Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharmasudhAkara, mevAr3abhUSaNa munizrI pratApamalajI mahArAja bahumAnArtha Ayojita ___ muni zrI pratApa a bhi na nda na grantha lekhaka-sampAdaka zrI rameza muni, siddhAntAcArya 'sAhityaratna'
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ munizrI pratApa-abhinandana grantha lekhaka * zrI ramezamuni, 'siddhAntAcArya' sampAdaka * munizrI sureza kumArajI, priyadarzI' parAmarzaka * zrI ajIta munijI 'nirmala' sayojaka 6 zrI narendramuni 'vizArada' zrI abhayamuni zrI vijayamuni 'vizArada zrI prakAzamuni 'vizArada prakAzaka * zrI kesara-kastUra svAdhyAya samiti gAdhI kAlonI, jAvarA (ma pra) vyavasthApaka * sajaya sAhitya sagama, vilocapurA, AgarA-2 mudraNa * rAmanArAyana meDatavAla, zrI viSNu priMTiMga presa rAjA kI maNDI, AgarA-2 prakAzana varpa - vi0 sa0 2030 mArgazIrSa vIra sa0 2466 I sa disambara 1973, mUlya sAta rupaye mAtra
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ samarpaNa sozaU Som zAMtI candra sama dya tau ravi samaH kSAtrI dharitrIsama / satye dharma sama zrutI gurusama dhairye himAdrisama / dharmAcAra-vicAra cAru nipuNaH zAzvata svadharma rt.| vande'ha satataM pratApagurave kurvantu me magalam / -rameza muni
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ merI kalama : mere vicAra prastuta 'muni zrI pratApa abhinaMdana grantha' pAThako ke kamanIya karakamalo kI zobhA baDhA rahA hai / isa grantha ke lekhaka-sampAdaka mere zraddhA ke kendra siddhAntaAcArya, 'sAhityaratna' madhuravaktA zrI rameza muni jI mA sA, hai jinake sarAhanIya parizrama ne itastata bikharI huI jIvanopayogI sAmagrI ko sagrahIta karake granyarUpa me pratibhApUrvaka sajAne kA zlAghanIya prayAsa kiyA hai| grantha kI vizeSatAprastuta grantha meM cAra khaNDa haiN| prathama khaNDa me gurupravara kA samujjvala jIvanadarzana hai| dvitIya khaNDa me, saMsmaraNa, zubhakAmanAyeM evaMvandanAjaliyo kA saMkalana kiyA gayA hai| tRtIyakhaNDa me pravacana pakhuDiyo kA cayana eva caturthakhaNDa me dharma, darzana eva saMskRti se sambandhita vidvAno ke lekha hai / isa prakAra yaha grantha cAra khaNDo me hote hue bhI vRhadAkAra hone se baca gayA hai| sAtha hI sArapUrNatA hai hii| vizAlakAya grantha pustakAlayo ke lie darzanIya vastu bana jAtI hai| pAThakagaNa jaisA cAhie vaisA upayoga nahI kara pAte haiM / ataH isa grantha ko AkAra me laghu rakhakara bhI sArapUrNa banAne kA prayatna kiyA hai| jahAM-tahA~ pratipAdya viSaya-zailI kA pravAha mantharagati se pravAhita hotA huA atIva sarala-sugama eva dharma-darzana tattvo se garbhita plAvita hai, jo pAThakavRnda ke lie uttarottara rUcivarSaka bana paDA hai / kisalie? abhinandana grantha susAhitya bhaNDAra kI anupama zAna hai / amuka-amuka yuga me jo yazasvI vibhUtiyA huI hai unakA AdyopAMta jIvana darzana likhA rahatA hai / usa jIvana vRtta se bhUlI-bhaTakI eva adha patana ke garbha me giratI mAnavatA ko puna saMbhalane kA svarNima avasara milatA
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai / 'Light house' kI taraha abhinandana grantha mArgadarzaka evaM preraNA kA srota mAnA hai| yadyapi sAdhanArata AtmA nahI cAhatI ki -janatA dvArA hamArA bahumAna ho, jIvaniyA~ svarNima pRSTho para likhI jAya, bhAvI pIDhI hame yAda kreN| kiMtu vivekazIla samAja svaya unakA sammAna karane ke lie hAtha Age baDhAtA hai / vaha unakA vahumAna karake apanI ciraparaparA ke vigada gaurava ko akSaNNa rakhakara eva nija kartavya kA pAlana karatA huA apane Apako mahAnatA kI ora le jAne kA saphala prayAsa bhI karate haiN| __ lekhakapravara svatatra vicAraka, mananazIla eva prAjalabhASA ke dhanI sulekhaka hai / avakAzAnusAra Apake kara-kamalo me kalama sAhityodyAna me aThakheliyA~ kiyA hI karatI hai / yadyapi pArthiva deha se Apa (lekhaka pravara) ati kRga, ati kamajora avazya jAna paDate hai kiMtu saccI niSThA ke pakke anugAmI hai, hatAza honA eva himmata hAranA Apa jAnate hI nahI hai| adhyayana-adhyApana kSetra me ApakA manobala atyucca eva utsAha-umaga ke yuvaka sAdhaka bhI hai| Apake sAdhanAmaya jIvana ko camakAne-damakAne kA sarva zreya hamAre caritranAyaka zrI jI ko hai| jinakI valavatI preraNA cetanA sadaiva lekhaka mahodaya ke jIvana ko Age se Age bar3hane kI sphUrti bharatI rahI hai| vastuta' canda zabdo ke mAdhyama se prAta smaraNIya guru bhagavata zrI pratApamala jI ma sA. ke udIyamAna jIvana ko kucha azo me darzAne kA jo anupama anukaraNIya prayAsa kiyA hai, usake lie hama sabhI lekhaka munivara ke prati AbhArI hai| ___ 'muni zrI pratApa abhinadana gratha' kA yaha saphala parizrama pratyeka buddhijIvI ke lie yuga-yuga taka prakAza-stabha sA kArya kregaa| aisI maiM AzA rakhatA huuN| --muni sureza 'priyadarzI
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ lekhaka kI kalama se guru pravara zrI pratApamala jI ma. sA ke sAdhanA-kAla ko isa samaya ikAvana varSa sampanna ho cuke hai| unhone apane isa mahattvapUrNa samaya kA sarvAga mukhyarUpeNa sthAnakavAsI jaina samAja kI pragativikAsa me aura jana-jana ke kalyANa me bitAyA hai| guru bhagavata ke jIvana kA adhyayana karate rahane kA suavasara gata vIsa varSoM se mujhe bhI prApta huA hai / merA paThana-pAThana, merI sAdhanA va merI pragati inakI dekha-rekha me hI phalI-phUlI, unake kamanIya karakamalo se savardhana pAI evaM unakI zubha dRSTi ke samakSa hI pallavitapuSpita huI hai| yadyapi mere lie unakA vAlya jIvana aura pahile kA muni jIvana kevala zravaNa kA hI viSaya rahA hai / tathApi unake muni jIvana ke kucha varSa mere pratyakSa ke viSaya rahe hai| merI nanhI sI A~kho ne ina vIsa varSoM me unako kAphI sannikaTatA se dekhA hai| dila-dimAga ne yathA zakti samajhA hai aura mana ne apanI matharazIlatA se unake viSaya me nAnAvidha niSkarSa bhI nikAle haiN| unhI niSkarSoM ko zabdAkita karane kA prayAsa isa laghu pustikA me kiyA gayA hai / vyakti ke pArthivadeha kI AkRti ko kAgaja para utArane me jitanI kaThinAiyA~ hotI haiM, unase kahI adhika vyaktitva ko zveta kAgaja para lekhanI dvArA utArane me hotI hai / AkRti sAkAra hotI hai| use kisI eka hI kSetra aura kAla ke AdhAra para citrAkita kara lenA paryApta ho sakatA hai| parantu sAdhaka kA mahAmahima vyaktitva anAkAra-arUpa hotA hai| sAtha hI sAtha vaha jana-jana ke jIvana taka vyApta rahatA hai| ataeva use zabdAkita karane me apekSAkRta adhika duruhatA hai| cUMki likhI gaI kahI gaI, bAto kA Aja kI catura
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAja apanI tIkSNa buddhi kI tulA para nApatI hai| apane saMkIrNa diladimAga se lekhaka ke vyApaka niSkarSoM kA milAna karatI hai| uname aura iname kahI samAnatA nahI haI to usakA bhI uttara cAhatI hai| ataeva sthAna-sthAna para prAya atigayoktiyo kA vahiSkAra hI kiyA gayA hai| AdarzavAda ko na apanA kara jahA~-tahA~ hamAre caritranAyaka ke jIvana kA vAstavikavAda ke mAdhyama se hI digadarzana karavAyA gayA hai| sahayogiyo kA sahayoga kabhI bhI bhulAyA nahIM jA sakatA hai / sthavira pada vibhUSita mAlavaratna, guru bhagavata zrI kastUracanda jI ma0 sthavira vara pa0 ratna zrI rAmanivAsa jI ma0, guruvara zrI pratApamalajI ma,pravartaka zrI hIrAlAlajI ma Adi muniyo ke varadahasta mere mAthe para rahe hai / prastuta kArya me suhRdayI-snehI saphalavaktA zrI ajIta muni jI eva zrI sureza muni jI ma kI tarapha se utsAha vardhaka sphuraNA milatI rhii| laghumuni zrI narendrakumAra jI evaM zrI vijaya muni jI kA sahayoga vizeSa ullekhanIya rhaa| jinhone zuddha sApha presa kApI karane me zlAghanIya sevA pradAna kii| snehI zrIcaMda jI surAnA 'sarasa' kA sevA kArya bhI smaraNIya hai / sacamuca hI jinhone gratha ko nikhArA hai| anya jina muni mahAsatI vRnda ne apane zraddhA-sneha bhare udgAro ko bhejakara grantha ko sundara banAne me sahayoga diyA hai una sabhI vidvadvarga kA hRdaya se abhinaMdana karatA huuN| kisI bhI mahApuruSa ke jIvana kA sarvoza rUpase darzana kara lenA sahaja nahI hai| unake UrdhvamukhI jIvana ko dekhane ke lie dRSTi kI bhI utanI hI vyApakatA apekSita hai| mujhe yaha svIkAra karane me tanika bhI sakoca nahI ki prastuta 'muni zrI pratApa abhinaMdana grantha' sampUrNa nahI hai| isakI pUrNatA maiM apanI nanhI buddhi se nahI kara pAyA huuN| isakA mujhe tanika bhI kheda nahIM hai / maiM jAnatA hU~ ki kisI bhI sAdhaka ke jIvana kA adhyAya 'iti' rahita hai aura usame kevala 'atha' hI hotA hai| -muni rameza
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ AbhAra-darzana vAdImAna-mardaka sva0 gurudeva zrI nandalAla jI ma sA ke ziSya ratna mevADabhUSaNa paM0 ratna zrI pratApamala jI ma sA ke sAdhanA (dIkSA) jIvana ke 51 varSa pUrNa hone Aye hai| Apane isa sudIrgha sAdhanA jIvana me jaina samAja kI amUlya sevA karake dharma-zAsana kI gauravagarimA-mahimA camakAne kA zlAghanIya prayAsa kiyA aura kRtasaMkalpa hai| jinakA mUlyAkana karanA sAdhAraNa jana-mana ke basa kI bAta nahI hai| ___ kabhI bhI jinakA manobala saphalatA-viphalatA kI paristhitiyo me gaDavar3AyA nahI, lomaharSaka-vighna vAdhAo me bhI jinakA jIvana lakSya acala rahA, jo hamezA saralatA-samatA-rasapAna karake muskarAte rahai haiM, niratara-pragati kI mazAla lie Age baDhanA hI sIkhA hai| aise mahAna vyaktitva ke dhanI kA 'munizrI pratApa abhinadana gratha' ke rUpa me prakAzana karake hama atyullAsa kA anubhava kara rahe haiM / lekhaka sayojaka, saMpAdaka evaM munimaNDala kA yaha prayAsa sarvathA anukaraNIya evaM anumodanIya hai| jinhone gurudeva ke prati anupama zraddhA-bhakti kA paricaya diyA hai| jina mahAnubhAvo ne graMtha prakAzana me hame bauddhika tathA Arthika sahayoga pradAna kiyA hai unake lie samiti AbhArI hai| -adhyakSa evaM maMtrI zobhAgamala koceTA, sujAnamala mehatA kezara-kastUra svAdhyAya bhavana gAdhI kAlonI jAvarA
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ mevAr3a bhUSaNa guruvarya zrI pratApamala jI mahArAja jIvana kI laghu paricaya-rekhA janmasthAna -- mevADa, devagaDha (madAriyA) rAjasthAna / pitA zrI - mAnyavaraseTha "moDIrAma jI" osavAla gAdhI gotrIya / mAtuzrI - akhaNDa saubhAgyavatI guNa gabhIrA dhIrA " dAkhAvAI' gA~dhI | jAti aura dharma - osavAla tathA jainadharma | janmasavat - 1665 Azvina kRSNA 7 somavAra / janmanAma - "pratApacandra" gAdhI / gurupravara kI khyAti - prAta smaraNIya vAlabrahmacArI, ojasvI yazasvI 'vAdImAna-mardaka' zrI 'nandalAla jI' mahArAja | paramatejasvI, gurupravara dIkSA sthalI -- ' mandasora' madhyapradeza | dIkSAsavat - sa0 1979 mArgazIrSa pUrNimA / adhyayana va bhASA - vijJAna - hindI, prAkRta, saMskRta, gujarAtI va aMgrejIsAhitya me ApakI pahu~ca va bhASA vijJAna ke vijJa hai / hindI - gujarAtI saskRta, meM Apa saphala upadezaka bhI hai / padavI - vaDI sAdaDI me sa0 2026 mArgazIrSa pUrNimA kI zubha ghaDI me sthAnIya sagha dvArA 'mevADa bhUpaNa' padavI se alakRta / vihAra sthalI - mevADa, mAravADa, mAlavA, paMjAba, bihAra, baMgAla, uttara pradeza Andhrapradeza, mahArASTra, gujarAta va bambaI pradeza Adi / ziSya-praziSya - tapasvI vyA0 "zrI vasatilAla jI" ma0, madhura vaktA zrI " rAjendra muni jI" ma0, "muni rameza" " priyadarzI" zrI sureza munijI ma0, zrI narendra munijI ma0, tapasvI sevAbhAvI zrI abhayamuni jI ma0, zrI vijaya muni jI ma0, AtmArthI zrI mannAmuni jI ma0, zrI vasata munijI ma0, prakAza muni jI ma0, zrI sudarzanamuni jI ma0, zrI mahendra muni jI ma0, zrI kAtimuni jI ma0 /
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ .PNA -- ---- mevAr3abhUSaNa paM0 ratna zrI pratApamala jI mahArAja
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ grantha-prakAzana meM sahayogI maNDala 501) 301) 301) 1501) zrImAn campAlAlajI sakalecA janasevA TrasTa dvArA prApta jAlanA 1001) , suganamalajI sA0 bhaMDArI "jaina ratna" indaura 551) , kavaMralAla jI gajarAja jI vAgarecA jodhapura 501) , bhImarAja jI lakSmIcanda jI sAlecA (vItapa ke upalakSya me) majala 501) ghevaracanda jI zAntilAla jI sAlecA (varSItapa ke upalakSya me) majale 501) pukharAja jI bhavaralAla jI koThArI majala hastImala jI sA0 vAphanA (sva0 pitA zrI kezarImala jI kI smRti me) / DhIDhasa 501) gupta dAna vastImala jI mohanalAla jI koThArI majala maganIrAmajI hasamukhalAla jI bavakI lasANI 251) bhIkhamacanda jI pArasamala jI sAlecA bhajala 251) , khImarAja jI kezarImala jI sAlecA majala geMdAlAla jI sA0 poravAla indaura 251) madanalAla jI sA0 kImatI indaura 251) rAjamala jI nandalAla jI mehatA (cereTI TrasTa dvArA prApta) 251) zrImatI campA bAI dharmapatni lAlA amolakacanda jI ke suputra subhASacandra ke vivAha upalakSya me indaura 251) zrI sthAnakavAsI jaina sagha mandasaura 251) pukharAja jI mohanalAla jI chAjeDa mAlagaDha 251) oTaramala jI ghIsUlAla jI chAjeDa mAlagaDha 251) bhImarAja jI kapUracanda jI sakalecA rAmA 251) pharasarAma jI dhannAjI sakalecA rAmA 201) maganIrAma jI pArasamala jI sA0 rAkhI 201) sva0 zrI umarAvasiMha jI kAnUnago 201) hastImala jI sA0 kumaTha pipalyA maDI 1,1) bAbUlAla jI indaramala jI mArU malhAragaDha 151) bhavaralAla jI zAntilAla jI dhAkaDa indaura 251) FEEEEEEEEEEEEEEEEEETIE hAsI
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 12 - ku vAriyA indaura 151) 101) 151) zrImAn nAthUlAla jI rozanalAla jI kachArA 151) , rAjendrakumAra jI dhAkaDa (sva0 pitA zrI tejamala jI sA0 kI smRti me) bhagavatIlAla jI tAteDa / 151) dhannAlAla jI mannAlAla jI ThAkuriyA, 101) amarasiMha jI sA0 caudharI cA~damala jI sA0 pAmecA 101) vAbUlAla jI ostavAla 101) sajjanasiMha jI sA0 mehatA 101) pyAracanda jI sA0 rA~kA 101) bhavaralAla jI madanalAla jI copaDA 101) sujAnamala jI sobhAgamala jI dezalaharA 101) lAlA abhayakumAra jI jaina 101) bherUlAla jI sA0 sonI bherUlAla jI jaina 101) vanArasIdAsa jI satIzacanda jI jaina 101) zivalAla jI rAmacandra jI karnAvaTa 101) gupta dAna 101) hukmIcanda jI bhaTevarA 101) zAntIlAla jI mahendrakumAra jI vorA 101) __ mANakalAla jI subhApacanda jI gudecA DUgalA indaura mandasaura mandasaura jAvarA mandasaura sailAnA jAvada indaura indaura ujjaina vaDAgAva dillI gaDaI khAcaroda indaura jAmakheDA rAjaurI
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ Pr-MT 1 . / n 3- 76.5-4 udIyamAna kavi, lekhaka evaM vaktA zrI rameza muni 'siddhAnta AcArya'
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukramaNikA prathama khaNDa : jIvana-darzana pRSTha 1 se 74 mm m wm GM sasAra eka mAdhanA sthalI 1 14 dIkSA sAdhanA ke patha para mAtRbhUmi mevADa 5 15 zAstrIya adhyayana satasenA 8 16 guruvarya kI paricaryA devagar3ha me divyajyoti 11 17 vihAra aura pracAra zaizavakAla aura mAtRviyoga 14 18 dillI kA divya cAturmAsa divAkara kA divya prakAza 16 16 kAnapura kI ora kadama mahAmArI kA Ataka 18 20 pAvana caraNo se vaga-vihAra prAta - vairAgya kA udbhava 20 21 kalakatte me nava jAgaraNa gurunanda kA sAkSAtkAra 22 22 jhariyA me dIkSotsava pArivArika-parIkSA 24 23 indaura cAturmAsa * eka vihagAvalokana pratijJA-pratiSThApaka 26 24 majalagAMva me mahAn upakAra eka preraka-prasaga 27 25 ziSya-praziSya paricaya / jaina dIkSA mAhAtmya 28 26 gurudeva ke adyaprabhRti cAturmAsa or Wm 56 65 74 dvitIya khaNDa : saMsmaraNa : zubhakAmanA : vandanAJjaliyA~ pRSTha 75 se 130 vANI kA prabhAva 75 6 hama na cora na luTere haiM joDane kI kalA 75 7 paisA pAsa hai kyA? gurudeva ke uttara ne 76 8 maiM kyA maiMTa karUM? savala-praraka 78 8 saralatA bharA uttara - kyA tumheM Dara nahI ? 76 10 jaise ko taisA uttara
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUle pathika ko rAha 84 16 virodhI ko priya bodha virodha bhI vinoda 85 17 bhaviSyavANI siddha huI bhrAti-nivAraNa 86 18 AkSepa-nivAraNa samaya sUcakatA 88 16 Aga me bAga jAdU bharA upadeza 56 20 virodhI Apa kI tArIpha kyo karate haiM ? 93 abhinandana : zubhakAmanAe abhinandana patra 1 95 14 pratApa kI pratibhA -vakAnI zrI sagha -zrI lAbhacanda jI ma0 abhinandana patra 2 66 15 mere ArAdhya deva -osavAla jaina mitra maDala, kAnapura, .. zrI vasatIlAla jI ma0 AzIpa-vacana 66 16 vinamra puSpAjali -gurudeva zrI kastUracanda jI ma0 ~muni hastImala jI ma0 merI zubha kAmanA 68 17 pratApI-vyaktitva -sthavira muni rAmanivAsa jI ma0 -muni pradIpa kumAra jI abhinandanIya yaha kSaNa 68 18 gaurava-gAthA -pravartaka munizrI hIrAlAla jI -zrI vIrendramuni jI sarala aura sulajhe hue saMta 66 16 aikyanA ke pratIka -pravartaka zrI ambAlAla jI ma0 -nirmala kumAra loDhA merI magala kAmanAe 6 20 hArdika abhinandana - bahuzruta zrI madhukara muni madana muni hAdika magala kAmanA 66 21 eka aparAjeya vyaktitva -upapravartaka zrI mohanamuni jI ma0 -zrI mUlacanda jI ma0 zraddheya zrI pratApamala jI ma. 100 22 sArvabhaumika sata -bhagavatI muni 'nirmala' -zrI ajIta muni 'nirmala' pratibhAmampana vyaktitva 101 23 pratApa-guNASTaka - muni zrI rameza -zrI udayacanda jI ma. ___abhinandana patra 105 / 24 zrI pratApa-pratibhA -zrI caina sagha, saithiyA - maradharakesarI pravartaka mizrImalajI ma0 AdaraNIya guru pravara 107 25 pratApa ke prati -~-mahAnatI vijayAkumArI -kaviratna zrI candanamuni __ sata-jovana 108 26 abhinandana pacakam mAdhvI kamalAvatI -guni zrI mahendrakumAra 'kamala'
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 15 - 114 zraddhA ke kucha phUla 116 36 yazogAna -~-munizrI kIrticanda jI -zrI rAjendra muni zraddhA ke sumana 120 37 vandanAjali-pacaka -magana muni 'rasika' -zrI surezamuni 'priyadarzI ___ pAca-sumana 120 38 merI vadanA svIkAra ho / 126 -~-vasantakumAra vAphanA __ --vijaya muni 'vizArada' guruguNa-puSpa 121 39 36 guru-guNa mAlA 127 ---zrI abhayamuni jI ___ - -narendra muni 'vizArada' guru-bhakti gIta 121 128 -~-mahAsatI prabhAvatI jI ___ ~zrI kAti muni -~-mahAsatI suzIlAkavara jI 41 mahimA apAra hai pratApa-guNa ikkIsI 122 -muni zrI mannAlAlajI __-muni rameza 42 guru-mahimA vaMdanA ho svIkAra / 123 -zrI prakAza muni -~-raga munijI 43 zraddhA se nata hai guru-guNa garimA 123 -zrIcanda surAnA 'sarasa' -abhaya munijI vadanazata-zatavAra 124 --mahAsatI vijayakuMvara jI 128 130 tRtIya khaNDa: pravacana-paMkhur3iyA~ pRSTha 131 se 196 m h l jIne kI kalA 131 6 mRtyu jaya kase varne ? sahayoga dharma 138 7 samadarzana-mAhAtmya sayamamaya jIvana 143 8 vairAgya vizuddhatA kI jananI sacce mitra kI parakha 148 6 pacanidhi mAhAtmya bhagavAna mahAvIra ke cAra siddhAnta 153 10 karma-pradhAna vizvakari rAkhA 11 AcAra aura vicAra-pakSa 188 158 164 166 175 181 >> br
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ canu baNDa : dharma-darzana aura saMskRti pRSTha 167 se 252 : --:---!! Emi: . hamArI mAnAya parArA 221 torrrrry 1 .~ RAINE jI mahArAja . . gajamAtIze bhanina-mAhitya 24. - gApi dhoragarananda nAhaTA 10 namAge nAge : - * Em6 -gamatAmArI rena - mAmAcIcI .art .. My Fire HTTETii mahArAja --mAta aMga 2. 1- yer In gari guraprIta 252 ~ garI 25. /
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana darzana
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMsAra : eka sAdhanA-sthalI AdhAra aura Adheya ___ isa apAra avani acala meM nivAsa karanevAle pratyeka jIvadhAriyo kI abhiruciyAM bhinnabhinna hI huA karatI haiN| kisI ko kyA pasanda, to kisI ko kyA abhISTa lagatA hai| isI taraha raga-rUpa, rIti-rivAja, rahana-sahana, dharma-karma, eva mAnyatA Adi me bhI aneko prakAra kI viSamatA pAI jAtI hai| kahA bhI hai-'bhinnarucirlokaH' / katipaya mAnavo kI mAnyatA ke anusAra yaha virAT vizva kevala asAratA eva burAiyo kA akhADA hai, to dUsarI dhArA sasAra ko bhalAI kA bhAjana abhivyakta karatI huI upAdeya mAnatI hai aura tIsarI dhArA ke himAyatI gaNa bhalAI-burAI ubhayAtmakarUpeNa sasAra kA citraNa prastuta karate haiM / isa prakAra vibhinna mantavyo kA ajasra pravAha cirakAla se vahatA calA A rahA hai| kucha bhI ho, parantu isa akhila vasandhurA prAgaNa ko mAdhanAsthalI mAna bhI liyA jAya to koI atizayokti nahI hogI / arthAt-~~-jahA~ anata-anata sAdhaka-samUha paripakva eva zuddha-vizuddha cira sAdhanA ke tIkSNa eva kaThora patha para agrasara hokara Adhi-vyAdhi-upAdhi traya tApo kA ata kara sarvottama videha (mokSa) dazA ko prApta hue haiM / jisakI sAkSI me camakatA eva damakatA atIta kA jItA jAgatA itihAsa pukAra rahA hai| jahA~ sarvaprathama bhagavAn Rpabhadeva ne samyak sAdhanA ke bala para sarvopari tatvo ko prApta kiyA, jahA kapila, patajali, kaNAda eva gautama Rpi ne jJAna-sAdhanA sAdhI, jahA jaiminI Rpi ne karma kANDa kI upAsanA kI, jahA vyAsa RSi ne vedAnto kA vistRta vizleSaNa-vivecana prastuta kiyA, jahA~ puruSottama rAma nyAya, nIti eva satya-sevA surakSA hetu ghorAtighora mArga kA anusaraNa kara jayavata hue aura jana-mana me eka naI cetanA phUkI, jahA yogIzvara kRSNa ne vibhinna prakAra kI yogArAdhanA arAdhI, jahA bha0 vardhamAna ne japa-tapa eva ratna-traya kI samIcIna sAdhanA sAdhI aura zuddha nirajana-nirAkAra avasthA ko prApta hue aura jahA gautama buddha ne madhyama mArga eva kSaNavAda kI sAdhanA karake, vauddha dharma kI nIva khaDI kI thii| isa prakAra agaNita nintha paramparA ke aura itara yati-Rpi eva sAdhaka samUha apanI-apanI mAnyatA zraddhA-bhakti zaktyanusAra sAdhanA-ratnAkara me avagAhita hue aura karaNI kathanI ke anusAra yatheSTa phala ko prApta hue hai| __ vartamAna yuga me bhI lAkho karoDo nara-nArI to kyA, para yaha virATa vizva hI rAta-dina eka lamvI sAdhanA ke patha para drutagati me prayANa kara rahA hai| hA, koI deza samAja eva sagha-sevA mAdhanA me tanmaya hai, to koI indriya-sukha-suvidhA sAdhanA me, koI yogAbhyAsa me tallIna hai to koI artha upAsanA me to koI jamIna jAyadAda kI sAdhanA me dattacitta hai| parantu kisI na kisI rUpa meM mAdhanA sAdha rahe haiN| eka cora luTerA-laphagA hai, vaha bhI pahale kucha na kucha kalA (mAdhanA) kA prazikSaNa grahaNa karatA hai / tada
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 | muni zrI pratApa abhinandana grantha ntara kahI kisI zrImata ke yahA apanI kalA kA parIkSaNa bhI karatA hai / parantu yaha gAdhanA, kusAdhanA, aisI upAsanA kuupAsanA, aisI kalA kukalA eva aimA liga kuliMga mAnA gayA hai / vAdya dikhAvaTI sAdhanA se bhale kucha samaya ke lie sva-para kA manorajana ho jAya, kintu deva durlabha yaha deha agha patana ke gahare garna me avazya jA giratA hai / kyo ki tat (mAdhanA) janita kaTu kaThora phala vipAka uga rAhI ko bhava bhavA tara kI bhUla-bhulayA me DAle vinA nahI cUkate haiM / ataeva Arthika-gautika eva dikhAvaTI mAdhanA kI apekSA AtmaciMtana, sva-para bheda vijJAna sarvodaya eva ratnapraya ko sAdhanA-anyepaNA garvottama-zreSThatama maryopari eva pavitra prazasta mAnI gaI hai / yathA -- tiviheNa viyANa mAhaNe, Ayahite aNiyANA savale / eva siddhA aNataso, sapai je aNAgayA bare // -bhagavAna mahAvIra he sAdhaka | jo Atmahita ke lie ekendriya se pacendriya paryanta prANI mAtra kI manasA-vAcAkarmaNA hiMsA nahI karate haiM aura apanI indriyo ko viSaya vAsanA kI ora ghUmane nahIM dete haiM, basa isI vrata ke pAlana karate rahane se bhUtakAla me anata jIva mokSa pahuMce aura vartamAna me jA rahe hai isI taraha bhI jaaveNge| isa prakAra sarva sukhAya-hitAya eva sarvodaya mAdhanA ko cAra vibhAgo me vibhakta kiyA gayA hai viNae sue ya tave, AyAre nicca pddiyaa| abhirAmayati appANa, je bhavati jiindiyA / / -dazavakAlika jo jitendriya sAdhaka hai, ve vinaya,, zruta, tapa aura AcAra rUpa sAdhanA mahodadhi me apanI AtmA ko sadA lagAe rahate haiN| ve hI sacce sAdhaka haiM / sAdhanA kA vistRta kSetra isa prakAra sAdhanAsthalI kA kSetra mahAmanIpiyo ne paMtAlIsalAkha yojana jitanA virATa vistRta vyakta kiyA hai| kisI eka sthAna para hI arthAt amuka madira masjida-maTha me vA amuka guru ke pAsa hI sAdhanA paripakva dazA ko prApta hotI ho, aisA nhii| sAdhanA kI ArAdhanA, zUnyAgAra, zmazAna jhADa-pahADa eva nirjana vana-vATikA Adi kahI bhI nirdopa zAta sthAna para mAdhalI jAtI hai / arthAta paitAlIsa lAkha yojana ke vizAla bhU-bhAga para sAdhaka sAdhanA me saphalatA pA sakatA hai / bhagavAn varddhamAna ne bhI aisA hI anukUla kSetra cunA thA-jaisA ki kabhI jagala udyAna, kabhI zUnya zmazAna, zAta ekAnta jagaha me dhyAna dhara rhe| mana amala-vimala, tana meru sA acala nahIM paravAha kare dukha pIra ko yaha kahAnI hai zramaNa mahAvIra kI / - kavivara kevala muni
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama khaNDa sasAra eka sAdhanA-sthalo | 3 sAdhaka ke lie sAvadhAnI parantu zataM yaha hai ki sAdhaka kI indriyA aura mana apane sthAna para ho, yadi traya yoga sva-dharma se dUra hai, to vaha sAdhaka bhale sagamaramara ke manojJa madira me to kyA parantu tIrthakara prabhu ke abhimukha baiThakara sAdhanA kara rahA ho to bhI usako icchita-abhISTa phala (sAvya) kI upalabdhi nahI ho skegii| ataeva Daga-Daga aura paga-paga para sAdhaka ko viveka, sAvadhAnI aura dIrgha dRSTi rakhanA jarUrI hai / anyathA "lAbhamicchato mUlakSatirAyAtA" arthAt lAbha kI AzA me mUla bhI jAtA rahegA / aisI sthiti yadAkadA sAdhako kI bhI bana jAtI hai / jahA sasAra kI cappA-cappA bhUmi sAdhanAsthalI hai, vahA~ agaNita vigADU Dubone vAle eva sAdhanA mArga se rakhalita karane vAle naimittika tattva bhI vidyamAna hai / jo upAdAna (sAdhaka) dvArA kI gaI zata-sahasra varSoM kI ghorAtighora sAdhanA ko eka kSaNa, eka pala me bhasmIbhUta kara dete haiM / eka dArzanika kI bhApA me-"mAnava / tere dvArA kI gaI sau varSoM kI sAdhanA sevA para eka miniTa kI burAI-badanAmI, kiyA karAyA guDa kA govara kara detI hai ataeva sadaiva sAdhaka ko apanI sAdhanA surakSA hetu sajaga saceta rahanA caahie| kahA bhI hai - muha muhUM moha guNo jayata, aNegarUvA samaNa carataM / phAsA phusatI asamajasa ca, Na tesu bhikkhu maNasA pausse / / -bhagavAna mahAvIra niratara moha guNo ko jItate hue sayama me vicaraNa karane vAle sAdhako ko aneka prakAra ke pratikUla vipaya sparza karate haiM / kintu sAdhaka una duHkhadAyaka viSayo kI na kAmanA kareM aura una para rAga-dvepa bhI na kreN| sAdhanA kA ArAdhaka kauna ? jo Darapoka aura bujadilavAle mAnava haiM ve prathama to sAdhanA ke maidAna me utarate hI nahI, yadi bhUla-cUka ke dekhA-dekhI kabhI utara bhI gaye, to puna thoDI sI kaThinatA Ane para maidAna choDa bhAga nikalete haiM / kyoki unakA mana mastiSka hamezA sazakita kamajora eva kAyaratA kA kiMkara banA rahatA hai / ve bhIru sAdhaka socate haiM ki kyA patA | sAdhanA saphala hogI yA nahI | kyA patA, phala milegA yA nahI / kyA patA, svarga apavarga hai yA nahI ? aura kyA patA bhaviSya me puna bhoga-paribhoga milegA ki nahI ? isa prakAra zakA ke vazavartI vanakara zubha zuddha prakriyA prArambha hI nahI kara pAte haiM / parantu jo dhIra-vIra gabhIra eva majabUta mana vAle hote haiM ve sAdhaka himAcala kI taraha aDola eva zraddhA vizvAsa me sumeru kI bhAMti avicala vanakara phalAbhilApA me virakta-vimukta rahate hue aura vidhnadhano ko cIrate-phADate hue karma (sAdhanA) kUpa me kUda paDate haiM / kevala samyak parizrama purupArya eva udyama karanA hI unakA eka mAtra carama parama lakSya rahatA hai| ata sacamuca hI sacce eva niSkAmI variSTha AtmayogI sAdhako ke lie yaha sasAra eka sAdhanA-sthalI avazya hai / yadi jJAnI aura guNI nahI hoMge to jJAna aura guNo kA nivAsa kaise aura kahA rahegA ? isI taraha AdhAra (sasAra sthalI) kA sadbhAva rahegA to hI Adhe ya-sAdhaka vRnda bhI kucha kAma avazya kara pAyeMge imalie sAdhanAsthalI kA bhI kAphI mahattva hai| sAdhaka varga ko cAhie ki ve apanI
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 | munizrI pratApa abhinandana granya sAdhanA me dattacitta rahe / aisA karane se avazyameva yaha AtmA uma ananta jyoti ko prApta kara glegii| kahA bhI hai - jAe sakhAe nisaMto, pariyAyaTThANamuttamaM / tameva aNa pAlijjA, guNe Ayariyasammae / / -bhagavAna mahAvIra he jitendriya | jo sAdhaka jisa zraddhA me pradhAna pravrajyA sthAna prApta karane ko mAyA maya kAma rUpa sasAra se pRthaka huA hai, umI zuddha bhAvanA me jIvana paryanta usa mAdhaka ko tIrthakara prApita guNoM me ramaNa eva guNo kI vRddhi karanI caahie| yaha jaga musAphira sAnA hai, tana kuTiyA nyArI nyArI hai| sabhI hilamila kara dharma phamAo, jAnA samI ko anivArI hai / 101
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAtR-bhUmi mevAr3a mevADa... . / prakRti ke suramya vAtAvaraNa me palane vAlA mevADa / jisakA jIvana sadA mRtyu kI madamatta javAnI para macalatA rahA ! jisakA svAbhimAna sadA talavAra va tyAga kI tIkSNa dhAra para hI khilavADa karatA rahA ! jisakA vacahRdaya, jo vikarAla kAla se TakarA kara TUTa gayA, para jhupha na saphA ! kisI bhI deza, rASTra ema samAja kA Adarza usake atIta ke itihAsa, vidyamAna sabhyatA, saskRti eva dhArmika-sAmAjika rIti-rivAjo ke mAdhyama se jAnA jAtA hai / mevAha kA bhaugolika darzana ni sadeha prAkRtika vipula-vaibhava se bharA-pUrA isa vizAla prAta kA aga-pratyaga apane advitIya saundarya kA eka anUThA hI Adarza batA rahA hai / jise dekhakara pratyeka jIvadhArI kA mana vAgavAga ho jAnA svAbhAvika hai| vibhinna prakAra ke vRkSoM kI harItimA se pariveSThita puNyabhUmi para jala prapAta kI dhavala dhArAeM killola karatI huI, usake kaNa-kaNa me apanA sauMdarya vikhera detI hai| ravirazmiyAM usa pravAhita jala rAzi ke AvaraNa me chipI huI, dhavala dharA kA sparza kara nihAla ho jAtI hai / Asa-pAsa kI bhImakAya parvata mAlAeM bhI apane garvonnata mastaka uThAe usakI surakSA ke lie durbhedyadurjaya dIvAra sI banI huI apane kartavya pAlana me pUrNata-satarka hai| usI suramya-subhavya vAtAvaraNa me palA huA mevADa / jise prakRti ke pAvana-paTala para prAkRtika vaibhava kA saubhAgya prApta huA hai| vahIM mevADa samaya 2 para videzI dasyuo se apane mAnasammAna aura dharma kI rakSA ke liye niratara balidAna dene me bhI sasAra ke samakSa agraNIya siddha huA hai| mevADI vIra, jinhoMne sadaiva mRtyu me bhI apane ko muskarAte dekhA hai| jinakA vora hRdaya mRtyu kI bhayakara hukAra se bhI Dolita-kapita nahI ho sakA / jinakA jIvana sadaiva talavAra vI dhAra para hI aThakheliyAM karatA rahA / usI mevADa kI dharmaparAyaNa vIrAganAe bhI raNacaDI kI taraha samara bhUmi me utara kara anAryoM kA dalana karatI huI ha~sate 2 apanI mAtRbhUmi va zIla kI rakSA ke lie mardo se pIche nahIM rahI haiM / jalatI huI jauhara kI jvAlA ke bIca sapUrNa zRgAra karake apane priyatama ke pavitra pada cinho para hasate 2 jalakara bhasmIbhUta ho jAtI haiM / isa prakAra vIrabhUmi mevADa kA akhaNDa gaurava yadyapi aneka vikaTa paristhitiyo kI sakIrNa galI me se avazya gujarA hai / tathApi svAbhimAnatA vIratA kA mArtaNDa tirohita na hokara adhika camakA aura damakA hai|
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 | munizrI pratApa abhinandana grantha meruvADa kA mevAr3a mevADa bhUmi kA vAstavika nAma 'meruvADa' thaa| meruvADa arthAt parvata hI jimakI abhedya dIvAra hai / use meruvADa kahA jAtA hai / apabhra za banakara 'mevADa' rUDha banA hai| daraasala mevADa prAta kA adhika bhU bhAga uvaDa-khAbaDa eva choTI-moTI parvatAvaliyo se ghirA huA hone se jahA~-tahA~ jala-sthala kI kAphI viSamatA-vicitratA pAI jAtI hai| ___ nakze kA pratinidhi-eka pApaDa prAcIna eka data kathAnusAra eka samaya eka agreja-adhikArI ne mevADa rANA se apane (mevADa) prAta kA NIghra nakzA magavAyA / taba medhAvI rANA mahattvAkAkSI uma agreja adhikArI kI bhAvanA ko bhApa gaye aura nakze ke badale eka makkA dhAnya kA banA huA pApaDa sikavAkara bhijavA diyaa| pApaDa ko dekhakara AglAdhikArI ekadama Aga babUlA ho kara bola uThA--'Vhat is this ?" are / yaha kyA ?" maiMne pApaDa nahI, nakzA magavAyA thA--dekhane ke lie|" tava Agatuka mevADI vIra ne use samajhAyA ki-sAheva | jisa prakAra yaha pApaDa kahI UMcA kahI nIcA to kahI kucha-kucha sama jAna paDa rahA hai, usI prakAra mevADa deza bhI jahAM-tahAM utAra-caDhAva kI vikaTa-vakaTa ghATiyo se bharA hai / vasa, nareza dvArA pApaDa bhejane kA yahI matalava hai aura nakzA samajhAne kA sAra bhI yahI hai / navIna rahasya zravaNa kara Agla-adhikArI khUba muskarAyA aura Agatuka mahAzaya kI pITha thapathapAI / vastuta yaha bAta samajhate use dera bhI nahIM lagI ki isa prAta ko sahI salAmata hajama karanA eka TeDI khIra hai| cUMki-vIra dhIra eva kaThora parizramiyo ke khUna se isa pradeza kA siMcana huA aura ho rahA hai / ataeva mevADa-prAta eka dRDha majabUta aura abhedya ajeya durgavat hai|| dharA acala me vizAla parivAra jahAM-tahA~ kahI-kahI samatala maidAna pAyA jAtA hai, vahAM osavAla, poravAla, agravAla, vIravAla, rAjapUta, muslima eva mINA-AdivAsI Adi nAnAvidha jAtiyA~, hajAro-lAkho mevADa mAtA ke sapUta apane-apane udyoga dhandho eva khetI kI suvidhA-sugamatAnusAra vAsa kiye hue haiM / kRSi-karma-vyApAra eva pazu-pAlana Adi-Adi mukhya vyavasAya haiM / parvatAvaliyo me abhI-abhI kahI-kahI cAdI-abhraka-lohAzIzA, tAmbA eva koyale Adi dhAtu upalabdha hone lagI hai| parvato kI kaThinAiyo ke kAraNa eva vizva-vikhyAta rAjapUtI zaurya kI dhAka ke kAraNa vAharI zatru madeva paga rakhane me Darate rahe haiM / kintu gRha-kleza, gRha-yuddha eva pArasparika vidve pa-IrSyA phUTa-lUTakUTa kI vajaha se bAhara se muslima-sattA avazya AI / lekina jyAdA Tika na skii| pharmavIra-dharmavIra ko janmadAtR-mevADa jahA~ isa bhUmi ne rANA pratApa, mahArANA sAgA, vApA rAvala, jaise anekAneka praNavIrakarmavIra naravIroM ko janma diyA hai, to dUsarI ora isa pavitra mAtA ne sva0 caritra cUDAmaNi pU0 zrI khUbacanda jI ma0 pU0 zrI sahazramalajI ma0 pU0 zrI gaNezalAla jI ma0 pU0 zrI ekaliMgadAsa jI ma0 pU0 zrI mAnamalajI svAmIjI ma0 pa0 pra0 zrI devIlAlajI ma0 tapasvI mANaka candajI ma0 eva hamAre cirAyu caritranAyaka 'guru pratApa' Adi aise zata-sahasro AdhyAmika sata-satI mahA manasviyo ko, bhAmAzAha jaise karmaTha zrAvaka aura mIrA eva pannAdhAI jaisI nirbhIka upAsikAo ko janma diyA hai / jinhoMne
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama khaNDa mAtR-bhUmi mevADa | 7 mAtR-bhUmi, dharma-saskRti-sabhyatA eva pavitra paramparA kI surakSA ke lie pUrA-pUrA yogadAna pradAna kiyA aura jananI ke dhavala-dugdha gaurava ko zuddha-vizuddha rakhA hai / ataeva isa bhUmi kA kaNa-kaNa svadeza prema-tyAga aura validAna kI amara-amiTa yazogAna-gAthA se paripUrNa hai| jisake antara-kakSa me vIrAganAo ke johara kI amara kahAniyAM likhI huI hai| jo mevADa-mA kI bolatI huI AtmA hai / jisako bhAgya ne na jAne kisa dhAtu kA phaulAdI kalejA diyA hai, jo TUTa jAne para bhI dasyu-paramparA ke samakSa jhukatA nahI hai| usakA svAbhimAna, usakA sammAna, tyAga aura dharmaprema vizva ke hara itihAsa meM apanA anokhA hI mahattva rakhatA AyA hai / aisI samujjvala AtmAo kI jItI-jAgatI guNa gAthAe~ gA-gA kara Aja hama bhI garva se apanA sInA UMcA uThAte haiN| AryasaskRti kA anugAmI mevADa zuddha bhAratIya saskRti ke darzana hame mevADavAsI nara-nArI ke jIvana me milate haiN| prakRti ke pavitra pujArI una bhadra nivAsiyo me vahI bhAvukatA-vahI zraddhA-sAdagI eva vahI saralatA-ziSTatA-miSTatA Adi guNa prasannacitta hokara prakRti maiyA ne uname uNDela diye haiN| ataeva vahA~ kRtrima jIvana eva dikhAvaTI dRzyo kA abhAva-sA hai| ___ jahA~ Aja kA zaharI mAnava vilAsitA eva phaizana kI cakA-cauMdha me apane se tathA apanI zuddha-saskRti se dUra bhAgA jA rahA hai| vahA~ mevADa mAtA ke lADale adhika rUpeNa isa vImArI se sarvathA vimukta rahe haiN| unake lie to vahI sAdI veza-bhUpA, vahI sAmAnya sAdA khAna-pAna eva vahI sAdAsIdhA sastA rahana-sahana upalabdha hai| jisame mevADa ke nivAsI asIma Ananda-anubhUti ke pratyakSa darzana karate haiM / aisI vAstavika anubhUti zaharI jIvana ke nasIba me kahA~ ? U~cI dhotI U~cI aMgarakhI, sIdho sAdo bheSa / rahabAne bhagavAna hamezA, dIjo mevADa deza // " mevADamAtA sudhAra cAhatI hai - yadyapi guNa adhika pAye jAte haiN| tathApi jahA~-tahA~ durguNa eva nirarthaka rUDhiyo kA sAmrAjya vyApta hai| vidyA kA kAphI abhAva, andhA-anukaraNa, rUDhivAditA kA adhika rUpa se AcaraNa, mRtyU bhoja, kanyA vikraya eva lakIra ke phakIra uparokta canda vAto kA samUla anta ho jAne para mevADa mAtA avazyameva svarga sadRzya Rddhi-siddhi eva samRddhi se lahalahA uThegI aura pragati ke patha para agrasara hogii| kucha bhI ho, phira bhI mAtR bhUmi kA mahattva akathanIya-avarNanIya hI mAnA gayA hai / jaisA ki "jananI janma bhUmizca svargAdapi garIyaso" / ___ jananI aura janmabhUmi kA mahattva svarga se bhI guru hai| payasA kamala, kamalena paya. payasA kamalena vibhAti sara-jaise pAnI se pakaja, pakaja se pAnI aura pAnI-pakaja dvArA suhAvane sarovara kI supamA me cAra cAda laga jAte haiM / usI prakAra vaha sapUta dhanya hai, jisako bhAgyazAlinI mAtA kI pavitra goda me Ane kA saubhAgya milA hai, vaha jananI bhI dhanya haiM ki aise putra ratno ko janma dekara satI mAtA kahalAtI hai| aura vaha mAtRbhUmi bhI adhikAdhika gauravazAlinI va bhAgyazAlinI hai ki-aisI jananI eva aise dharmavIra putra ratno ko yadA-kadA dhAraNa kiyA karatI hai| na tat svarge'pi saukhya syAd divya sparzana zobhane / kusthAne'pi bhavet puMsA janmano yatra sabhavaH / / -pacatatra arthAt sAdhAraNa eva raddI se raddI janma sthalI me jIvadhArI ko eva pazu-pakSI ko jo sukhAnubhUti hotI hai vaha sukhAnubhUti una bhamakedAra-bhaDakIle svargIya vaibhava me eva suhAne sparza me kahA~ rahI huI hai|
