलाश्रवणेऽपि यथा स्वर्गकामपदस्थाध्याहारेण तत्समभिव्याहाराद् वि. शेषरूपावच्छिन्नस्वर्गसाधनताबोधस्तथा नित्यस्थलेऽपि विशेषधर्मप्रकारकस्वर्गसाधनबोधसंभषात् उक्तप्रवृत्तिसामग्यन्तरकल्पनमयुक्तमिति वाच्यम् । बहुविसत्ययायाससाध्यविश्वजिद्यागेनतसब्रामपश्वादिफलोद्देशेन प्रवृत्त्यनुपपत्तेः, तद्विधेः स्वर्गफलतात्पर्यनिश्चयात्संध्यावन्दनादौ चाल्पायाससाध्ये ग्रामादिफलोद्देशेनापि प्रवृत्त्युपपत्तेः, तद्विधेः स्वर्गपरत्वनिश्चयायोगात् । स्वर्गादिफलकामनारहितैर्मुमुक्षुभिरपि संध्यावन्दनाद्याचरणादुक्तप्रवृत्तिसामग्रीकल्पनस्यावश्यकत्वाच। ताहशसामग्री विना प्रायश्चित्तादाविष्टासाधने प्रवृत्त्यनिर्वाहाच्च । नच तत्रापि पापध्वंसेष्ठसाधनताज्ञानात्प्रवृत्तिनिर्वहति । सुखदुःखाभाचेतरगोचरेच्छायां इष्टसाधनताशानस्य नियमतोऽपेक्षायां निष्फलपापध्वंसस्येष्ठत्वासंभवात् । नरकसाधनगोचरद्वेषस्य तसगोचरेच्छाजनकत्वोपगमेऽस्मसमीहितायामिष्टसाधनत्वज्ञानाघटितप्रवृत्तिसामग्यामविवादात् । कृतिसाध्यताशानसहितेच्छासामान्यसामग्रीतश्विकीर्घोत्पत्तनिष्फलेऽपि संध्यावन्दनादौ निर्वाहेण प्रवृत्त्युपपत्तेः । नच नरकानुत्पाद एव प्रायश्चित्तस्य संध्यावन्दनादेश्च फलमितीष्टसाधनताज्ञानघटितैव प्रवृत्तिसामग्री नरकद्वेषवतां च तदनुत्पादे नियमत एवेच्छेति तेषां नित्यसंध्यावन्दनाद्यनुष्ठानमुपपद्यते । अन्यैश्च तत्रानुष्ठीयते इति वाच्यम् । नरकानुत्पादस्य तत्प्रागभावात्मकस्य प्रतियोगिविकल्पग्रासेन फलत्वासंभवात् । अत्यन्ताभावस्य प्रतियोगिविरोधितया कदाचिस्पापान्तरण यस्य नरकदुःखं जनितं जनिष्यते वा तदात्मन्यसरवानित्यत्वेन चोभयोः फलत्वासंभवात् । योगक्षेमसाधारणसाधनतायाश्च गुरुशरीरत्वेन प्रवृत्त्यनुपयोगित्वात् । यदपि मण्डली कुर्यादिस्यादिवाक्यप्रामाण्यवारणायेष्टसाधनत्यस्य विध्यर्थत्वमावश्यकमिति तदपि न । मण्डलीकरणादिज
प्रतियोगिविकल्पग्रासेनेति । यस्य कदाचिदपि नोत्पादस्तस्य प्रागभावे मानाभावात्तस्यावस्तुलात् । यस्यावश्यमुत्पत्तिस्तस्यैव प्रागभावस्य खीकरणीयतया सन्ध्योपासने कृतेऽपि तदुत्पत्तेरावश्यकलात्तदनुत्पत्त्यर्थ सन्ध्योपासनस्य वैयर्थ्यांपत्तेरिति भावः। यदि च सन्ध्यावन्दनायकरणजन्यतावच्छेदकदुःखगतवैजात्यस्य प्रसिद्धत्वेन तदयच्छिनप्रतियोगिताकागभावो दुःखं मे माभूदिति प्रतीतिसिद्धो नाप्रसिद्धः