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ santa-senA senA ke do prakAra senA ke do prakAra mAne gaye hai-eka senA vaha hai jo aharniza grAma-nagara-zahara eva deza kI sImA para tainAta rahatI hai| samaya-samaya para vAharI zatru o ke ayAcAro-AkramaNo se dezIya-prAntIya janatA ko sAvadhAna eva saceta kiyA karatI hai| svayameva sardI-garmI-kSa ghA-pipAsA Adi nAnAvidha kaThi - nAiyo ko jhela kara bhI deza ke jana-dhana eva gaurava kI rakSA karatI hai / phalasvarUpa dezavAsI mAnava sugamatA-nirbhayatA pUrvaka apane apane rItirivAja, dharma-karma eva AcAra vyavahAra kA pAlana-poSaNa karane me saphala hote haiN| vAharI duzmana svadeza me na ghusa Ae, ima bhAvanA-kAmanA ko Age rakhakara Aja hajAro lAkho bhAratIya sainika deza mImA ke isa chora me usa chora taka niDara praharI ke rUpa me khaDe hai| caraacara sampatti kI rakSA karanA, deza, samAja, saskRti evaM pratyeka dezavAsI nAgarika ke prati vaphAdAraImAnadAra rahanA hI ima senA ke maulika kartavya mAne gaye haiM siddhAnta me kathita-"hayANIya, gayANIya, rahANIya, pAyattANIya' ina cAra prakAra kI senA kA samAveza bhI uparokta senA me ho ho jAtA hai| sata vanAma sainika dUsare prakAra ke sainika ve hai jo samyak sAdhanA ke pavitra patha para paryaTana karate hue bhItarI zatru o me lohA lete haiM eva pratyeka nara nArI ko Antarika ripuo se sajaga rahane kA saketa bhI karate haiN| kyoki bhItarI zatru bhayakara ati bhayakara mAne gaye haiN| eka vakta sva0 neharU ne bhI apane mukha se kahA thA ki-"hameM bAharI zatru oM se utanA bhaya nahIM, jitanA ki bhItarI duzmano se hai ' bAta vilkula ThIka hai / vAharI zatru, to kevala dhana-dharatI-dhAma athavA jAna para dhAvA bolate hai, parantu bhItarI ari to ratna traya dhana ke mAtha-sAtha aneka bhavo taka dukha kUpa durgati ke mehamAna bhI vanA jAte haiM / ve zatru haiM-krodha mAna-mAyA-lobha-rAga aura dvepa / inako paDaripu bhI kahate hai / mAnava samAja jAgarUka kiMvA suptAvasthA me ho, kintu ye paDaripu itane niSThura hai ki-eka kSaNa kA bhI pramAda kiye binA anavaratagatyA mAnava ke una atulita anupama nidhi kA satyAnAza kiyA karate haiN| ataeva isa prakAra ke aniSTakArI AkramaNo kI roka thAma ke liye sata senA eka anokhA Adarza bharA kArya karatI huI, isa hAni se janatA ko bacAne kA pUrNata prayatna karatI hai yathA koho poi paNAsei, mANo viNaya nAsaNo / mAyA mittANi nAseI, lobho sanva viNAsaNo / mumukSa / "krodha prIti kA, mAna vinaya kA, mAyA mitratA kA aura lobha sarva sadgaNo kA nAzaka eva ghAtaka mAnA gayA hai|"
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama khaNDa santa senA | santa : jyotisvarUpa santa senA kA mahA mahattva isa prakAra sarva darzano me khUba darzAyA gayA eva mukta kaTha se gAyA bhI gayA hai / kyoki sata kA jIvana ahiMsA, sayama eva tapa kI tripuTI me prasphuTita pallavita puSpita eva phallavita hokara sarvoccamukhI vikAsa kA yaha krama samAja, rASTra eva jana-jana ke hRdaya mandira ko chUtA huA siddhasthAna paryanta pahucA hai / unakA upadeza sumeru kI taraha aTala, himAcala kI taraha virATa, bhAskara kI taraha tejasvI - yazasvI timirahartA zazivat pIyUpa varSa NakarttA, surutaru-sadRza sakala sakalpo kA pUraka, vidyuta kI taraha jyotirmAna, salila kI taraha sadaiva gatimAna eva AkAza kI taraha anAdi ananta rahA hai / isalie kahA hai| - " santa haiM kalayuga ke bhagavAna" java se mAnava ne hoza sabhAlA tabhI se usane yadi kisI para vizvAsa kiyA hai, to kevala apane mAtA-pitA yA phira sata pravara para hI / sArA sasAra kadAca dhokhA de sakatA hai, giragiTa jAnavara kI taraha kSaNa-kSaNa me raMga badala sakatA hai, kintu sata nahI / kyoki sata tAraka hai mAraka nahI, sata rakSaka hai bhakSaka nahI, sata amRta thailI hai na ki vipa velI / isalie ananta ananta mumukSa, sata vANI ke vala bUte para gRhatyAgI, rAjatyAgI vaneM aura antatogatvA paramAnanda ko prApta hue haiM / yatkicit zabdo me kahU to dharma jahAja ke nAvika santa variSTha hai aura bhavyAtmAo ko sasAra pAra pahucAne ke nimitta bhUta bhI hai| jaise bhagavAna mahAvIra ne gautama ko aura sudharmA svAmI ne jambU ko utArA / ataeva mAnava samAja ke zraddhA ke kendra sana mAne gaye haiM / sata eka sImA rakSaka ( bAr3a) haiM kheta me sthita harI-bharI eva phalI phUlI usa dhAnya rAzi kI surakSA hetu jaise usa kheta ke cAro tarapha vADa rahatI hai, usI prakAra dharma kI rakSA hetu sata senA bhI eka prabala savala vADa hai, sImA rakSaka hai / kyoki jahA jahA sata maNDalI kA zubhAgamana banA rahatA hai, vahA vahA prAya durbhikSa- durjanadurgraha eva durguNo kA prabhAva phailAva mada-sA, kiMvA nagaNya hI rahatA hai / bhagavatI sUtra me eka aisA prasaga AyA hai ki eka samaya gaNadhara indrabhUti ne bhagavAna se pUchA ki - "bhante / lavaNa samudra me vipula ayAha jala rAzi vidyamAna hai, phira kyA kAraNa ki agha sthita isa jambU dvIpa ko Duvo nahI pAtA eva apane jala kI uttAla laharo ko kyo nahI vAhara pheMkatA hai / " bhagavAna ne kahA - " gautama | aisA prayoga kabhI huA nahI, na hone vAlA hI hai / " "kyo nahI bhante ? - gautama bole / " bhagavAna--"indrabhUti | isa vizAla khaNDa jambUdvIpa me arihata, kevalI, gaNadhara, labdhidhAraka, bahuzruta anekAneka tyAgI-tapasvI, yazasvI, sata-satI, zrAvaka eva zrAvikAe nivAsa karate haiM / unake advitIya anupama japa-tapa teja prabhAva se lavaNodadhi apanI maryAdA kA bhaga nahI karatA aura na kabhI karegeM hI / " yaha hai sata voraDara ( vADa) kA pravala eva akATya pramANa / jo anyatra durlabha hai / sata gale kA bhAra nahIM hAra isa pragati ke prakAza me katipaya mAnavo ko viparIta bhAma hone lagA hai| ve kahate haiM -- "ye sata-phata muphta kA mAla khAkara bekAra paTe rahate haiM, uddezya vihIna itastataH ghumA-phirA karate hai aura
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 | munizrI pratApa abhinandana grantha svarga apavarga kI lambI lambI gappeM-sappeM lagAte rahate haiN| ataeva ina logo se kaDA parizrama karavAnA cAhie / anyathA yaha sAdhu-sasthA deza samAja eva parivAra para bhArabhUta aura vojha svarupa haiN|" __ni mandeha aisI bhrAta mAnyatAvAle mAnava vipalatA se bhI jyAdA khataranAka haiM / cUki mithyA mAnyatA ke kiMkara ve nara-nArI apane hAtho se hI apanI ujjvala saskRti, dharma eva prAcIna zuddha paramparA ko pagu-lulI-lagaDI eva andhI banAnA cAhate haiN| aphasosa / jo vastu, jo tattva Dubone vAle, va ubhaya loka ke lie aniSTakArI eva hAnikAraka hai, unase to atyadhika mohabbata-prema aura jo tattva jIvanotthAna ke lie ekadama ThIka dizA-darzana dete haiM, unase napharata / ghRNA aura avahelanA bharI dRSTi | isI ko to kahate haiM mithyA jJAna kA bhAsa honA / / zramaNa zabda zrama kA dyotaka sata kA paryAyavAcI zabda "zramaNa" bhI hai| yaha zramaNa zabda parizrama kA dyotaka hai / arthAta jo nirantara zrama, mahanata, udyama karatA hai, unheM bhale zramaNa kaho, bhale sAdhu-santa kaho phira ye phAlatUvekAra aura AlasI se ? mAlUma hotA hai ki-mAnava abhI taka "zrama" ke sahI satya artha kI taha taka nahI pahucA hai / ataeva sata dharmavRkSa ke vIja svarUpa, eva Arya saskRti ko zubhAlakRta karane vAle camakate damakate hAra haiN| jahA~ taka sata senA kI madAkinI mathara gati se mada-mada bahatI rahegI, vahA~ taka deza samAja me satya-sayama zIla kI upAsanA calatI rhegii| AstikavAda eva zuddha paramparA ke nagAr3e gU jate rahege / aura karuNA kI komala kamanIya dhArA phUTatI rhegii| ataeva sata jIvana kA vyaktitva bahumukhI rahA hai / tuccha eva mahAna ke liye sarvathA anukaraNIya eva stutya hai / mAnava rala aya ke cetanya svarUpa sata sarovara me DubakI lagAkara sukRtya kI vimala vizada eva varipTa-vIthikA ke zikhara para pahucakara jIvotthAna kI preraNA sIkhatA hai| hai baDI zakti vaDA vala, sata vacana satsaga me / ragane vAlA ho to raga , ___sava ko eka hI raga me // MAN KAS
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ devagar3ha meM divya jyoti arAvalI ke acala me choTe-moTe saikaDo gAva-nagara-zahara vase hue haiN| jiname lAkho naranAriyo kA eka virAT mAnava-parivAra phalatA-phUlatA rahA hai / "devagaDha" bhI mevADa (madAriyA) prAnta kA eka nanhA sA nagara mAnA gayA hai| jisame hajAro jano kI AvAdI eva saikaDo jaina parivAra bhI sammilita hai| yaha nagara kisI samaya prasiddhi pragati ke zikhara para caDhA huA thaa| jisakI gavAha vahAM kA jIrNa-zIrNa rAjya-mahala; vahAM kI prAcIna saMskRti eva vahA~ ke TUTe-phUTe khaNDahara mUka bhASA me vatA rahe haiN| devagaDha ko vyutpatti "devagaDha" isa nAma me eka vizeSatA, eka pavitra paramparA eva hRdayasparzI preraNA kA srota nihita hai| tabhI to yahAM ke nivAsIgaNa Arya samyatA-anugAmI, upAsaka eva ucca AcAra-vicAra vyavahAra kI triveNI se ota-prota rahe aura haiM / _ 'devagaDha' kI vyutpatti isa prakAra kI jAtI hai-"devAnAm gaDha-iti-devagaDha" / arthAt jahA~ adhika rUpeNa devatA hI rahate ho| use devagaDha ke nAma se pukArA jAtA hai / kyA vahAM devatA rahate haiM ? avazyameva / zAstroM meM pAca prakAra ke deva mAne gaye haiN| jiname "bhavI dravyadeva" aisA eka nAma bhI AyA hai / jisakA artha yaha hai ki-jo AtmAe~ abhI hAla mAnava kiMvA tiryag yoni me baiThI huI hai / kintu zubha karaNI kara bhaviSya me devaloka me utpanna hone vAlI hai| jaise devavRnda Ayu prabhAva, sukha, krAnti eva lezyA-vizuddhi ke viSaya me Upara-Upara ke deva / adhika aura gati-zarIra-parigraha va abhimAna ke viSayo me uttarottara deva hIna mAne gaye haiM / usI prakAra bholI-bhadra sayamaniSTha eva pratibhA sampanna jindI jIttI saikaDo vibhUtiyAM usa nagara me thI aura Aja bhI haiM / sacamuca hI jo jinazAsana ke rakSaka eva niDara praharI ke rUpa me rahe haiM / ataeva devatAo se bhI kaI guNita adhika saubhAgyazAlI" unhe samajhanA caahie| kyoki-jinako puNya kI mahattI kRpA se AryakSetra-uttamakula, aura nirmala nirgrantha paramparA kA suyoga prApta huA hai / jo sura-asura samUha ke lie sacamuca hI duSprApya mAnA gayA hai / devagaDha ke Thaga prAcInakAla se 'devagaDha ke Thaga' yaha kahAvata pracalita hai| vAstavika-dRSTi kI tulA para ThIka jacatI hai| jaise krodha mAna mAyA-lobha Adi kapAya, mumukSa ke mahAna mUlyavAna ratna traya ko lUTA karate haiN| isa kAraNa uparokta bhAva zatra o ko bhI dhArmika dRSTi se Thaga (taraskara) hI mAne gaye haiM aura tapa-japa-dAna-dayA-damana eva zuddha kriyAo dvArA ina chayo ko parAsta se karane vAle arthAt-"Thaga Thago ke pAhune" hI mAne jAte haiN| ataeva devagaDha ke nAgarika janako agara ThaMga kI upAdhi se upamita kiyA jAtA hai, to ati prasannatA kI hI bAta hai /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 | munizrI pratApa abhinandana grantha gAMdhI gotra ko utpatti bhATo kI viradAvalI se patA calatA hai ki jAlora zahara mAravADa ke cIhAna vazIya rAjA lAkhaNa sI se bhaNDarI aura gAdhI-mehatA vazo kI utpatti huI hai| lAkhaNasI jI ke 11 vI pIDhI vAda popasI jI hue| ve apane samaya ke Ayurveda ke vikhyAta jJAtA the / kahA jAtA hai ki unhone savat 1338 me jAlora ke rAvala sAvatasiMha jI ko eka amAdhya vyAdhi se mukta kiyA / ukta rAvalajI ne prasanna hokara unhe "gAghI" kI mahAn upAdhi se vibhUpita kiyaa|" __ (osavAla jAti kA itihAsa me se uddhRta) ___ saccI gRhiNI ghara kA zRgAra - isI nagara me zrImAn 'moDIrAma jI' gAdhI tathA ApakI dharma patnI zrImatI 'dAkhAvAI sukha pUrvaka dAmpatya jIvana yApana kara rahe the| unakA yaha samAra pati dharma, patnI dharma eva pArivArika dharma ko lekara vAstavika maryAdA kA pAlana tathA dharma-sneha, saujanyatA eva caitanya kA jindA-jAgatAgUjatA subhavya mandira thaa| jaisA ki- "jahA~ sumati tahA~ sampati nAnA" bhale isa dAmpatya jIvana me pArthiva dhana rAzi vipula mAtrA me na rahI ho| parantu bhAvAtmaka sampatti kA isa ghara me sAmrAjya chAyA huA thA--jaisA ki jahAM pati patnI dono, milake rahate haiN| vahAM zarane sadA sasAra me, khuzI ke bahate haiM / / saccI gRhiNI vahI hai jo santopa, kSamA eva saralatA-samatA guNa kI anugAminI ho / pati dvArA upAjita alpa dhana-dhAnya me hI samatA pUrvaka gharelU kArovAra ko calAtI ho, ziSTa-miSTa bhApinI eva AjU-bAjU ke vAyumaDala ko sadA-sarvadA sukhada zAnta sarama-sundara banAe rakhatI ho| phaizana zRgAra-mauja-zauka kI kaThaputalI na ho / samaya-samaya para pati paramezvara ko neka salAha detI ho va dhArmika Adi zubha pravRtti me sadaiva pati kI sahayoginI vanakara rahatI ho| isa prakAra anekAneka guNaratno se yukta gRhiNI ko hI ghara kI "lakSmI" yaha sundara sajJA dI gaI hai| saubhAgyavatI dAkhAvAI bhI saMcamuca hI saubhAgyazAlinI thii| jinakA jIvana dhana nimna guNa-garimA-mahimA se damaka camaka rahA thA kAryeSu mantrI karaNaSu dAsI, bhojyeSu mAtA zayaneSu rbhaa| dharmAnuphUlA kSamayA dharotrI, SaDguNavatI bhAryAzca durlabhA / " puNyAtmA ke zubha cinhakucha kAlAntara ke vAda mAtA dAkhAvAI ke mana madhuvana me uttamottama bhAvanA ke komalakamanIya kisalaya khilane lage-dharma-dhyAna-dAna-dayA sAmAyika-pratikramaNa abhayadAna eva muni mahAsatI kA darzana kara jIvana ko dhanya banAU~ Adi uparokta ye saba cinha mAno uttama bhAgyazAlI AtmA svargAta udara me AI ho, isa bAta kI zubha sUcanA de rahe the| kahA bhI hai 'punyavAna garbha me Ave, mAtA ne laDr3a jalebI khilAve / sAdhu-satiyo kI sevA cAve, nita uThane dharma kamAve / / '
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama khaNDa . devagaDha me divya jyoti | 13 aura bhI-"Coming events Cast their Shadowj before" arthAta-bhAvI ghaTanAo kI praticchAyA pahile se hI dRSTigocara ho jAtI hai| kyoki jaisI AtmA peTa me AtI hai, vaise vicAra mAtA kI mana rUpI prayogazAlA me ubharate-uThate rahate haiN| tabhI to kahA hai-"pUta ke paga pAlane me kyA peTa me hI dIkha paDate haiM / " yena-kena prakAreNa bhAvanA sampanna huI aura vaha zubha dina bhI sannikaTa A khaDA huaa| arthAt suhAvanI zarada kI Azvina kRSNA saptamI savat 1965 kI rAtri meM mahApuNyazAlI pratApI eka putra ratna kA zubhAgamana huA / jisakA nAma "pratApa candra" rakhA gyaa|
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaizavakAla aura mAtRviyoga bAlA phiTA ya madA ya valA pannA ya hAyaNI / pavaccA pabhArA ya, mummuhI sAyaNI tahA / / -bhagavAna mahAvIra jijJAsuvRnda / mAnava-zarIra ko dasa avasthAe~ hai--prathama vAlAvasthA, dUsarI krIDAvasthA, tIsarI mandAvasthA, cauthI valAvasthA, pAcavI prajJAvasthA, chaThI hAyanI (hIna) avasthA, mAtavI pravacAvasthA, AThavI prAgbhArA, nauvI mukhamukhI eva dazavI avasthA zAyanI mAnI gaI hai| vacapana kA Ananda - isa prakAra prathama vAlyAvasthA vaha avasthA mAnI gaI hai, jisame na kamAne kI, na lena-dena eva na udyoga-dhadhe kI cintA satAtI hai| AkulatA-vyAkulatA eva zoka kA bojha bhI sira para nahI rahatA hai| jIvana meM sukha zAnti Ananda-ullAsa harpa kA pUrNata sAmrAjya chAyA rahatA hai| chalaprapaca mAyA Adi chadmo kA nitAnta abhAva sA rahatA hai / aisA bhI mAnA jAtA hai ki-yogI kA jIvana aura vAlaka kA jyotirmaya jIvana eka samAna mAnA gayA hai| mAnava jisa samaya yogAvasthA me praveza karatA hai, usa samaya zuddha nirmala-niSpApa bAlaka sA pratIta hotA hai / usame kRtrimatA eva vanAvaTIpana nahIM rahatA hai / sava dRSTi se sarala, zuddha eva prazasta pavitra jIvana rahatA hai| aise mahAn sulajhe hue jIvana para AtmotthAna kI subhavya-sudRDha imArata khaDI kI jAtI hai| vasata aura pattasaraisa prakAra vAlaka pratApa kA jIvana puSpa bhI guNa-saurabha se mahaka rahA thA / ati laghuavasthA me aneka guNo ko apanA lenA, samajhadArI bharI bAteM karanA, anya ko samajhAnA eva hitAhita kA kucha azo me bhAna ho jAnA, sacamuca hI mahAnatA kI nizAnI thii| isalie kahA hai-"honahAra viravAna ke hota cIkane pAta" hA to vIra pratApa ke jIvana-udyAna me vAlyakAla kI harI-bharI suhAvano manda-manda madhu Rtu musvarAI avazya / kintu kucha hI varSoM me dukha viyoga-roga kA patajhara A khaDA humaa| arthAt cha varSa kI ati laghuvaya me hI mamatA maya mAtA dAkhA ke sneha srota se vacita honA pdd'aa| chuTapana me mAtA kA lADa-pyAra eva sneha maya varada hasta uTha jAnA kitanA kaSTaprada hai| yaha to mukta bhogI hI jAna sakatA eva batA sakatA hai| eka dArzanika kI bhASA me paristhitiyA mAnava jIvana ke nirmANa meM sahAyaka banatI hai aura bhAvI jIvana kI paristhitiyAM bhI vaisI hI bana paDatI hai| ataeva mAtR-viyoga kA prasaga hI vIra pratApa ke hRdayAgana me vairAgya ke akura paidA karane me nimitta bhUta vanA / mAno aimA lagatA thA ki-pravala mamatA pAza se chuTakArA dilAne ke lie, svaya vidhi (bhAgya) ne hI vAlaka ke lie vairAgya kI prazasta pRSTha bhUmi taiyAra kI ho|
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama khaNDa zaizavakAla aura mAtRviyoga | 15 mAtA ke dehAvasAna se bAlaka pratApa ko bhArI dhakkA lgaa| nitya prati khoyA-khoyA sA rahane lgaa| mAno kAlakrUra ne sarvasva lUTa liyA ho / "mujhe choDa ke vAI (mAtA) kahA~ gaI ? kaba AegI?" isa prakAra vAI ko DhUDhane ke lie vihvala banA vAlaka pratApa yadA-kadA kamare me, to kabhI Upara to kabhI vADe me, to kabhI kue~-tAlAba para jAtA, to yadA-kadA polA-paDazAla aura kabhI zayana khATa kI zaiyyA ko ulaTa-pulaTa karatA, phira nirAza banakara pitAjI ko kosatA,-"vAI ko jaldI vulA do, kaThe haiM, mujhe milaado|" pitA jI kA samajhAnA putra ko.tava atyadhika parezAna hokara seThajI yahI kahate the ki-"veTA | bahuta dina ho gaye hai| terI ammA abhI taka bhagavAna ke ghara se AI nahI, ava patra dekara jaldI bulA leNge| tuma cupa ho jAo, rovo mata aura ArAma se roTI khAo aura khelo|" bhadra zizu kI koruNika dazA eva bholI-bhAlI bhAvanA ko sAmane dekhakara pitA kA patthara hRdaya bhI viyoga vedanA se Ardra ho utthaa| bAlaka ko mA kI chAyA mile, lADa-pyAra mile aura gharelU kArobAra ko bhI sabhAlakara rakha sakeM kyoki kahA bhI hai ki-"ghara kisakA ?" uttara milA-''ghara vAlI kA / " gRhiNI vinA vaha ghara, ghara nahI, eka prakAra zmazAna sA bhayAvanA-DarAvanA pratibhAsita hotA hai / ataeva kahA bhI hai ki-"yatra nAryastu pUjyate, ramate tatra devatA. / ' arthAt-nArI jIvana kI pratiSThA-pUjA ko sunakara devatA bhI khuzI ke mAre bAga-bAga ho jAte haiN| isa dRSTikoNa se zreSThI moDIrAmajI gAdhI ne duvArA vivAha karane kA vilkula pakkA nizcaya kara liyaa| jananI vina isa jagata me, nahIM koI AdhAra / jananI hai jIvana rakSaNI, rakhe vAla kI sAra /
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ divAkara kA divya prakAza tama phA pratidvandvI "divA" yaha avyaya hai / aura divA zabda ke Age 'kara' zabda joDa dene para "divAkara" zabda banA hai / phalasvarUpa sasAra ke vistRta acala me vyApta adhakAra ko iti zrI kara, jo yatra-tatra sarvatra prakAza se paripUrNa sahasra razmiyo ko choDatA hai use divAkara nAma se pukArA jAtA hai| vastuta mAnava samAja unmArga kA anusaraNa tyAga kara sahI dizA kI anugaminI banatI hai| camatkAra ko namaskAra.__ divAkara kI taraha aneka ziSya nakSatro se subhAsita suzobhita eka mata-ziromaNi bhI usa samaya mAlavA, mevADa, mAravADa me paryaTana kara rahe the| jinakI pIyUpa bharI vANI me jAdU, bolI me amRta, camakate cehare para madhura-muskAna, vizAla akSikAe~ lambI laTakatI huI sulakSaNIya bhujAe~, gaura varNa eva mana mohaka gaja-gati cAla / jinakI jJAna-dhyAna sAdhanA ke samakSa anya sata-patha-mata jugunuvat phIke eva prabhAvahIna | jinake ahiMsAmaya upadezo kA prabhAva rAja-prAsAdo se lekara eka TUTI-phUTI kuTiyA taka eva rAjA se raka paryata aura sAhUkAra se cora paryanta vyApta thaa| jinhone saikaDo mAnavo ko saccI mAnavatA kA pATha paDhAyA, yathArtha ahiMsA-satya-syAdvAda kA savaka sikhAyA, bhUle-bhaTake rAhagIro ko sahI dizA-darzana diyA, jana-jIvana me jina dharma kA svara vulada kiyA, chiddha-bhiddha Dolita sAmAjika vAtAvaraNa me sneha-sagaThana kA sumadhura udghoSa phU kA aura jaina jagata me naI sphUti, naI cetanA jAgRta kI / jinake dvArA sthAnakavAsI jaina samAja ko hI nahIM, apitu akhila jaina samAja ko jJAna-prakAza, nUtana sAhitya, prema eva maMtrI bhAvanA kI apUrva, pravala-preraNA prApta huI thii| ve the ekatA ke sasthApaka jaina jagata ke vallabha sva0 divAkara guru pravara zrI "cauthamalajI mhaaraaj|" aise sacce sAdhaka divAkara zrI cauthamalajI ma0 mithyAndhakAra ko cIrate-phADate yogAnuyoga mevADI nara-nArI ko ratnatraya se Alokita karate hue, bhUkhe-pyAse pipAsuo ko Atmika pakvAna parosate hue, premAmRta pilAte hue, ahiMsA satya kA sacoTa upadeza sunAte hue, sApradAyika parato se vimukta karate hue eva sneha ekatA kA nArA bulanda karate hue devagar3ha pdhaare|| divAkara-dezanA kA prabhAvajaina-ajaina saikaDo jana samUha "cauthamalajI mahArAja padhAra rahe haiM" yaha zubha sUcanA sunate hI-"ghAye ghAma kAma saba tyAge, manahu raka nidhi lUTana lAge" kI taraha yo ke tyo svAgatArtha bhAga khaDe hue / madhya bAjAra ke vizAla maidAna me vyAsyAna hone lage / jana-medinI uttarottara baDha hI rahI thii| jana-mAnasa ko jhakajhorane vAlI vANI ke prabhAva se AzAtIta tyAga-pratyAkhyAna hue eva zAsana kI prabhAvanA bhI kAphI huI / yena-kena-prakAreNa puna vivAha karane kI mAnyavara gAdhI jI ke vicAro kI gagha gurudeva ke karNa-kuha gii| taba divAkara jI ma. ne seTha moDIrAma jI ko
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama khaNDa divAkara kA divya prakAza | 17 dUsarA lagna karane se rokA aura pharamAyA ki "Apa sabhI pitA-putra arthAt bAlaka pratApa aura anya do bhAI AhatI dIkSA lekara jainadharma kI sevA karate hue AtmakalyANa kA prazasta mArga svIkAra kreN|" dharma parAyaNa AjJAkArI vinIta gRhastha gAdhIjI ne guru pravara ke acarajakArI Adeza kA yathAvat pAlana karane kA upasthita janasamUha ko AzvAsana diyA aura ekadama vicAro me parivartana lAte hI vahI ke vaho caturthavrata dhAraNa karate hue bole ki "mere laghu putra pratApa ke samajhadAra ho jAne para hama sabhI yAni cAro sadasya Apa devAnupriya ke samIpa dIkSita ho jaayeNge|" duniyAM ke lie Azcarya kA viSaya upasthita jana samudAya bhI unakI isa Akasmika udghopaNA ko zravaNagatakara cakita-vismita eva AzcaryAnvita sA raha gayA / dhanyavAda kI madhura zabdAvalI se sArA vyAkhyAna maDapa gUja uThA / jo vyakti eka dina ke pahile moDa vAdhakara vivAha karane kA sumadhura svapna dekha rahA thaa| vahI mAnava dUsare hI dina jainendrI dIkSA grahaNa karane kI ghoSaNA kara deM / sacamuca hI pratyakSa yaha camatkAra tyAgI, tapasvI zramaNa paramparA kA rahA hai / jinake upadezo me sacamuca hI jAdU bharA hai / gagA pApa zazi tApa, danya kalpatarustathA / pApa-tApa dainya ca, sadya sAdhusamAgamaH / /
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAmArI kA AtaMka cahu~ ora meM mauta kA dhAvA :eka agreja vidvAna kI bhASA me-- 'A man Proposes God disposes" arthAt mAnava apane mana-mamnipkA meM kucha aura socatA hai aura vanatA kucha aura hI hai / vidhi ko 'dIkSA pratijJA' nA majUra thI / anaeva vikrama mavat 1674 ke varSa me mIpaNa bhayakara plega vImArI ne mevADa prAta kI cappA cappA bhUmi para Ataka se bhaga AkramaNa khaDA kara diyA / ghara-ghara, gAva-gAMva aura galI-galI meM plega kA pajA phaina cukA thaa| jaghA para gATha uThI aura jala vuvud kI taraha tIna divasa ke andara hI Dramatara / mAno ve janme hI nahIM the| isa prakAra choTe-moTe saikaDo-hajAro nara-nArI mauta ke muha me jA soe / jahA~-nahA~ lAzo ke Tera laga gye| gA~va-nagara mAno zmazAna se pratibhAsita hone lge| ghara-ghara me ronA, pITanA, vilApa cillAhaTa, citkAra eva ArtanAda ke sivAya, kahA~ vaha magaladhvani ? kahA~ karNa priya gIta svara ? mavake mava bhaya ke mAre mAno kahI chipa cuke the| svachandaM sukha viharati, haririya mRtyumUMgaphuleSu jina prakAra mRgayUtha me siMha mAra-kATa matrAtA hai, unI prakAra ra kAla bhI svacchandatA pUrvaka manacAhI karane lgaa| phalasvampa kimI kA suhAga-nidUra luTa gayA to kisI ke pitA-bhrAtA, to kisI kI mAtA, kimI kI vahana-bahu-beTI aura kisI-kisI ke to mArI vaNa-paramparA kA sApha saphAyA hI ho cukA thaa| isa prakAra vIravIrAganAo kI bhUmi hAhAkAra kI karuNa pukAra se cIkha utthii| mAno bahuta kAla kA bhUkhA-pyAsA kAla kuTila ne bhayAvanI isa ghaTanA ke bahAne apanA svArtha pUrA kiyA ho| mevAha mAtA apane lADalo kI dayanIya-zocanIya dazA ko dekha-dekha kara sau-mau AsU bahAne lgii| parantu bhavitavyatA ke sAmane mabhI hAra mAna cuke the / khatare se pUrNa isa vikaTa velA meM kauna upacAra ilAja kare ? kauna sevA-zubhrapA eva kauna nukha mAtA pUche ? kyoki jahAM-tahA~ bhagadaDa macI huI thii| rakSati puNyAni purA kRtAniavAchanIya isa jvAlA kI lapeTa-jhapeTa me vAlaka pratApa bhI AyA, kintu puNya pitA kI sukRpA se baca nikalA / lekina nI vIya pyAre bAlaka pratApa ko ni sahAya eva akelA-anAtha choDakara zrImAn moDIrAma jI eva dono bhrAtAgaNa bhI calate bane / mAtezvarI kI viyoga-vyathA kI kathA abhI taka bhUle hI nahI the ki vAlaka pratApa ke jIvana para bhayakara vipattiyo me bharA dUsarA pahADa A girA / pariNAmasvarUpa jIvana kI bhAvI rUparekhA hI badala gaI / saMgharSa aura jIvana :kahA hai-"hotI parIkSA tApa me hI, svarNa ke sama zura ko" vIra sAhasI pratApa vImArI se pUrNata vijayavata huA, lekina mAmane mAta-tAna-bhrAta kA vichuDanA aura zikSA-dIkSA eva AjIvikA kA jvalata
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama khaNDa mahAmArI kA Ataka | 16 prazna muhaphADe khaDA thA / yadyapi buddhi tIkSNa thI, tattva samajhane kI kalA-kuzalatA thI, aura par3hane-likhane kI abhiruci bhI prazasanIya anukaraNIya thii| kintu pitA zrI ke avasAna se paDhAI likhAI kA krama vahI kA vahI Thappa ho gayA / vastuta adhyayana kArya ko gauNa kara vAlaka pratApa ko vyavasAya me juTanA pdd'aa| nau varSa kA bhadrika vAlaka eka paracanI dukAna calA le, sacamuca hI Azcarya bharA viSaya thA / anya pArivArika logo para AdhArita na raha kara svAbhimAna-maryAdA pUrvaka jIvanayApana ke lie isa prakAra kA suprayatna eka dhIra-vIravRtti kA dyotaka thA / isa vIravRtti ne pratApa ko UMcA uThAyA, camakAyA, damakAyA aura pUjanIya vanAyA / pratApa apane laghu vyavasAya me maphala, savala huA aura sukha-zAnti-matopapUrvaka AjIvikA kA kAma calAne lagA / kahA bhI hai khAka me milA to kyA phUla phira bhI phUla hai| gama se hAra mAnanA AdamI ko bhUla hai /
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ vairAgya kA udbhava prathama saMkalpa ke caraNa paramAtA-pitA ke nidhana se bAlaka pratApa ke mRdu mana ko bhArI coTa phucii| ava vAlaka ke dila-dimAga me vicAro kI tarageM eka ke bAda eka ubharane lagI - re mana | kyA ava tAta-mAta-bhrAta puna apane ko nahIM mileMge ? kyA merI sAra-sabhAla bhI yahAM Akara nahI kareMge? ve gaye to kahA~ gaye ? na koI samAcAra-sUcanA aura na koI patA-patra hI / loga kahate haiM ki-"mara gye| mara gaye" daraasala maranA kyA-valA hai ? kyA vImArI haiM ? maranA kisa ciDiyA kA nAma hai ? dehadhArI prANI kyo marate haiM ? nahI marane kI bhI to koI davAI-aupadhi kiMvA jaDI bUTI sajIvanI dene vAle DAkTara-vaidya isa vasu gharA para hoMge to sahI na? jisako khA-pIkara amara tathA mRtyu jaya banA jA skeN| dvitIya sakalpa ke caraNa parare mana | kyA tujhe bhI isI taraha maranA paDegA? kAla-kavalita eva bImArI-buDhApe kA zikAra bhI bananA paDegA ? "nA nA bhIpaNa-bhayakara aisA dukha-darda sahana nahI hogaa|" mana sahasA kApa uThA / ataeva vehatara to yaha hai ki-pAnI ke pahale hI pAla vAdha lenA buddhimattA eva bhAvI jIvana ke lie zreyaskara hogA / anyathA vahI dazA apanI hogI jo idhara to Aga lagI aura udhara kUpa khudavAnA yaha kahAvata caritArtha hogI / ata samaya rahate hI ceta jAnA cAhie / aura mRtyu jaya jaDI-bUTI kI talAza bhI kara lenA caahie| tAki-apanA bhAvI jIvana sadA-sadA ke lie Ananda kA nandana vana-sadana vana jaaeN| mRtyu jaya ko talAza ke patha paraisa prakAra mana-mahodadhi me uThI-ubharI vAstavika kalpanAo-laharo ke samAdhAna ke lie virAgI pratApa ne mocA ki jisa prakAra DAkTara eva vakIla vanane kA icchuka anya anubhavI DAkTara vakIla ke pAsa rahakara prazikSaNa-mArgadarzana eva vicAra vimarza grahaNa karatA hai| usI prakAra lobhIlAlacI vaidya-eva guru ke mAyA jAlo me na bhaTakatA huA, mujhe bhI ava sat prayatna karanA hI caahie| tAki merI AtmA mahAn, vidvAna eva bhagavAna vana sake aura mahAn manoratha bhI pUrNa ho jAya / etadartha sattagani rAmavANa sopadhi hai| aimA vicAra kara dharmasthAnaka me virAjita muniyo ke samparka me Ane lgaa|
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama khaNDa vairAgya kA udbhava | 21 vastuta sunimitta ko pAkara upAdAna rUpa pAtra vairAgya bhAvanA se bhara uThA / Aja usakI vANI ke pravAha me virAga thA, khAna-pAna-rahana-sahana me savega to saumya mukhAkRti para sasAra nazvaratA kI jhalaka-chalaka rahI thI eva aga-pratyaga me se mAno pakke virAga kI madhu mahaka prasphuTita ho rahI thI / isa prakAra 'punarapi janana punarapi maraNaM' ke niviDa bandhana se unmukta hone ke lie mana puna puna utAvalA ho uThA / parantu utAvale pana se Ama thoDe hI pakate haiM / samayAnusAra hI to bhAvanA-yAcanA phaladAyI siddha hotI hai| 'dina asta hone ke pahile, jo maMjila taka pahuMca jAtA hai| usa musAphira ko hara hAlata me, catura hI kahA jAtA hai|
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ guru nanda kA sAkSAtkAra jise jo lagatA hai pyArA, usI phA usase nAtA hai / khuzabU phUla ko lene, bhaurA phoso se AtA hai / / dAdA gurudeva zrI nandalAla jI ma0 bhI apane guru bhrAtA muni pravara zrI javAharalAlajI ma. eva kaviratna zrI hIrAlAla jI ma0 kI taraha sarva guNa sampanna the / jJAnAbhyAsa eva sata-sagha sevA meM Apa bhI agrasara hI the / tattvajJAna, Agama, jaina darzana, nyAya, piMgala, chanda, kopa-kAvya-vyAkaraNa, saskRtaprAkRta, paDdarzana Adi vipayo me niSNAta the| Apa kI pratibhA bahumukhI eva kuzAgra buddhi vilakSaNa thii| zAstrArtha karane me eva prativAdI ko apanI bAta manavAne me Apa atyanta paTu the / vastuta jaina Agamo me jahAM-tahAM Ae hue jitane bhI carcAspada sthala haiM, una sabhI ko Apane hastagata kara lie the| isI valabUte para Apa vivAda-kartAo ke bIca khaDe rahakara jainadharma kI dhvajA phaharAne me tathA saddharma kI sAgopAga puSTi karane me advitIya mAne jAte the| jahA~-kahI mAlavA eva mevADa prAnta me sthAnakavAsI paramparA kI puSTi kA prasaga AtA to sva0 pUjya pravara zrI udaya sAgarajI ma0 va caturtha paTTAdhIza ApakI hI niyukti pasanda karate the| guruAzIrvAda se Apa bhI yatra-tatra vijaya varamAlA lekara hI lauTate the| isalie janatA Apako "vAdImAnamardaka" ke pada se sambodhita karatI thii| ekadA gurupravara apane zipya parivAra ke sAtha samyaktva Aloka se jagatItala ko Alokita karate hue arthAt-pUrva likhita ghaTanA krama ke ThIka cAra varSa ke pazcAt devagaDha nagara me pdhaare| ___jana samUha ke sAtha-sAtha jijJAsu pratApa bhI gurudeva kI pavitra sevA ma A pahuMcA / prasagAnusAra svargIya zrI gAdhIjI se sambandhita vAteM cala paDI / tava samIpastha kisI bhAI ne kahA ki-"gurumahArAja | sva0 zrImAna gAdhI kA suputra pratApa akelA vacA hai, jo hujUra kI sevA me hI hAjira hai / " vAlaka pratApa ko dekhate hI paDitavarya zrI kastUracandajI ma, eva pa0 ratna zrI sukhalAla jI ma0 vola uThe "are ! tuma seTha moDIrAma jI gAdhI ke suputra ho| tumhArA to sakala parivAra hI dIkSita hone vAlA thaa| kintu kAla-kuTila ne aisA nahIM hone diyaa| astu, ve to aba sasAra me nahI rahe, parantu tuma to maujUda ho | tuma cAho to apane pitA-bhrAtAo kI zubha kAmanA-bhAvanA ko pUrI kara sakate ho aura dharma ke nAma ko ujjvala bhii|" vairAgya raga se ota-prota vIra pratApa kA hRdaya pahale se hiloreM mAra hI rahA thaa| ava suguru ke darzana tathA suyoga pAkara aura adhika zraddhA bhakti se bhara uThA / gurudeva ke sneha maya madhura vacano kA usa para gaharA prabhAva pdd'aa| tatkSaNa zraddhApUrvaka apanA mastaka gurupAda-pakaja me jhukA diyaa| guru kA mahAn hRdaya bhI suziSya prApti kI AzA me prasannatA se bhara utthaa| "zubhasya zIghram" athavA "samayaM goyama mA pamAyae" ke anusAra sAmAyika-pratikramaNa Adi dhArmika abhyAsa-adhyayana bhI prArambha kara diyA gyaa||
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama khaNDa . guru nanda kA sAkSAtkAra | 23 mahA manasviyo kA dIrgha jIvana tathA dIrgha saparka samAja, rASTra parivAra eva sagha ke lie magala svarUpa mAnA gayA hai / kyoki samaya-samaya para unake dvArA vicAra-savala, mArgadarzana eva jJAna-prakAza kI prApti hotI rahatI hai / zArIrika vyAdhi ke kAraNa guru bhagavata zrI nadalAla jI ma0 ko bhI lagabhaga DeDhamAsa taka devagaDha me hI virAjanA pdd'aa| itane lamve kAla taka vahAM virAjane se vairAgya bhAvanA AzAtIta pravala-puSTa eva prauDha vnii| yahA~ taka ki-vairAgI pratApa samasta Arambha-parigraha se nivRtti grahaNa kara jJAna-sAdhanA me suSThurItyA juTa gayA / vyAdhi kA mata hote hI gurudeva kA ratalAma kI ora prasthAna huA / tava virAgI pratApa bhI pUrI taiyArI ke sAtha, gurudeva ke sAtha jAne ke lie tatpara huA / lekina'sukAryeSu bahu vinA' zubhakArya me aneka vighna-bAdhAe Ate haiM " | na . odinuunia MISTRammHHARImmilim mahilibrariniti|| N if\ u09191140
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ pArivArika-parIkSA vighna ke bAdala - moha mAyAvI jIvo kA svabhAva aisA hI hotA hai ki jaba koI bhI bhavyAtmA satpatha para AsIna hone jAtI hai tava na jAne kitane hI kAkA, mAmA, bhAI, bhattIje, mAsA, phUphA Adi Dhero sagesambandhI davI-cupI-galI kUcoM se nikala-nikala kara sAma dAma-daNDa eva bheda nIti se usa pavitra AtmA ko DATa-phaTakAra kara rokane ke lie vighnarUpa vikarAla caTTAne vanakara A khaDe hote haiM / pazcAt bhale vaha mumukSu ghara me Akara kumArgI bana jAya, athavA maraNa ko prApta ho jAya parantu sukArya pIThikA para ArUDha usa sAdhaka ko ve nyAtI-gotI apanI phUTI Akho se dekhanA pasanda nahI karate haiM / kahA bhI haismarati para dravyANi mohAt mUDhA pratikSANam / arthAt mAyAvI jIvo kI mAnasa sthalI sadaiva vipayavikArayukta usa vibhAva dazA se va para-pariNati me sarAvora rahatI hai| para dravyo me ramaNa karanA, unakA dharma-patha-kartavya hotA hai / Asa-pAsa vAlo ko bhI usI vipaile mAyA jAla kI jajIro me jakaDanA bhI cAhate haiM / vastuta praNavIra pratApa ko bhI aise hI nATya dRzya ko dekhanA paDA va bhArI kaThinatA kA sAmanA bhI karanA pdd'aa| cAra tamAce vUAjI kI ora se - jaba pratApa mRtyu jaya jaDI-bUTI ko prApta karane ke lie guru bhagavata ke sAtha-sAtha ghara (devagaDha) se ravAnA huA aura kucha hI koso gayA hogA ki pIche se do-cAra sage-sambandhI caDha aae| vala pUrvaka pratApa ko pakaDa kara do-cAra gAliyo ke sAtha-sAtha do-cAra muha para tamAce jamAe aur| jabardastI pratApa ko puna ghara para le Ae / ghara para buAjI (pitAjI kI vahana) intajAra kara hI rahI thii| ghara pahucate hI aba buAjI kI tarapha se naramA narama aura garamA garama bheMTa caDhane lago-"thane yA kAI sUjhI? mhAre pIhara ne ujADe kAI ? kamAI ne nahI khAI sake vApaDo, aNI vAste mAga khAvaNiyo sAghuDo-vaNavAne jAI rahyo hai|" isa prakAra gAliyo kI mIThI-mIThI bauchAreM huI aura gAla para do-cAra tamAce ava bhugAjI kI aura se ora paDe / vairAgya ko utArane kA tarIkA - ava aga-aga meM vyApta usa kIramijI vairAgya ko samUla utArane ke lie una sage-sambandhiyo ne nImavRkSa ke patto se uvale hue jala se vairAgI pratApa ko nahalAyA-dhulAyA, purAnI pozAka phikavAI gaI, naI dhAraNa karavAI aura bhI jo karane ke the-jAdU-ToNe-ToTakeM ve saba sasAriyo dvArA kiyegye| lekina-"nyAyAt patha pravicalati pada na dhIrA." arthAt dhIra purupa dhArmika nIti-niyamo kA sukha tathA dukhAvasthA me kadApi tyAga nahI karate haiN| candana ko kATe to bhI mahaka, ghIse to bhI khuzabU aura pAsa me khaDe rahe to bhI sarasa-sugandha / isI prakAra pratApa kA vairAgya utarane kI apekSA aura jyAdA ghara-ghara galI-galI me mahaka uThA, nikhara utthaa| mAno ragareja ne koramijI raga se raga diyA ho / vIra
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama khaNDa pArivArika parIkSA 25 pratApa devagar3ha to avazya AyA, parantu mana nahIM lgaa| ataeva ghara para hI sAdhu kI taraha tyAgamaya jIvana vitAne lgaa| pArivArika sadasyagaNa apanI manokAmanA pUrI na hotI dekhakara nirAza eva parezAna the| aura cetAvanI milIubhaya kAla jaba dharmapravRtti ko karate dekhA tava buAjI jhu jhalA kara volI ki-"yadi ava vinA pUche ghara se kahI bhI bhAga gayA to, tujhe tAle me banda kara diyA jaaygaa| abhI to na bolanA, paDhanA-likhanA eva na kapaDA pahananA hI AtA hai aura dIkSA lene ko utAvalA ho rahA hai ? dIkSA kise kahata haiM ? kaise pAlI jAtI haiM ? kucha patA bhI hai ?" isa prakAra garama-narama aneko prakAra kI DATaphaTakAra dI aura kAhI puna bhAga na jAya, isa kAraNa muAjI svaya pUrI-pUrI dekha-rekha karane lgii| sAtha hI sAtha pArivArika sadasyo ne gupta rUpa se aisA vicAra-vimarza bhI kiyA ki-"pratApa ke majulamaya jIvana me samaya rahate vivAha-sneha kA dIpa prajjvalita karavA diyA jAya, tAki-sneha sambandha me svata imakA paga bandhana ho jAyagA / vastuta phira kahI jAne kA nAma taka nahI legaa|" mevADa prAnta me hI kyo bhaneko prAnto me laghu-avasthA me bhI vivAha kara liyA karate hai| yaha rivAja pahile bhI thA aura Aja bhI kisI na kisI rUpa me jIvita hai| imalie bhuAjI Adi sambandhiyo kI dRSTi me vivAha kA tarIkA samayocita hI thaa| jIvana kI majabUtI"abhogI novalippai" arthAt vairAgI vIda usa lubhAvane mana-mohaka sneha rAgabhAva me vandhane vAlA kahA~ thA ? cU~ki-guru-prasAda se pratApa ko cipa-amRta eva satya-asatya kA bhalI-bhAti bhAna ho cukA thaa| tathA yaha bhI jJAta ho cukA thA ki jaba yaha zarIra hI merA nahIM hai to bhalA ! ye svArthI vandhu-vAghava mere kava hoMge? yaha to canda dino kA hI lADa-pyAra svapna sA dRzya rahatA hai| phira vahI tADanA-tarjanA kI raphtAra-isa kAraNa saceta rahanA aura isa makaDI jAla me mujhe kadApi mohita nahI honA caahie| "kSamA vIrasya bhUSaNam" tathA "mauninaH kalaho nAsti' gurudeva dvArA dI gaI uparokta amUlya zikSAo ko vAra-bAra smaraNa karatA huA vIra pratApa una kaDavI kaThora sArI ghUTo ko apane parIkSA kA samaya jAnakara tathA amRta mAnakara pItA gyaa| kintu mahAn manA pratyuttara meM kevala cupa aura prasanna citta | yaha hai mahApurupa banane kI advitIya nizAnI / kahA bhI hai dharma vahI hai jo sakaTa kI, ghaDiyo meM bhaga na ho| sukha kI mastI me to kaho, phisako dharma kA raganaho ?
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratijJA-pratiSThApaka kI hAtha kA jakhma aura pratijJA praNa hai prANa samAna jo ki mujhako pyArA / pAlU gA mana-vaca-kAya jo ki maiMne dhArA // ekadA vairAgyAnandI pratApa rANakapura ke suprasiddha jaina mandira kI yAtrA ke lie niklaa| devagaDha se rANakapura parvatIya mArga se atyadhika sannikaTa mAnA gayA hai / ataeva jaldI pahu~cane kI bhAvanA se ghoDe para savAra hokara jA rahA thA ki sahasA mArga me ghoDA vigaDa gayA aura dhaDAma se nIce use de paTakA / pattharIlI-kkarIlI jamIna ke kAraNa girate hI itastata zarIra me kAphI coTeM AI aura eka hAtha to TUTa sA gyaa| mArgavartI musAphiro ne ghAyala pratApa ko yena kena prakAreNa ghara pahuMcAyA / hAtha kA upacAra karane meM kAphI jana juTa gaye / lekina koI bhI ilAja lAbhadAyaka siddha nahIM huaa| vyathA se -pratApa pIDita thA / akasmAt eka dina mano hI mana jisa prakAra (namikumAra ne Akho kI pIDA ko zamana karane ke lie dhra va pratijJA kI thI, usI prakAra vijJa pratApa ne bhI tatkAla abhISTa . phaladAyaka nimna abhigraha (pratijJA) dhAraNa kara lI ki--"yadi sAta dina kI avadhi me merA hAtha pUrNata juDa jAyagA to nizcayameva me kisI kI eka na sunatA-huA na mAnatA huA sIdhe guru bhagavata ke cAru-caraNa kamalo me pahu~ca kara dIkSA le luuNgaa|" uparokta pratijJA ghara vAlo ko bhI kaha sunaaii| cikitsaka aura upacAra :abhigraha karane me dera hI nahIM huI ki-udhara, sayogavazAt TUTI haDDiyo ko joDane me kuzala-kovida eka cikitsaka A nikalA / mAno mAnava pariveza me kahI se koI deva AgayA ho / vaha jora-jora se cillAne lagA--"peTa kI davAI, mAtthe kA ilAja, TUTI haDDiyo kA sAgopAga ilAja, Adi 2 / " udhara vedanA se karAhate hue vAlaka pratApa ko bhI dekhakara bola paDA ki-'maiM dekhate-dekhate isa vAlaka kA hAya ThIka karA detA huuN|" sacamuca hI pAca-cha dina ke ucita upacAra se hAtha kAphI acchA ho gayA aura darda bhI dino dina kama hotA gyaa| lambe samaya se upacAra karavAne para bhI jo bImArI piDa nahI choDa rahI thI, vaha deva-guru dharma prasAda se zIghra hI dUra hotI calI gii| yaha abhigraha ke camatkAra kA hI pariNAma thA / pArivArika vandhujano ne bhI puna pratApa ko vahuta smjhaayaa| parantu vega vAhinI nadI dhAra kI tanha manasvI pratApa ko koI nahI lauTA sake aura na koI zakti hI roka sakI / antatogatvA sage mambandhiyo ne mo ava vizepa Agraha na kara mauna svIkRtilakSaNam" mAna liyaa|
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama khaNDa eka preraka prasava | 27 eka preraka prasaMga wwwmmmmmmmmmmmmmm - - - - - - - - - - - java dIkSA kI zubhasUcanA devagaDha ke kauna-kauna me prasArita huI, tava kisI ne hitakArIkalyANakArI mAnA to kisI ne udAsa citta hokara aniSTakArI bhI mAnA / kyoki-savake vicAravibhinna taraha ke hote haiM- "bhinnA vANI mukhe mukhe" athavA "Many men many minds" arthAtjitane muMha utanI vAteM hone lgii| giratI-giratI yaha sUcanA eka svapaca (bhagI) kula taka bhI jA pahucI / svapaca gRhiNI mAsapAsa vAlo se dIkSA sambandhita pratApa kI khavara sunakara hakkI-vakkI sI raha gaI / teja gati se paira uThAtI huI vairAgI pratApa ke dvAra para AI aura vinA kisI ko cetAe vaha galA phADa-phADa kara jora-jora se rone lagI / dvAra para hone vAle kolAhala ko sunakara usane vAhara Akara dekhA ki-apane gRha dvAra kI saphAI karane vAlI bhagana mA akAraNa ro rahI hai| "mA / tuma kyo ro rahI ho ? kyA kahI se aNubha samAcAra mile haiM ?" sahajabhAva se pratApa ne puuchaa| svapaca gRhiNI madhura bhASA me bolI-"annadAtA | kaI pIDhiyo se hamArA sakala parivAra Apake ghara kI sevA karatA AyA hai / phalasvarUpa janma-maraNa-paraNa ke samaya-samaya para vastra-thAlI-loTe eva rupaye Adi kA lAbha bhI hameM khUba milatA rahA hai| parantu dukha hai ki Aja paDosiyo ke muha se maiMne sunA ki-ava Apa sadA-sadA ke lie ghara aura gAMva choDakara DhUMDhiyA mahArAja banariyA ho / isalie bahuta vaDA dukha hai ki-ava- hamArA sArA ghara hI uTha rahA hai| annadAtA / dukha ava isa bAta kA hai ki-ve vartana, rupayeM aba kahA~ se mileMge ? kima ghara se AyeMge aura kauna degA? Apa ghara para virAjate to janma-maraNa-paraNa (vivAha) sava kAma-kAja hote hI aura hamArI Avaka bhI yo kI tyo kAyama rhtii|" jaba usa bhagana mA kI svArtha bharI pukAra ko sunI va Akho ke sAmane dekhI to, tatkAla meghAvI pratApa ne usI kI mAga ke anusAra AzAtIta InAma dekara vidA dI aura kahA ki- 'ava to vahuta mA " "are / garIva nivAja | Apa ko sudRSTi caahiye|" aisA kahakara muskarAtI huI vaha bhagana mA apane ghara kI ora calatI bnii| ava vIra pratApa cintana kI duniyA meM socane lagA ki-aho sasAra kitanA svArthI tattvo se paripUrNa hai / eka mAmUlI mahilA bhI apane tuccha adhikAra ko choDanA pasanda nahI karatI hai / antata lekara hI gaI to saba roNA-dhonA vanda ho gayA aura tana-mana meM kitanI khuzahAlI chA gaI / ataeva jJAniyo ne ThIka hI kahA hai ki sabhI apane-apane matalava ko hI rote rahate haiN| na ki paramArtha ko, isalie zubha kArya ke lie aba mujhe vilamba nahI karanA cAhie /
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dIkSA mAhAtmya mmmm...mmm sAdhya ko saphala karane kA tarIkA - "AtmA so hI paramAtmA" nanhI sI yaha yukti jana-jana kI jihvA para kAphI pracalita eva kAphI azo me satya hI nahI balki zatapratizata satya hai| kyovi-mokSa kA adhikArI AtmA ko hI mAnA gayA hai| ___ "mokSa kisake lie?" uttara me sarva dharma grantho kA eka hI udghopa ghopita hogA kidehI ke lie, caitanya ke lie, jIvadhArI ke lie na ki jaDa vastu ke lie| ataeva jagat ke adhikAza mAnava samUha ko prakaTa eva pracchanna rUpa se yaha zubhAkAkSA avazya rahI hai-"hama parama caramotkarSa dazA, ko prApta kreN|" parantu zuddhAvasthA pAne ke lie paryApta samyak parizrama, antaraga zuddhi, Atma-niyantraNa indriya va manonigraha eva samUla kapAya-iti zrI ke sAtha-sAtha mahAnatA ke pratIka nAnA vidha guNa rUpI gula dasto se AtmA kI vAstavika sajAvaTa paramAvazyaka mAnI gaI hai| tadanatara hI sAdhya (mokSa) siddhi kI asIma-ananta-nidhi-samRddhi hAtho me hI nahIM apitu hRdaya ke prAgaNa me camakane lagatI hai eva jIvana me damakane lagatI hai| hA, to sAdhya kI akSa NNa-akhaDa saphalatA ke lie ratnatraya (samyag darzana-jJAna-cAritra) kI ArAdhanA pratyeka bhavya ke lie utanI hI jarUrI hai, jitanI rogI ke lie auSadhi aura raka ke lie dhana nidhi / cUMki-bhavyAtmA jJAna-vijJAna kI eka bahuta baDI prayogazAlA hai| mokSa-sAdhya ke prayoga hetu bhavya-mAnama sthalI ko surakSita kendra mAnA gayA hai| vahI para uparokta prayoga-parIkSaNa puppitapallavita eva phalita hotA hai| AtmasAdhanA kA patha yadyapi kaTakAkIrNa hai, anekAneka kaThinAI eva tUphAno se ghirA huA hai| jaisA ki hadi dhammatya kAmANa, niggathANa suNeha me|| AyAragoyaraM bhIma, sayala darahichiya // -dazavakAlika sUtra a0 6 gA0 4 he devAnupriya / zruta cAritra rUpa dharma aura mokSa ke abhilApI nirgrantha muniyo kA samasta AcAra-vicAra, jo karmarUpI zatru o ke lie bhayakara hai tathA jisako dhAraNa karane me kAyara purupa ghavarAte haiN| tathApi aise duruha tathA kaThorAtikaThora sAdhanA sumeru para bhI bhArata ke ikke-dukke nahIM, kintu ananta-ananta vIra-dhIra-tyAgI vairAgI yohAgaNa saphala-middha hue aura ho rahe haiN| sAdhanA ke do mArga jainadharma meM sAdhanA ke do mArga vatAye gaye haiM-"deza sarvato'Nu mahato" -tatvArthasUtra
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama khaNDa : jaina dIkSA mAhAtmya | 26 arthAt alpa azo me virati ko aNuvrata aura sarvAzo me virati ko mahAvrata kahA jAtA hai| jaina bhugola ke AdhAra para sAdhanA kA kSetra paitAlIsa lAkha yojana vistAra vAlA mAnA gayA hai / mumukSa sAdhanA ko bhale aNu rUpa se svIkAra kareM kiMvA akhaNDa rUpa se agIkAra kare / sAdhanA kA matalava hai-AtmA ko yaugika vnaanaa| yoga kA artha hai--joDanA / jo apanI vRttiyo ko niyamopaniyama me niyojita eva ratnatraya kI triveNI me pravAhita karatA hai - basa, vahI sAdhaka aura vahI yogI hai / isakA nAma jIvana-mukta dazA kI khoja aura marate hue bhI amaratA kI saccI anvepaNA hai / isakA artha yaha hogA ki vaha yadyapi sAsArika pravRttiyo me bhAga le rahA hai / tathApi vaha anAsakta hai / vaha khAtA-pItA hai, kintu kevala jIvana nirvAha ke liye| jaisA ki-"Eat to live and do't live to eat" arthAt-jIne ke liye khAo, khAne ke liye mata jiio| anAsakti bhAva AtmIya sAtvika vRtti hai| jo bhavya ko ajaratA-amaratA kI ora prerita karatI hai| java ki--Asakti bhAva niviDa mAsArika bandhana hai| jo prakAza se andhakAra kI ora eva mAnavatA se dAnavatA kI ora ghasITatI hai| mAnava yaha acchI taraha jAnatA hai ki-hiraNya-suvarNa-dvipada-catuSpada, carAcara sampatti mujha se bhinna vastu hai / tathApi vaha uname gRddha aura gRddha bhI utanA ki usake mana-madira me tuSTi-puSTi kA duSkAla sA hI rahatA hai| yaha hai Asakta mAnava kI dayanIya dazA / java ki-anAsakta sAdhaka vAharI vaibhava rUpI jhuramuTa ko kevala jIvana nirvAha kA sAdhana mAnatA huA, maukA Ane para tRNavat tyAga kara, vairAgya yukta hokara harSollamita hotA huA akiMcanAvasthA me A khaDA hotA hai / yahA~ se tyAga mArga kI prazasta do suvIthikAe~ prArambha hotI haiN| gRhastha sAdhaka (aNuvratI) aura pUrNa rUpeNa sayamI sAdhaka (mahAvratI) / dono prakAra ke sAdhako kA lakSya-uddezya bhinna nahI, abhinna hai, aneka nahIM eka hai-siddhAlaya taka pahucanA, karmoM se mukti pAnA eva satya-svatantra dazA ko prApta karanA / ataeva mahApurupo ne dono mArgoM ko prazasanIya eva jIvana ke liye anukaraNIya AdaraNIya vatAe haiN| jana (ArhatI) dIkSAdIkSA vahI hai, jo pUrNa sayama kI sAdhanA kA vrata ho| vairAgya sudhA me otaprota banA huA mumukSa sayamI prakriyA ko kaise sampanna karatA hai ? yaha batalAne ke liye me jaina-dIkSA kI katipaya varipThavizeSatAe~ yahA~ drshaauuNgaa| kyoki vibhinna dharmoM kI dIkSA praNAliyAM vibhinna haiM / ata. Avazyaka hotA hai ki maiM Agatuka jaina-jainetara darzako ko jainadharma kI dIkSA paddhati se paricita kraauuN| jainadIkSA kA artha hai-"sarva sAvadha yogo se nivRtta honaa|" arthAt---zuddhAvasthA ke vAdhaka eva ghAtaka sarva kriyA-kANDo kA parityAga krnaa| inheM pAca vibhAgo me bATe gaye haiM (1) hiMsA-paritApanA, prANo se rahita karanA, apane svArtha ke lie anya kA sarvasva vinAza / (2) asatya--asat bhApA kA prayoga, mithyA Agraha, bhAva-kuTilatA aura karanI kathanI me antr| (3) corI-paravastu uThAnA, adhikAra chInanA eva tthgnaa| (4) abrahmacaya-mana-vANI-kAya zakti kA asayama me prayoga / (5) parigraha-mamatvabhAva eva mUrchA bhAva me ramaNa / dIkSA kA ummIdavAra bhAI tathA vAI apane guru eva saikaDo hajAge mAnavo kI sAkSI se
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 munizrI pratApa abhinandana anya jIvana paryanta uparokta duppravRttiyo ko tyAgane kI bhISma pratijJA grahaNa karatA hai aura nimnokta pAca mahAvrato ko svIkAra karatA haiM---kahA bhI hai ahiMsa saccaM ca ateNagaM ca, tattoya varma apariggaha ca / paDivajjiyA paMca mahanvayANi, dharijja dhamma jiNa desiya viU / / -uttagadhyayana 21 (1) ahiMsA-maiM Aja se AjIvana manasA-vAcA karmaNA himA na karegA, na kAU~gA aura karate hue prANI ko acchA bhI na mmgaa| (2) satya-~-maiM Aja se jIvanaparyata ke lie manasA-vAcA-karmaNA jhUTha na bolUgA na volavAUMgA aura volate hue prANI ko acchA bhI na samajhUgA / (3) acaurya meM Aja se jIvanaparyaMta ke lie manasA vAcA-karmaNA corI na katgA , na karAU~gA aura karate hue prANI ko acchA bhI na samajhUgA / (4) brahmacarya-maiM Aja me jIvanaparyata ke lie manasA vAcA-karmaNA abrahmacarya (kuNIla) kA sevana nahIM karUMgA, na karAU~gA aura sevana karate hue prANI ko acchA bhI na smjhgaa| (5) aparigraha-maiM Aja se AjIvana manasA-vAcA-karmaNA parigraha na rakhU gA na rakhAU~gA aura rakhate hue prANI ko acchA bhI na smjhuugaa| (6) rAtri bhojana-~maiM AjIvana manamA-vAcA-karmaNA rAtri bhojana na karUMgA na karavAU~gA aura karate hue prANI ko acchA bhI na smjhNgaa| sukha zAnti kA zAsvata mArgauparyukta kaThorAtikaThora pAca mahAvrato ko svIkAra karane me eva pAlane me jaina mAdhu-mAdhvI varga pUrNa rUpeNa uttIrNa hue aura ho rahe haiN| ataeva dIkSA jIvana kA mahAna Adarza hai / cira sacitaajita vipula samkAro ke vinA isa ora kisI kA dhyAna hI nahI jAtA hai| Aja ke bhautika-vAtAvaraNa me jahAM cAroM ora vAsa nApUrti kI hoDa laga rahI hai vahA~ kAmanA ko ThukarAne vAle kI manovRtti kyA mahAna mahattva nahIM rakhatI hai ? jarA dhyAna se sunie, paDhie eva jIvana meM utArie / icchA aura AvazyakatAo ko jyo tyo pUrA karanA hI mAnava apanA lakSya mAna baiThA hai| aisI paristhiti meM una sava ko kucala kara sukha zAnti se jIvana vyatIta karane vAlA sayamI kyA samaSTi eva vyaSTi ke liye AdaraNIya-sammAnIya nahIM banatA ? avazya banatA hai| kyoki sukha zAnti kA icchuka vaha mAnava ThIka mArgAnumArI vana samyak parizrama karane me dattacitta hai / jaisAki kuppavayaNa pAsaThI savve ummaggapar3hiA / sammaga tu jiNakkhAya, esa magge hi uttarI / -bha0 mahAvIra he mumukSa / hiMsAmaya dUpita vacana bolane vAle, ve sabhI unmArgAnusArI hai| rAga-dvepa rahita aura Apta purupo kA batAyA humA mArga hI eka mAtra sanmArga hai / vahI mArga sarvottama-kalyANa ko dene vAlA hai|
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIsA-sAdhanA ke patha para saphalatA kA sUryodaya -- pArivArika sadasyo dvArA saharpa mauna svIkRti mila jAne para vairAgI pratApa avilamba devagaDha se lasANIgAva me cala aayaa| jahA~ zrI harpacandrajI mahArAja Adi satadvaya apanA varSAvAsa bitA rahe the| kAphI dino taka unakI sevA me rahane kA saubhAgya milaa| phalata jJAna-dhyAna zramaNocita AcAravicArava vairAgyabhAva, pratyAkhyAna Adi ko AzAtIta vala bhI milA / sakalpa para meru kI taraha majabUta rahane kI muni zrI dvArA satpreraNA bharI susIkha bhI milatI rhii| isa prakAra praNa-pAlaka pratApa aharniza usa pavitra velA kI pratIkSA meM rahatA thA ki "vaha zubha-ghaDI pala kaba AegI? jisa dina maiM nirgrantha ke pada cinho kA anugAmI banakara sagha, samAja, guru eva guru bhrAtAo kI mahAn sevA zuzra pA kara apane jIvana ko samRddhizAlI banAUMgA jehI ke jehI para satya saneha / so tehI milA na kaka sadehu / "yAdRzI bhAvanA yasya siddhirbhavati tAdRzI' zubha bhAvanA ke anusAra siddhi prasiddhi to sAdhaka ke caraNo kA cumbana kiyA karatI hai| vasa, ThIka vIra pratApa vijaya-dazamI ke zubha dina diga vijaya ke zubha sakalpa ko mana majUpA me virAjita kara lasANI grAma se madasaura ke lie calA aayaa| jahA~ mahAmahima zAsana prabhAkara vAdI mAna-mardaka guru pravara zrI nandalAlajI ma0 ziSya parivAra sahita savat 1976 kA cAturmAsa sampanna kara rahe the| vinA patra-samAcAra akasmAt pratApa ko Ate dekhakara munimaNDala vismita hue aura vastusthiti jJAta hone para prasanna citta bhI hue| nara-ratno ke pArakhI, gururUpI jauharI ne sacce hIre ko pahile se hI khUba TaTola eva dekha-bhAla kara rakhA thaa| kintu sagha-samAja ne abhI taka kasoTI para kasA nahIM thaa| aire-gaire DhogI-dhUrta -nara-nArI vimala vairAgya avasthA ko nija svArtha ke pIche kalupita kalakita kiyA karate haiN| eva vairAgya kA cogA laTakAkara garu eva saMgha kI Akho me dhUla jhoka jAte haiM / ataeva sagha kI tarapha se kasauTI para AnA atyAvazyaka hI thaa| kasauTI ke taste para pratApaaba kasauTI karane ke lie sthAnIya sagha ke sadasyo ne vairAgI pratApa ko sannikaTa ekAnta me bulAkara kucha-prazna pUche-"dIkSA kisa lie lete ho? kyA sAdhu vanane me hI majA eva mokSa hai ? gRhasthAvasthA me bhI to jIvanotthAna-kalyANa bahuto ne kiyA haiM ? ataeva hamArA to namra nivedana yahI hai ki abhI hAla ruko, athavA hamAre yahA para hI naukarI karo aura sukha se kmaao-khaao|" prazno kA medhAvI vAlaka ne sAhasa pUrvaka samayocita uttara diyaa| pacchako kA mana-koSa-toSa se bhara utthaa| isI prakAra gharoM meM bhI khAdya-peya padArthoM dvArA duvArA kasauTI aura huii| parantu zAnta mUrti pratApa ke mukha se eka zabda taka nahIM nikalA ki-yaha kaDumA hai, vaha zIta hai, yaha uSNa hai, yaha tIkhA aura vaha kasalA hai|" valki samaya para jaisA 'asana-pAna khAdya-svAdya thAlI me AyA, vaisA khA-pIkara satuSTa rahe /
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 | munizrI pratApa abhinandana granya jana-jana kI AMkho meM-- sarva parIkSAo me uttIrNa ho jAne ke pazcAt hI sasArI jana usa sAdhaka kI kImata AkatA hai / aisA kauna hogA-jo sacce vairAgI AtmA ko lakhakara usakA mana-mayUra nAca na uThatA ho / vasa, avilamba mandasaura ke idhara-udhara bhAgo me virakta pratApa ke guNo kI bhUri-bhUri prazasA hone lgii| samAja ke kAryakartAo ko bhI pakkA vizvAma ho gayA ki aise pavitra hRdayI jana hI svapara kAutthAna kara sakate haiN| sagha ke kamanIya-ramaNIya prAgaNa me bhArI Ananda harpa umaDa paDA / ghara-ghara meM AnandollAsa, magalagAna ke phuvvAre phUTane lage / vaMrAgI vIda kyA AyA, mAno harpa-pramoda eva sukha zAnti kA jAdUgara AyA ho / sarvatra sukhamaya vAtAvaraNa kA nirmANa ho claa| aura sAthiyo kA madhura milana"adhikasya adhika phalam" arthAt atyadhika utsAha umaga baDhane me dUsarA kAraNa yaha bhI thA ki-mandasaura nivAsI zrI hIrAlAla jI dUgaDa (pra0 zrI0 hIrAlAla jI ma0) eva Apa zrI ke pUjya pitA zrI lakSmIcanda jI dUgaDa (sva0 zrI lakSmIcanda jI mahArAja) Apa dono bhI guru bhagavanta zrI nandalAla jI ma0 ke pavitra pAda padmo me vairAgyAvasthA kI sAdhanA me lavalIna the| isa prakAra vApa-beTA aura vairAgI pratApa ina ratnatraya ke Aloka se sagha-sumeru dina-dugunA aura rAta caugunA Alokita ho uThA aura sagha ke madhura eva sneha bhare vAtAvaraNa se tIno bhAva sAdhaka bhI camaka-damaka utthe| ThIka hI kahA hai ki cAra mile causaTha khile, bIsa rahe kara jodd'| sajjana se sajjana mile, hulase sAtU phoTa // tatpazcAt magha eva gurudeva ne suyogya pAtra samajhakara 65 dina ke pUrvAbhyAsa ke bAda hI aryAt-mArgazIrSa zuklA pUrNimA savat 1976 kI zubha velA me atyanta samAroha-zAnta vAtAvaraNa ke kSaNo meM kevala vairAgI pratApa ko jainendrIya dIkSA pradAna kii| jAe sadhdAe nikkhato, pariyAyaThANamuttama / tameva aNu pAlijjA, guNe mAyariya sammae / -bha. mahAvIra he jijJAsu / jo gRhastha jisa zraddhA se pradhAna dIkSA sthAna prApta karane ko mAyAmaya kAma rUpa sasAra se pRyak huA, umI bhAvanA se jIvana paryaMta usako tIrthaMkara prarUpita guNo me vRddhi karate rahanA cAhie /
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstrIya-adhyayana mmmmmmmmmmmm jIvana nirmANa meM zAstraHtavo guNa pahANassa. ujjumai khatti sjmryss| parisahe jiNatassa, sulahA soggaI tArisaggassa // -dazavakAlika sUtra mumukSu / taparUpI guNa se pradhAna, sarala buddhi vAle, kSamA aura sayama me tallIna, parISaho ko jItanevAle sAdhu ko sugati arthAt-mokSa milanA sulabha hai| zAstra vaha hai-jisame jIvana kI pratyeka gatividhi kA sampUrNa citra mile aura jisame vairAgya tathA sayama kA mArgadarzana ho / zAstra kA lAbha yahI hai ki-usase mAnava apane vicAro ko gati detA hai| apane ko samAja ke anukUla banAtA hai aura apanA samarpaNa samAja aura dharma ke prati karake apane ko pUrNata laghubhUta banAtA hai / ataeva mAnava jIvana ke nava-nirmANa me zAstra-siddhAnta eka maulika nimitta mAne gaye haiN| vastuta zAstra ubhaya jIvana sudhArane kI ku jI va tattva ratnAkara hai| "jina khojA tina pAiyA, gahare pAnI peTha' kI yukti ke anusAra sAdhaka jyo jyo siddhAnto kI gaharAI taka pahuMcatA hai, tyoM-tyo uma anvepaka sAdhaka ko mahA mUlyavAna dravyAnuyoga, kathAnuyoga, gaNitAnuyoga va cariyAnuyoga Adi nAnAvidha iSTa abhISTa tattva-rano kI prApti hotI hai| phalasvarUpa zAstrarUpI locana prApta ho jAne para vaha mumukSa itastata mithyA aTavI me na bhaTakatA huA, nija jIvana me samyak jyoti ko pradIpta karatA hai| sAtha hI sAtha rASTra eva samAja jIvana ko bhI usI prakhara jyoti me tirohita karane kA suprayatna karatA hai| jaise khAdya eva peya padArtha isa pArthiva zarIra ke lie anivArya hai uso taraha karma-kITa ko dUra karane ke lie zAstra-svAdhyAya eva paThana-pAThana pratyeka bhavyAtmAo ke lie jarUrI bhI hai / phalata vibhAva pariNati kI iti hokara bhUla-bhUlayA me bhramita AtmA puna svadharma-sukhAnanda me sthira hokara paripuSTa, paripakva zuddha-sAdhanA kI ora agrasara hotI hai| kahA bhI hai sasAraviSavRkSasya, dve phale amRtopame / ____ kAvyA'mRtarasAsvAda sagama sajjana saha // arthAt---sasArarUpI vipavRkSa ke do hI sArabhUta phala mAne gaye hai--eka to svAdhyAyAmRta kA rasAsvAda aura dUsarA amRta phala hai---guNI janA kI sagati / mithyA zruta-eka adherAzruta (zAstra) ke do vikalpa mAne gaye haiM--mithyAzruta aura samyakzruta / mithyAzruta ekAntavAdI asarvajJa purupa praNIta mAnA gayA hai| sabhava hai-jisame kahI truTiyAM to, kahI rAga dvepa eva tere-mere kI jhalaka spaSTata jhalakatI hai| eka sthAna para maDana to kahI anya sthAna para usI vipaya kA
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 | munizrI pratApa abhinandana grantha usI lekhaka dvArA khaNDana likhA milatA hai| isa kAraNa use anApta zruta yA mitryAzruta kI manA dI gaI hai / mithyA zrata sva-para jIvanotthAna me sahAyaka na banakara vAdhaka eva rodhaka hai, tAraka nahIM mAraka hai, jyoti nahI jvAlA hai aura jyAdA kahe to mithyA zruta mRtyu hai, vipa hai, aNAnti hai, eva dukha kA athAha sAgara hai| ataeva zAstra meM kahA hai "savve ummagga pachiyA" aryAt ekAntavAdI jana mabhI unmArga meM calane vAle hote haiN| ata "dUrao parivajjae" arthAt unakA sahavAma-unakI mAnyatA-mata patha ko viSavat samajhakara tyAga denA caahie| samyak zruta kA kArya kSetraattha bhAsai arahA, sutta gathati gaNaharA niuNa / sAsaNassa hiyaThAe, tao sutta pavatta i / / arthAt--zAsana ke hitArtha sUtro kI prarUpaNA huI hai-mUla arthoM ke prarUpaka marvajJAnI arihanta haiM aura sUtro ke rUpa me gu phita karane vAle nipuNa jJAna nidhAna gaNaghara mAne gaye haiN| __sUtra kA mUla prAkRta zabda kyA hai ? sUtra ko prAkRta bhASA me "sutta" kahate haiM / jisakA eka artha hotA hai--sUtra (sUta) yAnI dhAgA / abhiprAya hai jo ulajhI huI, vikharI huI cIja ko eka jagaha eka krama se joDa detA hai / kramAnusAra se rakhI huI vastuo ko pAnA AsAna hotA hai-usame kAphI hada taka spaSTatA rahatI hai / sUtra kA dUsarA artha hai-sUcanA-'sUcanAt sUtram' pAThaka vRnda ko pUrva sandarbha eva arthoM kI ora izArA karatA hai| 'sutta' kA artha soyA huA bhI kiyA gayA hai| rAjasthAnI bhASA me Aja bhI 'sutA' kahate haiM / arthAt zabdo me usakA AtmA artha eva bhAva moye hue hai / ataeva vistRta bhAva vyajanA kI apekSA rahatI hai| "AptavacanAdAvirbhUtamaryasavedanamAgama" --pramANanaya tattvAloka Apta (sarvajJa) ke vacano se hone vAle padArthoM ke jJAna ko samyak zruta kahA gayA hai| sarvathA rAga dveSa ke vijetA eva kahI jAne vAlI vastu svabhAvo ko acchI taraha se sampUrNa paryAyo ko jAnatA ho aura jaisA jAnatA ho, vaisA hI kathana karatA ho arthAt bhUta-bhaviSya va vartamAnakAla ke sarvathA jJAtA ho unhe Apta purupa mAnA gayA hai| "tasya hi vacanamavisaMvAdi bhavati / " arthAt-usa yathArtha jJAtA aura yathArthavaktA kA prakathana hI visavAda rahita hotA hai| yaha nirvivAda satya hai ki-Apta vANI me na koI truTi eva na pUrvApara virodha rahatA hai| kyoki unakI zailI naya-nikSepa pramANa Adi tattva gabhita eva anavarata gati se bahane vAlI samanvaya eva syAdvAda sudhA kI srotasvinI rahI hai| jo samaSTi ke kone-kone ko AdraM karatI huI Age baDhatI hai| sva-dharma, eva para dharma kA sAgopAga yathocita sthAno para vizlepaNa kiyA milatA hai / hiMsA ko hiMsA, pApa ko pApa aura mithyAtva ko mithyAtva hI mAnA gayA hai| bhale ve kRta-kriyA karma, dharma athavA sasAra ke nAma para hue ho / parantu "hiMsA nAma bhavet dharmo na bhUto na bhaviSyati' arthAt-hiMsA hiMsA hI rhegii| yaha hai Agama kI gaarttii| isa prakAra samyakazru ta kI dRSTi me mAnava mAtra ko samAnAdhikAra hai / jAti-kula-parivAra ko baDhAvA na dekara guNo ko mukhyatA dI hai| bhale usa pArthiva zarIra para kisI jAti kula kA sikkA yA mArkA kyo na lagA huA ho / "yat satya tat mama" jIvana vikAsa ke hetubhUta jo mAra tattva haiM ve mere haiM aura samasta samaSTi kI vapautI hai| yaha samyak zruta kA amara
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama khaNDa zAstrIya-adhyayana | 35 udghopa aura yaha hai nirgrantha pravacana kI vizeSatA-saralatA eva niSpakSatA / isalie--AcArya samanta bhadra kI bhApA me-'sarvApadAmaMtakara niranta sarvodayaM tIrthamida tavaiva" arthAt-he prabhu | Apa ke pravacana pAvana tIrtha me Adhi-vyAdhiyo kA samUla ata ho jAtA hai / isalie sarvodaya tIrtha se upamita kiyA gyaa| Apta vANI ko durlabhatA - Apta kathita Agama vANI kI prApti atiduSkara mAnI gaI haiM cU ki-mithyA siddhAnta kA phailAva-pasAra jaldI jana-jIvana me phaila jAtA hai| dUsarI bAta yaha bhI hai ki-nakalI eva sastI vastu ko mAnava satvara svIkAra karane ke lie taiyAra ho jAtA hai aura svIkAra karane ke pazcAt puna use tyAganA aura muzkila kI cIja hai / mithyAtva eka aisI vImArI hai, eka aisA bhayakara kardama hai jisake dala-dala me mAnava maktI kI taraha ulajha jAtA hai kadAca koI dhIra-vIra samajhU jijJAsu hI usa mithyA zruta kardama me se vimukta ho pAtA hai / isalie kahA hai mANussa viggaha laddha, suI dhammassa dullahA / ja socA paDivajjati, tava khati mahiMsaya / / -uttarAdhyayana sUtra 3 gA08 he jijJAsu / mAnava janma pA jAne para bhI usa samyak zruta dharma kA sunanA durlabha hai / jina vAkyo ko zravaNagata karake tapa kSamA aura ahiMsA dharma agIkAra karane kI abhiruci paidA hotI hai / ataeva janma-jarA maraNa kI zRkhalA ko vicchinna eva naSTa-bhraSTa karane ke lie nizcayameva Agama vANI acUka aupadhi hai jIvana hai, amRta hai, ananta zAnti-sudhA pUrita hai, zuddha jyoti hai, jIvana ko camakAne vAlA oja hai teja hai, ajeya zakti (Power) kA zrota hai, ananta vala hai, jJAna-vijJAna Adi sarvasva Ananda kI ku jI hai eva siddha gati kA zAzvata sopAna hai| ___guru eva ziSya kA sumelasamyakazra ta eva vAdImAnamardaka gurupravara zrI nandalAla jI mahArAja zrI kA suyoga milane para tIvra gati se Apa (pratApa guru) kA vikAsa hone lgaa| sAdhu kA vAnA dhAraNa kara lene mAtra se hI nava dIkSita muni santuSTa hokara baiThe nahI rahe kyoki bhalI-bhAti aisA Apako jJAta thA ki"yasmAt kriyA prati phalati na bhAva zUnyA" arthAt-bhAvAtmaka sAdhanA vinA Acarita kriyA kANDa ke kevala saMsAravardhaka mAne gaye haiN| ataeva veza-bhUSA, rajoharaNa-mu hapatti va pAtra Adi upakaraNa to merI AtmA ne pahile bhI nimitta pAkara aneko vAra agIkAra kara liyA hai kintu iSTa manoratha kI pUrti huI nahI / vastuta amUtya ina kSaNo me aba mujhe jJAna eva kriyA kA abhyAsa isa taraha karanA hai, tAki'punarapi janana punarapi maraNa" kA cirakAlIna calA A rahA silasilA avaruddha sA ho jAve / aisA prazasta cintana-manana kara Apa pramAda kiye binA hI jJAnAbhivRddhi me isa taraha juTa gaye, mAno kahI prApta huA kAla yo hI vIta na jAya / jaise kisI ko khajAnA baTorane ko kaha diyA ho| usI prakAra vinaya-viveka-eva bhaktipUrvaka gurupradatta jJAnanidhi vaTorane me nava-dIkSita muni jI salagna hue| guru bhagavanta bhI aise-vaise zipya rUpI pAtro me jJAnAmRta nahI uDelA karate haiM / nimna guNo se ota-prota pAtra ko hI jJAnAmRta kA susvAdana-pAna karavAte haiM --
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 | munazrI pratApa abhinandana grantha aha ahiM ThANehiM, sikkhAsIle tti vuccaI / ahassire sayA date, na ya mammamudAhare / / nAsole na visIle, na siyA ailolue / akohaNe saccarae, sikkhAsIletti vaccaI // -ma0 mahAvIra-utta0 a0 11 / gA0 4-5 "jo adhika nahI hamanevAlA, indriyo kA sadaiva damana karane vAlA, marma bharI vANI kA upayoga na karane vAlA, zuddhAcArI, vizeSa lolupatA rahita, manda kapAyI, aura satyAnurAgI-zikSA zIla sampanna ho / " uparyukta sarva guNa hamAre caritra nAyaka ke jIvana me jyo ke tyo harI khetI kI taraha lahalahA rahe haiN| gurudeva sacamuca hI aise vinayazIla-vivekI antevAsI ke lie apanA virAT vimala-vipula hRdaya nidhAna vinA sakoca kiye ughADakara usa zipya ke sAmane rakha dete haiM / guru pravara kA sacita-arjita akhaNDa jJAna-vijJAna bhaNDAra aise hI antevAsI pAtro ke lie sarvadA surakSita rahatA hai--"sapatti vinniiyss|" sAhitya meM praveza - gurudeva kI mahatI kRpA se dIkSoparAnta Apane jainAgama tathA jaina-darzana sAhitya kA adhyayana prArambha kiyA / tvaritA gati se dazavakAlika, uttarAdhyayana, sUtrakRtAga eva AcArAga sUtra Adi-Adi kaI zAstra kaThastha kara lie gaye aura samayAnusAra hindI sAhitya me bhI sAhitya ratna padavI taka kI uccatarIya yogyatA atizIghra prApta kara lii| tatpazcAt saskRta sAhitya kA adhyayana prArambha kiyaa| jisame zrIyut sva0 mAnyavara zrI kanhaiyAlAla jI bhaNDArI indaura vAlo kA pUrA pUrA sahayoga rhaa| anudina bhaNDArI sA0 kI ora se utsAhavardhaka pavitra preraNA milatI rahI-"Apa paDhate hue Age vaDhate rhe| Apa kI vyAkhyAna zailI aura vidvattA adhikAdhika nikhara utthegii|" phalasvarUpa saskRta vyAkaraNa, kopa, kAvya-nyAyadarzana evaM anya sahAyaka sAhitya kA citta lagAkara avalokana kiyaa| dekhate hI dekhate Apa eka acche vyAkhyAtA manIpI ke rUpa me samAja ke sammukha A khaDe hue| kare sevA pAve mevAsva0 pU0 zrI mannAlAla jI ma0 tyAga ziromaNi sva0 pU0 zrI khUbacanda jI ma0, sva0 di0 zrI cauthamala jI ma0 sva0 pU0 zrI sahanamalajI ma0 sva0 upAdhyAya zrI pyAracanda jI ma0, eva dIrgha jIvI guru pravara zrI kastUracanda jI ma0 Adi anekAneka variSTha munivaro ke sasarga se Apa kucha hI varSoM me eka saphala vaktA eva vizlepaNa kartA ke rUpa me banakara adyaprabhRti samAja me eka anUThA-anupama kArya kara rahe haiN| jo pratyeka zramaNa sAdhaka ke lie anukaraNIya eva jaina samAja ke lie ati gaurava kA vipaya hai| isa prakAra hamAre caritra nAyaka ke bhAgyodaya kA sarvasva zreya vAdI mAna-mardaka guru nandalAla jI ma0 ko hai / jinakI mahatI kRpA se pratApa eka dharmaguru pratApa bana gyaa| samaya kI mAMga__ Aja ke isa tarkavAdI zuga me samyak-zruta svAdhyAya kI mahatI AvazyakatA hai| zAstrIyajJAna ke abhAva me Aja-samAja, parivAra eva rASTra ke vIca azAnti kI cinagAriyAM phUTatI hai / gRha
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama khaNDa zAstrIya-adhyayana | 37 kleza chiDate haiM, dAnavatA mAnava ke mastiSka para chA jAtI hai aura unmArgI bhI vanane me dera nahI lagatI hai / vastuta vaha sAdhaka eva vaha samAja apane abhISTa mArga taka na pahuMca pAte haiM aura na vAstavika tattvo kA upacayana bhI kara pAte haiN| cUMki-samyakjJAna ke abhAva me mAnava sUjhatA huA bhI aghA, pagu eva lulA-lagaDA mAnA gayA hai| adhA-ajJAnI nara-nArI paga-paga aura Daga-Daga para ThokareM khAtA huA yadA-kadA khunA-khUnI bhI ho jAtA hai| isalie bha0 mahAvIra ke udghopa kI ora dhyAna denA pratyeka ke lie jarUrI hai tamhA suyamahiTThijjA, uttamaTThagavesae / jeNappANa paraM ceva, siddhi sapAuNejjAsi // ' -bha0 mahAvIra-uttarAdhyayana a0 11 / gA0 32 ataeva mokSAbhilApI mumukSuo ko cAhie ki-usa zru tajJAna ko samyak prakAra se samajhe aura par3heM--jo nizcayameva apanI aura dUsaro kI AtmA ko apavarga (mokSa) me pahuMcAne vAlA hai / MORE
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ guruvarya kI paricaryA guru nanda kA sthiravAsa - "vihAra cariyA isiNa pasatyA" yadyapi vihAracaryA munijana ko ati abhISTa hai aura tadanusAra zramaNa-zramaNI vihAra karate hue gAva-nagara-pura-pATanAvAsiyo me dhArmika cetanA-jAgRta karate haiN| ima mahAn uddezya ko lekara unakA paryaTana-paribhramaNa huA karatA hai| zAstravidhAna kA spapTata udghopa yahI batAtA hai ki---"mune / tU pAnI ke srota kI taraha vizuddhAcArI vanakara Asa-pAsa ke janamAnasa ko jJAna paya se plAvita karatA huA Age se Age bddhnaa| terI sayama yAtrA kA pavitra pravAha nirantara pravAhamAna rahe / cUki~-tere jIvanAzrita jana-jana kA hita nihita hai|" tathApi zramaNa, jIvana paryaMta ke lie vizeSa zArIrika kAraNa vazAt kisI eka suyogya sthAna para ruka bhI sAtA eva raha bhI makatA hai| kAraNa yaha hai ki-sAdhana (zarIra) jIrNa-zIrNa avasthA ko pahuMca cukA hai / ataeva eka sthAna para ruke rahanA, yaha bhI zAstrIya maryAdA aura sarvajJa-Adeza kI paripAlanA hI hai / isI niyamAnusAra guru bhagavanta zrI nandalAla jI ma0 bhI zArIrika asvasthatA ke kAraNa kAphI arse taka ratanapurI (ratalAma) nImacauka jaina sthAnaka me virAjate rhe| laghu ziSya ke nAte zrI pratApamuni jI ko bhI guru-paricaryA eva adhikAdhika Thosa zAstrIya adhyayana karane kA suavasara mahaja me hI hAtha lgaa| guru kA vAtsalya ziSya ke lie guru kA vAsalya jIvanadAyinI zakti ke samAna hotA hai| unake vinA ziSyatva na panapatA hai aura na vikAsa-prakAza pAkara phaladAyI hI bana sakatA hai| zipya kI yogyatA guru ke sneha ko pAkara dhanya-dhanya ho jAtI hai| aura guru kA vAtsalya ziSya kI yogyatA pAkara kRta kRtya hotA hai / guru ke prati zipya AkRSTa ho, yaha koI vizeSa vAta nahI hai| kintu java zipya ke prati guru pravara AkRSTa hote haiM, taba vaha vizeSa bAta bana jAtI hai| gurudeva zrI nandalAla jI ma0 ke pAsa dIkSita hokara tathA unakA sAnnidhya pAkara Apako jo pramannatA prApta huI thI, vaha koI Azcarya janaka bAta nahI thii| parantu Apako ziSya rUpa meM prApta kara svaya gurudeva ko jo prasannatA huI thI, vaha avazya hI Azcaryajanaka thii| Apa ne guru pravara kA jo vAtsalya pAyA thA, vaha ni sandeha amAdhAraNa thA / eka ora jahA~ vAtsalya kI asAdhAraNatA thI, vahA~ dUsarI ora niyantraNa tathA anuzAsana bhI kama nahI thaa| korA vAtsalya ucca khalatA kI ora ghasITatA hai, to korA niyantraNa vaimanasya kI ora le jAtA hai, para java jIvana me vAtsalya, niyantraNa eva jJAna tIno ke sundaratama samanvaya kI triveNI hiloreM mArane lagatI haiM tathA jIvana me pratyekavastu-vijJAna kA nApa-tola eva mantulana suyogya rahatA hai taba vaha santulana hI jIvana ke hara kSetra me sAdhaka ko, Nipya ko aura santAna ko unnati ke zikhara para pahuMcAtA hai|
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama khaNDa . guruvarya kI paricaryA | 36 siddhAnta kI taha me - siddhAnta meM vinIta antevAsI usI ko abhivyakta kiyA hai-"jo adhika se adhika jJAna nidhi pAkara vinamra rahatA hai, sasAra meM vaha yazasvI hotA hai / jisa prakAra pRthvI para asakhya prANI Azraya pA lete haiM usI prakAra namra vyakti ke hRdaya meM sadguNa Azrita hote haiN|" -uttarAdhyayana 14 "jo gurujano kI sevA aura vinaya karatA hai, usako zikSA madhura jala se sIMce gae vRkSa kI taraha acchI taraha phalatI phUlatI hai / " - dazavakAlika 6 / 12 "jina gurujanoM ke caraNo meM baiThakara jJAna prApta kiyA jAtA hai, unakA sadA Adara aura sammAna-satkAra karanA cAhie, vANI se bhI aura vyavahAra se bhii|" -dazavai0 6 / 12 prasanna citta hokara prakRti devI ne svabhAvata hI vinaya guNa hamAre caritra nAyaka ke jIvana me isa taraha kUTa-kUTa kara bhara diye haiN| mAno vinaya guNa ko sAkSAt muskarAtI pratimA hI ho / Apa java apane gurudeva ayavA vaDe-bujarga munivaro kI vaiyAvRtya karane me tanmaya ho jAte haiM, taba Apa ko atulita Ananda, apAra zAnti-prasannatA kI anubhUti hotI hai / merA samaya, merA jIvana saphala huA, aisA mAnate hue vAra-bAra apane bhAgya ko sarAhate rahate hai-are pratApa / "sevAdharma paramagahano yoginAmapya gamya" arthAt sevA dharma parama gahana hai, yogI jana bhI jimakA kinArA pAne me yadA-kadA hAra jAte haiM vaha zubhAvasara tumhe milA hai| jo sAkSAt Ananda kA nandanavana, kalpataruvat sarva manoratha pUraka, sarva cintAo ko zamana karane me cintAmaNi ratna se bhI jyAdA hai, sarva guNa ratnAkara aura santoSa kA akSaya kopa hai / ataeva guru paricaryA-sevA saritA meM DubakI lagAkara jIvana-caddara ko kyo na dho liyA jAya " macamuca hI mahA manasviyo kA milApa pUrva puNya kA pratIka mAnA gayA hai / usI prakAra zAntasvabhAvI guru aura vinIta antevAsI kA mela bhI eka mahAna kArya kA dyotaka hai| "ramae paDie sAsaM, haya madda va vAhae" jisa prakAra uttama ghoDe kA zikSaka prasanna hotA hai, vaise hI vinIta ziSya ko jJAna dene meM guru bhI prasannacitta hote haiN| guru pravara kA zubhAzIrvAda - yogya vinIta-vaiyAvRttyasampanna vidvad vyAkhyAtA ziSya kI guru ko sadaiva cAhanA rahI hai| hamAre caritranAyaka dvArA kI jAne vAlI sevA bhakti me AkRSTa hokara guru bhagavanta zrI nandalAla jI ma0 sadaiva prabhAvita-praphullita rahate the aura "pratApa" nAma se na pukAra kara "kUkA-kUkA / " isa prakAra sIdhI mAdI mIThI mRdu bhASA me hI pukArA karate the| isase svata mAlUma ho jAtA hai ki gurudeva kI ananya-advitIya kamanIya kRpA Apa (pratApa guru) para rahatI thii| phalasvarupa kisI khAsa kAraNa ke atirikta sadaiva Apa ko apanI sevA me hI rakhate the| aise mahAmahima nirgrantha guru ke sAnnidhya me rahane se tathA anekAneka manasvI. muni variSTho ke zubhAzIrvAda se dina dugunI aura rAta caugunI Apa kI pragati avirAma hotI rhii| 'ANAe dhammo ANAe tavo" zAstrIya niyamAnusAra guru eva tatkAlIna zAsana ziromaNi AcArya pravara ke anuzAsana meM rahanA, unake vatAe hue Adarza-Adezo ko manasA-vAcA-karmaNA kAryAnvita karanA, saccI sevA, vAstavika dharma kI sajJA eva zAsana ke prati baphAdArI kA sabala sabUta