सन्ध्यावदनाद्यकर्तरि तत्प्रसिद्धः स चैक एवात्यन्ताभाववत्त्वस्य संबन्धः प्रत्यात्मगतो नानाप्र. तियोग्युत्पादविनाश्यो येन सन्ध्याबन्दनं क्रियते तदात्मनि कदाचिदपि तादृशदुःखस्योत्पादसंभवात् प्रागभावसंबन्ध एव सदैव वर्तते येन तु न तरिक्रयते तस्य दुःखोत्पादेन प्रागभाव संबन्धनाश इतिचेदुपेयते तदायाह । फलत्वासंभवादिति।
व्युत्प० २७

Page #214

२१०
व्युत्पत्तिवादः। न्यतसादिरूपफलेऽपि कदाचित्कस्यचिदिष्टसाधनताभ्रमेणेच्छोत्पत्त्या मण्डलीकरणादावपीष्टसाधनत्वाबाधेनेष्टसाधनत्वविध्यर्थतामतेऽपि तद्वाक्यप्रामाण्यस्यावश्यकतया इष्टापत्तेः। स्वर्गकामो मण्डली कुर्यादिति वाक्यजन्यबोधे च स्वर्गकामनाया मण्डलीकरणादिनिष्टकर्तव्यत्वप्रयोजकत्वभानेन तदर्थबाधेन तद्वाक्याप्रामाण्योपपत्तेन चेष्टसाधनत्वस्य विधिप्रत्ययार्थत्वानुपगमे स्वर्गकामो यजेतेत्यादिवाक्याद्यागादी प्रवृत्त्यनुपपतितत्राभावगोचरद्वेषघटितसामनयसंभवात् यागाद्यभावस्थ नरकादिरूपद्विष्टसाधनस्वाभावात् दृष्टसाधनत्वबोधकमानाभावेन तज्ज्ञानघटितसामठ्या अपि भवन्मते दुर्घटत्वादिति वाच्यम् । इष्टसाधनत्वस्य विध्यर्थताविरहेऽपि स्वर्गासाधनं न वर्गकामनाधीनकृतिसाभ्यमितीतरषाधबलात्स्वर्गकामकृतिसाध्यतान्वयितावच्छेदकतया स्वर्गसाधनत्वस्योकविधिजन्यबोधे भानाद्यागादाविष्टसाधनताशानादेव प्रवृत्तिनिर्वाहात् । इत्थंच सम्ध्यावन्दनादी तत्कालावच्छिन्नशौचादिकमेवाधिकारो नतु फलकामनापि । अतः फलकामनाशून्यस्यापि शौचादिमतः सन्ध्यावन्दनाकरणं प्रत्यवायजनक फलकामनायास्तत्राधिकारत्वे तच्छन्यस्यानधिकारि. तया तदकरणं न प्रत्यवायमावहेत् । नच मुमुक्षापवादेन स्वर्गादिरूपफलकामनायाः कदाचिदसभवेऽपि नरकामावरूपफले नियमत पवेच्छासंभवतीति न शौचादिमतः सन्ध्यावन्दनाधकरणस्य प्रत्यवायजनकत्वानुपपत्तिरिरिति वाच्यम् । नरकाद्यनुपस्थित्यैव तदभावाशानेन तदिच्छाविरहोपपतेरित्याहुः। तदसत् । ध्वंसादेरत्यन्ताभावविरोधिताया निष्प्रमाणकतया नरकात्यन्ताभावस्यैव प्रायश्चित्तसन्ध्यावन्दनादिफलत्वसंभवादिष्टसाधनताज्ञानाद्यघटितप्रवृत्तिसामध्या असिद्धेः, करणान्तरकल्पनापेक्षया गुरुशरीरक्षेमसाधनताशानस्यैव सर्वत्र प्रवृत्तिहेतुतेति दण्डाद्धट इत्यादिप्रतीतिबलात्स्वरूपसंबन्धविशेषरूपस्य क्षेमसाधारणसाधनस्वस्योपगमे तच्छरीरगौरवस्याप्यभावाश्चेति नित्यस्थले शौचादिफलकामनयोरुभयोरधिकारत्वेऽपि