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ vihAra aura pracAra bahatA pAnI nirmalA bahatA pAnI nirmalA, paDA gadIlA hoya / sAdhu to ramatA bhalA, doSa na lAge koya / bahatA huA pAnI kA pravAha nirmala hotA hai, bahatI huI vAyu upayogI mAnI hai, kalitacalita jharane mAnava mana ko AkRSTa karate haiM, eva gatimAna nadI-nAle mAnava aura pazu-pakSiyo ke kalaravo se sadaiva gujita va suhAvane-suramya pratIta hote haiN| usI prakAra mUrya-zazi bhI calate-phirate zobhA pAte haiN| arthAt-vizva-vATikA ke acala me udayamAna tattva jitane bhI vidyamAna haiM, ve saba ke mava jahA~ taka upakAra eva sevA ke virAT kSetra me ramate rahate hai vahA~ taka duniyA ke sira moDa ke rUpa me sarvatra Adrita eva sammAnita hote haiM / umI prakAra sAdhu-sasthA bhI jahA~ taka sAmAjika, dhArmika, Atmika kAryoM me juDI huI rahatI hai eva unakA gamanAgama idhara-udhara cAlU rahatA hai, vahA~ taka mAnava-samAja me sAdhu-jIvana ke prati mAnasammAna-pratiSThA-prabhAva jyo kA tyo rahatA hai| sAdhaka-jIvana me zithilatA na Akara sayama me sudRDhatA rahatI hai| vastuta upekSA ke badale jana-jana me sadaiva apekSA (cAhanA) vanI rahatI hai / dIrgha uttAla taraga mAlAyeM, satapta vAlukAmaya maru-pradeza, kaTakAkIrNa vijana patha, U~ce nIce giri-gahavara unake pAda vihAra ko nahI roka sake / janahita tathA Atma-kalyANa kI bhAvanA ne unako vizva ke sudUra kone-kone taka phucaayaa| unakA yaha abhimAna svarNa khAno kI khoja ke liye athavA tala kUpo kI zodha ke liye yA kahI upaniveza sthApita karane ke liye nahI huA thaa| parantu huA thA azAnta vizva ko zAnti kA amara sandeza dene ke liye, dvepa-dAvAnala me jhulasate sasAra ko bhrAtRtva ke eka sUtra me bAdhane ke liye aura ajJAnAndhakAra meM bhaTakatI janatA ko satpatha pradarzita karane ke liye| adyAvadhi vahI vihAra krama gatimAna hai| Adhunika yAtAyAta ke Dhero sAdhana sugamatApUrvaka upalabdha hone para bhI jaina sAdhu pAda vihAra karate hue deza ke eka kone se dUsare kone me pahuca jAte hai| unakI isa nispRha sevA kI bhAvanA samUce jagata ke lie Adarza hai / hAM to, savat 1663 ke ratalAma cAturmAsa ke vIca gurudeva zrI nandalAla jI ma0 kA mvargavAsa hone ke pazcAt Apane bhI apanA varSAvAsa pUrNa kiyA aura sAtha hI sAtha anyatra kSetro kI ora vihAra pracAra karane kA nizcaya bhI kiyaa| kyoki jo zramaNa-zramaNI varga bhramaNa karane me sarvathAsamartha eva saba dRSTi me yogya hote hue bhI dharma-pracAra eva mAnavIya sevA karane me Alasya kA mahArA lete haiM, AMkheM cugate eva nyAtI-gotI-pArivArika sadasyo ke vyAmoha ke jAla me ulajhe rahate haiM, ve sAdhaka avazyameva dupprApya nayamI-jIvana me pragaTa kiMvA pracchanna rUpa se dopa lagAte hae yadA-kadA sayama sume se ito bhraSTa sarve bhI ho jAte haiM... /
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama khaNDa vihAra aura pracAra | 43 pracAra kA prathama caraNanizcayAnusAra Apa apane sahapAThI-saha vihArI mastayogI muni zrI manoharalAla jI ma0 ko sAtha lekara mAlave ke anekAneka sara sanja kSetro ko puna jinavANI se plAvita karate hue jana-mAnasa me zuddha zraddhA ke bhAva prasphuTita karate hue eva jahAM-tahAM supta-sasAriyo ko udbodhana dete hue khAnadezasthalI me praviSTa hue| bhagavadvANI se bhUkhI-pyAsI khAnadezIya janatA Apa munidvaya kI madhura vANI kA sazraddhA pAna karane lagI eva sthAna-sthAna para vyAkhyAno kA sundara Ayojana janatA dvArA hone lage / vastuta ghara-ghara meM carcA ne vala pakaDA--"ye dono muni kyA Ae hai, mAno ravi-zazi ke mAninda camaka-damaka rahe haiM aura vANI kA pravAha bhI itanA lubhAvanA eva jana-mAnasa ko khIcane me jAdU sA pratIta ho rahA hai| mAno zazi pratApa muni jI hai, to mArtaNDa manohara muni jI ma0 kI kiraNa-lalakAra hai|" isa prakAra munidvaya ke jahAM-tahAM guNa-gaurava gAna gUMjane lage aura muniyo kI nirlobhatA, RjutA eva ni spRhatA ko dekhakara itara jana samUha bhI zramaNa jIvana kI bhUri-bhUri prazasA karane lgaa| nispRhatA kI mahaka:vAstavika dRSTi se dekhA jAya to nispRhatA-nisvArthatA pUrvaka jaina bhikSu jitanA vizva kA bhalA kara sakatA hai, utanA anya sAdhu-sanyAsI-yati Adi koI nahI kara pAte hai / kAraNa ki-anya ke pIche sAsArika rAga-vandhana vadhe rahate hai, kaI prakAra kI samasyAeM', eva ulajhane-upAdhiyA~ muha phADe khaDI rahatI haiM / jo kevala dhana sampatti se hI pUrNa ho sakatI hai| "mAyA ko nivArI phira mAyA dila dhArI hai" isa kavitAnusAra ve sAdhaka jisa kArya meM hAtha DAlate hai, to unake pIche lobha-lAlaca kA prAvalya chAyA rahatA hai| tatkArya kI pUrti ke liye dhana kI cAhanA jyo kI tyo sadaiva banI rahatI hai| phira unhIM kAryoM kI pUrti ke liye janatA kI khuzAmada, gulAmI, eva dAnavIra puNyavAn-bhAgyavAna Adi vinA mUlya ke na jAne kitane hI vizepaNo ko lagAkara usa vizeSya ko sajAnA paDatA hai| uparyukta vImArI se jaina zramaNa nilipta rahA hai / ataeva jaina zramaNa ke tapomaya jIvana kI saurabha sarvatra saMsAra meM prasArita hai| mujhe acchI taraha smaraNa hai-aneko vAra sva0 10 neharU eva AcArya vinobA bhAve ne bhI kahA thA ki-"pAda-vihAra dvArA jitanA jana kalyANa eva patha-darzana janamuni kara sakate haiN| utanA anya sAdhaka kadApi nahI kara pAte haiN|" yahI maulika kAraNa hai ki-jaina zramaNa ke prabhAva se bhAvuka-bhadra janatA zIghra hI AkRSTa-Anandita evaM dharma ke sammukha hotI hai| . __ AcArya pravara ke darzana - isI samujjvala vRtti ke anusAra Apane apanI saphala yAtrA taya karate hue bhusAvala nagara ko pAvana kiyaa| jahAM para sazipya maDalI sva0 zrI majjainAcArya pUjya zrI sahanamalajI ma0 apanI sahasra jJAna kiraNoM se sthAnIya samAja ko Alokita kara rahe the| Apa dono munigaNa bhI AcArya bhagavanta kI pAvana sevA me a, phuNce| darzana eva Avazyaka vicAra-vimarza ke pazcAt sa0 1664 kA cAturmAsa sarva muni maDala ne AcArya zrI jI kI pAvana sevA me hI jalagAva sagha ke atyAgraha para jalagAva me hI yitAyA / AcArya pravara eva hamAre caritranAyaka ke preraka pravacano ke prabhAva se AzAtIta caturvidhra saya me dharma prabhAvanA huii| kaI bhavyAtmAo ne samakita lAbha ko prApta kiyA / tadanumAra sa0 1665 kA varSAvAsa sArI muni maDalI kA haidarAbAda vyatIta huaa| vahA~ para bhI aparva dharma jAgRti huI aura kaI prakAra kA sAdhika samasyAe AcArya pravara ke kara kamalo se suljhii| isa prakAra AcArya deva kI anumati lekara saMkar3o mIla kI pAda yAtrA taya karate hue puna Apa dono muni ratalAma padhAra gye| .
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 munizrI pratApa abhinandana gantha mAnA gayA hai| vaha putra eva zipya kima kAma ke jo apane pitA eva guru ke raga-rUpa svabhAva, vANI, eva vidvattA kI dila-khola kara muktakaTha se prazasA ke pula to bAndhate hai kintu unake batAe hue mArga eva siddhAnto kA tanika bhI na cintana, na manana eva na una para calane kI koziza karate hai balki khulamakhulA Adezo kI avahelanA-upekSA karate haiM / yadyapi vaha guNo kI tArIpha karatA hai, kintu AnA kI mamyak prakAra se paripAlanA na karane se vaha ziSya kuziSya, vaha zramaNa pApI zramaNa eva vaha putra kuputra mAnA gayA hai / "muharI nikkasijjaI' arthAt sarvatra apamAna kA bhAjana banatA hai| hamAre caritra nAyaka sadaiva anuzAsana ke anugAmI eva pakke himAyatI rahe haiM / asidhArA-sevA vratayadyapi sevA-dharma ke anekAneka vikalpa hai-jaise zArIrika sevA, AhAra-vihAra-nihAra sevA, anudina caraNa sevA me hI rahanA, eva mana-vaca-kAya trikoNAtmaka zakti-makti se anuzAsana kI paripAlanA Adi sevA-dharma ke mukhya aga haiN| Apake jIvana meM sevA kA gUjatA svara hai, eka taDapana hai| eka lagna hai ataeva gururAjJA ko Apa sadaiva zirodhArya karate Ae haiM / Apake jIvana kA kaNa-kaNa aura aNu-aNu sevA sudhArasa se ota-prota hai| guru bhagavanta kI sevA-zuzrU pA ke sAtha-sAtha Apa magha-samAja sevA me bhI usI prakAra datta citta haiM jima prakAra lobhI dravya kamAne meM lagA rahatA hai| Apane apanA mUla mantra sevA mantra vanAyA hai / mAno sevA-bhitti para hI Apake pArthiva deha kA nirmANa huA ho / zAstra me bhI sevA-dharma kA mahAn mahattva darzAyA hai jaisA ki "ananta sukha rUpa mokSa ko prApta karane kA pahalA mArga hai-gurujano aura vRddha puruSoM ko sevA'-"tassesa maggo guru-viddha sevA / " -uttarAdhyayana 32 / 3 jo vizuddha hRdaya se dUsaro kI sevA karatA hai, vaha mahAn puNya karatA hai / sevA ko utkRSTa bhAvanA ke kAraNa vaha tIrthaMkara gotra bhI bAdha letA hai| "veyAvacceNa tityayara nAma gota kamma nivandhai / " -uttarAdhyayana 26 jisakA koI nahIM hai| usakA khuda banakara use dhairya deM, sabhAle aura usako yathocita sevA kI vyavasthA kareM / jaisA ki-"asagahiya parijaNassa sagahitA bhavai / ' -zrI sthAnAga aura dazAzruta skandha vRddha aura rugNa Adi ke sAtha madhura vacana bolanA aura unakI icchA ke anusAra pravRtti karanA, sevA sahAyatA hai / " "savvatyesu apaDilomayA sata shillyaa|" -dazAzruta skadha 4 Aja kA takAjAAja isa pavitra mevAdharma se mAnava Akha curAtA hai| upahAsa karatA hai eva upekSA bharI nigAha se nihAratA hai / kahI zarIra thaka na jAya / kahI dhana me harajAnA na paDa jAya eva kahI viparIta phala kI prApti na ho jAya / isa prakAra mAnava eva sAdhaka maukA Ane para bhI sevA kAryoM se Akha curAte haiM / vAstavika dRSTi se dekhA jAya to sevA hI jIvana hai, yaha zarIra-prANa indriyA~ eva yaha vipula dhanasapadA jIvana nahIM, ye jIvana nirvAha ke sAdhana mAtra hai| jIvana to uparyukta sarva sAdhano dvArA sevAsaurabha prApta karane kA nAma hai / darzita sarva sAdhana prApta hone para bhI jo nara-nArI eva jo sAdhaka sevAdharma se khAlI rahate haiM unase aura kyA AzA rakhI jAya?
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama khaNDa guruvarya kI paricaryA | 41 svAbhAvika sundaratA (Natural Beauty) sevA-dharma kI svAbhAvika sundaratA (Natural Beauty) se hamAre caritranAyaka jI ma0 kA jIvana mahaka uThA hai| isa kAraNa sevA-dharma se unake jIvana ko pRthak karanA eka asAdhya kAma hai| ApakI sAdhanA kA vizAla-virAT dRSTikoNa eka sevAdharma eva adhyayana-adhyApana para hI TikA huA hai| aise mahA-manasviyo kA jIvana vasundharA ke lie varadAna svarUpa mAnA hai / __ hA to, guru pravara zrI nandalAla jI ma0 kA savat 1963 ke varSa me ratalAma nagara me svargArohaNa huaa| usa samaya Apa (pratApa guru) kA varSAvAsa jAvarA nagara me thA / vastuta antima guru pAdaparicaryA karane kA mahAmUlyavAna avasara hAtha nahI lgaa| tathApi kAphI samaya ApakA guru bhagavanta kI sevA-bhakti me hI bItA hai / sevA kA patha jagatItala pe, baDA kaThina batalAyA hai| sevA prata asidhArA sA, riSi muniyo ne gAyA hai| - - Rance
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ dillI kA divya cAturmAsa "paropakArAya satA vibhUtaya' tadanusAra mavat 1666 kA varSAvAma sagha ke hitAyaM ratalAma me hI sampanna huaa| tatpazcAt mandamora nivAsI zrImAn bamantIlAla jI TugaDa (tapasvI zrI vagatilAlajI ma0) kI bhAgavatI dIkSA Apake pAvana caraNo me sampanna huii| phira kramaza dillI, sAdadI-mAravADa, vyAvara, jAvarA, zivapurI, kAnapura madanagaja, indaura, amadAvAda, pAlanapura, eva bakANI Adi kSetro meM / cira smaraNIya cAturmAsa pUrA karane ke pazcAt makala sagha dillI ke zrAvaka samAja ke atyAgraha para guru pravara zrI pratApamalajI ma0 tattva mahodadhi pravartaka zrI hIgalAlajI ma0 taruNa tapasvI muni zrI lAbhacanda jI ma0 tapasvI zrI dIpacanda jI ma0 tapasvI zrI bamatilAla jI ma0 eva navadIkSita zrI rAjendra muni jI ma0 Adi munivaro ne mahatI kRpA kara savat 2008 ke cAturmAna kI svIkRti cAndanI cauka dillI zrAvaka mamAja ko pradAna kI / yaha cAturmAsa aneka mahattvo ko lekara hI nizcina huA thaa| sayoga vazAt usa varSa digamvarAcArya sva0 zrI sUrya sAgara jI ma0 eva zvetAmbara terApatha ke AcArya tulamI jI ma0 kA cAturmAsa bhI isa varSa dillI meM hI majara haA thaa| ataeva sthA0 magha ne Apa munivaro kA yaha varpAvAma dillI karavAnA ati mahattvapUrNa smjhaa| tadanusAra vinatI svIkRti - kI sUcanA sakala samAja meM phailate hI jahAM-tahA~ harpa-khuzI kA vAtAvaraNa chA gayA / ghara-ghara me apUrva cetanA agaDAI lene lagI / mAno umagollama kI triveNI-phUTa paDI ho / sthAnakavAsI-samAja meM eka hI carcA cala par3I thI ki-AcArya pravara zrI khUbacanda jI ma0 ke vidvadvarya guru bhrAtA zrI pratApamalajI ma0 eva 50 ratna zrI hIrAlAla jI ma0 apanI maziSya maDalI ke mAtha padhAra rahe haiN| pUjya pravara pahale anekoM vo taka cAndanI-cauka ke bhavya-ramya sthAnaka me zArIrika kAraNa vazAt virAja cuke the / vastuta una ke tyAgatapomaya jIvana kI akhaNDa-amiTa chApa dillI ke pratiSThita zrAvako ke mana-sthalI para hI nahIM, apitu amavAla vRddha bhakta maNDala ke dila-dimAgo para jyo kI tyo una dino me thI aura Aja bhI hai / isalie sagha me santoSa-zAnti kI madAkinI vahanA svAbhAvika hI thaa| isa prakAra kAphI jana samUha ke sAtha Apa munivRndo kA nagara praveza sampanna huaa| cAturmAsa prArambha ke pUrva hI vyAkhyAno kI dhUma-sI maca gii| hRdayasparzI upadezo ke prabhAva se cAro ora se janapravAha umaDa dhumaDa kara Ane lgaa| kucha dino bAda A0 sUrya sAgara jI ma0 se bheMTa huii| ye mumukSu ve hI the---jo pahale koTA ke vizAla prAgaNa me zraddheya divAkara zrI jI mahArAja aura Apa (A0 sUryasAgara jI ma0) kA kaI vAra premamaya sAdhu milana va kaI vAra vyArayAna bhI saya hocake the| dillI-sagha ke itihAsa me bhI zAyada yaha prathama ghaTanA hI thI ki-digambarAcAya 55 sthAnakavAsI sAdhu isa prakAra sasneha mila-jula kara sagha-samAja hitAya sukhAya vAtacIta, vicAroM kA AdAna-pradAna kareM va navInatama mAmUhika yojanAo kA zrI gaNeza bhii| vasa, dono samAjo ke vAna maMtrI-pramoda bhAvanAo kA mUtrapAta huA / eka dUsare, eka dUsare ke sannikaTa Aye eva nAnA prakAra mithyA-bhrAtiyA bhI dUra huii|
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhArata ke prathama pradhAnamantrI zrI javAharalAla neharU ko dharmopadeza karate hue| mevADabhUSaNa zrIpratApamalajI mahArAja eva pravartaka zrI hIrAlAlajI mahArAja AAMATA -Kavi ENERAL waticate . S R 2534 1057 nel.. Hamuloud P m M . . ." FE - 5. / / / V - - RAMINETION L 1 717 - - SETIKA - mumbaiadia FETAILS and.K YA 'AI -- - - - anvidhan-thnistaminatinALAKSHARANACANTERACTA m arathim a him ni
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama khaNDa dillI kA divya cAturmAsa | 45 tatpazcAt ubhaya sagho ke bhAgIratha satprayatno se gurupravara zrI pratApamala jI ma0 zAstravAridhi paDitavarya zrI hIrAlAla jI ma0 eva A0 zrI sUrya sAgara jI ma0 ke 'zrI hIrAlAla hAyara sekenDarI skUla' me hajAro jana medinI ke samakSa sammilita vyAkhyAna hue| jisase jaina dharma kI mahatI prabhAvanA huii| isa varSa terApatha sapradAya ke AcArya tulasI kA bhI dillI me hI cAturmAsa thA / janatA me sAmpradAyika bheda-bhAvanAye jAgRta ho uThI thii| gurupravara Adi munivaro ne bahuta buddhimAnI tathA viveka ke sAtha sthiti ko sabhAlA, jisase koI aniSTa ghaTanA na huii| zAnti ke sAtha cAturmAsa sampUrNa honA Apa kI sUjha pUrNa tathA vyAvahArika buddhi kA hI pariNAma thA / vividha kAryakrama isa varSa dazalakSaNI (paryu paNa) parva vaDe hI ThATa-bATa ke sAtha manAyA gayA / vayoki--dono (digambara aura sthAnakavAsI) muniyo ke cha sthAno para sammilita bhApaNa hue| vastuta janatA tathA samAja para bahuta acchA prabhAva par3A / tathA jainamAtra eka hai, aisA anubhava kara sabhI prasanna hue / vizva-maMtrI divasa dazalakSaNIparva ke uparAnta hI kSamApanA ke dina samasta jaina samAjo kI ora se kAkA kAlelakara kI adhyakSatA meM eka vizva maitrI divasa manAne kA Ayojana kiyA gyaa| isa vizAla mahattvapUrNa Ayojana me gurupravara zrI pratApamala jI ma0, pa0 zrI hIrAlAla jI ma0 eva AcArya zrI tulasI bhI sammilita the jisame hajAro janatA kI upasthiti thii| vizva kalyANa-japotsava sAta akTUbara ravivAra ko bArahadarI me eka vizva-kalyANa japotsava manAyA gyaa| usakA udghATana sasada ke DipTI spIkara zrI anantazayana Ayagara ne kiyA thaa| isa utsava me AcArya saya sAgara jI ma0, gurupravara zrI pratApamala jI ma0 pa0 ratna zrI hIrAlAla jI ma0, prasiddha sAhityikA jainendra jI tathA akSayakumAra jI eva nagara ke anya gaNya mAnya anekAneka sajjana upasthita the| . isa prakAra munitraya ke nAnA vipayo para pIyUpavI pravacana hote rahe / hajAro nara nArI isa prakAra ke apUrva utsavo ko dekha-bhAla kara apane ko dhanya mAnate the| anya aura bhI vAtsatyapUrNa dharma pracArArtha kiye gaye Ayojano se isa varSa kA yaha varSAvAsa AzAtIta saphala rahA / jisakA vintata vivaraNa eka svatantra pustikA ke rUpa me anyatra prakAzita ho cukA hai| . saphala cAturmAsa pUrNa hone ke pazcAt munimaNDala kA cAdanI cauka se prasthAna haa| zraddheya zrI hIrAlAla jI ma0 apanI ziSya maNDalI ko lekara pajAva kI ora 56Are aura guru pravara zrI ko kucha dino taka dillI ke upa nagaro me hI rukanA paDA / kAraNa ki Apa ke sAnnidhya meM 6 disambara 51 ko TAUna hAla me zrI jaina divAkara pa0 ratna zrI cIthamala jI mahArAja ke avasAna divasa para sarda dharma sammelana kA Ayojana kiyA gayA thA / jisakA saphala netRtva hamAre caritranAyaka jI ne hI kiyaa| isa sammelana me samasta dharmoM ke samanvaya kA sarAhanIya prayatna kiyA gayA tathA vibhinna dharmAnuyAyI vidvAno ke sAra gabhita bhApaNa hue| bhAratIya vidvAno ke sAtha-sAtha sammelana me kucha videzI vidvAna bhI sammilita the /
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAnapura kI ora kadama isa prakAra dillI ke pavitra prAgaNa meM anekAneka preraNAdAyI dhArmika utsava sampanna hue aura ho hI rahe the ki-zraddhA-bhakti kA upahAra lekara kAnapura sagha kA eka pratinidhi maDala guru bhagavata kI sevA me A pahucA / paropakArI guruvarya ne bhI samayAnusAra kSetra sparga ne kI majUrI pharamAI aura tatkAla uttara-pradeza kI ora prasthAna bhI kara diyaa| ___ uttara pradeza aneka mahAmanasvI tIrthakaro kI eva munipu gavo kI janma eva pAvana vihAra sthalI rahI hai / etadartha usa bhUmi kA kaNa-kaNa pavitra ho, usame Azcarya hI kyA uma pradeza meM kAphI lambe-cauDe samatala maidAna pAye jAte haiN| bhArata-prasiddha gagA yamunA nadiyAM usa pradeza ke ThIka bIco-bIca uchalatI-kdatI huI bahatI hai| vastuta saritAo ke ita aura uta kulo para baDe-baDe nagara zahara vase hue haiM / jala ko adhikatA ke kAraNa jahAM-tahAM deza sara-sabja eva harA-bharA hai / Agatuka yAniyo kI dRSTi ko sahaja hI AkRpTa-Anandita karatA hai| jana-jIvana bhI bhAratIya-saskRti eva dhAmika saskAro ke anurUpa dRSTigocara hotA hai| 'atithi satkAra' usa dezIya nara-nArI kA mukhya eva AdaraNIya guNa hai / vidyA-vinaya-viveka triveNI kA sundaratama sagama uttara pradezIya janatA ko sahaja me hI upalabdha huA hai| ataeva janatA adhikarupeNa suzikSita-suvicArI eva madhurabhApI hai| uparyukta guNo kA anubhava karate hue gurupravara, muni maDalI sahita AgarA padhAre / yahA~ para pUjya zrI pRthvIcandra jI ma0 eva 50 ratna zrI premacanda jI ma0 Adi munivaro ke darzana hue / pArasparika sauhArda snehtA pUrvaka vicAro kA AdAna-pradAna huaa| itane meM pajAva kI ora padhAre hue pra0 zrI hIrAlAla jI ma0 Adi santo kA zubhAgamana bhI yahI ho gyaa| sarva muni maNDala kA vaha madhura milana, samAja ko susagaThana kI ora prerita kara rahA thaa| kAphI dino taka AgarA virAjeM / sthAnIya sagha me kaI zubha pravRttiyA huI, tatpazcAt Ae hue chaho muniyo ne kAnapura kI ora kadama bddhaae| ___ kAnapura bhArata ke mukhya nagaro me se AThavAM nagara aura uttara pradeza kA prathama vaibhava sampanna audyogika nagara mAnA gayA hai| jahA~ lAkho jana AvAdI kI gaDagaDAhaTa, vANijya-vyApAra kI vistRta maDI eva choTe-moTe saikaDo kala kArakhAne sacArita hokara nagara ko ghere hue haiM / bhArI parizrama pUrvaka sva0 zraddheya gurudeva zrI cauthamala jA ma0 ne yahA~ cAturmAma karake ratnatraya ke pavitra paya se isa kSetra kA puna siMcana kiyA thaa| usI samaya sthAnakavAsI jaina sagha kI jar3eM jamI, saMgha me naI sphUrti agaDAI lene lagI, nayA sagaThana huA eva aneka mumukSao ne zuddha mAnyatA ke marma ko samajhakara samakita-pratijJA svIkAra kI thii| isIlie sthAnakavAsI jaino ke ghara ghara meM zraddheya divAkara jI ma. ke prati vahIM zraddhA-bhakti Aja bhI jyoM kI tyo vidyamAna hai| guru pravara zrI pratApamala jI ma0 kA bhI eka cAturmAsa pahile yahA~ ho cukA thA aura kaI prakAra kI ulajhI huI mAdhika samasyAeM bhIApa kI valavatI preraNA se ho hala huI thii| ataeva jo
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama khaNDa kAnapura kI ora kadama | 47 zraddhA jo bhakti sva0 zrI divAkara jI ma0 ke prati thI vahI pUjya bhakti Apake prati bhI thI aura hai| ataeva kAnapura sthA0 sagha kA AvAla vRddha guru pratApa ke madhura vyavahAra se bhalI-bhAti paricita rahA hai| isa prakAra kucha hI dino me munimaNDala kA kAnapura nagara meM pardApaNa huaa| saikaDo naranAriyo ne Apa ke svAgata samAroha meM bhAga liyaa| jahA~-tahAM Apa ke jAhira bhASaNa hue / akSaya tRtIya samAroha bhI Apake netRtva me zAnadAra Dhaga se sampanna huA / isI zubhAvasara para sthAnIya sagha ke atyAgraha se Apa chaho manivaro ne sa0 2006 ke cAturmAsa kI svIkRti pradAna kii| sakala sagha ke sadasyo me AnadollAsa kA vAtAvaraNa chA gayA / ___cAturmAma lagane me abhI kAphI dina zepa the| isa kAraNa santavanda dharma-pracAra-vihAra karatA hamA lakhanaU AyA / yahA~ para digambara jaina dharmazAlA me kaI saphala jAhira pravacana, keza locana eva sakala jaina samAja kI ora se munivaro ke sAnnidhya meM 'ahiMsA divasa' bhI manAyA gyaa| vastuta sthAnIya saikar3o-hajAro jana-janetara nara-nArI lAbhAnvita hue| vizeSa taura para uttara pradeza ke vidhAna sabhA ke adhyakSa zrI e0 jI0 khera kI upasthiti me munivaro ke ahiMsA aura jaina dharma para ojasvI bhApaNa hue| jinakI upasthita mAnava medinI ne dila khola kara prazasA kI eva dainika patro me bhI / isa prakAra saphala Ayojana kI saurabha ko patra-patrikAo dvArA sunakara rAjyapAla ne bhI zraddhA bharA eka AmantraNa svarUpa patra munivaro kI sevA me bhejA, vaha nimna prakAra thA Governer's Camp Uttar Pradesh January 8, 1933 Dear Sir, With reference to your lether dated Janubary 7, 1953, I am desired to inform you that Shri Rajyapal will be glad to See Jain Muni Shri Pratapmalji at II A M, on Saturday January 17, 1973 at Raj Bhawan, Lacknow Please inform bim accordingly and acknowledge receiht of this letter Your's Faithfeelhy For Secrey to the Governer Uttar Pradesh To Shri Pravin la! Pravin Lal & Company Lacknow uparyukta AmantraNAnusAra gurupravara Adi muni zrI uttara pradeza ke rAjyapAla zrI kanhaiyAlAla mANikalAla munzI jI ke yahA~ rAjya bhavana pdhaare| 'ahiMsA' para kAphI gaharA vicAra vimarza huaa| isa prakAra lakhanaU kI sabhya janatA ne dharma-pracAra me AzAtIta mahayoga pradAna kiyA kaiyo ne nazIlI vastuo kA parityAga bhI kiyaa| cAturmAsa kAla sanikaTa A cukA thaa| ataeva manta maDalI
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 | munizrI pratApa abhinandana grantha ko puna kAnapura padhAranA pddaa| cAturmAsika dino me acchI dharmonnati-pragati huI / aura sAnanda yaha varSAvAsa bhI vyatIta huaa| cAturmAsoparAnta vicaraNa karate hue mArga me vibhinna AcAra-vicAra vAlI usa grAmya janatA ko eva sva0 pa0 neharU kI janma bhUmi ilAhavAdIya janatA ko udbodhana karate hue 'kAzI' (vArANasI) padhAreM / prApta pramANo ke anumAra yaha nirvivAda satya hai ki-kAzI nagara sadaiva se jainadharma kA kendra rahA hai| khAsa kAzI ke kamanIya prAgaNa me tevIsaveM tIrthaMkara prabhu pArzva eva bhadainI ghATa samIpastha sAtave tIrthakara supArzvanAtha kA janmakalyANa mAnA gayA hai| isI prakAra yahA~ se aTAraha mIla dUra candrapurI me AThaveM tIrya kara candraprabhujI kA janma, gyArahave zrI zreyAsa prabhujI kA janma aura bhI anekAneka munimanasviyA ke pavitra pAdarajo se yaha nagarI gauravAnvita ho cukI hai / Apa munivaro kA zubhAgamana bhI eka mahattva pUrNa hI thaa| avakAzAnusAra sAranAtha, pArzvanAtha vidyAzrama eva vizva vidyAlaya Adi-Adi aitihAsika syAno kA avalokana kiyA gyaa| cAro sapradAya ke jaina bandhuo ne ApakI adhyakSatA me mahAvIra jayanti kA vizAla Ayojana sampanna kiyaa| isI zubhAvasara para jhariyA zrI sagha kA eka pratinidhi maDala munivaro kI sevA me vagAla vihAra prAto ko pAvana karane hetu upasthita huA / mArgIya kaThinatA ke vipaya me paryApta vicAra-vimarza ke pazcAt svIkRti phrmaaii| tadanusAra vihAra prAnta kI ora prasthAna bhI ho gyaa|
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAvana caraNoM se vaMga-vihAra prAMta isa prakAra jhariyA sagha kA bhaktibharA DepyuTezana (pratinidhi maDala) eva vihAra prAnta me virAjita vayovRddha tapasvI zrI jagajIvana jI ma0, 50 ratna zrI jayatilAla jI ma0 eva girIza munijI ma0 ko balavantI preraNA se chaho munivaro ne vanArama nagara se vihAra prAnta kI ora prasthAna kiyA / jaina parivAro kI alpanA ke kAraNa mArgavartI kaThinAiyo kA AnA svAbhAvika hI thaa| tathApi "manasvI kAryArthI na gaNayati du kha na ca sukham" tadanusAra paropakArI muni vRnda bhI bhAvI upakAra kI dIrgha dRSTi ko Age rakhakara khAna-pAna sambandhita Ane vAlI aneka kaThinAiyo kI kucha bhI paravAha na pharate hue dhIra-vIra eva bhAvI paripaho ke prati vajravat vanakara mugalasarAya va karmanAzA sTezana taka pahuce / yahA~ se uttara pradeza sImA kI samApti aura vihAra pradeza kI zuruAta hotI hai| majadUra varga aura satamaDalIbihAra prAnta pichaDA huA hissA hone ke kAraNa AsapAsa ke ye nivAsIgaNa lUkhe-sUkhe, nIrasa alpajJa eva rikta makti mana vAle jAna paDa rahe the| phira bhI munimaDalI 'caraiveti-caraiveti" veda ke vAkyAnusAra khAdya samasyA ko gauNa mAnakara kadama Age se Age baDhAte cale jA rahe the / yenakena prakAreNa TAlamiyA nagara taka kI majila taya ho hI gii| yahAM kala-kArakhAno kI vajaha se idharaughara ke Ae hue kAphI digambara jaina parivAra base hue hai / udyoga pati seTha sAhU zAntiprasAda jI jaina ne gurudeva Adi munivaro ke pAvana darzana kiye| jaina-dharma mahAtmya, ahiMsA eva mAnava ke kartavya Adi vipayo para aneka jAhira pravacana bhI krvaae| vastuta jaina-janetara samAja kAphI prabhAvita huA aura jisame majadUra varga ne to kAphI saMkhyA meM upasthita hokara guru mahArAja ke samakSa madyamAsa eva nazailI vastu sevana na karane kA niyama svIkAra kiyaa| isa prakAra udyogapati eva majadUra varga kI ora se atyadhika vinatI hone para kucha dino taka aura virAje phira Age kadama bddhaae| vihAra-vAsiyo ke liye navInatAvihArI janatA ke lie sthAnakavAsI jaina muni naye-naye se jAna paDa rahe the| jisa prakAra, rAma-lakSmaNa vana meM jAte samaya janatA AkheM phADa-phADa kara nihAratI thI usI prakAra mArga me jahA~tahA~ bastiyAM AtI thI, vahAM ke nivAsIgaNa kahI dUra to kahI najadIka ikaTThe ho-hokara visphArita netro se dekhA karate the| "are / ye kauna haiM ? eka sI veza-bhUpA vAle, jisake muha para kapar3A lagA, huA hai, kadhe para eka zveta gucchA, paira nage eva saumya AkRti jAna paDa rahI hai| kyA patA ye bolate haiM ki-nahI " isa prakAra pArasparika ve jana vArtAlApa karate the| koI-koI bhAvuka eva suzikSita vihArI pAsa me Akara karabaddha hokara pUcha bhI letA thA "Apa kauna haiM ? Aga kI khyAti, paricaya hama loga jAnanA cAhate haiM / Age Apa kI yaha maDalI kidhara jA rahI hai|" "hama prabhu pArzvanAtha aura bhagavAna mahAvIra ke ziSya-zramaNa (bhikSu) haiM / Age hamArI yaha
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 | munizrI pratApa abhinandana granya maDalI mammeda zikhara arthAt pArzvanAtha hilsa hotI huI kalakattA taka jaaygii|" munivaro dvArA tava yaha marala mamAdhAna pAte hI-ve pRcchakagaNa vahuta hI prabhAvita hote / lambe ke lambe muni caraNo me jyo ke tyo no jAte aura uThakara yahI volate ki-"Apa to hamAre deza ke guru haiM / kyoki bha0 pArzvanAtha aura bha0 mahAvIra svAmo to hamAre deza me hI hue haiN| isalie Apa hamAre guru aura hama Apake ziSya haiM / hame zubhAzIrvAda pradAna kareM aura Aja hamAre gAva me ruka vara hame santavANI eva bhojana mevA kA lAbha pradAna kreN|" bhakti kA digdarzanahama bahuta dino se kevala itihAsa ke svarNima pRSTho para likhita akSaro ko hI paDhate va munate the ki-jana bhikSu rAtri me na khAte, na pIte haiM, na pairo me jUtiyAM va calane-phirane me na kimI taraha kI savAro kA upayoga hI karate haiM / pUrNa rUpa se brahmacArI, sadAcArI, suvicArI, kSamA ke dhanI eva jIvadayA hita sadaiva mukhapara mukha-vastrikA vAdhe rahate haiM / " kintu ina jItI jAgatI, calatI-phiratImadhura bhApI saumya sundara vibhUtiyo ke darzana to hame gurujI | Aja hI hue haiN| isa prakAra yatra-tatra janatA kI bhArI bhIDa vismRta saskRti kA puna -puna smaraNa kara bhakti bhAva me vibhora ho uThatI thii| mAno kAphI arse ke paricita ho, aise jAna par3a rahe the| sacamuca hI saccI mAnavatA ke darzana ina vihAra vAmiyo ke jIvana se ho rahe the| vinA kahe kahalAye hI apane Apa samajhadAra janatA kahI pAThazAlAo me to kahI mandira maTho me vyAtnyAno kA anupama Ayojana karatI calI jA rahI thI, isa prakAra saikaDo vihAra-nivAsI muniyo ke samparka me aae| aneko ne hiMsA-madya-mAsa kA upayoga na karane kI pratijJA svIkAra kI eva aneko ne vismRta jainadharma ke maulika jIvanopayogI siddhAnto ko puna sviikaaraa| upadezoM kA asarakaI dino ke pazcAt munimaDala ne mArga me sar3aka ke kinAre para uvalate hue jala se bharA eka kuNDa dekhA usakA nAma sUryaku Da thaa| isI sUryakuNDa para sayogavaza gahalota rAjapUto kI eka jAtimudhAra mabhA ho rahI thii| isa samA me aneka sajjano ke sudhAra vipayaka jozIle bhApaNa ho rahe the| acAnaka munivRnda bhI vahAM jA pahucA / upasthita jana samUha ke atyAgraha para muniyo ne bhI apane bhASaNa diye sIne magla hRdaya-sI upadezo me muni maDala ne kahA ki-samAja-sudhAra tabhI sabhava hai, jaba Apa sabhI madya-mAmAdi mapta vyasano kA tyAga karade / tabhI Apa ke samAja kI unnati ho sakatI hai aura tabhI Apa kA stara UMca, uTha sakatA hai kevala lacchedAra-bhApaNo se nahI / samaya kA hI prabhAva thA kiuna tAmanI pravatti vAle purupo kI bhI buddhi palaTa gaI aura ve eka svara se bola uThe "hame svIkAra hai| hame svIkAra hai| tavAla lagabhaga pAcanau se adhika upasthita majjano ne madya-mAsAdi kA tyAga kara diyA eva nammilita rUpa meM eka likhita pratijJA patra munivRnda ke cAru-caraNo me samarpita kiyaa| vaha nimna pattiyoM meM ina prakAra hai pratijJA-patraAja tA0 30-4-53 ko hamArI gahalota rAjapUto kI jAni sudhAra kI vizAla sabhA huI / /
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama khaNDa pAvana caraNo se vaMga-vihAra prAMta | 51 jisame jaina muni zrI pratApamala jI mahArAja aura munizrI hIrAlAla jI mahArAja ke madya-mAMsa niSedha para prabhAvazAlI bhApaNa hue| jisako sArI sabhA ne mAna liyA aura mahArAja-mahAtmA jI ko hamArI sabhA koTiza dhanyavAda arpaNa karatI hai sahImukAma-sUryakuDa mAsTara budhanasiha gahalota posTa-varakaTThA premacanda siMha-adhyakSa thAnA-varahI jilA-hajArI vAga jhariyA nagara kI jhAMkIkramaza mArga majila ko pAra karate hue eka prAcIna aitihAsika jaina jagata suvikhyAta sammedazikhara zailAvalokana karate hue santa pravara jhariyA nagara ke sannikaTa padhAre / jhariyA zahara vyApAra aura vidyA me vikAsonmukhI kendra rahA hai / anya nagaro kI taraha yaha bhI pragati ke patha para Age bar3ha rahA hai / bhUmigata yahA~ se lAkho Tana koyale pratidina deza ke kone kone me niryAta hote haiM / isa kAraNa koyalo kA ghara mAnA gayA hai| bhaugolika dRSTi se aura merI pAvana dIkSA-sthalI hone ke kAraNa dhArmika dRSTi se bhI isa nanhe nagara kA bahuta mahattva hai, isame Azcarya hI kyA ? sarva prakAra kI suvidhAsugamatA ke kAraNa kAphI gujarAtI jaina parivAra vase hue haiN| jinakA suvaliSTha sugaThita apanI zAnI kA anupama zrI zvetAmbara sthAnakavAmI janasagha banA huA hai aura sagha-vikAsa kI bAgaDora karmaTha eva zraddhAlu kAryakartAo ke kamanIya kara-kamalo me pragatizIla ho rahI hai| ___muniyo ke zubhAgamana kI sUcanA pAte hI jana-jana me AnandollAsa kA srota umaDa paDA / cUki mArgIya kaThinAiyo kI vajaha se vihAra prAta me sthAnakavAsI muniyo kA padArpaNa durlabha hI huA karatA hai| isalie maikaDo zatAbdiyo se tirohita usa pavitra paramparA kA pravAha puna gatimAna ho uThA / sakaDo bhAvaka maDalI ne Apake hArdika svAgata samAroha meM bhAga liyaa| mAno jaina dharma kI lupna-gupta zAkhA kI jagamagAtI jyoti puna jAga uThI ho| isa prakAra jaya-vijaya nAro se ananta AkAza gUMja utthaa| kAphI dino taka munipravara virAje, parva sA ThATha-bATa rahA / dino dina janatA kI abhivRddhi hotI rhii| saMgha ke vikAsa me sagha ke sadasyo ko navIna mArga darzana milA / kaI jAhira pravacano se vahA~ ke nAgarika kAphI lAbhAnvita bhI hue| inhI dino kalakattA kA vRhad saMgha, jisame sayutta sagha ke mukhya. mukhya zrAvaka maDalI mavat 2010 ke cAturmAsa kI vinatI patra lekara jhariyA upasthita hue aura idhara jhariyA sagha kA bhI atyAgraha thaa| parantu paropakArI muniyo ko ati vivaza hokara kalakattA zrI sagha ko hI varSAvAsa kI majrI pharamAnI pddii| vasa, avilamba rAnIgaja, Asanasola me rahe hue jaina parivAro ko lAbhAnvina karate hue vardhamAna nagara ko pAvana kiyaa| bhamahAvIra kI tapobhUmi vardhamAna'vardhamAna' isa zabda me eka prAcIna paramparA-itihAsa kA samAveza hai| AcArAga sUtra me bhI spaSTa pramANa hai ki-~-yaha pradeza bha0 mahAvIra kI tapobhUmi evaM pavitra bihAra sthalI rahI hai| jinhoMne isa pradeza me lagabhaga bAraha varSa taka kaThorAti kaThora tapa tapA thA / etadartha sUtra me isa pradeza ko "lAda"
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 | munizrI pratApa abhinandana granya pradeza mAnA gayA hai aura itihAna bhI isa pradeza ko "lADha" pradeza ke nAma se svIkAra karatA hai / bha0 mahAvIra kI yaha nAghanA-sthalI thii| isalie isa pradeza ke sAtha ghaniSTa sambandha ho isame Azcarya hI kyA ? jisakA savala aura spaSTa pramANa bha0 vardhamAna ke nAma para janatA dvArA rakhA huA--"vardhamAna nagara" hai / itihAsakAro kA anumAna bhI yaha batAtA hai ki yaha pradeza vardhamAna nAma se suvikhyAta imalie huA ki-yahAM bha0 vardhamAna mdAmI ne ghorAtighora tapArAdhanA sampanna kI thii| cInI yAtrI hvenasAga kA ullekhaprasiddha cInI yAtrI 'haeNnamAga' ne bhI apanI bhArata-yAtrA varNana me aisA maketa avazya kiyA hai ki- "yaha "lATa" deza tIrthakara vardhamAna kI tapobhUmi thii| jahA~ dhana dhAnya vaibhava kI vipulatA ke kAraNa jana-jIvana sukhI thA / jahA~-tahA~ jaina dharma kA prabhAva adhika dRSTi gocara ho rahA thaa| isa kAraNa ima dega ko bhUmi ahimA dharma ne mahaka rahI thI aura hiMsAmaya pravRttiyAM vanda sI jAna paDa rahI thii|" ULL
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalakatta meM nava jAgaraNa zaharI jIvana kA digdarzana--- kalakattA hugalI nadI ke kinAre para va samudrI taTa se juDa huA, bagAla prAta kA eka bhArata ke sarva pramukha nagaro me se prathama nagara ke mAtha-sAtha vizva kA pAcavA nagara bhI mAnA gayA hai| jahA~ sattara lAkha se bhI adhika mAnava mamUha nivAsa karatA hai| gaganacumbI unnata imArato se sajA huA, saikaDo kala-kArakhAno kI gaDa gaDAhaTa se sadaiva zabdAyamAna, vizAla-virATa rAjamArgoM kI ekasI katAreM, jo vipula nara-nAriyo kI bhIDa-bhagadaDa se bharI-pUrI, moTareM, tAge, rikze, sAikaleM, eva TrAmo kI dauDA-dauDa se jo sacamuca hI yadi navAgatuka naranArI thoDI sI bhI gaphalata kara jAya, to ni sandeha jIvana se hAtha hI dhonA paDe eva vaha camakIlIdamakIlI unnatonmukhI hAvaDAbrija (Bridge), mAno medhAvI mAnava ke mana mastiSka ne mRtyu-loka se svargApavarga paryanta pahucane ke lie eka anokhI nissaraNI niyukta kI ho, aisA jAna paDatA hai / isa prakAra bhautika vaibhava-vibhUti ke sAtha-sAtha Atmika-dhArmika vaibhava se bhI yaha virATa nagara ladA huA jAna paDatA hai / jahA~ mAravADa se Aye hue- agravAla, poravAla eva mahezvarI Adi hajAro lAkho rAma aura zrI kRSNa ke upAsaka haiM, to dUsarI ora mAravADa, gujarAta, pajAva eva mevADa rAjasthAna se Aye hue vyApArArtha karIva-karIva paccIsa hajAra se jyAdA susampanna jaina nara-nArI bhI vAsa karate hai / apanI AtmAnusAra dharma-sAdhanA-ArAdhanA ke liye jinake pRthaka-pRthaka bhavya-bhavana khaDe hai / jahA ve mumukSugaNaM Atmacintana, manana eva AtmAnanda kA AliMgana karate hue bhAva lakSmI kI arcA-abhyarthanA karate haiN| sarAka jAti kA paricayavagAla deza me jahA Aja bhI madya-mAsa matsya Adi pAca makAro kA khUba pracAra hai, vahAM jahA~ tahA~ kAphI tAdAda meM eka aisI mAnava jAti bhI pAI jAtI hai / jo "sarAka" ke nAma se prasiddha hai| "sarAka" zabda zAyada "zrAvaka" kA hI rUpAntara honA caahie| ye jana kRpi, dukAnadArI eva kapaDA vunanA Adi nirvadya arthAta alpa pApa kriyA vAle vyavasAya karate hue apanI AjIvikA calAte haiN| tattvavettAo kA aTala anumAna hai ki-ye jana una prAcIna jaina zrAvako ke vazaja hai, jo jana jAti ke avazeSa rUpa hai / yaha jAti Aja prAya hindudharmAnugAmI ho cukI hai / tathApi ye pakke zAkAhArI haiM / yahAM taka ki "kATanA" "cIranA" "phADanA" Adi kaThora zabdo kA prayoga bhI dainika va vyAvahArika jIvana me nahIM karate, aisA sunA jAtA hai| adyAvadhi kahI-kahI ye loga apane Apa ko jaina eva prabhu pArzvanAtha ke upAmaka bhI mAnate haiM / isa jAti ke viSaya meM aneka pAzcAtya eva paurvAtya vidvAn lekhako ne bhI paryApta ullekha karate hue- spaSTata siddha kiyA hai ki yaha jAti pahale sampUrNa rUpeNa jainadharmAvalavI thii| vaga-vihAra me hama isa jAti ke nikaTa saparka me Aye aura use apane vazAnugata prAcIna saskAro kI yAda dilaaii| praveza samArohahA~ to, usa prakAra guruvarya Adi chaho muniyo kA aneka bhavya bhakto ke sAtha-sAya rAmapuriyA
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama khaNDa kalakatte me nava jAgaraNa | 55 sneha-sammelanajaina sabhA dvArA Ayojita payurpaNa-parvavyAkhyAnamAlA ke antima dina munivaro ke digambara jaMna bhavana me tapa va kSamA para bhASaNa hue, tatpazcAta zrI sohanalAla jI duggaDa eva dharmacanda jI sarAvagI ke bhI prabhAvazAlI bhApaNa hue| imI dina kalakatta ke itihAsa me eka abhUta pUrva kArya huaa| vaha thA eka prItibhoja / isa prItibhoja kI vizeSatA thI ki sabhI sthAnakavAsI sajjana prAntIyatA eva jAtiyatA kA bhedabhAva choDakara isa prItibhoja me sammilita hue| prAya dharma grantho me sahamiyo kA prItibhoja prema kA kAraNa batAyA gayA hai| Aja isa satya kA bhI anubhava huaa| vibhinna prAnto ke nivAsiyo ne eka sAtha bhojana kara eva eka sthAna para milakara baDe hI Ananda kA anubhava kiyaa| vaha velA bhI vaDo suhAvanI thii| kSamatakSamApanA-sammelanasamasta jaina samAjo kI ora se tA0 27-6-53 ko eka sAmUhika kSamatakSamApanA-divasa manAne kA Ayojana kiyA gyaa| isame sabhI digamvara, zvetAmbara, sthAnakavAsI, teraha pathI, mUrtipUjaka Adi upasthita the| isa avasara para muniyo ke kSamA ke mahattva para bhApaNa hue| isa Ayojana me manivara vallabha-vijaya jI nyAyavijaya jI, sAdhvI zrI kacanazrI jI, zIlavatI jI, mRgAvatI jI Adi bhI upasthita thI, unhone bhI sargAThata rahane kI apIla kii| nirvANotsavatA0 7-11-53-Aja bhagavAn mahAvIra kA nirvANa divasa thA, isa upalakSya me prAta zAstra vizArada pa0 munivara hIrAlAla jI mahArAja ne jana sabhA meM bhagavAna mahAvIra kI antima-vANI uttarAdhyayana sUtra kA svAdhyAya kiyaa| isI avasara para sagha matrI zrI kezavalAla bhAI ne pramukha sAhaba kA mandeza paDhakara sunAyA - "vIra samvata 2480 nu maMgala prabhAta" pUjya mahArAja jI zrI pratApamala jI mahArAja, mahArAja zrI hIrAlAla jI mahArAja tathA anya muni mahArAjo upasthita vandhuo tathA vahino / Aje ApaNA parama tIrthakara zrI zrI mahAvIra prabhunA nirvANa varSa samvata 2480 nA magala prabhAte ApaNe pUjya mahArAja zrI pAse zrI zrI mahAmagalakArI mAgalika zravaNa tathA nUtana varSAbhindana mATe mAlyA choye / ApanA zrI saghanA mahAbhAgyodaye jyArathI ApaNu vizAla-upAzraya nuM nirmANa tha! che tyAra thI AphnA zrI magha ne vidvAna muni mahArAjo nA cAturmAmano lAma malyo ch| gata varSa tapasvI zrI jagajIvana jI mahArAja tathA vAlabrahmacArI zrI jayanti lAla jI mahArAja nA cAturmAsa daramyAna ghaNo Ananda magala varSAyo ane cAlu varSa paNa bahu sarala svabhAvI pUjya mahArAja, zrI pratApamala jI mahAgaja, zrI hIrAlAla jI mahArAja Adi ThA0 6 mA cAturmAsa mA ApaNA svadharmI rAjasthAnI vandhuo tathA pajAvI vandhuo no ApaNa ne sAro sahakAra malyo cha / parama pitA zrI tIrthakara devanI ApanA zrI saghanI upara satata ArzIvAda raho tevI ApaNI namra prArthanA ch|
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 | muni zrI pratApa abhinandana grantha AjanA magalamaya prabhAte mahArAja zrI nA mAgalika zravaNa vAda ApaNe Asa-pAsa nUtana varpAbhinandana karazu / A na varSa ApaNA zrI saghamA khUba Ananda ane magalakArI nIvaDe ane zrI saghamA sagaThana tathA paraspara sadbhAvanA, ekatA khUba phalo-phUlo tevI ApaNI parama kRpAlu paramAtmA pAse AjanA A zubha dine prArthanA cha / hU - zrI saghano sevaka kAna jI pAnAcanda pramukha-zrI kalakattA jai0 zve0 sthA0 (gujarAtI) sagha (bhAi vIja) tA0 8-11-53 ravivAra zrI lakSmIpata siMha dugaDa hAla, zrI jaina bhavana kalAkAra sTrITa me eka vizAla sneha-sammelana huA, jisame ukta muniyo eva sAdhvI zrI jI mRgAvatI jI ma0 Adi vaktAo ke bhASaNa hue| Aja sabhA ke adhyayakSa seTha sohanalAla jI dugaDa the / isI dina madhyAnha me rAya sAhaba lAlA Tekacanda jI ke suputra lAlA amRta lAla jI kI adhyakSatA me pajAvI bhAiyo kA eka sneha-sammelana huaa| usame ukta munivaro ne sagaThana vipaya para pravacana kie / phalasvarUpa mahAvIra jaina sabhA kI sthApanA huii| lokAzAha-jayanti mahotsava - tA0 18 tathA 16 navambara ko paNDita munivara pratApamala jI mahArAja va paNDita munivara hIgalAla jI mahArAja ke tattvAvadhAna me "lokAzAha jayanti" manAne kA Ayojana kiyA gyaa| sabhApati pada para kramaza 18 va 16 ko zrI sohanalAla jI duggaDa tathA pazcimI vagAla ke svAyatta zAsana matrI zrI IzvaradAsa jI jAlAna ne grahaNa kiye| tA0 16 ko 1008 sAmAyiko kA Ayojana kiyA gayA thaa| isa dina vizAla jana-samUha ke samakSa munivaro ke ojasvI bhApaNa hue / tatpazcAta zrI jAlAna ne ahiMsA para apane vicAra prakaTa kiye tathA jaina muniyo ke tyAgamaya jIvana para zraddhA vyakta karate hue deza aura samAja kI unnati ke liye AvazyakatA prakaTa kii| isa avasara para Apane ahisA eva tyAga para bahuta hI jora diyaa| rAjyapAla bhavana me pAdArpaNatA0 5-12-53 ko 2 // vaje paNDita munivara zrI pratApamala jI ma0 va paNDita munivara hIrA lAla jI ma0 Adi munigaNa rAjyapAla zrI eca0 sI0 mukharjI ke AmantraNa para rAjyapAla bhavana padhAre / munivage ke Agamana se rAjyapAla mahodaya atyanta prasanna hue eva vahA~ upasthita anya sajjana jaina muniyo ko caryA ko jAnakara atyadhika prabhAvita hue| vahA para zAnti pATha kiyA gayA jisame sabhI upasthita majjanoM ne bhAga liyaa| tadanantara maMgala sUtra ke bAda munivara vApisa lauTa aaye| isa avasara para rAjyapAla ko nirgrantha-pravacana va jaina sAdhu Adi granya bheMTa kiye gye| divAkara-caramotsavatA0 13-12-53 ko jasTisa ramAprasAda mukharjI ke sabhApatitva meM prasiddhavaktA jaina divAkara zrI cauyamala jI mahArAja ko nidhana tithi manAI gayI jisame munivaro ke muni-jIvana va loka
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama khaNDa kalakatta me nava jAgaraNa | 57 kalyANa para bhASaNa hue| upasthiti santopajanaka thii| isI avasara para bhArata sarakAra ke upa-artha mantrI zrI maNibhAI caturabhAI kI dharma patnI zrI sarasvatI devI eva unake suputra zrI zaratkumAra jaina bhI upasthita the| jaina-saskRti-sammelana10 janavarI 54 ko, 27 poloka sTrITa jaina sthAnaka me paNDita muni zrI pratApamala jI mahArAja va paNDita muni zrI hIrAlAla jI mahArAja ke sAnidhya meM eka jaina saskRti sammelana manAne kA vizAla Ayojana kiyA gyaa| isakA sabhApatitva bagAla ke mAnanIya rAjyapAla zrI eca0 sI0 mukharjI kara rahe the / sammelana me aneka itihAsajJo eva purAtattvavido ne jainadharma eva saskRti para prabhAva zAlI bhApaNa diye jisase jaina dharma ke adhakAramaya itihAsa aura prAcInatA para acchA prakAza pddaa| sammelana meM upasthita janatA ke atirikta nepAla ke pradhAnamantrI zrI mAtRkAprasAda koirAlA, DA0 kAlidAsa nAga tathA vauddha bhikSu zrI jagadIza kAzyapa kA nAma vizeSa ullekhanIya hai| isa prakAra ke sammelano se jaina-dharma aura saskRti para acchA prabhAva par3atA hai tathA anya vidvAno ke isa vipaya me kyA mata haiM, unakA bhI patA lagatA hai / jaina-dharma va saskRti ke uddhAra-kAyaM me isa prakAra ke sammelano kA baDA bhArI hAtha hai| kAnphrensa kI zAkhA kA udghATana25 janavarI ko munivaro ke tattvAvadhAna me seTha acalasiMha ema pI AgarA dvArA zrI zvetAmbara sthAnakavAsI jaina kAnphrensa kI zAkhA kA udghATana kiyA gayA / kalakattA jaise vizAla nagara me kAnjhansa ke kAryAlaya kA abhAva bahuta hI khaTakatA thA ata isakI zAkhA kA udghATana kara eka baDI bhArI kamI kI pUrti kI gii| vagAla garvanara aura munigaNavaDe-baDe udyogapati Apa ke samparka me Aye / vagAla ke garvanara esa0 sI0 mukharjI bhI avasara pAkara Apa ke darzanArya sevA me upasthita hue aura jana zramaNa ke AcAra vicAra eva tapomaya sayamI jIvana ko deya sunakara kAphI prabhAvita aura mantuSTa bhI hue| yahA taka ki---jahA kahI anyatra ye sabhA sosAiTI me jAte the vahA bhArI jainenara medanI ke bIca jaina zramaNa ke mahAn jIvana kI tArIpha karate hue kahate the ki-"jinake bhaktagaNa eDI se coTI taka sonA pahanate haiM, uccAtiucca mahalo me vAsa karate haiM aura khAna-pAna paridhAna bhI vaisA hI rakhate haiM, kintu unake guruo kA hAla sunie, ve nage sira eva nage para pAda yAtrA karate hai| na rupaye paiso kI bheMTa lete haiM aura na kisI ke sAmane dInatApUrvaka hAtha hI pasArate haiM / ahA ! kitanA mahAn tyAga / aise sacce santa mahata hI vizva kA kalyANa kara sakate haiN| yadi mujhe punarjanma mile to maiM bhagavAna se hI prArthanA karatA hU ki-aise pavitra jana parivAra me mujhe de / aura aise hI tyAgI vairAgI jaina sAdhuo kA suyoga bhI mileM, tAki maiM apane bhAvI jIvana ko sarvottama vanA skuuN|" __ maiM bhI (rameza A TapakAvizepa sakala sagha ke khuzI kA kAraNa maiM bhI eka thA cAturmAsa uThate-uThate maiM (rameza) bhI vairAgI kA bAnA pahanakara kalakattA A ttpkaa| yadyapi merA janma eka bhare-pUre sampanna osavAla jaina
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 | munizrI pratApa abhinandana grantha parivAra meM avazya huA thaa| kintu jaina AcAra-vicAra me maiM sarvathA anabhijJa hI thaa| phira bhI mana meM eka hI tamannA, eka hI lagana aura eka hI dhuna thI-vama sarva sAsArika sAvadya pratiyo se makha-moDakara guru bhagavata zrI pratApamala jI ma0 eva paNDita ratna zrI hIrAlAla jI ma0 ke sAhacarya me AhatI dIkSA zighrAtizIghra le lenA hI upayukta rhegaa| isa mahAn manogya ko mana-majUpA me surakSita rakhatA huA, gurU pravara zrI kI pavitra sevA me hAjira huaa| isa prakAra sarva Ayojana zAntipUrvaka sampanna hue| kalakattA sagha kI sevA-bhakti sarAhanIya eva anukaraNIya thii| yaha varSAvAsa bhI apanI zAnI kA anokhA thaa| LICKR na
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ jhariyA meM dIkSotsava vidAI samAroha aura vihAra - vagAla kI rAjadhAnI kalakattA kA aitihAsika varSAvAsa sampanna hone ke pazcAt savaM muni maNDala kA hajAro nara-nArI nAgariko dvArA vidAI samAroha sampanna huaa| usa samaya kA dRzya darzanIya va anokhA thA / adhikAza nara-nAro viyoga-vedanA se vyAkula eva udAsInatA kI AdhI se pIDita-dukhita jAna paDa rahe the / "gurudeva / puna darNana kI kRpA zIghra kareM, gahare gataM me gire hue isa kSetra ko bhUleM nahI, hama to kevala dhanArthI hai, na ki dharmArthI / ataeva hamArI vinatI sadaiva Apa ke jholI-pAtra me hI nahI, apitu mana-majUpA meM rahe / " isa prakAra kalakattA nivAsI janatA kI vyathina vANI bAra-bAra anunaya anurodha kara rahI thii| sarasvatI kA sadana zAnti-niketana - zasya-zyAmalA vagAla dharAtala ko pAvana karate hue tathA irdagirda nivAsiyo ko jaina zramaNajIvana kA paricaya, upadeza vANI vijJApana patro dvArA karate hue vizva vikhyAta zAnti niketana (volapura) padhAre / yaha nagara sacamuca hI zAnti eva sarasvatI kA jItA jAgatA sadana mAnA gayA hai / isa virATa sasthA ke sacAlaka kulapati karmaTha kAryakartA AcArya kSiti mohana sena the| jahA bhAratIyo ke alAvA irAnI, cInI, nepAlI varmI eva lakA nivAsI Adi nAnA dezo ke saikaDo vidyArthI apanIapanI ruci ke anusAra darzana-bhUgola, itihAsa, vijJAna Adi vipayo kA adhyayanAdhyApana kiyA karate haiM / sacamuca hI yaha kendra bhAratIyo ke lie gaurava kA pratIka hai aura bhAratIya saMskRti ke lie bhI / AcArya kSitimohanasena svaya aneka honahAra chAtro ko saga lekara darzanArtha Ae / jaina-darzana, prAcIna jaina itihAsa eva jaina sAhitya zramaNa-jIvana ke viSaya me kAphI tAtvika carcAeM huI / upasthita jijJAsu videzI vidyArthiyo ne bhI zraddhA bhakti eva jijJAsA pUrvaka dubhASiyo ke mAdhyama se 'muhapatti' 'rajoharaNa' 'keza locana' eva pAdayAtrAdi viSayaka prazno kA samyak samAdhAna prApta kiyaa| isa prakAra kAphI prabhAvita va prasanna citta hokara lauTe aura dUsare dina "jaina darzana" para usI sasthA ke vizAla hAla me pravacana bhI karavAyA va sasthA dvArA munivaro ko abhinandana patra bheMTa kiyA / jo Age diyA gayA hai aura sasthAo ke sarva vibhAgo kA avalokana bhI karavAyA gyaa| maniyo kA mAgalika milanayahA se zramaNa gaNa saithiyA aae| jahA vayovRddha tapasvI mahA bhAgyavAna zrI jagajIvana jI ma0, prakharavaktA zrI jayanti lAlajI ma0 eva zrI girIza muni jI ma. sAnanda virAja rahe the / udAra mana muniyo kA pArasparika vyavahAra atyadhika prema bharA eva sauhArda sneha pUrNa thaa| Apa munivaro ke sAnnidhya me yahA eka sarva dharma sammelana bhI huA, jo saithiyA nAgariko ke itihAsa me navIna hI thaa| yahA~ AzAtIta dharma-prabhAvanA eva dharmonnati huii| yadyapi gharo kI saMkhyA se yaha kSetra laghu thA tathApi
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 | munizrI pratApa abhinandana grantha pArasparika sagaThana-sahayoga ke prabhAva se atyadhika bala milaa| kApho dino taka virAja kara sarva muni maNDala ne jhariyA kI rAha pkddii| jahA mere (rameza) dIkSotsava kA gujarAtI sthAnaka vAsI jaina samAja kI ora se eka abhUtapUrva Ayojana kA zrI magala honevAlA thaa| dIkSA kA zakhanAda - jhariyA sagha eka susampanna anubhavI, dIrghadRSTi-darzaka eva zuddha sthAnakavAsI paramparA zraddhA kA sadaiva anugAmI rahA aura hai / jahA sau se bhI jyAdA sukhI-suyogya jaina parivAro kA vAsa hai| dIkSA kI zubha sUcanA kA zakha zammedazaila se hI itastata pramArita ho cukA thA / etadartha jhariyA nivAsiyo me vehada utsAha-umaga ullAsa kA vAtAvaraNa chA gayA, jisame bahino me to mAno khuzI kA pArAvAra hI umaDa paDA thA / vahuta me jaina vAla va yuvako ne AhatI dIkSA ke adyAvadhi darzana taka nahI kiye the aura dUsarA kAraNa yaha bhI thA--ki bihAra prAta me kAphI zatAbdiyo se jaina dIkSA kA silasilA avaruddha thaa| isalie puna isa zuddha mArga kA guru bhagavata dvArA udghATana ho rahA thA ataeva harpa bharA vAtAvaraNa honA svAbhAvika hI thaa| maine uttara diyAmerI jJAna, ghyAna sAdhanA ko dekhakara sagha ke madasyagaNa bahuta hI prabhAvita hue / mere parivAra ke vipaya me bhI sagha ne pUrI pUcha-tAcha kii| yadyapi aneko pArivArika jana maujUda the aura hai / lekina bhAvI kaThinAiyo ke bhaya se maiMne nizcayavAda kI zaraNa lo -jaisA ki konA chora ne phonA ghAcharu konA dhAya ne vApa / antakAle jAvU ephalu sAthe puNya ne pApa / / savo ko merA eka hI uttara thA--jo uttara gurudeva ko thA vahI uttara sagha ko, aura vahI anya mAnavoM ko bhI-'mere koI nahI hai, merI AtmA akelI AI aura akelI hI jaayegii|" basa, vizvAsapUrvaka jhariyA zrI sagha ne mujhe apanA hI lADalA mAnakara, tathA tatra virAjita munivaro kI jana-mAnasa ko jhakajhorane vAlI vANI ne sagha me nayA prANa phUkA, naI cetanA panapAI eva nayA jozatopa kA sUtrapAta kiyaa| harSa hI harSajahA dekho vahA hasI khuzI ke phavvAre phaTane lage, jahA dekho vahAM gAje-bAje, gIto kI manalubhAvanI surIlI tAna, jahA dekho vahA~ zAsana-zobhA kI vAte, jahA dekho vahA AtmIka vINA kI sumadhura tAna eva jahA devo vahA dhArmika pratiSThA ke zubha darzana hone lge| gujarAtI-rIti-rivAja ke mutAvika dIkSotsava prArambha huaa| kaI dino taka sammilita prItibhoja to dUsarI ora rajoharaNa pAtra, zAstra eva vastro kI boliyA para voliyA laganA zuru huI / jimako gujarAtI bhApA me "ucchavaNI" kahate haiN| thoDe hI samaya me sara ke ramaNIya prAgaNa me hajAro rupayo kA Dhera sA laga gyaa| mAno kuvera pramanna citta hokara nabha se barasa paDA ho / isa prakAra Agantuka hajAro darzako ne ima abhUta pUrva samAroha me bhAga liyA darzana kiyA aura apane ko kRta-kRtya mAnate hue jaina zramaNa ke AcAra vicAra kI bhUri-bhUri prazamA karane lge| isa prakAra vaMzAkha zuklA saptamI kI zubha-magala velA me maiM (rameza muni) guru pratApa ke pavitra pUjanIya pAda cinhoM para calane ke lie zramaNa dharma me praviSTa huaa|
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ indaura cAturmAsa : eka vihaMgAvalokana triveNI kA sundara susagamaHsavat 2020 kA yazasvI cAturmAsa udayapura kA sampanna kara guruvarya zrI pratApamala jI ma0 pa0 ratna, vaktA zrI rAjendra muni jI ma0 zrI sureza muni jI ma0 eva ina canda paktiyo kA lekhaka (rameza muni) Adi muni hama cAro nimbAheDA hote hue nImaca Ae aura idhara AcArya pravara zrI Ananda RSi jI ma0 eva taruNa tapasvI prasiddha vaktA muni zrI lAbhacanda jI ma0 apanA aitihAsika varSAvAsa sAjApura kA sampanna kara eva cirasmaraNIya cAturmAsa khAcaroda kA pUrNa kara mAlavakezarI zrI saubhAgya mala jI ma0 sA0 Adi anekAneka muni-mahAsatiyo kA eka sundara snehamaya triveNI sagama juDA / jo sacamuca hI eka laghu sammelana kI hI jhAMkI prastuta karatA thaa| ___bhAvI sammelana vipayaka eva AcAra-vicAra vyavahAra sambandhI kAphI acche Dhaga se vicAro kA vinimaya huaa| eka dUsare ke darzana kara sAdhaka mana phUle nahI samA rahe the| nImaca sagha ke sadasyo ke mukha-mana eva jIvana-jIhvA para zramaNa saMgha eva AcArya pravara ke prati aTUTa zraddhA-bhakti jhalaka rahI thI / jo Aja ke pratyeka sthAnakavAsI sagho ke lie eka anukaraNIya paupTika navanIta hai / hone vAlI bhAvI sammelana kI pakkI rUpa rekhA kA sUtrapAt eva zubhasthAna ajamera-nizcaya kI sUcanA bhI tAra dvArA yahA A phuNcii| mAlavakezarI aura guru pravara - sadhyA kI sundara suhAvanI acala me sarva muni-maNDala virAjita thaa| mAlava kezarI jI ma0 ne guru pravara zrI pratApa mala jI ma0 ko eka tarapha bulAkara parAmarza diyA ki-agalA caumAsA arthAta 2021 kA jahA maiM kahU-vahI karanA hogA aura vaha sthAna hai indaura / sagaThana eva aikyatA kI dRSTi se indora sakala-sagha kI sevA karanA Apa ke lie tathA banegA to mere lie bhI jarUrI hai / ata bhale Apa sammelana me padhAre kiMvA anyatra vicaraNa kreN| parantu jahA taka indaura sagha kA vinatI patra Apa kI sevA me na pahuca jAya, vahA taka Apa anya kisI sagha ko AzvAsana-svIkRti pradAna na kreN| vasa, bhane isako bhAvanA-kAmanA samajhe ki aajnyaa|" guru bhagavata ke jIvana me yaha bhI eka khAsa vizepatA rahI hai-Apa sadaiva vaDe bujurga guruo ke amRta vacano ko sammAnapUrvaka sira caDhAte Ae haiM / dUsarI bAta yaha bhI thI--ki-zAta pvabhAvI eva gahare anubhavI aise mAlavakezarI jI ma0 kI pavitra svabhAva kI zItala chAyA me rahane kA anAyAsa hI yaha su avasara hastagata huaa| aimA dIrgha dRSTi se socakara gurudeva bole ki- "Apa mere gurudeva tulya hai| maiM svapna me bhI bhavadAjJA kA atikramaNa avahelanA kaise kara sakatA hU~?" ata Apa ke AdezAnusAra hI meM kadama rakhUgA / vasa, AcArya pravara Adi munivaro ne ajamera kI dizA lI, aura hamane nImaca se manhAragaDha kI dizA naapii|
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 | munizrI pratApa abhinandana grantha indaura sagha kA DepyuTezanajahA vairAgI vAla brahmacArI nAthUlAla (narendra muni) vilaudA vAle aura vairAgIna gaTu vAI (jJAnavatI jI) devagaDha nivAsI kI dIkSA kA magalamaya kArya sampanna karanA thA aura uparokta kArya guru bhagavata ke kamanIya kara kamalo se hI sabhava thaa| ataeva malhAragaDha ko pAvana karanA jarUrI huaa| malhAragaDha sagha ne bhI guru pravara ke kathanAnusAra saharpa-zraddhA eva nirbhayatA pUrvaka hone vAle dhArmikotsava ko sAdagIpUrNa DhaMga se sampanna kiyaa| uparokta kArya siddhi ke pazcAta pAMco muni-maNDala rAmapurA, cavalaDema, bhAnapurA, rAyapura, vakANI va jhAlarApATana aayaa| jahA indaura sagha kI ora se savata 2021 ke varSAvAma kA vinatI patra lekara katipaya agragaNya zrAvaka A pahuce / indaura kA sakala' sthAnakavAsI sagha guru bhagavata para agADha zraddhA bhakti rakhatA AyA hai| gurudeva kI prabhAvazAlI vANI ke prabhAva se hI yahA "sevA sadana" (Aya vila khAtA) nAmaka sasthA kA savata 2004 ke caumAse me nirmANa huA thA / Aja to yaha sasthA kAphI savala, valiSTa va prasiddhi prakhyAti me vahuta Age baDha cukI hai / isakA kArya kSetra bahuta hI vizAla vana cukA hai| vindu kA sA laghurUpa Aja sindhu me pariNita hotA dRSTigocara ho rahA hai / ataeva isakI zAnI kI savala mamthA rAjasthAna, khAnadeza, uttarapradeza aura mAlavA bhara me zAyada nahIM hogii| jisame prativarSa hajAro bhAvuka jana saprema lAbhAnvita hote haiN| uparokta zubha pravRtti ke mArga darzaka hamAre caritra nAyaka hI rahe hai| rAjadhAnI kI ora kadamakAphI anurodha Agraha ke pazcAta gurudeva ne zAstrIya vidhAnAnusAra samvata 2021 ke caumAse kI indaura magha ko svIkRti phrmaaii| abhI samaya kI kAphI vacata thii| ata paropakArI muni-maNDalI nala kheDA, vaDA gAva, sujAlapura Adi choTe moTe nagara-nivAsiyo ko darzana dete hue madhya pradeza kI vaibhava sampanna rAjadhAnI bhopAla padhAre | muni zubhAgamana se sthAnakavAsI sagha bhopAla me AzAtIta jAgati AI, nava cetanA kA zakha bulanda huA aura sagha kI DAvADola jaDo me guru-upadezAmRta ne Thosa kArya kiyaa| jo kAphI dino se sthAnIya sagha vATikA ujaDo jA rahI thii| bhopAla sagha kI ora se yadyapi isI caumAse ke lie atyadhika Agraha thaa| lekina aisA na ho sakA / caumAse ke dina nikaTa bhAge A rahe the / isalie ApADha vadI taka muni maNDala indaura ke upa nagaro me A pahuMcA aura udhara sammelana me padhAre hue mAlavakezarI jI ma0 inhI dino me bhaNDArI mila me A virAje / vama ASADha zuklA tRtIyA ke zubha magala prabhAta me hajAro nara-nAriyo ke abhinandana-samAroha ke sAtha-sAtha muni maNDala (dasaThANA) kA indIra nagara meM praveza huA jo vaDA hI anUThA anupama dRzya thaa| sAhitya va saskRti kA kendra indaura - indaura kevala bhautika-vikAsa vaibhava kA hI kendra nahIM apitu saskRti, sAhitya, itihAsa, kala kArakhAne va dharma kI sundara zobhanIya sagama bhUmi bhI hai / jaina samAja ke lie to sacamuca hI yaha sagama jagama tIrtha sA banA huA hai / kyoki yahA zramaNa saskRti ke pratIka digambara zvetAmbara eva sthAnakavAsI vidhArA kA sundara magama hai / jo hamezA anya magho ke lie eka ujjvala preraNA kA pratIka rahA hai| . hA, to jana-mAnama meM zramaNa saghIya munivaro ke prati aTUTa zraddhA bhakti ke sAtha-mAtha jahAM tahA~ unmAda ke madhura srota bhI phUTa rahe the| naMkaDo hajAro bhavyAtmAe vyAkhyAnAmRta pAna karane lgii|
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama khaNDa indaura cAturmAsa eka vihagAvalokana | 63 utmAhI yuvako dvArA pratyeka ravivAra ko eka vizepa Ayojana kabhI rAjavADe me mahAvIra bhavana me hotaa| zrAvaNa-bhAdave ke dino me jaise vasundharA kA vizAla prAgaNa harA-bharA sarasanna dRSTi patha hotA hai usI prakAra guru bhagavata kI vAgatiyaza prabhAveNa bhavya mAnasa bhUmi sarasanja svaccha nikhara uThI / eva japa-tapa-zIla santoSa zraddhA kI apUrva unnati ke mAtha-sAtha vAharo darzanArthI mumukSuo kA bhI eka aisA srota pravAhita huA, jo indaura sthAnakavAsI magha ke itihAsa me advitIya thaa| isa prakAra payurpaNa parvArAdhanA eva lokAzAha, divAkara jayanti mahotsava Adi bhI unsAhapUrvaka sapanna kiye gye| sagha sacAlako ko dUradarzitA - cAro mAsa paryanta sagha sadana me stutya zAnti-sagaThana eva sneha kI vINA bajatI rhii| jo sacamaca hI anukaraNIya hI thii| yadyapi isa varSAvAsa me vidvapa vidroha ke aneko aise naimittika tattva abhimakha the jo thoDI-sI viphalatA para rAI kA parvata eva tila kA tADa khaDA kara deN| kintu sagha ke jAne-mAne vidvad varga eva gurudeva pratApa aura saubhAgya kI vejor3a zAnti-krAnti ne aisA chiTakAva kiyA ki ve sAmpradAyika kaTu tattva bhI sUla ke phUla vana vicha pdd'e| sagha me paryApta zAta vAtAvaraNa rahA / yaha sarva zreya sacAlako ke sira para rahatA hai uname se prathama zreya ke ghanI hamAre caritranAyaka aura zraddhaya mAlava kezarI zrI saubhAgya mala jI ma0 hai / jinakI smita mukha mudrA para ATho pahara zAnti aThakheliyAM karatI hai| jinakI vAk-zakti me advitIya bhakti mAdhurya kA sAgara lahalahAtA hai| jo vinodI ko to kyA para virodhI ko bho AkRSTa kiye binA nahI rhtaa| jinakI vyAkhyAna zailo jahAM bhavya mAnasa ko vairAgya se mIgotI hai, to dUsarI ora jIvana ko jhakajhorane vAlI vahI phaTakAra aura lalakAra / jahA hAsya eva vIra rasa se zrotAo ke mana-mukha eka sAtha hI vAga-vAga ho jAte haiM / to dUsarI ora yadA-kadA karuNArasa paripUrNa ApakI vANI dvArA sunane vAlo kI AMkho me zravaNa-bhAdavA bhI chA jAtA hai / isa prakAra mukhya rupeNa 'Atmadharma' vipaya ke antargata hI uparokta vibhinna srota Apa ke mukha himAcala se ni sRta hote rahate haiN| thoDe me kahe to sacamuca hI Apa eka anokhe jAdU ke avatAra haiM jo ruSTa-tuSTa eva yogI-bhogI Adi sabhI ko apanA anugAmI banA hI lete haiN| sva0 zrI kizanalAla jI ma0 ke prati ApakI bhakti va zraddhA vejoDa mAlUma paDI / eva sarva sAdhuo ko nibhAne eva pukArane kI kalA kA tarIkA bhI eka anUThA dekhane ko milA-Izvara | bhagavAna | kRpAlu padhAro Adi-Adi Apake sambodhana ke mukhya sumadhura cinha haiM / ApakA dila jitanA vizAla hai, utanA hI mastiSka virATatA ko lie hai aura vANI me bhI utanI hI madhuratA kA vAsa hai| jo choTe-moTe sabhI yAtriyo ko sAtha meM lekara calane kI kSamatA rakhate haiM / zramaNa-sagha ke prati Apa ke jIvana kA kaNa-kaNa eva roma-roma vaphAdAra pratIta huaa| kaI vakta Apane pharamAyA bhI thA ki-"kyA karU~ ? mere ghuTano me ava vaha zakti nahIM rahI, anyathA zramaNa sagha ke lie gujarAta, pajAba Adi prAnto me eka cakkara lagA AtA aura anya sato ko bhI milAne kA bharasaka prayatna krtaa|" aisA bhI dekhane, sunane meM AyA ki Apa ke pratyeka vyAkhyAno me zramaNa-sagha puSTi ke udgAra sphurita hote rahate the / ata ni sandeha sagha-stambha ke Apa eka saphala sarakSaka subhaTa pratIta hue| aise guNa ratnAkara eva zramaNa-sagha ke camakatedamakate ratna yuga-yuga taka Atmadarzaka ke rUpa me vidyamAna rahe vasa yahI mana kI zubhAkAkSA hai| ApakI snehamayI zItala chAyA me rahane kA yaha prathama avasara thaa| sva0 mAdhvAcArya, sva0 zrI
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 | munizrI pratApa abhinandana granya kizanalAla jI ma0 eva Apa (maubhAgyamala jI ma0) ke atIta jIvana kI nita naI jhAMkiyAM sanane ko eva sIkhane ko milii| __isa prakAra sabhI dRSTiyo se yazasvI, yaha cAturmAsa indIra ke sthAnakavAsI itihAsa me advitIya eva saphala rahA / vihAra-velA me bhI hajAro nara-nAriyo ne usI zraddhA-bhakti pUrvaka vidAI samAroha meM bhAga liyA / aura AcArya samrATa zrI Ananda RSi jI ma0 zrI saubhAgya mala jI ma0 eva guru pravara zrI pratApa mala jI ma0 kI jaya-jayakAro se vaha ananta AkAza maNDala gUja rahA thaa| AyAvayati gimhesu, hematesu avAuDA / vAsAsu paDisalINA, sajayA susamAhiyA // - AcArya zayyabhavasUri prazasta samAdhivata sayamI muni grISma Rtu me sUrya kI AtApanA lete haiM hemanta Rtu me-zItakAla me alpa vastra rakhate hai aura varSA Rtu me kachue kI taraha indriyo ko gopana karake rahate haiN|
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ majala gAMva meM mahAna-upakAra / / / sarasa zAta prAkRtika suSamA kI goda me vasA huA majala grAma merI mAtRbhUmi hai jahA~ osavAla samAja ke paccAsa se bhI adhika susampanna parivAra vAsa karate haiM / jinakA videzI vyApAra-vinimaya se khAsA / sambandha hai aura prAya sabake saba acchI hAlata meM vidyamAna haiN| dhArmika va sAmAjika jIvana bhI jinakA stutya rahA hai| deva. guru dharma ke prati jinakI acchI zraddhA bhakti va mAnyatA hai / sabake saba Aja se hI nahIM, apitu kAphI samaya se zuddha mAnyatA ke dhanI 'sthAnakavAsI' jaina samAja ke anugAmI rahe haiM / ataevA yadA-kadA satI, gaNa ke caumAse bhI huA hI karate hai / vastuta zramaNa saskRti ke AcAra-vicAra vyavarahAra Adi dhArmika saMskAro se yahA ke vANide sarvathA anabhijJa nahI rahe haiM / dharma-sAdhanA-ArAdhanA ke lie| eka bhavya sthAnaka aura kaumudI ko bhI mAta karane vAlA sakala sagha kA eka jinAlaya bhI bAjU me hI khaDA hai| jo majala gA~va kI zobhA pratiSThA me abhivRddhi kara rahA hai| ___ gurupravara zrI pratApamala jI ma0 sA0, maiM (rameza muni) priyadarzI zrI sureza muni jI, zrI 'narendra muni jI, zrI abhaya muni jI, zrI vijaya muni jI, zrI mannA muni jI eva satI jI zrI choga "kuvara jI ma0, zrI madana kuvara jI ma0 eva zrI vijaya kuvara jI ma0 Adi sAdhaka gaNa kA isa ramaNIya'kamanIya gA~va me yaha prathama praveza thaa| ___ mujhe dIkSita hue kAphI varSa bIta gye| lekina mAtRbhUmi ke mahAmahima darzana se maiM dUra thA aura mAtRbhUmi ke sapUta jana bhI guru bhagavata Adi muni mahAsatI maNDala ke darzano se vacita the| 'yadyapi bhakti se ota-prota vinatI kA silasilA kaI mahino se nirantara cAlU thaa| parantu anukUla vAtAvaraNa ke abhAva me udhara paga pherA na ho skaa| jehI ke jehI para satya sanehu / so tehI mila hu na kAhu savehu / vasa bhAvuka jana kI bhakti ne jora pakaDA aura udhara sakala sagha-jodhapura kI vinatI ko mAnyakara mAlavaratna guru pra0 zrI kastUracandra jI ma0 sA0 ne samvat 2024 ke caumAse kI AjJA pradAna kara dii| vasa, 'eka patha aneka kAja' ke anusAra kaI gAMva nagaro ko pAra karate hue jodhapura kA cira smaraNIya varSAvAsa bhI vyatIta kiyA aura mArgavartI sage sambandhI jana ko darzana dete hue, guru bhagavata Adi sapta Rpiyo kA majala ke pavitra prAgaNa me padhArane kA zubha dina bhI sannikaTa A khaDA huaa| praveza samAroha bhI apanI zAnI kA anokhA thA / svAgatArtha Ae hue bhAI-bahino me athAha umagollAma kA pravAha phUTa-phUTa kara jayakAro ke bahAne baha rahA thA / vyAkhyAna vANI me bhI jaina jainetara ati bhAva pUrvaka ThIka samayAnusAra subaha-dopahara me ekatrita hokara guru pravara ke, TUTe-phUTe kucha vicArakaNa mere va sureza muni jI ke una nape-tule nikhare asarakAraka zabdo ko ekAgratA pUrvaka sunA karate the / AvAla-vRddha Adi majala ke medhAvI mAnava zAsana camakAne-damakAne dIpAne me va sevA bhakti me kimI
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 | munizrI pratApa abhinandana gantha anya sagho me pIche nahI the, balki eka kadama Age hI rahate the / mata maNDalI ko mAlUma nahIM huA ki yaha registAna hai ki ---mAM kA peTa mAlavA deza | sabhI muniyo kA yaha pyArA nAga bana gayA thaa| 'majala-maNDalI mahAn hai| jina zAsana ko zAna hai|" majala ke pratyeka magha sadasyo ne AnI jAna se to mevA-bhakti me kimI bAta kI kamI nahI rakhI / arthAta makala sagha ne va AdIzvara sevA maNDala ke sadasyo ne apanA pUrA-pUga uttaradAyitva adA kiyA / uparokta guNa garimA ke vAvajUda bhI jisa prakAra prakRti kI veDhagI cAla ne ramadAra ganne me gaThAno kI bharamAra, gulAva me kATo kI katAra, candana para sapoM kA vAma, ratnAkara samudra meM khAra jala kA va candramA me kalaka kA honA pAyA jAtA hai / usI prakAra majala ke makala magha me bhI sagaThana va ekAtmabhAva kI kamI khaTaka rahI thii| arthAt mAghika zakti do vibhAgo (ghaDo) me baTI huI thii| yadyapi vyAkhyAnavANI me va sata ko lAne pahuMcAne me saba eka mata avazya ye / tathApi phUTa ke cagula me burI taraha jakaDe huye the| ima vaTe-ghaDe ko kAphI varSa ho cuke the| vastuta eka kahAvata bhI hai ki laDAI me laDD nahI vaTA karate haiN|' tadanusAra phUTa-phajItI-kalaha-kleza va vaira-virodha bhItara hI bhItara mulagatA huA sImA lAgha rahA thA aura sagha kI vikAsonmantrI bhAvI yojanAo para tupArApAta-sA ho gayA thaa| mAno kisI svArthI kAnara ne magha rUpI gya ko Age baTane me breka lagA diyA ho / jo yojanA sAmUhikavaicArika dRSTi se calAI jAtI hai, ve yojanA, ve kArya manvara phaladAyI siddha hote hai aura jahA~ sagaThana hI vighaTana kA caraNa cUma rahA hai vahA navIna yojanA kA prazna to dUra hI rahA, parantu pUrvavartI yojanAyeM bhI khaTAI me paDanA svAbhAvika hai| vama yahI sthiti majala ke zrI sagha kI thI / ataeva kimI uttama purupa ke nimitti kI ava AvazyakatA mahasUsa ho rahI thii| cU ki-phUTa kI iti zrI hone kA kAla paripakva ho cukA thaa| isa avasara para guru bhagavata kA zubhAgamana mAno zuSka va mUchita udyAna me amRta vRSTivat thA / jana-mAnama ko jhakajhorane vAlI vANI kI varamAta honelagI / vANI me karkazatA-kaThoratA va marma bhadI vANa nahIM the- apitu vANI pravAha meM eka oja thA, AkarSaNa thA, jAdU thA va joza-topa se paripUrNa vaha mIThA Aparezana avazya thaa| jo dardanAka bImArI ko miTA de ? lekina jana-mAnasa ko pIDA kAraka nahI jaisA ki yaha upadeza nahIM goliyAM haiM, jo rogI ko dI jAtI haiM / vasa jAdUbharI vANI ke prabhAva se sakala magha me svaccha zAnti kA vAtAvaraNa vanA, saDI-galIgujarI mana-majUpA me chupI grayiyA~ DholI huI, khulI bhI aura pighala-pighala vahane lagI / sacce mana se eka dUsare ke nikaTa va gale me gale mile, gaI gujarI pUrva sarva vAto ko vahI jAjama ke nIce daphanA dI gaI, tatkAla guru bhagavana ke samakSa hI pAramparika kSamA kA AdAna pradAna huaa| jo sacamuca hI bhItarI mana me thA / galI-galI aura ghara-ghara meM to kyA kintu komo dUravartI vAle una gAvo meM bhI khuzI harpa ke phavvAre phUTa paDe the| saba ke muMha para muskAna aThakheliyA~ kara rahI thI / guru pravara ke saphala prayAsa pI yama-tatra sarvatra bhUri-bhUri prazasA hone lgii| mukhada sneha kI marisarI sphuTita hone ke pazcAta makala majala zrI sagha eva dharmaniSTha suzrAvaka zrI
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama khaNDa majala gAva me mahAn-upakAra | 67 zrImAn bhImarAja jo lakSmIcanda jI ke atyAgraha para ujjaina nivAsI osavAla zrI chogamala jI ke suputra vairAgI bhAI zrI vasanta kumAra jI ko bhAgavatI dIkSA kI guru bhagavata ne svIkRti phrmaaii| tA0 7-4-68 caitra zuklA navamI ravivAra kI zubha velA me dIkSA kA magala mahotsava majala zrI sagha ke pAvaNa prAgaNa me ullAsa ke kSaNo me sampanna huaa| Asa-pAsa ke hajAro zraddhAlu mumukSuo ke alAvA kaI adhikArI karmacArI bhI isa utsava meM sammilita hue the| majala ke itihAsa me apanI zAnI kA prathama yaha dhArmika anupama Ayojana thA / isa mahotsava se jainadharma kI AzAtIta prabhAvanA huI / kaI jaina-janetara nara-nAriyo ne dIkSotsava dekhakara apanA jIvana saphala kiyA / isa samAroha kA sarvazreya majala saMgha eva zrI bhImarAja jI lakSmIcanda jI ko hai jinhoMne udAra citta me caturvidha saMgha kI mahAn mevA kara vipula lAbha upArjana kiyaa| Aja majala ke sakala sagha sadasya eka mAlA ke rUpa me gumphita haiN| sabhI mahodara kI taraha milate-julate-vicArate va pratyeka kArya me sahayogI vana hAtha baTAte haiN| ghara-ghara me vahA~ Aja prema-maitrI sneha kI mIThI rasadAra gagA baha rahI hai| jipame vahAM ke nivAmIgaNa DubakI lagAkara zuddha-vizuddha ho rahe haiM / upadeza-mandeza ke prabhAva se vahA~ nUtana sagaThana kA nirmANa huaa| ataeva guru pratApa kA pratAA vahA~ ke vAmiyo para yuga-yugAtara amara-amiTa rahe isame Azcarya hI kyA hai ?