प्रत्येकमेव तयोरधिकारिता नतु मिलितयो. रिति फलकामनाशून्यस्यापि शौचादिमतोऽधिकारितया तस्यापि नित्याकरणं प्रत्यवायजनकम् । अथ वा सन्ध्यावन्दनाकरणेन प्रत्यवायजननेऽधिकारैकदेशशौचादिमत्त्वमेव सहकारि नतु फलकामनापि तदसत्त्वेपि प्रत्यवायोत्पत्तेः सर्वसिद्धत्वात् । एतेन संवलिताधिकारानुपगमे शौचादिशून्यफलकामनावतो दैवान्नित्याकरणं प्रत्यवायं जनयेदिति निरस्तम् । अतएव नित्यकाम्यजयन्तीवतादौ फलकामनाया अधिकारत्वस्य सर्वसिद्धतया शौचादिमतः फलकामनारहितस्य तदकरणं प्रत्यवायं जनयतीति । अपरेतु चैत्यनवन्दतेति वाक्यप्रामाण्यानुरोधेनेष्टसाधनत्वस्य विध्यर्थत्वमावश्यकम् । कृतिसाध्यत्वादिमति चैत्यवन्दनादौ कृतिसाध्यत्वाद्यभावस्य नञा बोधने तद्वाक्यस्याप्रामाण्यापत्तेः । कृतिलाध्यतायाश्च विधित्वं नियुक्तिकम् । तदनङ्गीकारेऽपि कृतेराख्यातसामान्यार्थतया विधिप्रत्ययस्यापि तदर्थकतया पचेतेत्यादौ कृतः पाकानुकूलत्वभानस्यावश्यकतयार्थात्पाकादावपि कृतिलाध्यताभानात् । कृतिसाध्यताया किधित्वेऽपि तत्तत्कालतत्तत्पुरुषविशेषितकृतिसाध्यताविषयकस्य प्रवर्तकज्ञानस्य शाब्दबोधोन्तरमेव स्वीकरणीयतया विधिवाक्यजशाब्दबोधतः साक्षात्प्रवृत्त्यनिर्वाहात् । अस्तु वा साध्यतासंबन्धेनैवाख्यातसामान्यार्थकृतेः क्रियायां विधिप्रत्ययजन्यवोधे भानम् । प्रवर्तिका चिकीर्षापि साध्यतासंबन्धेन कृतिप्रकारिका क्रियेच्छैव । नच लडादिस्थले आख्यातार्थकृतेः क्रियाविशेयतयैव भानमिति व्युत्पत्तेः कप्तत्वात्पचेतेत्यादौ न तस्याः क्रियाविशेषणतया भानसंभव इति वाच्यम् । व्युत्पत्तिवैचित्र्येण तदुपपत्तेः । शत्यभेदेपि व्युत्पत्तिभेदे बाधकामाचात् । अतएच प्राचीनैराख्यातार्थस्यैव कृतेः कर्मप्रत्ययस्थले क्रियाविशेषणतया भानमुपेयते एवं क्वचित्पाकादाविव सर्वत्रैय यागपाकादेः लौकिकप्रमाणादेव कृतिसाध्यताबोधो निर्वहतीति वदन्ति । न कललं भक्षयेदित्यादिनिषेधविधेः प्रामाण्यानुरोधतः बलवदनिष्टाननुबन्धित्वस्य विध्यर्थे प्रवेशः । निषिद्धेऽपि कलाभक्षणादौ तृप्त्यादिरूपेष्टसाधनत्वसत्त्वेन तदभावस्य ना बोधने प्रामाण्यानुपपत्तेः । बलवनिष्टाननुबन्धित्वस्य विधित्वे तस्यैवाभावो बलवनिष्टनरकानुबन्धिनि तत्सत्कर्मण्यबाधितो बोध्यत इति तत्प्रामाण्योपपत्तिः । बलवदनिष्टाननुबन्धित्वस्येष्टसाधनताविशेषणतया वाच्यत्वे विशिष्टाभावस्यैव शाब्दबोधे भानम् । सोऽपि विशेषणाभावो यतोऽवाधितः फलअभ