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ ziSya-prazidhya paricaya 1-tapasvI zrI basantalAla jI mahArAja - Apa madasaura nivAsI sva0 zrI ratanalAla jI osavAla dugaDa ke suputra haiN| sva0 satI ziromaNi zrI hagAma kuvara jI mahArAja kI satpreraNA se Apa ko jJAna gabhita vairAgya utpanna huaa| tadanusAra tA0 21-2-40 ko ratanapurI (ratalAma) me guru pravara ke caraNa kamalo me prathama ziSya hone kA sIbhAgya prApta kiyA / yathA vuddhi hindI-saskRta-eva jainAgama kA paThana-pAThana pUrNa kiyaa| jJAna-dhyAna eva svAghyAya me Apa kI ruci adhika rahI hai| vastuta kAphI varSe se Apa lavA Asana arthAt na dina me aura na rAta me zayana karate haiN| kabhI ekAntara, kabhI vele-tele isa prakAra nirantara raga-ragIlI tapArAdhanA ke mAtha-sAtha bahudhA mauna eka jJAna-dhyAna me vAdhA na par3e, isa kAraNa jana kolAhala se dUra rahanA hI Apa kI antarAtmA ko abhISTa hai / gurudeva eva ghora tapasvI khaddaradhArI sva0 zrI gaNezalAla jI mahArAja kA sAhacarya pAkara Apa kI sAdhanA adhikAdhika savala-saphala eva camaka uThI eva jana-jIvana ke lie zraddhA kA kendra vanI __ kaI mahA manasvI muniyo kI mahAn caraNa sevA kara apane mahA mUlyavAna sayamI jIvana ko lAbhAnvita kara cuke haiM / adyAvadhi Apa ne mAlavA, uttarapradeza, vihAra, vagAla, nepAla, khAnadeza, rAjasthAna, gujarAta, pajAba, Adhra aura kannaDa prAto kI hajAro mIla kI pada yAtrA taya kara cuke haiM / Apa zrI ko vaktRtva zailI mIdhI-sAdI zrotAo ke hRdaya ko chUne vAlI hai / abhI Apa khAnadeza-mahArASTra me vicaraNa karate hue zAsana kI prabhAvanA vaDhA rahe haiM / 2-zrI rAjendra muni jI mahArAja zAstrI - ApakA janma pIpalu (ma0 pra0) grAma me kSatriyakula bhUpaNa solakI gotrIya zrI lakSmaNasiMha jI kI dharmapatnI mau0 zrI sajjana devI kI kukSI se kArtika zuklA pUrNimA ke dina huA thaa| zaMzava kAla se hI Apa kI pravRtti dhArmika kAryoM meM vizeSa rhii| ekadA ahamadAvAda me Apako guru pravara zrI pratApamala jI mahArAja ke darzana karane kA saubhAgya prApta huA / 'jainA saga vaimA raga' tadanusAra gurudeva kI amRta vANI sunakara Apake hRdaya sAgara me vairAgya kI gagA phUTa paDI / sAtha hI sAtha jaina muni-mahAmatiyo ke prati pragADha zraddhA utpanna huI aura dhArmika madhyayana bhI prArambha kara diyA / svalpa kAla me hI AzAtIta saphalatA milI aura vairAgya bhAva puSTa bane / atata vi0 sa0 2008 vaizAkha zuklA 8 kI zubhaghaDI me khaNDelA (jayapura) me pU0 zrI raghunAthajI mahArAja eva gurudeva zrI pratApamala jI mahArAja Adi muni sagha kI upasthiti meM dIkSAvrata svIkAra kiye| dIkSoparAta gumdeva ke netRva meM hindI-maskRta-prAkRta bhApAo kA acchA jJAna upalabdha kiyA eva dhArmika zAstrI taka kI parIkSAeM bhI uttIrNa kI / svara kI mAdhuryatA ke kAraNa ApakI vyAkhyAna zailI
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ HAI - - - tapasvI muni zrI rAjenda "ani zrIbasantI tIlAlajI "rAjendra munijI ramezamunijI 'nijImA 11 sudhAkara mevAi mUSA paNDitaratna LA namunijImA. purezamanijImA usadeva zrI pratApa rahArAjasAkIjaya tApamalajImahA zrI prakAza zrI narendramA *kAzamunijI 'munijImA Anta zrIbasanta vasanta manijImA tapasvI mAga "annAmanijImA zrI vijaya muni jImuni zrImapana yamunijImA
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama khaNDa ziSya-praziSya paricaya | 66 rocaka hai / Apa dvArA hindI me anuvAdita vardhamAna bhaktAmara kAphI AdaraNIya vanI hai / abhI Apa eva sAthI muni vIraputra zrI sohna muni jI mahArAja khAnadeza eva mahArASTra prAto me dharma kI apUrva sevA kara rahe haiN| 3-zrI rameza muni jI mahArAja, siddhAnta AcArya, sAhitya ratna : majala (mAravADa) nivAsI zrImAn seTha vastImala jI kI dharmapatnI zrImatI AzA vAI koThArI ke bhare-pUre musampanna parivAra me ApakA janma huA / vAlya eva kizorAvasthA vidyArjana va vyApAra me vItI / sahasA Apako anta karaNa preraNA eva mahAsatI zrI bAlakuva~ra jI mahArAja kI vairAgya bharI zikSAo ne Apa ko pratiyodhita kiyaa| tabhI Apa kI antarAtmA apane parivAra ko kahe vinA ho duSprApya patha kI khoja meM nikala paDI / - usa vakta guru bhagavanta zrI pratApamala jI mahArAja Agama vizArad pa0 zrI hIrAlAla jI mahArAja ThA0 6 kA cAturmAsa kalakattA meM thA / yena-kena prakAreNa Apa vahA~ pahu~ce aura apanI vairAgya bhAvanA pragaTa kI / tIkSNa buddhi ke kAraNa kucha hI dino me acchA jJAna prApta kiyA / tava suyogya samajhakara jhariyA zrI sagha ne tA0 6-5-54 kI magala prabhAta me vizAla jana samAroha ke sAtha dIkSotsava sampanna kiyA / arthAt gurupravara kA Apane ziSyatva svIkAra kiyaa| dIkSoparAnta gurudeva eva guru bhrAtAo ke sahayoga se sAhitya ratna, saskRta vizArada, jaina siddhAnta AcArya Adi uccatama parIkSAe~ uttIrNa kii| Apa lekhaka, vaktA kavi ko zreNI me gine jAte hai / Apa dvArA likhita kaI kRtiyA~ vidyamAna haiM--pratApa kathA kaumudI 1, 2, 3 jIvana darNana, vIrabhAnaudayabhAna caritra, gIta pIyUpa, vikhare motI nikhare hIre, Adi / Apa kI vaktRtva zailI Atmika tatvo se plAvita eva zrotAo ke mAnasa sthalI ko chUne vAlI hai| 4-priyadarzI zrI sureza muniH .. Apa jAti ke jayazavAla digambara jaina sampradAya ke mAnane vAle the| zrI gayA prasAda jI jaina eva mAtA jJAna devI kI kukSI se janma huA thaa| vyApArI kSetra me jaldI utara jAne ke kAraNa zaizavakAla me vidyAdhyayana sImita hI rahA / vambaI eva kAnapura me Apa vyavasAya kara rahe the| samvat 2016 kA caumAsA guradeva Adi munivaro kA vile pArale (vambaI) me thA / pIpIgaja nivAsI triloka canda jI ke sAtha-sAtha Apa bhI darzanArtha upasthita hue| jaina muniyo ke AcAra vicAra se Apa atyadhika prabhAvita hue / vasa, ekadama jIvana me bhArI parivartana le Ae aura dukAnadArI ko sameTa kara gurupravara ko sevA me arja kI ki Apa apanA ziSya banAkara mujhe bhI dhanya banAve / bihAra yAtrA me sAtha ho cale aura Avazyaka jJAna sAdhanA bhI zurU kara dI gaI / suyogyatA dekhakara samvat 2016 mAgha zuklA 13 kI magalavelA me zrI ghoTI sagha ne dIkSotsava kA apUrva lAza upAjana kiyA / dIkSA kA sarvazreya zraddhaya pa0ratna zrI kalyANa Rpi jI mahArAja Adi munivaro ko hai / jinakI valavantI preraNA ghoTI zrI sagha ko milatI rahI / dIkSAvrata agIkAra karane ke pazcAt gurupravara ke sAnnidhya me hindI, saskRta eva dhArmika abhyAsa pUNa kiyA / Apa kI vyAkhyAna zailI bahuta hI mathara gati se calatI hai| bhApA majI huI eva sarala suvodha hone ke kAraNa zrotAo ke mana ko Akarpita kara letI hai / canda hI varSoM me Apane apane jIvana meM dhIra vIra gambhIra eva dhImepana guNa ko kAphI vikasita kiyA hai / yahI kAraNa hai ki Apa
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 | munizrI pratApa abhinandana grantha sAthI muniyo ko nibhAnA acchI taraha jAnate haiM / sata eva satI maDala ko sApha spapTa salAha dene meM bhI pravINa haiM / guru bhakti me pakke niSThAvAna hai / prathama praziSya ke rUpa me alakRta kiyA gayA / 5-zrI narendra muni jI mahArAja - mevADa prAta me sthita 'vilodA' Apa kI janma sthalI hai| zrImAn bherUlAla jI eva sau0 dhUli devI kI kukSI se ApakA janma huA / tAta-mAta kI taraha vAlaka kA jIvana bhI susaskAro se ota-prota rhaa| phalasvarUpa sAdhu-jIvana ke prati pragADha anurAga svAbhAvika thaa| koI bhI sata-satI bilodA gA~va me pahucate hI, vAlaka nAthUlAla sevA me hAjira hokara vinA kahe AhAra pAnI kI dalAlI me juTa jaataa| vilodA hote hue hamArA muni sagha udayapura padhAra rahA thaa| usa samaya vAbU nAthUlAla apane mAta-pitA se pUchakara muniyo ke mAtha ho gayA aura ruci-anusAra dhArmika evaM sAmAjika adhyayana bhI zurU kara diyaa| isa prakAra udayapura kA varSAvAsa pUrNa hone ke pazcAt zrImAna bherulAla jI ne nImaca ke jana sthAnaka me dIkSA kA AnA patra likhakara gurudeva zrI ke kara kamalo me samarpita kiyaa| tadanusAra ma0 2020 mAghavadI 1 kI zubha ghaDI me malhAragaDha ke magala prAgaNa me dIkSA samAroha sapanna huA / Apa ko gurupravara ke prazipya ke rUpa me ghopita kiyA gayA / ava Apa adhyayana kArya me rata haiN| canda hI varSoM me Apane acchI yogyatA prApta kI hai| vyAkhyAna zailo kA pravAha bhI dhIre-dhIre nikhara rahA hai| prakRti se Apa zItala-zAta eva samatAzIla haiM / mAtRbhASA hindI-adhyayana me ApakI abhiruci adhika hai| guru-bhakti me Apa pUrNa zraddhAvAn sAdhaka haiN| gurudeva zrI ke Apa praNipya ke rUpa me ghopita kiye gaye / 6 - tapasvI zrI abhaya muni jI mahArAja - Apa kI janmasthalI 'kAkarolI' mevADa hai| sva0 zrImAna cunnIlAla jI sva0 zrImatI nAthIbAI sonI gotrIya osavAla parivAra me ApakA janma huA hai| bAlyakAla sagharpamaya rahA / tathApi jIvana AzA se ota-prota rahA / sAdhu jIvana ke prati pragADha sneha thaa| kaI mahA manasviyo kI sevA kara jIvana ko susamkArI banAyA / prAya ujjaina me Apa vyavasAya kiyA karate the| mahAsatI zrI choga ku varajI, zrI madanaku varajI, zrI vijaya ku varajI ThA0 3 sa0 2022 kA caumAsA nayApurA ujjaina thaa| tava mahAsatI jI ke sadupadeza se ApakI antarAtmA jAgRta huI aura apane jyeSTha bhrAtA zrI meralAla jI se pUcha kara sIdhe ratalAma cale Aye / jahA~ mAlava ratna guru zrI kastUracanda jI ma0 eva 50 ratna zrI rameza muni jI ma0 kA varpAvAsa thA / sevA me pahucakara dhArmika sAdhanA zuru krdii| Avazyaka jAna hone ke pazcAta pratApagar3ha kI ramyasthalI me sa0 2022 mAghavadI 3 ke magala prabhAta meM ApakA dIkSA samAroha sapanna huaa| gurudeva zrI pratApa malajI ma0 kA ziSyatva Apane svIkAra kiyaa| munya speNa Apa kA parama dhyeya-sata-sevA eva tapArAdhanA hI rahA hai| vinaya-anunaya eva bhakti meM Apa kA jIvana ota-prota hai| abhI taka Apa 8 9 15 15 21 taka kI lambI tapA gadhanA kara cuke hai|
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama khaNDa * ziSya-prazipya paricaya | 71 7-zrI vijaya duni jI mahArAja 'vizArada' ~~ udayapura nivAsI zrImAn koThArI manoharasiMhajI eva sau0 zrImatI zAtAdevI kI goda se vi0 sa0 2008 mAgha sudI 10 magalavAra kI zubha ghaDI me janma huA thaa| mAta-pitA kI ora se putra vijaya kumAra ko mamkAra acche mile / prArambha me hI koThArI jo kI icchA thI ki- hama apane vijaya aura vIrendra kumAra ko dharma-mevA me samarpita kreNge| tadanusAra sa0 2020 kA cAturmAsa gurudeva Adi munivRnda kA udayapura thaa| muniyo ke madhura vyavahAra se prasanna hokara mAnyavara koThArI jI ne apane putra vijaya kumAra ko sAdhanAmaya jIvana ke lie gurudeva ke varada hAtho me sauMpa diyaa| tatkAla dhArmika adhyayana prArambha kara diyA gyaa| upayogI jJAna sAdhanA eva paripakva vairAgya ke hone para sa0 2023 mRgasara vadI 10 kI zubha velA me mandasaura ke ramya-bhavya sthalI me dIkSotsava sampanna huaa| isa utsava me kAphI sAdhu-sAdhvI eva hajAro mumukSu ne bhAga liyA thaa| yaha samAroha bhI apanI zAnI kA anupama thaa| gurupravara zrI ke praziSya ke rUpa me Apa ghopita kiye gaye / dIkSoparAnta vinaya-viveka-vidyAdhyayana kA acchA vikAsa kiyA / hindI-saskRta-aura prAkRta adhyayana me rata haiN| vyAkhyAna zailI jozIlI va rucivardhaka hai / kavitta kalA eva lekhana kalA me ApakI prazasanIya gati hai / zrotAoM ko pUrNa vizvAsa hai ki bhavipya me Apa acche manasvI eva vyAkhyAna dAtA vnege| 8-AtmArthI zrI mannA muni jI mahArAja - sa 2024 kA varSAvAsa gurudeva Adi sapta Rpiyo kA jodhapura thaa| usa samaya Apa voTAda gujarAta prAta kI ora se dIkSA kI zubha bhAvanA ko lekara idhara Ae hue the / likhita prazno kA gurudeva ke mukhAravinda se ucita samAdhAna prAptakara Apa kAphI prabhAvita hue aura dIkSA kI bhAvanA vyakta kii| Apa mujhe bhAgavatI dIkSA pradAna kara dhanya bnaaveN| acchA sayama pAlane kI merI ruci Apa kA ziSyatva pAkara suhaTa vanegI aura ratna traya kI acchI savRddhi hogii| ___ tadanusAra sa0 2024 mRgasara vadI 10 ke magala prabhAta me jodhapura ke pavitra prAgaNa me dIkSotmava sampanna huaa| Apa ko dazavaikAlika sUtra, uttarAdhyayana sUtra eva kaI thokaDe bhI kaThastha haiM / sadaiva jJAnadhyAna me nimagna rahate hai / yadA-kadA tapArAdhanA bhI kiyA karate hai| hindI eva gurjara bhASA me vyAkhyAna bhI pharamAte hai / gurudeva ke nizrAya me Apako banAye gaye haiN| ha-zrI vasanta muni jI mahArAja sa0 - Apa ujjaina ke omavAla zrImAn chogamala jI ke suputra hai / sa0 2024 kA jodhapura cAturmAsa thaa| jodhapura me darzana ke nimitta se Ae hue the| unhI dinoM santo ke Apa adhika samparka me Ae aura ekadama bhAvanA me parivartana le aae| tadanusAra apane jyeSTha bhrAtA zrI mANika lAlajI eva mAtezvarI kI anumati prAptakara sa0 2025 mAghasudI 15 ke dina bhAgavatI dIkSA ApakI majala nagara me sampanna huii| prazigya ke rUpa me Apako ghopita kiyA gyaa| sadaiva ratnatraya kI abhivRddhi ke Apa abhilApI eva santa-sevA bhI kiyA karate haiM / hindI prAkRta-saskRta adhyayana me rata haiM /
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 | munizrI pratApa abhinandana grantha 10-zrI prakAza munijI ma0 sAhityaratna - vi0 sa0 2006 mAghazuklA 11 ravivAra ke dina zrImAn nAthUlAlajI dharma kI patnI zrImatI sohana vAI gAga kI kukSi se janma huaa| zaMzava kAla sukha zAnti ke kSaNo me bItA / yena-kena-prakAreNa muni-mahAsatI varga kA samparka milatA rhaa| jIvana me supta saskAra phUlajhaDI ko taraha vikasita hote rhe| phalasvarUpa prabhulAla kI antagatmA dharma-raga se ota-prota ho utthii| pArivArika vighna ghaTA se uttIrNa hone ke pazcAt sa. 2025 mAgha zukla 15 kI magala prabhAta me bhIma nagara ke sagha dvArA vizAla paimAne para dIkSotsava sampanna kiyA gayA / isa dhArmika mahotsava me sthAnIya eva vAhara ke hajAro mumukSuo ne lAbha prApta kiyaa| ___ mAdhanA mArga para ArUDha hone ke pazcAt gurudeva kA sAhacarya pAkara zrI prakAza muni jI adhyayana rata haiM / vinaya-viveka vidyAdhyayana eva sevA guNa ko dina pratidina vikasita kara rahe haiM / samAja ko aise navayuvaka manta se kAphI AzA hai / Apane guru pravara kA ziSyatva svIkAra kiyaa| 11-12 - zrI sudarzana muni jI ma0 eva zrI mahendra muni jI ma0 sA0 - amata zahara ke gaDhakA grAma ke Apa nivAsI hai| agravAla jAti ma janma lekara rAjavaidya nAma ko khava hI camakAyA hai / vaidya-kalA me Apa (zrI sudarzana muni jI) atIva nipuNa eva anubhavazIla ho / sasArI pakSa kI dRSTi se Apa dono pitA-putra haiM / guru pravara eva munimaNDala kA mAdhurya bharA gAvadAra eva prazasta AcAra sahitA ko dekhakara dono atyadhika prabhAvita hue / indaura evaM ujjaina me upasthita hokara anurodha kiyA ki-Apa hame apane caraNa kamalo me sthAna deN| tAki hame sva-para ke kalyANa kA sunaharA avasara mila sake / Apake atyAgraha para paropakArI gurudeva ne vi0 sa0 2026 jeTha vadI 11 ko hasana pAliyA se nirADambara tarIke se dIkSA vrata pradAna kiyaa| sAdhanA maya jIvana kA paripAlana karate hue jinazAsata prabhAvanA kI abhivRddhi me salagna haiM / 13-zrI kAMti muni jI ma0 sA0 - ujjaina nivAsI zrImAn anokhIlAlajI, zrImatI sohanavAI pitaliyA kI kukSi se vi0 sa0 20 7 vaizAkha sudI 4 (cautha) ke dina janma huaa| zaizavakAla adhyayana eva muniyo kI sevA meM vyatIta haa| 'jaisA saga vaisA raga' tadanusAra gurupravara zrI kastUra candajI ma0 sA0 kI sevA me kAphI varSoM taka rahe / dhArmika saskAra, adhyayana eva Avazyaka anubhava sIkhate rhe| tatpazcAt vairAgya bhAva paripuSTa hone ke vAda mAta-pitA kI anumati prApta kara sa0 2027 mAgha zuklA 5 ravivAra kI magala prabhAta me chAyana grAma ke sagha dvArA bhAgavatI dIkSotsava sampanna kiyA gyaa| gurudeva kA ziSyatva svIkAra kiyaa| ava ratnatraya kI abhivRddhi eva sAdhanA me dattacitta hai / upasaMhAra : "To love one that is great is almost to be great oneself" atafa HEFT BUTCHT ke prati anurAga karanA svaya ko mahAn banAnA hai| yadyapi pavitra purupo kA sArA jIvana hI guNa sumano se granthita, gabhita, gumphita eva supreraNA
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama khaNDa ziSya-praziSya paricaya | 73 kA pavitra pratIka mAnA gayA hai| jIvana kA pratyeka kaNa aura pratyeka kSaNa paropakAra-mahaka se mahakatA hai, sevAdharma se damakatA hai aura zIla sadAcAra se camakatA rahatA hai / ___isalie eka sAmAnya sAdhaka dvArA eka mahAmahima manasvI ke sayamI jIvana kA sAgopAga eva suSThurityA varNana-vizlepaNa karanA asAvya hI nahIM apitu eka duSkara kArya bhI hai / cUki guNa to itastata vikhare hue asIma haiM aura lekhaka kI vahI eka jihvA aura vahI eka lekhanI jo usa samaya me eka hI guNa kA kathana va citraNa kara pAtI hai / maiMne bhI apane bhItara me ubharate hue manobhAvo ko valavatI preraNA se prerita hokara canda zabdo dvArA parama pratApI yamaniyamaniSTha, janojvala maNi, mahAmahima gurupravara zrI pratApa malajI ma0 ke jyotirmaya sayamI jIvana kI jhilamilAtI jhAMkI vidvad vRnda ke kamanIya kara kamalo me arpita kI hai / paryApta sAmagrI anupalabdha hone ke kAraNa tathA pUrI jAnakArI ke abhAva me yadyapi jahA~ tahA~ truTiyA eva yatratatra prAsagika bhAva Adi chUTa bhI gaye haiN| tathApi isa samyak parizrama ke liye maiM apane Apako zatavAra bhAgyazAlI mAnatA hU ki-eka yazasvI ojasvI AtmA ke prati mujhe kucha likhane kA saubhAgya milA hai / jo hara eka lekhaka eva vaktAo ke liye duSprApya sA rahA hai / isa parizrama kI saphalatA kA zreya bhI mere unhI zraddhaya guru deva ko hai, jinhoMne mujhe vAstavika sAvanA ke magalamaya, mahAmArga kA darzana karavAyA hai| jisa prakAra gulAva mAnava ke dila-dimAga ko tAjagI eva sphUrti pradAna karatA hai usa prakAra guru bhagavata kA jIvana bhI bhavyAtmAo ke manamastiSko me satya, ziva, sundaram kI zItala manda sugandha prasphurita karatA rhegaa| ataeva kahA hai ki-mahApuruSo ke guNAnuvAda karanA mAno apane Apa ko mahAn banAnA hai| lekhaka kA sarvopari dhyeya va lakSya vyakti ke jIvana nirmANa kA hai| jisakA AdhAra hai--guru bhagavato kA sAdhanA maya camakatA jIvana, damakatA upadeza, anubhava eva inake dhArmika Atmika vicAra aura AcAra, inhI maulika vicAro ke mAdhyama se hI vyaSTi aura samaSTigata jIvana kA samyak sundara svastha nirmANa sambhava hai| mahApuruSo kA par3hahu caritra / tAte hoya jIvana su pavitra /
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ gurudeva ke adya prabhRti cAturmAsa vyAvara rAmapurA mandasaura ratalAma jAvarA 2005 2006 2007 2008 2006 2010 2011 2012 2013 ratalAma indaura ratalAma 2014 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1986 1960 1961 1962 1963 1994 1965 1966 1967 1968 1966 2000 2001 2002 2003 2004 ahamadAbAda pAlanapura vakANI dehalI kAnapura kalakattA saMthiyAM kalakattA kAnapura mandasaura pUnA (bambaI) vilepArale rAmapurA ratalAma ajamera udayapura indaura baDI sAdaDI mandasaura jodhapura madanagaja mandasaura vaDI sAdaDI devagaDha DUMgalA indaura 2015 2016 2017 2018 2016 2020 2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 2026 2030 jAvarA jalagAva haidarAbAda ratalAma dillI sAdar3I (mAravADa) vyAvara jAvarA zivapurI kAnapura madanagaja indaura
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ - Bu Guo Indistaxabank g ) ) Guan 11:12 San Yuan Nian Qian Yi us ALCAPA **** stat Zhong Xue Mix Pl" }, ""; Tai Bei , l-Alumin CM /M.HaswittyZheng You SAHunturnata- Bu He . . Liao Bu , . Wo " Liao , 1 Airiti Li Huggania Mathat
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ Av --
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMsmaraNa 1. vANI kA prabhAva samvat 2004 kA cAturmAsa tapasvI zrI chavvAlAla jI ma. sA. eva guru pravara zrI pratApamala jI ma. sA. Adi munivarau kA virAT nagara indaura me thA / una dino rAjanaitika kSetra meM bhArI ugratA chAI huI thI / agrejo kI karatUto ne akhaNDa bhArata ko hiMda aura pAkistAna ke rUpa meM vibhakta kara diyA thA / etadartha jana-jovana me paryApta asthiratA eva bhagadaDa macI huI thii| ___ una dino pajAba prAnta ke kAphI jaina parivAra bhI apane bhAvI jIvanotthAna eva surakSA kI bhAvanA se prerita hokara indaura zahara kI ora cale Aye the| Agata jana vandhu sIdhe jaina sthAnaka me Akara gurudeva ke samakSa AdyopAta ghaTita ghaTanA kaha sunAne va sthAnIya kAryakartAo ke samakSa makAna, dukAna, bhojana samasyA ko sAmane rakhate the| usa samaya madhya pradeza me rAzana bhI kahA thA aura tana mana-dhana se zubhAgata bandhuo kA sammAna-satkAra eva sahayoga karanA-karavAnA bhI anivArya thaa| vikaTa paristhiti ko dhyAna meM rakhakara guru pravara ne anupama sUjha-bUjha se kArya kiyaa| saghasuvidhA kI dRSTi se prArambhika taura para eka laghu yojanA ke mAdhyama se sthAnIya kAryakartAo ko mArgadarzana dete hue kahA ki abhIhAla 'sevAsadana' (Ayambila khAtA) yojanA ko Apa sabhI sarvAnumati se kAryAnvita kareM tAki yathAzakti Agata sabhI jaina parivAra jyAdA se jyAdA lAbhAnvita ho ske| sthAnIya sagha ke zraddhAvAna sadasyagaNa nanunaca kucha bhI kahe vinA gurupravara ke amUlya vacano ko zirodhArya karate haiM / zubha ghaDI pala me sevA sadana arthAt (Ayabila khAtA) nAmaka sasthA kI sthApanA huI / Aja indaura kA sevA sadana merI dRSTi me rAjasthAna, madhyapradeza, mahArASTra, prAnto me yaha eka pahalI Thosa sasthA hai jo sAdharmI sevA ke varadAna se uttarottara pragatizIla eva pallavita-phalita hotI jA rahI hai / jahA~ prati varSa samAja ke hajAro bandhu jana lAbhAnvita hote haiN|" isa racanAtmaka kArya ke lie indaura sthAnakavAsI samAja kA baccA-baccA guru bhagavata ke sAmayika kArya kuzalatA kI mukta kaTha se prazasA karatA huA prativarSa sazraddhA Apa ko yAda karatA hai| 2. joDane kI kalA gurudeva zrI pratApamala jI ma. sA0, pra0 zrI hIrAlAla jI ma. sA. Adi muni maNDala savat 2008 kA caumAsA rAjadhAnI dillI me bitA rahe the| janatA upadezAmRta se adhika lAbhAnvita ho rahI thii| una dino digambara jaina sampradAya ke AcArya zrI sUryasAgara jI ma0 va isI samAja ke AcArya nemisAgara jI ma0 kA caumAsA bhI dillI ke upanagara me thA / anekoM bAra guru pravara zrI ke eva sUrya sAgara jI ma0 sA0 ke mayukta vyAkhyAna ho cuke the / etadartha digambara samAja gurudeva ke mAdhurya vyavahAra
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 | munazrI pratApa abhinandana grantha se kAphI prabhAvita ho cukA thaa| kiMtu zrI sUryasAgara jI ma0 eva zrI nemisAgara jI ma0 ke sammilita vyAkhyAna va sneha milApa na ho pAyA thaa| vastuta digambara samAja ke anuyAyiyo ko jamA cAhie vaisA satopAnubhava nahI ho rahA thaa| . avasarajJa prabuddha varga dvArA dono AcAryoM ke va guru pravara ke sammilita pravacana ho, aimI yojanA taiyAra kI gii| tadanusAra munivaro se svIkRtiyAM prApta kara ravivArIya kAryakrama prakAzita bhI karanA diyA gyaa.| - -sahamA kucha gaI-gujarI bAtI ko lekara dono AnAryoM meM tanA-nanI vaTa gaI / maMyukta vyAnyAna "yojanA khaTAI meM jA girii| dono mahA manasviyo ko mamajhAve kauna ? prakRtiyo kA udayabhAva vicitra huA karatA hai / yadi vyArayAna zAmila nahIM hue to sacamuca hI kAryakartAoM kI eva jina - zAsana kI 'acchI nahIM, lagegI aisA nocakara digambara samAja ke kucha jAne-mAne mahAnubhAva gurudeva zrI kI sevA meM - Ayeaura sArI ghaTanA kI mUlotpatti kaha sunaaii| .! -- muni jI ! Apa zAti ke agradUta haiN| vahAM padhAra kara hamAre dono AcAryoM ko samajhAkara pArasparika vaimanasyatA ko khatma karavA dIjiegA / tAki ravivAra kI vistRta vyA cyAna yojanA saphala bana sake / hame vizvAsa hai ki-Apa joDane kI kalA me kuzala haiM / ApakI jubAna meM pIyUSa bharA, hai| isa kAraNa vAtAvaraNa acchA bnegaa| --- gurudeva ne Agata - digambara samAja ke kAryakartAo ko pUrNa vizvAsa diyaa| unake nanna. "nivedana para-vahA~ padhAre / vAta kI vAta me dono AcAryoM ke bIca prema kI gagA vahA dI / khuzI ke phavvAre phUTa paDe / vyAkhyAna yojanA AzAtIta saphala rahI / isa prakAra digambara jaina samAja me gurupravara kA zAti mizana saphala huA / yatra-tatra sarvatra sneha saritA vahAne vAle sAdhaka kI jaya ghopa se dharmazAlA kA prAgaNa mukharita ho utthaa| / - -:-.--.-.-3 gurudeva ke uttara ne mujhe AkarSita kiyA . . . , samvat 2010 kI ghaTanA hai| sva0 satI-ziromaNi gurANI jI zrI vAlaku vara jI masA0 Adi satI vRnda kA caumAsA 'harasUda' madhyapradeza me thA / yena kena-prakAreNa ujjaina se merA bhAgya bhI una satiyo kI vihAra yAtrA me mAtha thaa| pAda yAtrA ke kaDave-mIThaM anubhava karate hue harasUda nagara me satI vRnda kA praveza huA / sthAnIya sagha kA atyadhika sneha dekhakara maiMne bhI cAturmAsa paryanta vahI rahanA ThIka samajhA / katipaya majjana vRnda mujhe apane yahAM para rakhane liye ati utsuka the aura satIjI se kahalAyA .bhI sahI, kintu merI antarAtmA. vilkula inkAra para inkAra kara rahI thii| jaisAki:--'pahale kA nA dhoyA kIca, phira kIca vIca phase". isa kahAvatAnusAra daladala me ulajhanA maiMne ThIka nahIM smjhaa| ... ___antata varSAvAsa pUrNa hone AyA / tava vaDI mahAmatIjI ne pharamAyA ki--ratana, cAturmAsa . pUrNa ho rahA hai, aba tumhe apane bhAgya kA nirNaya kara lenA cAhie / kyA karanA ? kahA~ rahanA ' aura : kahA~ jAnA ? mAnAki tumhe rakhane vAle sAdharmI vandhu vahuta haiM, tathApi apanI buddhi se jisa kSetra me rahane meM tumhArI antagatmA prasanna ho ni sakoca usa mArga kA cunAva kara lenA cAhie / patAkA kI taraha ma
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaNDa sasmaraNa | 77 vicAro kI duniyAM me Dola rahA thA / citana kI tarage kabhI dharma pakSa me to kabhI sasAra pakSa me hiloreM mAra rahI thii| eka dina svapna me AvAja AI ki-"kahI dala-dala me mata phaMsanA, kaThinatA se sunaharA avasara hAya lagA hai|" vasa kisI kI salAha liye vinA maiMne dIkSA lene kA nizcaya kara liyaa| unhI dino arthAt sa0 2010 kA cAturmAsa gurudeva zrI pratApamala jI ma0 Adi ThANA 6 kA kalakatte me thA / mere mAdhyama se hI 'harasUda-kalakatte' ke bIca caumAse me patro kA AdAna-pradAna huA karatA thA / vastuta mujhe bhalI prakAra mAlUma thA ki-inhI satiyo ke guru mahArAja kA caumAsA kalakatte me hai| utsukatA pUrvaka yadA-kadA maiM satI maNDala se santa-svabhAva sambandhita paricaya pUcha bhI liyA karatA thaa| paricaya santoSajanaka milatA rahA / taba gurupravara ke pavitra caraNo me maiMne eka patra likhaa| ___"maiM hujUra kI pAvana sevA me dIkSA lene ke lie AnA cAhatA huuN| yadyapi prakRti se vAkipha na Apa haiM aura na maiM huuN| Apa mere lie naye aura Apa ke lie maiM nayA huuN| tathApi jIvana parAga kI saurabha chipI nahIM rahatI hai / Apake vimala vyaktitva kI mahata yahA~ taka vyApta hai / mujhe to ApakA hI ziSyatva svIkAra karanA hai / maiM mAravADa rAjya kA nivAmI hU~ / ataeva zIghra pratyuttara kI pratIkSA me hU~ / sagha kI tarapha se uttara dilAne meM vilamba na hone pAve / kyoMki caumAsA kAla pUrNa hone A rahA hai| phira maiM Apako kahA~ DhUDhUgA / mujhe atizIghra nija bhAgya kA nirNaya karanA hai| - darzanAbhilApI harasUda madhya pradeza ratanacanda koThArI __cAturmAma pUrNa hone ke tIna dina bAda eka liphAphA mujhe milaa| jisame hRdaya sparzI nimna bhAva the Apa khuzI-khuzI se pdhaareN| kalakatte kA sthAnakavAsI jaina sagha ApakA bhAvabhInA svAgata karegA / ApakI pavitra bhAvanA ko zatavAra sAdhuvAda hai| ApakI saphalatA ke lie zAsanadeva sahayogI - bane / kucha zarte nimna prakAra haiN| unheM zAnta dimAga me vicAra kara eva acchI taraha paDhakara phira Age kadama rakheM (1) kisI prakAra kA jIvana me lobha-lAlaca na ho, - (2) jIvana me asthiratA eva Akula-vyAkulatA na ho| (3) kisI taraha kI udarastha dhUrtatA- ThagAI-pAkhaNDapanA na ho| (4) eva pArivArika vighna-bAdhA bhI na ho, jisake kAraNa bAra-bAra Apako jAne-Ane kI kriyA karanI paDe, to kRpayA Apa Ane kA kaSTa na kreN| vahI sAdhu-samudAya bahuta haiN| vAstavika matyatA eva antarAtmA kI prauDha majabUtI ke lie sagha ke dvAra sadaiva khule haiN| Apa avazya kalakatte padhAreM / adhyayana karake apane jIvana ko khuva camakAveM / muni maNDala ne satIvRnda ko sukha-sandeza eva Apako dharma madeza pharamAyA hai| bhavadIya kArtika zuklA 7, mArphata-zrI zve0 sthA0 jaina sagha . 27, polAka sTrITa kalakattA pa0 kizanalAla bhaNDArI