- -- -..-..............-- ---- ---- पतेनेति । अथवेत्यादि पक्षान्तरोपगमेनेत्यर्थः ।

Page #215

गूढार्थतत्वालोकव्याख्यासहितः ।
२११ क्षणादौ विशिष्टाभावबोधानन्तरमेव तल्लिङ्गकानुमानगम्यो बलवदनिष्टानुबन्धित्वरूपस्तदननुबन्धिस्वाभावः प्रवर्तकमिव निवर्सकमपि शानं श्रुतिवाक्यात्परम्परयैव नतु साक्षात् । एतन्मते च न तादृशाभावस्य शाब्दबोधे भानं पदार्थंकदेशतया इतरविशेषणतयोपस्थितत्वेन नार्थविशेषणतयाऽनिष्टाननुबन्धित्वान्वयासंभवात् । वस्तुतो विशिष्टशक्तौ विशेष्यविशेषणभावे विनिगमनाविरहात् पृथगेव बलवदनिष्टाननुबन्धिताया वाच्यत्वम् । नच बलवदनिष्टाननुबन्धित्वे इष्टसाधनत्वस्य विशेष्यत्वे विधिवाक्यतः क्रियाविशेष्यकेष्टसाधनताशानासंभवात् क्रियागोचरचिकीर्षाद्यर्थ विधिवाक्यजशाब्दबोधोत्तरमिष्टसाधनत्वप्रकारकक्रियाविशेष्यकज्ञानान्तरं कल्पनीयमिति तदकल्पनप्रयुक्तलाघवमेव बलवदनिष्टाननुबन्धित्वस्य विशेषणत्ये विनिगमकमिति वाच्यम् । क्रियायां बलवदनिष्टासाधनत्वज्ञानस्यापि तद्गोचरेच्छाहेतुतया बलवदनिष्टासाधनत्वस्येष्टसाधनत्वविशेषणत्वमते क्रियाविशेष्यकतत्प्रकारकज्ञानान्तरस्य कल्पनीयतया मतदये कल्पनासाम्यतायदिख बलवदनिष्टसाधनत्वज्ञानमेव द्वेषसामग्रीत्वेनेच्छाप्रतिबन्धकं नतु तदसाधनत्वज्ञानमिच्छरहेतुस्तदोक्तस्य विशेष्यविशेषणभावे विनिगमकस्य संभवेऽपि विशिष्टस्य वाच्यत्वे श्येने विध्यर्थवाच्येन तद्विधायकश्रुतेरप्रामाण्यप्रसङ्ग इति शक्तिभेदस्य श्येने केवलेष्टसाधनताबोधस्य चोपगम आवश्यकः । मणिकृतापि विशिष्टस्य वाच्यत्वे श्येने विध्यर्थबाधेन तत्र बलवदनिष्टासाधनत्वस्याभानं लिखितम् । सदभानं विशिष्टशक्तिपक्षे न संभवति । विशिष्टशक्तेर्विशेषणविनिर्मोकेन विशेष्यांशाभासकत्वात् । तत्तद्धर्मप्रकारेण पदार्थविषयकशाब्दबोधे तत्तद्धर्माशे शक्यतावच्छेदकत्वपर्याप्त्यवगाहिज्ञानस्य हेतुत्वात् । अन्यथा विशिष्टस्वर्गादिवाचकवर्गादिपदाद्विना लक्षणां केवलं सुखत्वादिप्रकारकशाब्दबोधापत्तेः । यदिच केवलसुखत्यादिना स्वर्गादिरूपसुखबोधो लक्षणामन्तरेण स्वर्गादिपदादिष्यतएव नेष्यते परं सुखान्तरबोधस्तत्र शक्तिविरहादिति शक्यतावच्छेदकतापर्याप्त्यवगाहित्वमनुपयोगीत्युच्यते तदापि बलवदनिष्टाननुबन्धित्वविशिष्टेष्टसाधनत्वस्य श. क्यतायां श्येननिष्ठवैविधसाधनत्वस्य बलवदनिष्टसाधनत्वनियतत्वेन तदसाधनत्वविशिष्टत्येन विधिमत्ययावाच्यतया सुतरा तत्र विध्यर्थत्वानिर्वाह एव । यत्तु श्येनस्यादृष्टाद्वारकत्वघटितहिंसालक्षणानाक्रान्ततया बलवदुःखाजनकत्वमिति मतान्तरम् । तदसत् । तथासति श्येने तात्त्विकप्रवृत्तिवारणाय बलवहुःखाप्रयोजकत्वज्ञानस्यैव प्रवृत्तिहेतुताया उपगन्तव्यतया तस्यैव विध्यर्थताया आवश्यकत्वेन श्येने तद्वाधाच्छुतेरप्रामाण्यप्रसङ्गतावस्थ्यात् । श्येनस्य हिंसात्वविरहेऽपि अभिचारतया नरकजनकत्वस्य दुर्धारत्वाच्च । यत्तु अभिचरन्नित्यस्य वैरिवधगोचरप्रबलकामनाविशिष्टार्थतया तादृशकामनाविशिष्टस्यैव पुरुषस्य बलवद्वेषविषयाजनकत्वरूपबलवदनिष्टाननुबन्धित्वघटकद्वेषानुदयात् तादृशकामनाविशिष्टवृत्तिबलवद्वेषविषयाजनकत्वं श्रुतिवाक्यात् प्रत्येतव्यं, तब श्येनेऽबाधितमेव वैरिवधे उत्कटरागवतस्तजन्यनरके बलवद्वेषानुत्पत्त्या तादृशनरकस्य वैरिवधोत्कटकामनाविशिष्टवृत्तिद्वेषाविषयत्वात् । नोकदा एकत्रावर्तमानयोरेकतरमपरविशिष्टवृत्तीति मिश्राणां मूलाभिप्रायवर्णनं तदपि न बलवद्वेषविषयदुःखजनकत्वत्वप्रतियोगिकाभावस्यातिप्रसक्ततया बलवद्वेषविषयदुःखजनकत्वत्वावच्छिन्नाभावस्य वाउयतास्वीकारे पुरुषविशेषीयबलवद्वेषविषयदुःखजनकत्वाभावस्य प्रत्ययासंभवात् ताडशदुःखजनकत्वे अभाये च खण्डशक्तिस्वीकारे विशिष्टशक्तिस्वीकारपरित्यागात् । एवं यत्रोत्कटरागो य. दा तत्रैव नोत्कटद्वेषस्तदा तज्जन्ये फले उत्कटरागदशायां च तजन्यदुःखरूपफलान्तरे उत्कटदेषे न किंचिद्वाधकमिति वैरिवधे उत्कटरागदशायां च श्येनजन्यनरके बलवद्वेषो दुरपवाद एब अस्तुवा फलविशेषोत्कटरागघटिता उपायगोचरोत्कटरागसामग्री तत्रैव तज्जन्यतया ज्ञाते सति फलान्तरेप्युत्कटद्वेषविरोधिनी तथापि नरकवैरियधयोरेकतरं प्रति श्येनस्य हेतुत्वाग्रहदडायां तयोर्बलवद्वेषरागयोर्युगपत्संभव पव । यत्तु दीक्षाङ्गपशुघातस्य नरकासाधनतया मा हिंस्यादिअभावैधहिंसैव विवक्षितेति श्येनस्य नरकासाधनत्वोपपादनं, तदपि न । तावतापि अभिचारविधया धात्वस्य दुर्वारत्वात् । अथ खण्डशक्तिमवलम्ब्यानिष्टासाधनत्वविनिर्मोकेन क्वचिद्विधिबोधोपगमे
---- ण्डशक्तिस्वीकारइति । विशिष्टशक्ती प्रतियोगिताविशेषसंसर्गघटितरूपस्यानेकतयाऽनेकशत्यापत्तिरिति खण्डशक्तिः खीकरणीया तथासत्यभिवरनित्यादिसमभिव्याहारवलादेव स्वनिष्ठप्रतियोगित्वस्य शत्रुवधकामनावदृत्तिद्वषविषयदुःखजनकता