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 | munizrI pratApa abhinandana granya uparyukta udgAro ko paDhakara merA mana mayUra khuzI ke mAre nAca uThA mujhe AzAtIta satopa huaa| jaisA ki kahA hai-"durlabhA guraravoloke, zipyacittApahArakA' arthAt aise nirlobhI guru hI vAstava me sva-para kA kalyANa karane meM samartha hote hai| unhI kA sAhacarya pAkara zipya kA zipyatva dina dugunA phalatA-phUlatA hai / vasa maiMne eka mahAna manoratha kI siddhi ke liye kalakatte kI ora prayANa kara diyaa| 4 savala preraka mamvat 2016 kA varSAvAsa vilepArale (vambaI) me thA / cAturmAsa prArambha hote hI maiMne gurudeva zrI kI preraNA se hI hindI, maskRta, prAkRta parIkSopayogI adhyayana cAlU kiyA thaa| "kAvya sevA vinodena kAlo gacchati dhImatAm" tadanusAra zrAvaNa eva bhAdavAmAsa ratna-traya kI savRddhi ke rUpa me biitaa| sthAnIya sagha me AzAtIta dharma prabhAvanA huI aura ho rahI thii| Amoja kA mahInA cala rahA thaa| paThana-pAThana sucAru rUpa se gatizIla thaa| parIkSocita tIno kendra arthAt-hindI ratna, saskRta-vizArada, eva siddhAnta prabhAkara ke kendra anukUlatAnusAra pRthakapRthaka kaoNlejo me cunakara Avedana patra bhI bhara diye gaye the| sahasA mere pArivArika jano kI tarapha se unhI dino hRdaya-vidAraka vighna A khar3A huaa| vighna bhI vavavata kaThora eva lomaharpaka thaa| sAdhAraNa sAdhu to kyA, vaDe-vaDe guru-mahata bhI gar3abaDA uThate haiM / vAta aisI banI ki jaba maiMne (rameza muni) dIkSA vrata svIkAra kiye the, tava nizcaya nayakA AdhAra lekara gurudeva eva jhariyA zrI sagha Adi sabhI ko maiMne eka hI uttara diyA thA ki-"samArI pakSa meM mere koI nahI hai" tabhI sagha eva gurudeva ne mujhe dIkSA vrata pradAna kara kRta-kRtya banAyA thaa| vastuta kucha varSoM ke bAda chipI huI merI vAte dhIre-dhIre khula paDI / pArivArika jano ko merA vizvasanIya patA lagate hI (vilepArale vambaI) vahAM A khaDe hue| puna sasAra me mujhe le jAne ke liye ve loga tana toDakara taiyArI me the / ataeva vAtAvaraNa kAphI dUpita ho cukA thaa| azAta vAtAvaraNa ke kAraNa adhyayana krama vahI kA vahIM ruka sA gayA / parIkSopayogI umagollAsa havA ho cukA thaa| aisI paristhiti ke antargata maiMne gurudeva se kahA-aba mujhe koI bhI parIkSA nahI denA hai caki dina pratidina vAtAvaraNa vipAkta vanatA jA rahA hai| nitya naI naI bAteM khaDI ho rahI haiN| isa kAraNa adhyayana me vilkula citta nahI laga rahA hai / patA nahI bhAvI garbha me kyA chipA hai ? ___ mere nirAzA bhare udgAro ko sunakara gurudeva kucha udAsInAkRti me vole-vatsa | parIkSA kAla sannikaTa A rahA hai, adhyayana bhI acchA huA hai| sAta-sAta dino ke antara me tIno parIkSAeM pUrNa ho jAyegI / ghabarAnA nahI cAhie / pArivArika samasyA ko sulajhAne me va unhe samajhAne me maiM aura sakala sagha yathAzakti prayatnazIla haiN| kyA tumhe patA nahI ? "hotI parIkSA tApa me hI svarNa ke sama zura kI" arthAt kamoTI mAdhaka jIvana kI hI huA karatI hai| kyA divAkara jI mahArAja sA0 eva pUjya pravara zrI khUbacanda jI mahArAja para musIvate nahI AI ? yadi tuma apane sAdhanA mArga me majabUta ho to koI bhI zakti tumhe DigA nahIM sakatI / isalie tuma vilkula hatAza na bano / pustakeM khola kara dekho| mira para maDagayA huA saMkaTa zAta zItala samIra ke jhoko se svata vilIna ho jAyagA / gurudeva ke zubhAzIrvAda se vaimA hI huaa| tIno parIkSA vighna rahita pUrNa huI / pariNAma bhI acche upalabdha hue| vighna-vighna ke ThikAne phuNcaa| gurudeva kI savala preraNA ne mere mana mastiSka meM aisI cetanA phU kI jo adyAvadhi vahI cetanA mujhe pratipala prerita kara rahI hai|
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaNDa saMsmaraNa | 76 5 kyA tumhe Dara nahIM? gurudeva Adi satavRda uttara pradeza ko pAra kara vihAra prAta ke bIco-bIca hote hue padhAra rahe the| vihArI janatA yadyapi bhadra eva saralamanA avazya hai kintu dharma eva saskRti ke prati ajJa bhI kAphI hai| Dhoga pAkhaNDa eva adha-vizvAsa mAnava ke mana mandira me gaharI jaDa jamA vaiThA hai / yahI kAraNa hai ki anArya saMskRti kI taraha vihAra prAta me bhI dayA dharma kI hInatA eva madya mAsa kA pracAra adhika mAtrA me dRSTigocara hotA hai / / jaisA ki munivR da calate hue 'vArahacaTTI' nAmaka gAva kI sar3aka para se gujara rahe the kivahI arthAt usI sar3aka ke kinAre para hI eka vacika bakare kI bAta karane kI taiyArI me thA / muni maNDala aba vilkula usake nikaTa A pahuMce the| isa taraha dayanIya dRzya ko dekhakara guru pravara Adi kA hRdaya dravita ho uThA / ekadama jozIlI lalakAra me vole-jarA Thaharo kyo yaha adharma kRtya kara rahA hai? kyA kisI anuzAsaka kA tumheM Dara nahI hai ? mAnavI paridhAna me dAnavIya kukRtya, aura vaha bhI rAjamArga para / jarA tumheM zarma nahI / mUka prANiyo kI isa taraha apane svArthoM ke lie hatyA kara kyo mAnavatA ko kalakita kara rahe ho| __ oja pUrNa AvAja ko sunakara usa vadhika ke hAtha thara-thara kApa utthe| kapota kI taraha giDagiDAne va phaDaphaDAne lagA / churI hAtho se chUTa par3I / bakarA bhI hAtho se mukti pA muniyo ke caraNo me A khaDA huA / ho halle ke kAraNa ava khAsI bhIDa jamA ho cukI thI / jana kolAhala ko sunakara vadhika kA svAmI makAna me se bAhara AyA / dekhatA hai-pAMca cha-zveta parivAna me mahAtmA eva bIso anya na nArI cAro ora khaDe haiN| ___ mahAtmA jI / hame kSamA kreN| aisA kArya saDaka para nahI kareM' Aja dina taka aisI neka salAha dene vAle hame Apa jaise koI nahI mile| are / tuma mAnava bane ho aura peTa-kala ke lie hamezA mUka prANiyo kI hatyA | kyA dUsarA ghadhA rujagAra nahI hai ? tumhAre jaise sapUto se hI bhArata mAtA pIDita hai eva prakRti bhI yadA-kadA pralaya macA rahI hai| vaha kApatA huA volA-Apa bhagavAna tulya haiM / itanA kopa na kreN| maiMne vakaro kI bahuta hatyA kI aura karavAI hai| ava maiM kasama khA kara kahatA hUM ki--yaha dhaghA choDa duuNgaa| isalie Apa mujhe zApa dekara nahI jAveM, varana hama khAka ho jaayeNge| yaha bakarA Apa kI zaraNa meM A cukA hai| isa kAraNa ise amara banAkara gAva me choDa detA huuN| athavA Apa bhale sAtha le jAveM / mujhe koI Apatti nahIM hai| isa prakAra usa bakare ko abhayapradAna kara munivR da ne kadama Age bar3hAye / 6 hama na cora na luTere haiM DAmara kI sudUra lamvI saDaka para gurudeva Adi muni sagha pAdayAtrA me nimagna the / vihAra prAta me zAkAhArI vastiyAM kahI-kahI para milatI haiN| aura kahI para to vilkula zAkAhArI kA nAmonizAna bhI nahI / lagabhaga dasa mIla jitanA mArga taya karane ke pazcAt sAdhakagaNa eka nanhe se gAMva meM
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 / munizrI pratApa abhinandana grantha jA pahu~ce the / uma gAMva ke nikaTa eka thAnA thaa| thAnA isalie thA ki samIpastha vana vibhAga meM se koI lakaDiyo kI taskarI nahI kara baiThe / isa kAraNa insapekTara aura cAra pulima maina rahate the| tapasvI zrI vasantIlAlajI ma. sA. ke upavAsa kA pAraNA thaa| ataeva muni zrI zAkAhArI parivAra kI pUcha-nAcha me nimagna the / itane me to thAnedAra ko mAlUma huA ki zveta pozAka me pAca cha cora luTere gA~va kI eka pAThazAlA me cupake se Thahare hue haiN| khavara sunate hI tankSaNa usane pulisa ko bhejA ki jAo | una zveta poSAka vAlo ko thAne me le aao| pulisa--Apako thAnedAra sAhava bulA rahe haiM / guru-kisalie? pulisa-yaha to mujhe patA nhiiN| guru-tapasvI jI | pAtra lekara jAo / sabhava haiM thAnedAra zAkAhArI athavA jaina hoMge / jo rUkhA-sUkhA asaNa mila jAya, le aao|" AjJAnusAra tapasvI jI vahAM pahuMce / na koI Adara satkAra aura na madhura vANI kA upahAra thA / apitu bhaDaka kara volA-tuma kauna ho ? kimalie muha para kapaDA bAMdha rakhe ho ? vaiTho yahA~, apanI sArI riporTa likhAo varan jela meM ThUsa diye jAoge / duniyA~ kI AMkho me dhUla jhoka kara DAkA DAlate ho| ____ tapasvI-zAta muskAna me-kyA ApakA bhApaNa pUrA huA ? prathama to Apako volane me jarA bhI viveka nahIM hai / maiM jaina zramaNa bhagavAna mahAvIra kA ziSya huuN| zAyada Apa naze me anTa-saTa vakavAda kara gye| aimA mujhe mahasUsa huaa| hama na cora aura na Dakaita haiM, hAM, yadi mujhe mAlUma hotI ki Apa inkvArI ke lie bulA rahe hai, to ni sandeha mere guru jI yahA~ mujhe kadApi nahI bhejate / Apa ko hI vahA~ jAnA pdd'taa| vastusthiti kA parijJAna hone para thAnedAra sAhaba kA Tamprecara kama huaa| zIghra kursI se uThakara karavaddha hokara bolA-Apa Aja kahAM se A rahe haiM aura kahAM jA rahe hai ? yahAM to koI bhI jaina nahIM hai / aksara sabhI mAsAharI rahate haiM / tapasvI hamArA muni sagha pArzvanAtha hilsa hotA huA kalakatte kI tarapha dharma pracAra ke lie jA rahA hai / hama to Apako zAkAhArI samajhakara AhAra ke lie Aye haiM / lekina yahA~ to 'UMcI dukAna phIkA pakavAna' kI taraha viparIta vAteM milI / astu, thAnedAra-mana hI mana khedita hotA huA, upha / jaina sAghu AzA lekara Aye aura khAlI jAve / merI khurAka gadI hai / Apa mere yahA~ se phala le pdhaareN| hama zramaNa, savIja vAle phala liyA nahIM karate haiM / Apa to mere sAtha calakara mere gurudeva ke darzana kara vahI kucha bheTa arpaNa kareM / guru pravara kI sevA meM upasthita hokara aparAva kI kSamA mAgatA huA volA-guru jI / maiM kyA meMTa karUM Apako ? bama, Aja me Apa mAsAhAra kA tyAga kara zAkAhAra kI pratijJA svIkAra kreN| hamAre liye yaha amUlya bheMTa hogii| tadanusAra thAnedAra mAhava pratijJA svIkAra kara ghara kI ora loTate haiM /
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaNDa sasmaraNa | 81 - 7 paisA pAsa hai kyA ? pUrva bhArata me muniyo kA paribhramaNa ho rahA thaa| lagabhaga 11 mIla kA vihAra karane ke pazcAt eka choTe grAma meM guru pravara Adi ne vizrAma liyA thaa| vaha grAma AzA ke viparIta thaa| peTa khurAka mAga rahA thA / bAta bhI ThIka thI-vinA khAnA-dAnA diye cale bhI to kaise ? mAnava kAma to karAle aura dAma na cukAve, to nisadeha sAhUkAra aura karmacArI me Thane vinA nahI rhegii| isI prakAra peTa aura pairo ko khurAka nahI milane para sustI AnA bhI svAbhAvika hai| kavIra kI bhApA me kavIra kAyA kUtarI kare bhajana me bhaga / ... ThaNDA vAsI DAlake kariye bhajana nizaka / / jaina zramaNa kA tapomaya jIvana kacana-kAminI se sarvathA nirlepa rahA hai / isalie vizva ne jaina sAdhu ke tyAga kI bhUri-bhUri prazasA kI hai / mArgavartI eka yamunA pAra nivAsI agravAla bhAI kI dukAna thii| vahAM guru pravara ne laghu muni ko bhejA ki-satta athavA bhune hue cane ho to kucha le aao| muni pAtra lekara vahA~ pahu~ce / bhakta | kyA tumhAre yahA~ bhojana vana gayA ? abhI nahI, maiM eka vaje khAtA hU~-uttara milaa| muni khAlI lauTa Aye / lagabhaga eka baje ke pazcAt phira vahAM phuNce| sata kI vRtti zvAna jaisI mAnI hai / usane uttara diyA maiMne khA liyA hai, aba kucha nahI vacA / zAma ko vnaauuNgaa| vaha bhI rAta me, yadi tuma rAta ko khAte ho to bhojana yahA~ se le jAnA / __ acchA bhakta | hama rAta me to nahI khAte / isa thaile me cUna jaisA yaha kyA hai ? yaha sattu hai / jo gehU~ aura cane bhUnakara banAyA jAtA hai idhara kI janatA namaka mirca aura pAnI ke sAtha isako khA kara dina vitAtI hai / hAM, yadi tumhArI bhAvanA ho to do cAra muTThI hamAre pAtra me vahA do| dukAnadAra---paise lAye ho kyA ? muni--paise to hama ghara choDa Aye haiN| aba hama nahI rakhate haiN| isa prakAra mAla muphta me maiM luTAtA rahU~ to merI pUMjI hI saphAcaTa ho jAya / deza choDakara yahA~ kamAne ke lie AyA hU~ na ki khone ke liye / muni pravara samatA bharI mudrA meM lauTa Aye / anubhava ke koSa me yaha adhyAya bhI juDa gyaa| 8 mai kyA bheMTa karU? muni maNDala TATAnagara se vihAra kara mArgavartI "piMDarA jADA' grAma ke DAka-vagale me kucha ghaTo ke liye vizrAma kara rahe the / udhara rAcI se eka kAra sarasara karatI AI aura vahI ruka gaI / usa kAra me sapatnI eka agreja adhikArI thA / progrAma se mAlUma huA ki unakA bhI usI DAkabagale me bhojana Adi kArya nipaTane kA thaa| usa agreja dampatti ne jaina zramaNo ko prathama vAra hI dekhA thA / mukha para vastrikA dekhakara
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 | munizrI pratApa abhinandana grantha unhone dekhA ki yaha koI aspatAla hai| oNparezana ke liye DAkTaro ne mukha para zveta vamya vAMdhA hai| isa kAraNa Agatu mahAzaya asamajasa me avazya paDe / AzcaryAnvita hokara muniyo se pUchA ki-This is a hospital arthAt kyA yaha aspatAla hai ? pratyuttara me - nahIM, yaha DAka vagalA hai| "to Apa sabhI ne muMha para vastra kyo vAdha rakhe hai ?" tava munivRnda dvArA sakSipta jaina muni paricaya nAmaka pustaka unhe dI gii| tatpacAt jaina zramaNa, sAdhanA eva mukhavastrikA sambandhita vistRta jAnakArI se unhe avagata kraayaa| sunakara patipatnI dono kAphI prabhAvita hue / karabaddha hokara tyAgamaya jIvana kA puna puna abhinandana karane lge| agreja mahilA-Apa me se baDe kauna haiM ? muni-Apa arthAt zrI pratApamala jI mahArAja sA0 / agreja mahilA-Apa merA hAtha dekhiye / mere hAtha me santAna kA yoga hai ki nahI? gurudeva-AzA bharI vANI me, hindI bhApA Apa acchI taraha samajha jAvege ? kyo nahI ? merA va sAheva kA sArA jIvana hI hindI me vItA hai| maiM to bhArata ko apanA hI vatana mAnatI huuN| isalie yahA~ kI veza-bhUpA-bhASA se mujhe atyadhika pyAra hai / ApakI dainika khurAka kyA hai ? gurudeva ne prazna kiyaa| gurujI | maiM Apa se jhUTha nahIM bolUgI / merI khurAka Davvala roTI aura murgI ke aNDe Adi / gurudeva-Apa samasta sasAra ko IsAmasIha kA banAyA huA mAnate hai ki nahIM? "hA~, gurujii|" to aNDe bhI to usI IsA kI santAna huii| kyoki sajIva hai, jisame prANo kA sahabhAva haiM / Apa burA na mAne, IsA bhagavAn kI santAna arthAt aNDo ko khA jAte haiN| isa kAraNa prakRti kA prakopa Apa para hai / santAna rukAvaTa kA khAsa kAraNa merI samajha me yahI honA cAhie / isakA ilAja (pratirodha) hai, unhe khAnA choDa dIjie rukAvaTa dUra ho jaaygii| acchA | acchA | maiM samajha gaI, jaba bhagavAna kI santAna murgI ke aNDo ko khAtI hU~ tava bhagavAna mujhe santAna kaise deMge ? maiMne kaI sthAno para apanA hAtha dikhakara saikaDo rupaye kharca kara diye / lekina Apa jaisA sahI-sApha spaSTa mujhe kiso ne bhI nahI kahA / basa, aba maiM kisI ko apanA hAtha nahI btaauuNgii| gurudeva ke caraNo me manIvaMga rakhakara bolI-isame pAca sau rupaye haiN| inhe Apa svIkAra kareM, Age ke lie Apa mujhe apanA pUrA patA likhA deM / maiM sAhaba se pAca sau rupaye aura bhijavA duuNgii| "nahI, bahina / jaina sAdhu rupayo kI bheMTa nahIM liyA karate haiN|" to ApakA dainika kharca kaise calatA hai ? kyA koI jAyadAda jamIna kI inkama hai ? nahI vahina jI / jaina bhikSu kacana-kAminI ke sarvathA tyAgI hote haiN| aba hamAre liye sArI sRSTi hamArA parivAra hai| niyamAnusAra hamArI sarva AvazyakatA jaina samAja pUrNa karatI hai| zAkAhArI parivAro me hama bhikSA vRtti karate haiN| phira maiM kyA bheMTa karUM ? - agreja mahilA volo /
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya-khaNDa , sasmaraNa | 83 Apa aNDe khAnA sadA-sadA ke liye choDa dIjie / yahI hamAre liye vahuta vaDI bheMTa hogii| acchA gurujI / maiM akelI hI nahI, mere sAhaba bhI, hama dono jIvana bhara ke liye aba hama aNDe nahIM khAyeMge / Apa hame AzIrvAda pradAna kare / ___apanA pUrA patA dekara, hAtho ko joDakara mAnavatA ke pujArI dono Age baDha jAte hai| 9 saralatA bharA uttara guru pravara kalakatte kA varSAvAsa vitA rahe the / vahAM cAro sampradAya ke hajAro jaina parivAra nivAsa karate haiM / aksara muni-mahAsatIjI ke cAturmAsa bhI huA karate haiM / vyAkhyAna-vANI ke vipaya me vahAM ke mumukSu kAphI rasika rahe haiM / gurudeva eva pravartaka pravara zrI hIrAlAla jI mahArAja sA0 ke hRdayasparzI tAtvika vyAkhyAno ko sunane ke liye sthAnakavAsI, mUrtipUjaka eva teraha pathI vanyu kAphI tAdAda me upasthita huA karate the| eka dina gurudeva ratalAma zrI magha ke patra kA uttara likhavA rahe ye / usa vakta eka terA pathI vanyu darzanAtha upasthita huA / kucha-kucha ziSTAcAra kara samIpa hI baiTha gayA / lekhana kArya pUrA huA ki-Agatuka vandhu bolA ___matyaeNa vandAmi | sAdhu-sAdhviyo ko patra likhanA kalpatA hai kyA ? aura kisa zAstra ke AdhAra para Apa yaha kriyA karavAte hai ?" ___ gurudeva-patra likhAne kA vidheyAtmaka Adeza kisI bhI jaina Agama me nahI hai / apitu kalpasUtra Adi me niSedhAtmaka varNana avazya milatA hai / phira Apa kyo likhAte hai ? usa bhAI ne puna prazna kiyaa| yaha yugIna paripATI hai / adhikArI muni jaise-AcArya, upAdhyAya, pravartaka, guru-gacchAdhipati eva mAdhu-sAdhvI-sagho ko sUcanA denA kabhI-kabhI atyAvazyaka ho jAtA hai / Aja ke yuga me yaha jarUrI hai anyathA saiMkaDo koso kI dUrI para baiThe hue anya muni eva sagho ke mana-mastiSka me hamAre prAta kaI taraha kI galta bhrAntiyA~ honA svAbhAvika hai / vastuta unhe dhyAna rahe ki amuka saghADA amuka kSetra me amuka jana-kalyANa kA kArya kara rahe haiM / samAcAra patro me bhI isI bhAvanA se prerita hokara samAcAra likhAya jAta hai| kevala samAja vyavasthA kI dRSTi se patra likhAne kA prayojana rahA huA hai| sarala-spaSTa samAdhAna ko pAkara pRcchaka kAphI prabhAvita hokara volA-matthaeNa vandAmi | isa viSaya meM hamAre santo ko jaba hama pUchate haiM to gola-mAla mAyA bharA uttara de dete haiM / Apa ne kama se kama sApha to pharamga diyA ki-Agama Adeza nahIM dete haiM / kevala isa prakriyA meM vyavasthA kI dRpTi nihita hai / ava vaha nitya prati santa darzanahetu sthAnaka me Ane-jAne lgaa|
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 | munizrI pratApa abhinandana grantha 10 jaise ko taisA uttara una dino gurupravara evaM pravartaka zrI hIrAlAla jI mahArAja kalakatte me jaina zAsana kI prabhAvanA vaDhA rahe the / saikaDo hajAro nara-nAriyo kI upasthiti | jahAM-tahAM vyAkhyAno kI dhUma | vAstava me zAsana prabhAvanA me cAra cA~da lagA rahe the| kaI mandiramArgI eva terApathI bhAI bhI praznottara-samAdhAna kI prabhAvanA ko lekara yadA-kadA upasthita huA karate the| eka terApathI bhAI ne prazna kiyA-"Apa kisa Tole ke sata hai ?" hama zramaNa bhagavAna mahAvIra ke paramparAgata AcArya pravara zrI AtmAgamajI mahArAja, upAcArya zrI gaNezIlAla jI mahArAja eva gurudeva zrI kastUracada jI mahArAja ke anugAmI sata hai| - merA abhiprAya bhUtakAlIna sampradAya se hai arthAt Apa kima sampradAya ke hai ? usa bhAI ne puna prazna duhraayaa| guru pravara pRcchaka kI khaNDanAtmaka bhAvanA ko bhApa gaye the| jAna-bUjha kara bole-hama haiM mahAmahima tIraNa-tAraNa jahAja, vizva vadanIya, AcArya pravara zrI sahanamala jI mahArAja kI sampradAya ke / mana ko masoDatA huA volA-hamArI mamAja meM se jo nikAle hue the, kyA ye vahI haiM ? hA~, ye vahI haiM / kintu nikAle hue nahI / svaya matya tathya ko samajhakara nikale haiM / na ki nikAle gye| upahAsa ke rUpa-vAha | vAha / hamAre me se alaga kiye hue sAdhaka ko Apa ke sagha ne AcArya pada para AsIna kara diyA / kitanI vaDI vAta | kyA ve AcArya pada ke yogya bana gaye ? kyo nahI ? ve sarvathA suyogya, savala anuzAsaka ke sAtha-sAtha vidvAna eva saphala vyAkhyAkAra hai| kintu maje kI bAta to yaha hai ki- sthAnakavAsI samAja me se bahiSkRta sAdhaka Apa kI samAja ke sarvesarvA eva janmadAtA bane haiN| bhakti ke vaza jinako Apa kabhI-kabhI paccIsaveM tIrthakara bhI kaha dete haiM / kahie yaha kArya vaDA huA ki hamArA ?" ucita uttara sunakara vaha vandhu calatA banA aura mana hI mana samajha bhI gayA ki yaha bhikSugaNI para karArA vyagya hai| 11 bhUle pathika ko rAha gurudeva ke cAru caraNa uttara pradeza kI ora muDa gaye the| sar3aka ke kinAre se kucha hI dUra para eka ghAsa kI kuTiyA milI / jisame prajJAcakSu eka bhagavA vezadhArI mahAtmA va unhI ke eka yuvaka ziSya kA vAsa thaa| usI mArga se hama jA rahe the| usa samaya dono mahAtmAoM me vAkayuddha cala rahA thaa| hamAre para bhI vahI ruka gaye / ziSya guru se kaha rahA thA-ava maiM Apake pAsa rahanA nahI cAhatA huuN| mujhe duniyA~ dekhanI hai / Apa mujhe sasAra me jAne diijie| guru kaha rahe the-vatsa ! maiM andhA huuN| merI sevA kauna karegA ? sanyAsapanA miTTI meM mila jAyegA / maiMne tujhe chuTapana se pAlA popA-paDhAyA aura huziyAra kiyA / ava tU mujhe nirAdhAra kara bhAganA cAhatA hai ? maiM hargija tujhe nahIM jAne dUMgA / usake uparAta bhI nahI mAnoge to mere gale me phAsA DAlakara phira bhale
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ "dvitIya khaNDa sasmaraNa | 85 - guru pravara ke karNa-kuharo me usa zabdAvalI kI spaSTata jhana-jhanAhaTa A pahuMcI thii| basa. saDaka ke kinAre apane upakaraNo ko rakhakara vinA bulAye gurudeva vahAM pahuMcakara vole-mahAtmA jI / Apa Ananda me haiM ? ___"kauna Apa ?" prajJAcakS jI bole / maiM jaina bhikSu huuN| mere sAtha do mere antevAsI hai| hama kAnapura kI ora jA rahe haiM / yadyapi Apa dono ke bIca mujhe nahI AnA thaa| phira bhI maiM AvAja sunakara A gayA huuN| mere Ane se Apako dikkata to nahI ?" nahI, nahI, hama ApakA svAgata karate haiM jaina mahAtmA hai kahA~ ? virAjie / gurudeva-pIyUpa bharI vANI mevole-Apa dono me kucha-kucha vivAda kI sthiti ho rahI hai / aisA maiMne sunA hai| kyA satya hai ? hA~, mahAtmA jI / prajJA cakSu jI vole--merA celA yaha mujhe choDakara sasAra me jAnA cAhatA hai / Apa hI pharamA, merA kyA hogA / Apa mere ziSya ko samajhAveM / guru mahArAja-"tuma inake ziSya ho ?" "hA~, guru jii|" "kyA tumhArI bhAvanA duniyAdArI meM jAne kI hai ?" lajjAvazAt usakI ora se koI uttara nahI thA / guru-"maiM kucha bhI kahU~ tuma burA nahI mAnoge ?" "nahI, gurujI | Apa bhagavAna haiN|' mAdhaka | sasAra me puna praveza karane kA matalava huA ki-tuma vamana kI huI vastu ko pazupakSI kI taraha puna cATanA cAhate ho ? kyA yaha zarma kI bAta nahIM hai ? kyA sAdhu jIvana ke lie kalaka naho ? jarA ThanDe dimAga se soco, utAvale na vano / mohAndha hokara AtmA ko naraka ke garta me na dhakelo / guru-sevA bhAgyavAna ko milatI hai / zIghra hA athavA nA kA uttara deo / mujhe abhI Age baDhanA hai|" ojapUrNa vANI ko sunakara vaha bhUlA pathika kAphI zarmindA huaa| nIce mAthA namAkara volA--Apane merA ajJAna haTA diyaa| maiM karttavya se bhraSTa ho rahA thaa| Apa ne mujhe bcaayaa| aba maiM guru caraNa sevA choDakara kahI nahI jaauuNgaa|| guru pravara kI mahatI kRpA se dono mahAtmAo ke antarhRdaya me sneha kI surasarI phUTa pddii| samasyA sulajhAne vAle gurudeva ke pAvana caraNo me dono mahAtmA sazraddhA jhuka cuke the| prajJAcakSa mahAtmA jI ko bhI zikSA bharI do bAteM kaha kara gurudeva ne Age kI rAha lii| 12 virodha bhI vinoda gurudeva Adi munimaNDala lakhanaU padhAre hue the / lakhanaU kSetra me zrI zvetAmbara mandiramArgI sampradAya bandhuo ke adhika parivAra nivAsa karate haiM / sthAnakavAsI muniyo kA zubhAgamana sunakara ye jana kAphI harpita eva sazraddhA svAgata samAroha me sammilita bhI hue| yaha dRzya vahA~ ke yatijI ko sahana
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 | muni zrI pratApa abhinandana grantha nahI huaa| vaha IyAM vazAt jalakara khAka ho gaye / kahI sthAnakavAsI sAdhuo kA paira jama gayA to merI jamI-jamAI sArI dukAnadArI uTha jAyagI isa malIna bhAvAveza me vaha gupta Dhaga se unake gharo me muniyo ke prati vipa-vamana-mithyA pracAra karane lge| "ye DhaDhiye vahuta kharAva hote haiM / apane bhagavAna kI nindA karate haiM / muha vAdhakara jIvo kI hiMsA karate haiM / isalie inake vyAkhyAno me va sevA me koI nahI jAve / varan apanA dharma bhraSTa ho jaaygaa|" dharmazAlA me munivRnda ke vyAkhyAno kA vaDhiyA raga jama cukA thaa| zrotAgaNa rucipUrvaka vANI sunate aura zabdo kA bhI pUrA-pUrA dhyAna rakhate the ki kahI hamArI AmnAyAo kA khaNDana to nahIM kara rahe haiM / isa prakAra vyAkhyAna saptAha zAnta vAtAvaraNa va uttarottara vRddhi me vyatIta ho jAne ke bAda kucha kAryakartA sadasyagaNa gurudeva zrI kI sevA meM upasthita hokara volemahArAja | hamAre dila-dimAga me Apake prati kucha mithyA bhramanA hai / unhe dUra kiijie| ko patthara kahakara avahelanA karate haiM ? gurudeva-kauna kahatA hai ? hama bhagavAna kI pratimA ko Apa kI taraha hI mUrti mAnate haiM / kevala dravya pUjA, vyartha kA ADambara, Arambha jisase karmoM kA bandhana aura jovo kI virAdhanA hotI ho, aisI kriyAo kA hama kyA samUcA jaina darzana hI niSedha karatA hai / kahiye kyA Apa ADambara ko pasanda karate haiM? nahI mahArAja | jina kriyAo se karma khetI nipajatI ho, hama bhI una kriyAo ko pasanda nahI karate haiM / Apa ke vyAkhyAno se hamArA samAja kAphI prabhAvita huA hai / hame rAga-dvepa kI bAte vilkula nahIM milii| hamArI icchA hai ki Apa cAturmAsa paryanta yahI viraajeN| hame kAphI mArga darzana milegaa| hamAre yati jI ne to kucha bhramanA avazya bharI thI kintu Apa kI madhura vANI- prabhAva se bhramajAla svata hI TUTa gayA hai| guru mahArAja-sunie, hama zramaNa kahalAte haiM / koI hamArA apamAna kare ki sammAna / virodha ki vinoda / hame tanika bhI dukha nahI hotaa| kyoki hama virodha ko bhI vinoda samajhate haiM aura satya kA sadaiva virodha hotA AyA hai| __ Agantuka mahAzayagaNa apUrva kSamatA, saralatA pAkara gurudeva ke caraNo me jhuka paDe / antatogattvA una yatijI ko bhI lajjita honA paDA / janAgraha para eka mAsa paryanta munivRnda ko vahA~ rukanA pddaa| AzAtIta zAmana prabhAvanA sampanna hii| 13 bhrAnti nivAraNa yaha ghaTanA san 2014 kI hai| AgarA meM virAjita pUjya zrI pRthvI candra jI mahArAja sA0 Adi muni maNDala ke darzana kara mayazipyamaDalI ke gurupravara dharma pracAra karate hue koTA rAjasthAna kI tarapha padhAra rahe the / bIca-bIca me IsAmamIha ke dharmAnuyAyI eva isAI pracArako kI bahulatA parilakSita ho rahI thii| prAya imAI dharma pracAraka cAlAka huA karate haiM / ve ujADa eva pichaDI huI parvatIya vastiyo
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaNDa . saMsmaraNa | 87 me mAnava-samAja ko baragalAkara dharma-parivartana karAyA karate hai| bhArata me karoDo hinduo ko IsAI isa kramAnusAra se banAye gaye haiN| mArga ke sannikaTa eka IsAI skUla ke varAmade me kucha kSaNo ke lie muni maNDala ne vizrAma kiyA thaa| bhItarI-bhAga me IsAI adhyApaka banA pracAraka bhAratIya vAlako ko paDhA rahe the| paDhAI ke taura-tarIke ajava va kApaTya pUNa the| bhagavAna rAma aura kRSNa ke prati una bhole-bhAle vAlako ke diladimAga me ghRNA kA halAhala TU sate hue ve adhyApaka mahodaya hindu-dharma kI nikRSTatA aura IsAI dharma kI utkRSTatA kI siddhi nimna prakAra se kara rahe the kAle taste 'Black Board' para rAma-kRSNa eva IsAmasIha ke citra akita the| bharasaka prayatna pUrvaka una vAlako ko samajhA rahe the ki-dekho vAlako / hindU avatAra zrIkRSNa makkhana kI corI aura rAma dhanuSya-vANa lekara zikAra para tule hue haiN| dUsarI ora bhagavAna IsAmasIha kA citra hai / jo zAta-prema aura kSamA rUpI amRta se pUrita dikhAI de rahA hai / kyA corI eva zikAra karane vAle bhagavAna bana sakate haiM ?'' "nahI, I nahI" zizu vANI kI gaDagaDAhaTa gU jI / "to Apa ke bhagavAna kauna ?' adhyApaka gaNa vole / "hamAre bhagavAna IsAmasIha |"shishu bole / uparyukta nATakIya pAkhaNDa kI zabdAvalI gurudeva ke kAno me acchI taraha pahu~ca cukI thii| Arya saskRti para hone vAle mithyA prahAra ko guru mahArAja kava sahana karane vAle the / andara pahu~ca kara vole--avyApaka mahodaya 1 maiM jaina bhikSu haiM / Apa loga hindI bhASA acche Dhaga se bola rahe hai / ata Apa kisa deza ke haiM ' gurudeva ne puuchaa| 'hama vihAra prAnta ke nivAsI haiM / aba hama loga mahArAja IsAnuyAyI vanakara paDhAne ke bahAne dharma pracAra bhI karate haiN|" ojasvI vANI me gurudeva vole-burA na mAne | Apa ke pracAra kA tarIkA vilkula galta hai| abhI-abhI ina dUdha muhe bacco ke dimAga me bhagavAna rAma aura bhagavAna kRSNa ke prati jo ghRNA bharI hai yaha sarvathA anucita hai / isa prakAra hindU dharma ko galta siddha kara IsAI dharma kA pracAra karanA, kyA janajIvana ko sarAsara dhokhA nahIM hai? kyA yaha tarIkA ThIka hai? Apa hI socie / sabhI adhyApaka avAka the / mere vacco | rAma-kRSNa aura mahAvIra apane deza me mahAna ati mahAna hue haiN| Apa sabhI mere muMha se unakI gaurava garimA suneM sabhI laDake golAkAra me gurudeva ko ghere cAro ora baiTha jAte haiM / mana hI mana adhyApaka tilamilA rahe the| mere vAlako | dhyAna de suno | jo vAlaka apane mAta-pitA ko bhUla jAtA hai / kyA vaha acchA vAlaka mAnA jAtA hai ? "nahI / nahI !"-bAla vANI gUMja utthii| bhagavAna rAma aura zrI kRSNa ke viSaya me jo Apa ke adhyApaka ne kahA hai vaha ThIka nahIM hai| rAma aura kRSNa na cora aura na ve zikArI the| ve mAnava dharma ke mahAn avatAra, Arya dharma ke sasthApaka, eva kasa rAvaNa jaisI AsurI vRttiyo kA anta kara eva daivika bhAvanA kI sthApanA kara mAnava samAja kA
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 | munizrI pratApa abhinandana grantha hI nahIM, apitu prANI mAtra kA bahuta baDA hita kiyA hai / phalasvarUpa rAma aura kRSNa ko bhUla jAne kA matalava hai-Apa apane mAta pitA ko bhUla rahe haiN| bolo bacco | apane bhagavAna rAma aura kRSNa-mahAvIra ko bhUla jAoge ? nahI | nahI / janma se hI hame yAda hai hamAre bhagavAna rAma aura kRSNa haiM / acchA volo-bhagavAna rAma kI-"jaya jaya / " bhagavAna kRSNa kI-"jaya jaya" bhagavAna mahAvIra kI-"jaya jaya" isa prakAra unhe vAstavika vastu sthiti kA jJAna karA kara guru deva ne Age kI rAha lii| 14. samaya-sUcakatA sa0 2006 kA varpAvAsa gurudeva pAlanapura me vItA rahe the| una dino harijana samAja ke vikAsa kI carcA cAro ora gUMja rahI thii| sarakAra eva sudhAravAdI jana kI ora se usa samAja ko kAphI suvidhA pradAna kI jA rahI thii| eka dina vikAsazIla jaina yuvaka maNDala gurudeva ke pAvana caraNo me Akara volA--mahArAja ! hama harijana samAjotthAna ke icchuka haiM / ve bhI mAnava aura hama bhI mAnava haiM / jaina dhama pakkA mAnavatA kA pujArI rahA hai| bhagavAna mahAvIra ne jAtivAda ko nahI, karmavAda ko mahattva diyA hai| phira kyA kAraNa ki-ve Apake amRta maya upadeza se vacita rahe ? isa kAraNa hamArA yuvaka maNDala una harijana naranAriyo ko Apake upadeza eva darzana se lAbhAnvita karanA cAhatA hai / yadyapi bujurga jana madaiva virodhI rahe haiM tathApi Apa ko majabUta rahanA hogA aura harijana yahA~ Ave to Apako tiraskAra nahI karanA hogaa| ___ gurudeva to prArabha se hI mamanvaya premI eva sudhAravAdI rahe haiN| "vasudhaiva kuTumbakam" bhAvanA ke hAmI hI nahI, anugAmI bhI rahai haiM / "yuvaka maNDala harijano ko sthAnaka me lA rahe haiM / " vujurga kArya-kartAo ko jaba yaha sUcanA milI ki ve zIghrAtizIghra gurudeva kI sevA me Akara nivedana kiyA--mahArAja nagara me yuvaka maNDala vikAsa ke bahAne saskRti-sabhyatA kA sarAsara vinAza kara rahe haiM / javarana unhe mandira eva sthAnako me lAte haiM Apa sAvadhAna raheM / navayuvako ke cakkara me AveM nahI / varan samAja me phUTa phaila jAyagI aura Apa ko bhI azAti kA anubhava karanA hogaa| duharA vAtAvaraNa gurudeva ke sammukha thA / uttara me mahArAja bhI bole-Apa burA nahI mAno yadi ve sthAnaka me Akara upadeza sunate haiM to Apa ko kyA Apatti hai ? phira bhI samasyA ulajhane nahI deUMgA / itane meM to hArajano kA eka kAphilA AtA najara AyA / sabhI bujarga jana lAla-pIle ho cale the| ____ kahI vipAkta vAtAvaraNa na bana jAya / isa kAraNa zIghra mahArAja zrI sthAnaka ke bAhara Akara bole-mere navayuvako / maiM Apake vicAro kA Adara karatA huuN| Aja kA yaha kArya-krama apane .