Page #216

२१२
व्युत्पत्तिवादः ।
श्वेतं छागमालभेतेत्यादावपि तत्परिस्यागसंभवात् अविरोधेन मा हिंस्यादित्यत्र श्रुत्यर्थसंकोचो न स्या दिति सांख्यमतमेव साधीय इति चेत्स्यादेव अविरोधेऽपि ब्राह्मणेभ्यो दधि दीयतां तर्क कौण्डि न्यायेत्यभवे सामान्यविधेर्विशेषेतर परत्वं व्युत्पतिसिद्धमिति मा हिंस्यादित्यत्र संकोचः । अथ वा कथंविद्वाधकापनयसंभवेनौत्सर्गिकार्थपरित्याग इति हिंसानिषेधसंकोचेनैवोपपत्तौ न श्वेतं छागमालभेतेत्यादी विधिप्रत्ययस्य बलवदनिष्टासाधनत्वार्थपरित्याग इत्यर्थः । अथ यागपाकादिजन्यश्रमादावपि कदाचित्कस्यचिद्बलवद्वेषोदयात् यजेत पचेतेत्यादौ अप्रामाण्यप्रसङ्गो दुर्वारः । यत्तु बलवदनिष्टा. साधनत्वं न लौकिकविभ्यर्थः । किं तु न कलअमित्यादिश्रुतेः प्रामाण्योपपत्तये वैदिकलिङ्गएव त दर्शकता वत्रापि बलवदनिष्टं नरकमेव ताद्रूप्येणार्थः । अत इष्टोत्पत्तिनान्तरीयकश्रमादेः कदाचित् द्वेषविषयतया न यागादौ विध्यर्थबाध इति तदपि न, शाकं न भुञ्जीतेत्यादिवैद्यकवाक्ये यलवदनिष्टाजनकत्वनिषेधपरत्वं विना प्रामाण्यानुपपत्तेः तत्रापि रोगाजनकत्वं विध्यर्थस्तदभावो नञा बोध्यतइति चेद्र रिक्तायां न गच्छेत् पुष्ये नोद्वहेदित्यादिज्योतिःशास्त्रवचनस्य नैकः पर्वतमारोहेदित्यादिवाक्यस्य च का गतिः । तत्रापि विशिष्य तत्तदनिष्टासाधनत्वस्य विधिप्रत्ययार्थत्वे शक्त्यान - न्स्यप्रसको व्युत्पत्त्यनुपपत्ति । अत्र वदन्तिद्वेषविषयतावच्छेदकत्वोपलक्षितनरकत्वाद्याश्रयसाधनतात्वावच्छिन्नप्रतियोगिताका भावकूटे तादृशाभावत्वेनानुगते एकैव विधिप्रत्ययस्य शक्तिः उपलक्षणीभूतद्वेषविषयतावच्छेदकत्वं परित्यज्य नरकाद्यसाधनत्वं प्रतीयते कुत्रचिन्नरका साधनत्वं कुत्रचिद्रोगासाधनत्वं प्रतीयतइत्यत्र तात्पर्यमेव नियामकं प्रतियोगितायाः प्रकारतया भानात् प्रतियोगितावच्छेदक घटकनरकत्वादी द्वेषविषयतावच्छेदकत्वस्योपलक्षणतया शक्तिग्रहे भानमविरुद्धम् । नच प्रमेयत्वादेरपि उपलक्षणतया भानमविरुद्धमिति प्रमेयत्वादेरुपलक्षणतया नरकत्वाद्यनुगमकत्वं कथं न स्वीक्रियते विनिगमकाभावादिति वाच्यम् । सुखाद्यसाधनत्वस्य विध्यर्थताविरहेण प्रमेयत्वादेः सुखत्वादिसाधारण्यंनोतरूपस्येत्यस्यैव विनिगमकत्वात् । नच तात्पर्याभावात् सुखाद्यसाधनत्वबोधकत्वोपपत्ती विध्यर्थत्वेऽपि क्षतिविरह इति वाच्यम् । तस्य विध्यर्थत्वेन तत्तात्पर्येणाधुनिकानां न भुञ्जीतेत्यादिप्रयोगापत्तेः ॥
॥ इति महामहोपाध्याय गदाधरभट्टाचार्यकृतो व्युत्पत्तिवादः समाप्तः ॥ शुभं भवतु ॥
त्वावच्छिन्नस्य संसर्गतया भानोपगमेन न कस्यचिद्दोषस्य संभव इति भावः | अविरोधेपीति । यथाश्रुतवाक्यार्थयोर्विरोधाप्रहेऽपि विशेषार्थे तात्पर्यग्रहात्तत्र लक्षणारूपः सङ्कोचो भवत्येवेत्यर्थः । अथ प्रयोजन विरोधाद्यपरिस्फूर्ती मुख्या र्थातिरिक्ततात्पर्यग्रह एव न भवतीति तात्पर्यग्रहार्थं ब्राह्मणेभ्य इत्यादेः पर्यालोचने क्रियमाणे यदा कौण्डिन्याय तक - . मेवदीयतामित्यवगम्यते तदा ब्राह्मणेभ्य इति वाक्यस्य तात्पर्य कौण्डिन्यातिरिक्तब्राह्मणे लक्षणावीजमवधार्यते यदा तु कौण्डिन्यायतकमपीति गृह्यते तदा तु नोक्तार्थे तात्पर्य विज्ञायत इति शक्तशब्दप्रयोगमपहाय लाक्षणिक प्रयोगप्रयोजनन्तु नास्त्येवेति विरोधमूलक एवं सङ्कोचः सामान्यविशेषस्थलेऽपि विज्ञायते तत्र विरोधस्य वाक्यापर्यालोचनदशायामगृहीतत्वादविरोधेपि सामान्यविशेषभावे संकोच इत्युक्तिस्तादृशाम हेपीत्येतत्परतया नेया यदि सामान्यविशेषभावः संकोचप्रयोजकः स्यात्सर्वेभ्यो ब्राह्मणेभ्यो दधि दीयतान्तकमपि कौण्डिन्यायेत्यादावपि संकोचः स्यादित्यभिप्रायेणाह अथवेति ।
व्युत्पत्तिवादगूढार्थतत्वालोकः समाप्तः ॥

Page #217


Page #218
आयुर्वेदीयग्रन्थमाला. (मासिकपत्रिका) अस्पां मासिकपत्रिकायामयावधि अमुद्रिता दुष्प्रापाः प्राचीनाश्च विविधा आयुर्वेदीयम तायासेन संपाद्य संशोध्य निर्णयसागरमुद्रायबालये सुचिकणपत्रोपरि नागराक्षरैर्मुद्रापयित्वा नीयन्ते / येषां ग्रन्थानां टीका उपलभ्यते ते सटीका एव मुद्राप्यन्ते / येषां च टीका नोपर सरलं टिप्पणमपि दीयते / कलिकातानगरवास्तव्यैः ‘एम्. ए.' विद्याभूषण इत्युपाधिधारि राजश्रीयोगीन्द्रनाथसेनैः, 'एम्. ए. एल्. एम् अॅण्ड् एस्.' इत्युपाधिधारिभिः कविराज सेनैः सुश्रुतभाष्यप्रणेतृभिः कविराजश्रीहाराणचन्द्रचक्रवर्तिमिः, जयपुरराजकीयसंस्कृत लयस्य आयुर्वेदाध्यापकैः आयुर्वेदाचार्योपाधिकैः पं. श्रीलक्ष्मीरामस्वामिभिः अन्यैश्च वैद्य सितेयं पत्रिका / प्राचीनायुर्वेदीयग्रन्थदर्शनोत्सुकैभिषम्भिरवश्यं संग्रहणीया / वार्षिकं मूल्यम णभृतिसहितं रूप्यकत्रयम् / संपादकः प्रकाशकश्च, वैद्य जादवजी त्रिकमजी नं. 372 कोट बोराबझारगेट मुंबई.