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaNDa saMsmaraNa | 86 ko sArvajanika vyAkhyAna ke rUpa meM vizAla paimAne para manAnA hai / tAki aneka darzakagaNa bhI sudhAravAda kI preraNA sIkha sake / jamAnA vikAsa kI ora Age vaDha rahA hai| ataeva apane ko sthAnaka eva madira kI cAradIvAro me vada nahI rahanA hai / krAti kA zakha gujAnA hai to apana sava maidAna ke prAgaNa me cleN| vaisA hI huA / sthAnIya vizAla cauka bAjAra meM kAryakrama pUrA huA / navayuvaka maNDala ko bhArI joza yo dhA ki hamArI yojanA AzAtIta saphala rahI, bujarga jana kA santulana sthAna para thA kihamArA sthAnaka vAla-bAla baca gyaa| harijana samAja ko behada khuzI thI ki-jaina samAja ne hamArA bilkula tiraskAra nahIM kiyA aura gurudeva ko prasannatA isa bAta kI thI ki sabhI vicAradhArAo kA samanvaya saphala rhaa| harijana samAja guru pravara ke vyAkhyAna vANI se kAphI prabhAvita huA eva yathAzakti niyama grahaNa kara calate bnaa| bujurga eva navayuvaka maNDala gurudeva kI sAmayika sUjha-bUjha para matra mugdha the / vole-mahArAja ! kamAla ApakI sUjha-bUjha / Aja to Apane sAdhutva kA mahAna kArya kara pratyakSa vatA diyA / sabhI vargoM me zlAghanIya pratikriyA huI / 15 jAdU bharA upadeza 2025 kI ghaTanA hai / gurudeva vyAvara se vihAra karake bhIma padhAre hue the| bhIma mevADa prAta kA jAnA-mAnA kSetra rahA hai| jahAM kA zrAvaka varga jina zAsana ke prati zraddhAzIla eva dharmaniSTha rahA hai / tathApi bhIma sagha me ekAtmabhAva kA abhAva aura phUTa kA bAjAra garma thaa| vastuta jaisI cAhie vaisI samAja me pragati nahI ho pA rahI thii| baDe-baDe muni-manasvI eva Asa-pAsa ke kaI sajjana vRnda ne bhI bharasaka prayatna cAlU rakhe ki isa phUTa-phajItI ko sneha-sagaThana ke sUtra me vadala diyA jAya / kintu mada bhAgya ke kAraNa unhe tanika bhI saphalatA prApta nahI ho sakI / apitu kapAyI granthI sudRDha vnii| duniyA~ java haThAgrahavAdI bana jAtI hai tava hitakArI-pathyakArI bAta ko bhI ThukarA detI hai| cU~ki mithyAniMdA, AlocanA turAI eva anarthakArI vicAro kA kacarA unake dimAga me bharA rahatA hai / isa kAraNa priya vAteM bhI apriya aura mitra bhI zatru pratIta hote hai| ___gurudeva zubha ghaDI me vahA pahuMce the| vighaTana kAryavAiyAM sarva dhyAna me thii| sadaiva mahArAja zrI kArya kuzala rahe haiM / ve jana-mana ko banAnA jAnate hai / sughA-pUrita vANI me sva-maNDana kI nirmala dhArA ni sUta huA karatI hai| prabhAvotpAdaka vyAkhyAno se lAbha-hAni kA zrotAo ko bhAna huaa| chipI huI granthiyA~ zithila huI / pArasparika vicAro kA vinimaya hone lgaa| sevA me upasthita hokara vole-gurudeva / Apa kI vANI ne hamAre kAno kI khiDakiyAM khola dI haiN| ava kRpA karake Apa hame vairAgI bhAI prakAza jI kI dIkSA yahA~ karane kI anumati pradAna kreN| tAki hamArA sagha dhanyazAlI bane / ___gurudeva-vairAgI bhAI kI dIkSA se bhI merI dRSTi me sagha kA Adarza mahAn hai| Apa sabhI mahAn Adarza ko baDhAnA cAhate ho to sarvaprathama sagha me ekAtmabhAva kA sRjana kare / gaI gujarI sarva 12
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 | munizrI pratApa abhinandana grantha bAtA ko bhUla jaayeN| usake bAda yadi mule sanopajanA bAtAvaraNa pratIna A no meM dIkSA yAne kI anumati de gakatA hai / varan mata ke lie mekaTI gAva hai| vaimA hI huA / kAphI varSoM kI phaTa gatma huii| para-para gnera-gagaThA namAgI suramarI pravAhita ho clii| AnandollAsa ke kSaNoM meM dIkSosAya bhI gampana humA / Aja bhIma nagaramA AbAlavRddha gurudeva ke isa anupama kArya ko bAra-bAra duharAtA hunA adA rA unake pavitra caraNoM meM natamastaka hai| 16 virodho ko priya vodha AhAra Adi kAryoM se nivRtta hokara gurudeva hame syAdvAdamajarI, pramANAmAgA Adi darzana zAstra kA adhyayana karavA rahe the| ___ sahasA eka bhAI mevA me upasthita huA / guru bhagavata ke pavitra pAda payo meM mAthA jhukAyA, azrupUrita Akho se, gadgad gale se eva ubhaya ghuTano ko jamIna para Tekakara svaya kI samIcIna mAlocanA kA rikArDa zurU kara diyA / samIpastha virAjita hamArA muni sagha Daga haNya ko paMnI dRSTi meM dekha va guna bhI rahA thaa| mahArAja | maiM nindaka, duguNI eva parachidrAnvepI huuN|-aagtum usa bhAI ne pahA / dhAvaka jI | daraasala vAta kyA hai ? rahasya kholakara sApha dila se kaho-guradeva ne puuchaa| mahAgaja / java Apane indIra-cAturmAsa karane kI svIkRti pharamAI pii| taba mujhe atyadhika burA lagA, merI antarAtmA isa khavara ko pAkara khApha ho gaI / kyoki hamAre pUjya zrI nAnAlAla jI ma0 kA caumAmA bhI yahAM hI nizcita ho cukA thA / ata jana-mata Apake virodha meM kahe, ina kAraNa bharapeTa maiMne cupake-cupake anya nara-nAriyo ke mAmane ApakI jhUThI-nindA-curAI kI eva jana-mana ko baragalAyA bhI sahI / tAki ApakA cAturmAsa vigaDa jAya / aisA kahA jAtA hai na gagA ho gaI mailI kabhI adhI ke kahane se / na sUraja ho gayA kAlA kabhI ullU ke phahane se / / "ThIka isI prakAra mahArAja | maiM madeva mahAvIra bhavana me Apake tapA ina muniyo ke chidra dekhane ke lie AtA rahA huuN| kabhI bhI mujhe unImI vAta dRSTi gocara nahI huii| balki Apake muha se hamAre AcArya zrI kI tArIpha hI munI / vAstava meM Apa nadI-nAle nahIM sAgara samAna haiM, ajJAna vagAt merI antarAtmA ne Apa kI niMdA-va bhArI avahelanA kara karma bAndhe haiM / nizcaya hI meM ApakA karjadAra hai| imalie vihAra ke pahale maiMne AlocanA karanA ThIka smjhaa| Apa kSamA ke bhaNDAra aura zAta-sudhA ke sadezavAhaka haiM / mujhe merI galtiyo ke lie manasA vAcA-karmaNA kSamA pradAna kre| tAki merI antarAtmA karma vojha me halkI bane / " gurudeva ApakI antarAtmA nirmala ho cukI / Apa ne bahuta acchA kiyaa| mere sAmane AlocanA
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaNDa sasmaraNa | 61 kara dii| varan nAtA kA khAtA vaDhatA hI jAtA / suniye-sata jIvana kA koI apamAna kiMvA sammAna, vinoda athavA virodha, niMdA athavA tArIpha kareM hame tanika bhI kheda nahIM hotA hai| hama jAnate haiM ki vicAra dhArA sabhI kI eka samAna nahI rahatI hai| Apa isI prakAra bhaviSya me sarala vRtti apanAye rakhe / sApradAyika pakSa ke dala-dala me ulajheM nahIM / niSpakSapAtapUrvaka jIvana vitAve / sadvodha grahaNa kara calatA bnaa| 17. bhaviSyavANI siddha huI una dino gurudeva dillI virAja rahe the / suvidhAnusAra pajAva sapradAya ke kaI vidvada muni pravara eva AcArya zrI gaNezIlAla jI ma0 ke ziSyaratna zrI nAnAlAla jI ma0 bhI ilAja ke lie anya sthAnaka me vahI-kahI ruke hue the| "sata milana sama sukha jaga nAhI" isa kathanAnusAra muniyo kA eka viziSTa sthAna para madhura milApa huA thaa| vicAro kA sundaratama AdAna-pradAna eva snehila vAtAvaraNa ke una kSaNo me guru mahArAja kI zAta dRSTi sammukha virAjita eka munirAja ke hAtha para jA TakarAI / usa muni ke karatala meM bahuta hI sundara prabhAvika UrdhvarekhA khIcI huI thI / jo viziSTa bhAvI bhAgya-unmepa-unnayana kI pratIka thii| __ hastarekhA dekhakara gurudeva bole--munirAja | Apa bhale vizvAsa kare yA nhii| kiMtu merA pakkA anumAna hai ki-UrdhvarekhA yaha Apa ko bhaviSya me jaina samAja ke AcArya jaise mahAna pada para pratiSThita kregii| Apa koI kalpita bAta nahI samajheM / ___ matyaeNa vadAmi | Apa kI bhaviSya vANI mila bhI sakatI hai| kiMtu ina dino jahAM-tahA~ sapradAyavAda kA vyAmoha choDakara ekIkaraNa yojanA kA nArA bulanda ho rahA hai| samAja me sagaThana ke svara dina pratidina gUja rahe haiM aura Apa pharamA rahe ki tuma AcArya pada para AsIna hoge? kucha bhI ho bhaviSyavANI avazya milegii| sabhI muni pravara apane-apane sthAno kI ora lauTa gaye / vAta vahI kI vahI rhii| nadanumAra guru bhagavata kI vahI bhaviSya vANI udayapura me siddha huI / isalie kahA hai-- jo bhANe vAlaka kathA, jo bhASa munirAya / jo bhANe vara kAminI, etA na niSphala jAya // 18 AkSepa nivAraNa mahArAja zrI kA vanArasa padArpaNa huA thA / vyAkhyAna ke pazcAt eka saskRta niSNAta paDita sevA me upasthita huaa| kucha vArtAlApa ke pazcAt volA-mahArAja | Apa bhale jainadharma ko mukta kaTha se
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 | munizrI pratApa abhinandana granya prazasA kare kiMtu vyaktigata me jaina dharma ko nAstika mAnatA hU~ / jo nAstika dhArA kA pakSapAtI-himAyatI haiM, jo veda-vyAkhyA ko mAnya nahI karatA kyA vaha mva-aura para ko jIvanotthAna-kalyANa kI dizA darzana de sakatA hai ? merI dRSTi me to kadApi nahI / aba Apa apanA matavya pragaTa kreN| gurudeva-Apa vidvana hote hue bhI darzanazAstra se anabhijJa kaise raha gaye ? cArvAka ke atirikta jaina-bauddha, sAkhya, vaizepika, nyAya eva yoga darzana Adi sabhI Astika darzana mAne haiN| phira Apa ne janadarzana ko nAstika kaise mAnA ? nAstika darzana kI paribhASA kyA Apa nahI jAnate haiM ? "nAstIti matiryasya sa nAstika " jo AtmA kA astitva svIkAra nahIM kantA, vaha nAstika aura astIti matiryasya sa Astika --arthAt AtmA kI sattA svIkAra karanevAlA darzana Astika darzana kahalAyA hai| hA~, to jainadharma pakkA AtmavAdI rahA hai| Apa burA na mAne, IrSyAlu tattvo ne janadarzana ke marma svaspa anekAnta midvAnta ko samajhA nahIM, apitu mithyA pralApa kara jainadharma ko nAstika kaha diyA / vedo ko nahIM mAnane vAlA nAstika nahI / nAstika to vaha hai jo AtmA ko nahIM mAnane vAlA hai / jainavarma to svarga, apavarga-puNya pApa vipAka eva punarjanma Adi sabhI ko mAnatA hai| aba batAie nAstika kase? nAstika darzana ke to siddhAnta hI viparIta hai / jima mamaya cAro bhUta amuka mAyA meM amuka rUpa me milate haiM, usI samaya zarIra bana jAtA hai aura umame cetanA A jAtI hai| cAro bhUto ke puna vikhara jAne para cetanA naSTa ho jAtI hai / ataeva java taka joo taba taka sukha pUrvaka jIo, haMsate aura muskarAte hue jIo / karja lekara ke bhI Ananda karo, java taka deha hai, usase jitanA lAbha uThAnA cAho uThAo / kyoki zarIra ke rAkha ho jAne para punarAgamana kahAM haiM ?" yaha cArvAka arthAt nAstika siddhAnta hai / samajhe? paDita-mahArAja | Apa kA adhyayana gaharA hai / Apa pUNa mananazIla hai| vAstava meM AtmAparamAtmA ke astitva ko nahIM mAnanevAlA hI nAstika kI zreNI me ginA jAtA hai| katipaya lekhaka mahodaya ne mithyA vAteM likhakara jainadharma ko vAstava me apavitra kiyA hai / maiM jijJAsu huuN| maiMne isalie samAdhAna cAhA / Apake samAdhAna se mere vicAro ko nayA moDa milA hai / maiM Apake samAdhAna se atyadhika prabhAvita huA huuN| ___ maiMne ApakA mamaya liyA mujhe kSamA pradAna kareM / aba maiM kabhI bhI jainadarzana ko nAstika nahI khuuNgaa| 16 Aga me bAga yaha ghaTanA ratalAma se sambandhita haiM / gurupravara apane eka mAthI muni ke sAtha zauca se nipaTa kara lauTa rahe the / mArga me hI eka bhAI teja gati se hApatA huA sevA me A khaDA huA / guru mahArAja / maiM ApakI pratIkSA kara rahA huuN| jyAdA vAta karane kA abhI samaya nahIM hai| ApakI zipyA arthAt merI
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaNDa ' saMsmaraNa | 63 dharmapatnI apaghAta karane para tulI huI hai / pArasparika hama dono me kahA sunI huI aura maiMne Aveza meM Akara usake muha para do-cAra capAteM jamA diye / isa kAraNa aba vaha tela chiDaka kara khuda kI hatyA karanA cAhatI hai| makAna ke sarva daravAje vada kara diye haiN| aba maiM garakAra kI zaraNa me jAU~, to hama dono kI ijjata aura dhana kI pUrI hAni hogii| isa kAraNa maiMne ApakI zaraNa lenA ThIka samajhA hai / mujhe pakkA vizvAsa hai ki-ApakI bAta mAnakara vaha samajha jAyagI / Aga me sarasanja bAga lagAne meM ApakI vANI sazakta hai| durghaTanA Apa ke cAracaraNa kamalo se Tala jaaygii| ataeva Apa dera na kare / varan akAja hone kI nizcaya hI sabhAvanA hai| sAthI muni ke sAtha gurudeva vahA~ pahu~ce / vAstava me vahAM dAruNa dRzya nirmita thaa| cAro ora se makAna ke daravAje vada the / cAro ora miTTI ke taila kI budabU uDa rahI thii| gurudeva- "vahana | jarA vAhara Ao / kucha sevA-zuzrU pA kA kAma hai|" "Apa kauna haiM ?" andara se AvAja aaii| maiM pratApa muni hU~ / kapaDA sIne ke lie mujhe suI kI AvazyakatA hai / vAhara Akara de o| guru mahArAja | maiM kisI bhI hAlata me vAhara nahI A sakatI huuN| Apa paDosI ke yahA~ se le jaaie|" nahI, suI tumhe hI denA hogaa|" Akhira me vaha suI lekara bAhara AI / sAre kapaDe taila se AplAvita the| zArIrika dazA durdazA me vadala cukI thii| ava gurudeva bole-vahana / yaha kyA? aura kisalie? kyA tumhe maranA hai ? apaghAta karake hI kyo ? apaghAta karake koI bhI sukhI nahIM, apitu nArakIya vedanA-vyathA avazya prApta karatA hai| tatpazcAta usake lie bhavabhavAntara me bhaTakane ke sivAya aura koI mArga hI nhii| tuma samajhadAra hokara krodha ke vaza bhaya kara adharma karane para kaise utara gaI ? mAnA ki - dAmpatya jIvana tumhArA azAta eva dukhI hai| kiMtu isakA matalaba yaha to nahI ki isa anupama deha kI durdazA kara mare / maranA hI hai to dharma-karaNI karake mro| asarakArI vANI ke prabhAva se dono kI akla, ThikAne AI / usI vakta dono ke Apasa me kSamApanA karavAyA gayA, gRhiNI ko apaghAta nahIM karane kA tyAga eva gRhasvAmI ko hAtha nahI uThAne kA parityAga krvaayaa| pati-patnI ke vIca puna zAnta bhAva kI pratiSThA huii| Aga meM bAga lagAne vAle sAdhaka ke caraNoM me azrupUrita netro se ve dono jhuka par3e the| ___ adyAvadhi gurudeva kI zikSAo para amala karate hue dono kA jIvana gahI salAmata phalaphUla rahA hai / saI lekara gurudeva sthAnaka me pahu~ce, bhArI durghaTanA vaca gii| 20 virodhI Apa kI tArIpha kyo karate haiM ? zipya maDalI ke sAtha gurudeva zrI jI kA nAgadA jakzana para padArpaNa huA thA / madhyAhna kI zAnta velA me eka mumukSu kAryakartA caraNo me upasthita hokara volA-mahArAja | aisA Apa ke pAsa kauna sA
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 | munizrI pratApa abhinandana grantha jAdU, mantra aura aimI kauna sI vizeSatA Apane prApta karalI hai jisake kAraNa sAmpradAyika tattva bhI pITha pIche mugdhamana se Apa ko tArIpha kiyA karate haiM ? ___gurudeva ne pratyuttara me kahA-virodhI dala pITha pIche tArIpha kyo karate hai ? vaha kAraNa isa prakAra haiM-suniye-mAlavaratna pUjya gurupravara zrI kastUracanda jI mahArAja dvArA mujhe anupama sudhA bharI zikSA prApta huI hai| phalasvatpa virodhI dhArA ke bIca kaise rahanA unake samakSa kArya karate hue svakIyapakSa ko majabUta kaise karanA? virodhI pakSa ke dila-dimAga ko kisa taraha jItanA? kAryakuzalatA-sAvadhAnI baratate hue Age kaise baDhanA ? tathA unakA kahanA hai ki pratApa muni | maiM tumheM virodhI dala-bala ke sAmane bAra-bAra cAturmAsa kI AjJA pradAna kara rahA huuN| isakA matalava yaha kadApi nahI ki-tuma unake sAtha sAmpradAyika sagharpa-dvandva lekara yahAM aao| isalie bheja rahA hU~--tuma jahA~ kahI para bhI, kisI dharma sabhA me vola rahe ho tumhAre bolane se kadApi vahAM kapAyavRtti kI vaDhotarI na hone pAve / virodhI vicAra dhArA ko khaNDana eva mithyAkSepa eva vyartha ke vAda-vivAda se kabhI bhI jItA nahI jAtA hai| unheM jItanA hI hai to sneha-samatA sahiSNutA eva maNDanAtmaka zailI ke mAdhyama se jItA jAtA hai|" guru pradatta ina anupama zikSAo ko maiMne yathAzakti antaraga jIvana meM utArA hai| bama, yahI bAdU aura yahI vizeSa mantra mere pAma rahA huA hai / bhalI prakAra yaha maiM jAnatA hU~ ki yaha duniyA na kisI kI banI aura na banane vAlI hai / phira maiM canda dino ke lie samAja me kyo vidvapa-kleza ke kAraNa khaDA kaleM / usI kI badolata maiMne virodhI pakSa ko apanA banAyA hai| mumukSa -mahArAja | vAstava me Apane jo pharamAyA hai yaha ThIka hai| ApakA mAdhurya bharA vyavahAra hI Apake lie prasyAti kA kAraNa eva virodhIpakSa ke lie AkarSaNa kA kendra rahA hai / yahI kAraNa hai ki ApakA nAma sunakara mAmpradAyika tattva bhI zraddhA se natamastaka ho jAte haiN| 4hah
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhinandana : zubhakAmanAeM : vaMdanAJjaliyAM prAtaH smaraNIya prakhara vaktA paMDita muni zrI pratApamala jI ma. sA. punIta caraNo se abhinandana-patra-1 vandanIya ! vikrama sa0 2007 vIra sa0 2476 me Apane hamAre grAma vakAnI (koTA) me cAturmAsa kI jo anukampA kI hai usake apAra harSa kA phala avarNanIya hai / hamArA nagara vakAnI AbhAra pradarzita karatA huA caraNo me nata-mastaka hai / dharma-prANa / Apane sa0 1965 me devagaDha (mevADa) kI vIra bhUmi me janma liyA aura sa0 1976 me mandasaura me guruvarya zrI vAdakovida prakharapaDita zrI zrI 1008 muni zrI nandalAla jI mahArAja se dIkSA lekara aba taka jaina-janetara samAja kA jo upakAra kiyA hai, vaha avismaraNIya hai| Adarza-sAghu / sAsArika vaibhava ko ThukarA kara Apane jo Adarza patha grahaNa kiyA hai vaha ha~sI khela nahI hai| hama mAmArika kSaNika tyAga (vAraha vrata) kA Azika pAlana karane me bhI apane ko asamartha pAte haiM, kintu Apa pacamahAvrata kA pAlana kara rahe haiM / vAstava me sasAra kA dukha aise jJAnI aura dhyAnI sAdhu hI naSTa kara sakate haiM / Apa ke padArpaNa se hama kRtakRtya ho gaye hai| suyogya guruvara / AtmArthI muni zrI vasantIlAla jI ma0, va tapasvI muni zrI gaurIlAla jI ma0 jaise suyogya aura vinIta zipyo ne Apa ko suyogya guru pramANita kara diyA hai| Aja dono santa Apa kI sevA meM saprema Atmonnati me rata haiM, yaha parama harSa kA vipaya hai| navayuga premii| Aja svatantra bhArata ko rUDhipremI, ekAntavAdI, andhavizvAmo ke bhakta sAdhuo kI AvazyakatA nahIM hai| parama harpa kA viSaya hai ki Apa isa kasauTI para bhI khare utare hai / Apa rUTiMvAda ke sahAraka, anekAntavAda ke samarthaka aura andhavizvAso ke virodhI ke rUpa me sarva-dharma samanvaya kI bhAvanA se ota-prota sacce deza samAja aura dharma sevaka sAdhu haiN| sAdhu samAja ke liye Apake Adarza anukaraNIya haiN| sAmpradAyikatA kI gandha Apa se koso dUra hai aura yahI vartamAna yuga kI AvazyakatA hai / yahI kAraNa hai ki Apa ke manohara zikSAprada vyAkhyAno se jaina, hindU, sikkha, musalamAna Adi sabhI dharmavAlo ne saharpa lAbha uThAyA hai|
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 | munizrI pratApa abhinandana grantha hame AzA hI nahI pUrNa vizvAsa hai ki bhaviSya me prati varSa Apa samAna guNI sato kI dharmavANI milatI rhegii| eka sAtha hI vandanIya, dharma prANa, suyogya guruvara, navayuga premI kI pratibhA pradarzita karanevAle munirAja hama Apake caraNa kamalo me bhakti-pUrvaka vandanA arpita karate hai| hama hai Apake upadezAkAkSI jaina-jainetara sagha bakAnI ke bandhu-gaNa zrI 108 pUjya muni zrI pratApamala jI ma0 kI pavitra-sevA meM abhinandana-patra-2 mAnyavara mahodaya / zrI caraNa ne isa varSa sa0 2013 vikrama kA cAturmAsa kAnapura nagara me karane kI vizeSa kRpA kI hai isase jana eva arjana samAja kA vRhattara kalyANa huA hai| isI prakAra zrI muni mahArAja ne sa0 2002 vi0 tathA sa0 2006 vi0 me bhI cAturmAsa karake kAnapura nagara ke jaina samAja ko pAtra banAyA thA, ata yahAM kA jaina samAja vizeSa rUpa se atyanta AbhArI hai tathA apAra harSollAsa ke sAtha bhakti yuta zrI caraNo me nata mastaka hai / Apane vi0 sa0 1965 me devagaDha (mevADa) kI vIraprasavini avani para avatarita hokara vi0 sa0 1976 mandasaura me guruvarya vAdakovida prakhara paDita zrI zrI 1008 muni zrI nandalAla jI ma0 me dIkSA lii| dIkSoparAnta jaina zAstra tathA saMskRta sAhitya kA yatheSTa adhyayana karake Adarza muni mahArAja ne adhikAza bhAratavarSa ke bhU bhAga kA paidala paribhramaNa kara, vyavahAra paTutA, kArya kuzalatA, paramaudAryatA nyAya parAyaNatA eva vinamratA kA savala paricaya eva sandeza dekara bhAratIya samAja kA jo utkRSTa upakAra kiyA hai, vaha stutya tathA anukaraNIya hai| Adarza muni / Apa ne sasAra me avatarita hokara bhava-vandhano ko ThukarA diyA tathA laukika vAsanAo ko sarvathA parityAga karake Adarza muni veza-dhAraNa kara paca mahAvrata kA pAlana karane kA dRDha sakalpa kiyA hai, vastuta aise jJAnI eva virakta mahAtmA sAsArika dukho ko pranaSTa kara sakate haiM / hama loga Apa ke padArpaNa se kRta-kRtya ho gaye haiM / suyogya munivara / AtmArthI muni zrI vamantIlAla jI ma0 sA0, vidyArthI muni zrI rAjendra kumAra jI ma0 tathA vi0 muni zrI ramezacandra jI ma0 jaise suyogya eva vinIta ziSya Apako supratiSThita guru pada para paramAsIna karake nirantara Apa kI sevA me rata rahakara Atmonnati ke liye satata zAstrAbhyAsa me salagna haiM yaha parama harSa kA viSaya hai|
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaNDa abhinandana zubhakAmanAeM vandanAJjaliyA~ | 17 Adhunika jijJAsu / vartamAna yuga kI AvazyakatA anusAra munizrI ke caraNo me udAratA, guNagrAhakatA, milanasAritA, dhairya tathA viveka se duruha paristhitiyo ke anugamana me nirabhimAnatA tathA sarvadharma samanvaya ke siddhAnto eva AdarzoM kA pUrNatayA samAveza hai ata santa eva bhAratIya samAja ke lie Apa anukaraNIya pramukha mahAtmA haiN| kyoki ina AdarzoM me hI bhAratIya Arya tathA anArya janatA kA kalyANa nihita hai / ___ AzA hI nahIM apitu pUrNa vizvAsa hai ki hama logo ko prati varSa Apake sadRza nispRha tathA nirvikAra sAdhuo kA amara dharmopadeza prApta hotA rhegaa| hama jainasagha, dharma, satya, ni svArtha tathA vAtsalyAdi pratibhA pUrNa muni zrI ke pada-pakajo me bhakti eva zraddhA pUrvaka abhinandana samarpita karate haiN| dinAka 18-11-56 I0 hama hai Apake caraNa cacarIka zrI osavAla jaina mitra maNDala, kAnapura mAlavaratna zAsanarakSaka jyotivida paDitavarya zraddheya gurudeva zrI kastUracanda jI ma0 dvArA pradatta AzISa-vacana paM0 muni zrI pratApamala jI ma0 apanI dIkSA-sAdhanA ke pacAsa varpa ke vaibhava ko prApta kara cuke haiM / yaha hara AdhyAtmika sAdhaka ke lie parama prasannatA kI vAta hai| kinhI bhI viziSTa sAdhaka kI sAdhanA anya sAdhako ke lie mArgadarzana hai| ApakA svabhAva atyanta komala hai| choTe se bAlaka jaisA nizchala mana hai / vyAkhyAna kI zailI mana mohaka aura prabhAvazAlI hai| dvandva bhAva se Apa ekadama dUra rahate haiM / milanasAritA aura udAravicAra Apake pramukha guNa haiN| jahA bhI ApakA cAturmAsa aura vicaraNa hotA hai, vahI para hI ApakI lokapriyatA kA kIrtana hotA hai| yaha eka prazasanIya vizeSatA hai| jo ki sAmAnya rUpa se hareka me hI prApta nahI hotI hai| sva0 vAdimAna mardaka paDita zraddheya pravara zrI nandalAla jI ma0 ke Apa pratibhAzAlI suzipya haiM / Apa bhI apane zipya-anuziSya ke parivAra se bhare pUre haiM / jina me apanI-apanI zAnadAra vizepatAe~ bhI haiN| ApakI mere prati hArdika rUpa se bhakti niSThA hai| meM pUrNa rUpa se Apake lie yaha kAmanA karatA hU~, ki Apa isI prakAra jana jIvana ko jinavANI kI preraNA se pratibodhita karate rahe / dharma prabhAvanA kI mahanIya sugandha se samAra ko mahakAte rhe| sAdhanA kI cira jIvata jyoti kI ujjvalatA se nirantara prakAzamAna ho| isame Apa sakSama ho, saphala ho eva sazakta ho| ananta caturdazI jaina sthAnaka, nIma cauka ratalAma (ma0 pra0)
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 | munizrI pratApa abhinandana grantha merI zubha kAmanA -sthaviramuni zrI rAmanivAsa jI ma mere jIvana me yaha prathama prasaga thA ki-paNDitamunizrI pratApamala jI ma. sA. ke sAtha samvat 2030 indaura kA yaha cAturmAma vitAne kA avasara milA / Apa jitane zarIra se mahAn hai usase bhI kaI gunita vicAro me udAra eva mahAn hai / Apa sampradAya vAda se pare hai| sakIrNatA se dUra hai / 'udAra caritAnAm tu vasudhaiva kuTumbakam" isa siddhAnta ko Apane jIvana sAkSa kiyA hai / tadnusAra Apa kA ziSya parivAra bhI umI pavitraparamparA ko nibhAne me kaTivaddha haiM / eva viveka, vinaya, vidyAzIla hai| merI zubha kAmanA samarpita hai| abhinandanIya yaha kSaNa --pravartaka, zAstravizArada muni zrI hIrAlAla jI ma0 'vajrAdapi kaThorANi mRdUni kusumAdapi' dArzanika jagata ne phUla eva vajra kI dRSTi se sata jIvana ko komala eva kaThora ubhaya dharmAtmaka abhivyakta kiyA hai| parakIya dukha-darda-pIDA-cItkAra eva sarAsara mAnavatA kA adha patana Akho ke samakSa dekhakara sAdhaka kA mRdu mana dravita honA svAbhAvika hai| isalie kahA hai-'paropakarAya satA vibhUtaya' arthAt sAdhaka-vibhUtiyA~ samAra me paropakAra ke lie avatarita huI haiN| mevADa bhUpaNa pa0 zrI pratApamala jI ma0 sA0 bhI udAra vicAra ke dhanI eva uccakoTi ke karmaTha sAdhaka mAne gaye haiN| jinake sAtha merA madhura sambandha vairAgya-avasthA se arthAt 1986 se aTa calA A rahA hai / aneka sayukta varpAvAsa bhI sAtha karane kA mujhe avasara milA hai| Apa me agaNita guNa vidyamAna haiN| sacamuca hI anya sAdhaka jIvana ke lie anukaraNIya hai| mAdhuryatA pUrita bhApA, namravRttimaya jIvana eva samanvaya siddhAnta ke mAdhyama se sagaThana-sneha kI gagA pravAhita karane me Apa atyadhika kuzala haiN| aneka sAdhu-sAdhvI varga ko adhyApana karavA kara unheM honahAra banAne me ApakA zlAghanIya sahayoga rahA hai| racanAtmaka kArya bhI Apake dvArA pUrNa hue haiM-indaura me sthApita 'sevA sadana', jAvarA me sasthApita 'svAdhyAya bhavana', dalaudA kA 'divAkara smRti bhavana' Adi ApakI hI dena haiN| sudUra dezo me Apane vihArayAyA karake bha0 mahAvIra ke divya sandeza ko prasArita kiyA hai| Apa kI sayama sAdhanA sudIrgha kAla taka sagha rUpI udyAna ko uttarottara vikasita eva suvAsita karatI rahe / yahI merI zubhakAmanA hai| -
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaNDa abhinandana zubhakAmanAeM vandanAJjaliyA~ | RE sarala aura sulajhe hue saMta ! -pravartaka zrI ambAlAla jI ma0 sA0 pa0 ratna zraddhaya zrI pratApamala jI ma0 sA0 hamArI pIDhI ke eka samajhadAra aura sulajhe hue santa haiN| kaI vAra merA unase milane kA prasaga aayaa| bacco jaisI saralatA, madhura vyavahAra aura bAtacIta me AtmIyatA dekhakara maiM unase prabhAvita huA huuN| merA unase bahuta nikaTa sambandha hai / maiM unake viSaya me itanA to ni sakoca kaha hI sakatA hU~ ki kisI ke liye unase ulajhanA AsAna nahIM hai| kyoki ve svaya apane me bahuta sulajhe hue haiN| zatAyu vanakara zAsana sevA karate rahe yahI zubha kAmanA | merI asIma maMgala kAmanAeM ___- bahuzruta zrI madhukara muni jI bhaktagaNa zraddhaya muni zrI pratApamala jI ma. kA abhinandana karane kI sAja-sajjA me salagna hai yaha jAnakara atIva prasannatA hai mujhe / sAdhanA ke patha para avirAma gati se apanA padanyAsa karane vAle sata jano kA abhinandana karanA unake prati apanI AsthA kA eka prakarSa rUpa hai| bhaktagaNa kA muni zrI jI ke isa abhinandana ke sAtha merA bhI yaha abhinandana prastuta hai / muni zrI jI sayama sAdhanA ke patha para nirantara baDhate caleM aura cirajIvI baneM-yahI eka mAtra zubha magala kAmanA / hArdika maMgala kAmanA -upapravartaka zrI mohanalAla jI ma0 sA0 jIvana kA yaha eka jAnA mAnA jIvanta tathya hai ki sayamazIla eva tapomaya mahAna jIvana kI divya jhalaka-jhAkI, jana jIvana ke antarAla me tyAga, tapa eva sayama kI udAtta bhAvanAeM jagAtI haivyakti ke jIvana me kucha kara gujarane kI hiloreM paidA karatI hai jIvana nirmANa kI dizA meM Age baDha jAne ke lie utprerita karatI hai / harSa kA vipaya hai ki tyAga-vairAgya ke pavitra patha para nirantara Age bar3hane vAle sthAnakavAsI samAja ke mahAna sata zraddheya zrI pratApamala jI ma. sA. ke sudIrgha cAritra paryAya eva sagha-sevA ke upalakSya me pratApa abhinandana gratha prakaTa hone jA rahA hai|
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 , munizrI pratApa abhinandana granya ___ mujhe zraddheya muni zrI se aneka bAra milana, na kevala milana apitu unhe nikaTa se dekhane kA parakhane kA avasara milA hai, isase maiM yaha dRDhatA ke sAtha kaha sakatA hU~ ki mahArAja zrI chala prapaco va dvandvo se ekadama pare sAkSAt saralatA kI bhavya mUrti haiM / Agama kI mApA me ni sandeha unakA jIvana candra se adhika nirmala, sUrya se adhika tejasvo eva sAgara se adhika gabhIra hai|| zramaNa sagha me aise tyAgI, vairAgI tapasvI manasvI vidvAna sato kA honA samAja ke lie hI nahI rASTra ke lie bhI sIbhAgya kI bAta hai ata me isI zubha eva magala kAmanA ke sAtha satata sAdhanA patha para bar3hatA, rahe 'kamala' jIvana syandana / parama pratApI pratApa munivara, svIkRta kariye abhinandana / / zraddhaya zrI pratApamala jI ma. sA0 : eka anubhUti -bhagavatI mani "nirmala" nizchala nayana, nirmala ceharA harpa praphullatA me otaprota vikasita nayana zyAma upanetra se AcchAdita, vyaktitva ko dekhakara kauna AlhAdita nahIM hogA, vAlaka vRddha koI bhI ho, use usI mudrA me sabhApaNa karane kI kalA me pravINa paDitajI ma0 ke upanAma se sambodhita pa0 ratna zraddheya pratApamala jI ma0 sA0 ko kauna nahI jAnatA? merA Apame sarva prathama paricaya vambaI thAnA me huA thA usI samaya kA amiTa prabhAva Ajataka mere Upara hai / hA~ mavya me kucha vyavadhAna AyA, vAdhAeM AyI para the ve bhI kSaNabhagura nAzamAna deha ke samAna alpvyii| vaDo me jo choTo ko mArgadarzana dene kI yA abhimAnapUrvaka vArtAlApa karane kI bhAvanA dekhI jAtI hai vo bhAvanA Apa me nAma mAtra bhI dRSTigocara nahI hotii| prema pUrvaka nizcala netro se dRpTipAta karate huye hara eka ko mArgadarzana karAte huye Apako kabhI bhI dekhe jAte haiN| vaDe-baDe diggajo me bhASA kA jo vyAmoha dekhA jAtA hai, bhApA saskRtamaya kliSTa zabdAvalI me uccArita vidvAno ke sanmukha unhe vidvAno kI zreNI me rakhe kintu jana sAdhAraNa ke palle kucha nahI paDane vAlA vaha auro ke kahe hue vAkyo kI cU ki vidvAno hai, pratidhvani bhale hI karale kintu antara mana se vidvAna ke bhApaNa usake samajha se pare kI vastu hai / vipaya usake mastika me kucha bhI nahI AtA, vaha AkheM vanda kiye khAnApUrti ke lie baiThA hai kintu jina mahApurupo ne janatA janArdana kI bhApA me vyAkhyAna upadeza diye haiM yA apanA mantavya diyA hai ve hI unake gale ke hAra bana gaye haiM / pratyeka vyakti unhI kI ora AkarSita hotA hai vaha unhIM ko apanA gale kA hAra vanA baiThA hai| zraddhA kA kendra vindu bhI unhI ke irda girda ghUmatA cakkara lagAtA huA dikhatA hai| prasiddha vaktA jaina divAkara cauthamala jI ma0 sA0 ke vyAkhyAna me jana sAdhAraNa kI bhIDa isI kAraNa me thI vahI najArA zraddheya pa0 ratna zrI pratApamala jI ma. sA. ke vyAkhyAno me bhI dekhA jAnA hai| vizeSatA hai ki ve apane upadeza vyAkhyAna vidvad bhApA me na dekara jana sAdhAraNa kI bhApA meM dete haiM, kaisA bhI gUDha viSaya ho, use sAdhAraNa bhApA meM vyakta kara zrotAo ke hRdayagama karA dene kI kalA me Apa paTu hai ata Apake vyAkhyAno me prAya dekhA jAtA hai ki pratyeka zreNI ke vyakti
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaNDa : abhinandana zubhakAmanAe vandanAJjaliyA~ | 101 Akara upadeza zravaNa kara kRtakRtyatA kA anubhava karate haiM / phira pAsparika carcA me bhI kathita ko duharAte haiM vaha isalie ki vipaya usakI samajha me A jAya / paryaTaka mAnava eka sthAna me rahatA hai to anubhavazIla nahI hotA hai kyoki usakI vAto me navInatA kA abhAva hotA hai, navIna anubhavo me vaha hIna hai, kintu jisane yatheSTa mAtrA me paribhramaNa kara liyA hai, pratyeka sthAno ko gaharAI meM dekhane kI kalA meM mAhira hai vaha apane anubhavo ko jJAna tantuo kI tulanAtmaka laya me jAdhakara kahe sajoye mavAre to vaha-anUThI hotI hai anokhI hotI hai Apa sacce arthoM meM parivrAjaka haiM jo mAlavA mevADa ke Dagara se to paricita hai hI, kintu sudUravartI pradeza vaga pradeza (pazcima) mahArASTra uttara pradeza kI bhUmi bhI Apake caraNaraja se pavitra ho gayI hai| gujarAta bhI achUtA na rahA, vaha bhI apane pavitra sparza se upadeza kI amita dhArA se pAvana kiyA hai / apane jIvana ko unnatimaya pavitra zIla banane kI kalA me bhI Apa paTu hai kisI ko bhI apanA banAne kI kalA me paTu hai, middhahasta hai / apanA banAne kI kalA meM hara koI par3ha nahIM bana sakatA vaha to virala prANiyo me hI dekhI jAtI hai| Apa me yaha madguNa bhI dekhA jAtA hai ki jo bhI apane kArya karane kA nizcaya kara liyA usa para gahana manana ke vAda yadi nahI ho to use kare binA caina bhI nahIM paDatA, karanA hai isIlie karanA nahI / karttavya hai karaNIya hai isase suphala nikalegA vama isI bhAvanA, se kArya karane me kaTivaddha ho jAyageM phira to aneko vAdhAeM muha pasAre sAmane khaDI ho jAya yA anya kucha bhI ho jAye karake hI choDeMge / ___ Aja unakI jo svarNa jayanti manAI jA rahI hai abhinandana graya bheMTa karane kA jo Ayojana cala rahA hai vaha atIva harpa kA viSaya hai| maiM zraddheya zrI zrI pratApamala jI ma. sA. ko hArdika abhinandana prepita kara rahA huuN| sAtha me merI yaha bhAvanA batAne kA lobha bhI nahI savaraNa kara pA rahA hU~ ki dIkSA kI mauvI jayanti mAnane ke Ayojana me maiM bhI zAmila hoU va apanA mantavya sahasrAyubhava kahakara pUrA kruuN| isI bhAvanA ke sAtha-sAtha puna puna abhinandana jaya vandana ke mAtha viramAmi / pratibhAsampanna vyaktitva : eka vizleSaNa -muni rameza siddhAntAcArya, sAhitya ratna guru pravara ke yazasvI jIvana ke sambandha me jitanA bhI likhA jAya, vaha aparyApta hI rhegaa| Apa me udAratA, guNagrAhakatA, milanasAritA, dhairyatA, vivekatA aura samanvayatA ke sAtha-sAtha paristhitiyo ke samajhane ko khUvI ajava kI rahI hai| nirabhimAnatA, samatA Adi kUTa-kUTa karake jIvana ke kaNa-kaNa me ota-prota haiM / yahI kAraNa hai ki-virodhI jana bhI Apa ke sAnnidhya me upasthita hokara virodhI bhAvanA bhUla se jAte haiM aura akSuNNa AtmazAti kA anubhava kara vahI IrSyA-dveSa ke kiTANuo ko visarjana kara dete haiM / / kAno se vAteM karatI karuNA-pRArata AkheM, sundara palako kI pAkheM, zAta saumya candrAnana, camakatA vizAla bhAla, cA~dI sI damakatI kezAvalI, dhanupAkAra bhauhe, zuci zuka nAsikA, amRta rasamaya adhara panlava, data muktA, "kti-dvaya kI vidyut chaTA, gola gulAvI gAla, mana mohaka muMha para madhura
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 | munizrI pratApa abhinandana granya muskAna, jo vairAgya bhAvo se ota-prota Adi Apa ke pArthiva zarIra kA vAhya vaibhava hai| jo sacamuca hI Agantuka bhavyAtmAo ko sahaja me hI prabhAvita karatA hai / mahakatA jIvana "udAra caritAnA tu vasudhaiva kuTumbakam' arthAt Apa ke liye sArA sasAra hI eka virATa parivAra hai / yadyapi sampradAya ke bIca Apa ne vikAsa pAyA hai / tathApi sAmpradAyika bhAvanAo me Apa koso dUra rahe haiM / phalasvarUpa pratyeka mAnava ke prati Apa kA vyavahAra bahuta hI udAra aura sukhaprada rahA hai / guNa grAhakatA Apa kI nirAlI vizeSatA rahI hai| cAhe vAlaka athavA vRdR ho, cAhe yogI ho yA bhogI, parantu unakI guNajJatA Apa saharSa svIkAra karate haiN| milanasAra bhI Apa apane Dhaga ke anokhe haiM / jahA~ bhI Apa ke caraNa kamala pahu~cate hai vahA~ apanatva kA madhura vAtAvaraNa sarjana karake hI lauTate hai| sevA dharma Apa ke jIvana kA mUla matra hai| isa para janma-jAta Apa kA adhikAra bhI hai| aneka zipyo ke hote hue bhI adyAvadhi Apa umI prakAra sevA kArya me dattacitta hai| Apa dvArA kRta sevA se prasanna hokara sva0 zraddheya gurudeva zrI nandalAla jI ma. sA. sadaiva apanI sevA me hI rakhate the| isI prakAra java java sthavira-vRddha munivaro kI sevA-zuzrUpA kI AvazyakatA paDatI thI taba Apa kI yAda kiye jAte the / sva0 pUjya zrI mannAlAla jI ma0 sA0, tapasvI zrI vAlacada jI ma. sA. vairAgya mUrti motIlAla jI ma0 sA0, tapasvI zrI chavvAlAla jI ma. sA0 eva sva0 upAdhyAya zrI pyAracanda jI ma0 sA0 Adi 2 anekAneka mahAmanA manasviyo kI Apa ne dila khola kara sevA kI hai / tapasviyo kI sevA-bhakti karanA sacamuca ho kaTakA kIrNa mAnA hai| phira bhI Apa sevA sAdhanA me saphala hue haiN| ataeva anumAna sahI batAtA hai ki sevA kSetra meM Apa eka kuzala-karmaTha yoddhA rahe hai / camakatA sayama . "prajJA''jazvarya kSamA mAdhyastha sapanna sabhApati" -pramANanayatatvAloka upayukta guNa Apa ke mahakate jIvana me paripUrNa pAye jAte haiN| tabhI to Apa eka saphala evaM savala anuzAsaka eohtroller kI zreNI me gine jAte haiM / Simple living and higthinking arthAta sAdA jIvana aura ucca vicAra hamAre caritra nAyaka ke jIvana kA uccAtiucca Adarza hai| Apa ke jIvana kA eka-eka kSaNa maryAdA pAlana me vItA aura vota rahA hai| Apake zAsana me na kaTutA, na kaThoratA, na kApaTya pUrNa vyavahAra aura na dIkhAvaTI-dRzya hI hai jo anya adhikArI zAsako ke zAsana me panapate haiM / vastuta maralatA, RjutA, samatA aura karaNI-kathanI me samanvayAtmaka zAsana Apa kA stutya suzAsana hai| kathanI karaNI kA sumela antara aura bAhya ekatA para sata jIvana kI sabase vahI vizeSatA nirbhara hai| jisake mana mai vANI me dusarApana aura AcaraNa me tIsarApana / vaha vAstavika sata nahI ho sakatA / jIbha aura jIvana ke bIca kI khAI jitanI hI cauDI hotI jAyagI satavRtti utanI hI dUra hotI jAyagI / jIbha aura jIvana kI samAnatA me satavRtti puSpita pallavita hotI hai| satavRtti ke anurUpa guru bhagavata kA mahakatA huA sAdhanA maya jIvana eka vAstavika jIvana rahA hai / phalasvarUpa kaI vidvad mAdhaka zipya
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaNDa abhinandana zubhakAmanAeM . vandanAJjaliyA | 103 Apa ke svabhAva kI zItala chAyA me rahakara amIma Atmika Ananda ullAsa kA anubhava karate haiN| tathA apane ko zatavAra bhAgyazAlI mAnate haiN| ___ zAsaka to bahuta bana jAte haiM / kintu kasauTI kI ghaDI nikaTa Ane para zAsaka aura zAsita (sevaka) dono bhAnabhUla kara sva kartavyacyuna ho jAte haiM / parantu hamAre caritranAyaka ke sammukha kaThinAti kaThina avasara Ane para bhI AtmabhAva ko bhUlate nahIM hai| apitu athAha sahiSNutA samatA dhIratA me hI ramaNa kiyA karate aura ubhare hue vAtAvaraNa ko apanI painI buddhi se zAta banA dete haiN| vastuta nimane aura nibhAne kI kalA kuzalanA kA varadAna jo Apa ko prApta hai vaha anyatra ine-gine adhikAriyo me hI parilakSita hotA hai / savala preraka . yadyapi bhavyAtmAo ko bhagavAna kA svarUpa mAnA hai / vandhita karma dalika jyo-jyo dUra haTate haiM tyo tyo dehadhArI videha dazA kI arthAt zuddhatA kI ora vaDhatA jAtA hai| antata kevala jJAna darzana ko upalabdha kara vItarAgI kahalAne kA adhikAra pA letA hai / java sarvotkRSTa sAdhanA ke marma bheda ko samajhanA hI duSkara hai to vahA~ taka pahuMcanA aura bhI kaThina hai / usame Azcarya hI kyA hai ? jaba bhUlI-bhaTakI AtmAo ko koI saccA guru athavA savala preraka mile, tabhI vAstavika Atma-mArga kI prApti, murde mana me puna utsAha kA nirjhara aura tabhI uccatama sAdhanA zikhara taka pahuMcane kA jIvana me sAhasa prasphurita hotA hai / varanA sAdhAraNa se kaSTa se mAnava kA mana hotAtsAha hokara puna vipaya vAsanA me lauTa AtA hai / isa kAraNa pAmara prANiyo ke hitArtha savala preraka kI mahatI AvazyakatA rahI hai| __"satata priya vAdina" arthAt hA~ me hA~ milAnevAle hajAro hai kintu "apriyasya ca pathyasya vaktA sadA durlabha" spaSTa eva pathyakArI preraNA dene vAlA vaktA durlabha mAnA gayA hai| guru bhagavata kA jIvana bhI pratyeka mumukSuo ke liye yogya preraNA kA oja bharane vAlA eva naI cetanA phUkane vAlA siddha huA hai / aise eka nahI anekAneka udAharaNa maujUda haiM jo nirAzAvAdI jIvana me zAnta sudhAbharI vANI kA siMcana kara una murzita kaliyo ko vikasita hone me apUrva sAhasa pradAna kiyA hai| zAnti ke sasthApaka "zAntimicchati sAdhava" sata jIvana sadaiva sva-para ke liye abhayAtyaka zAnti kI kAmanA kiyA karate hai / guru mahArAja kA sayamI jIvana bhI jima deza-nagara gAvo me vicarA hai| vahAM azAnti ke kAraNo kI iti zrI kara zAnti kA zItala-sugandha samIra pravAhita kiyA hai / vichuDe hue do bhAiyo ko milAe haiM, rote hue rAhagIro ko hasAe haiM / phUTa-phUTa kI paristhitiyAM me sagaThana eva prema bharI vINA dhvanita kI hai / khaNDa-khaNDa ke rUpa meM dekhanA Apa ko iSTa nahI hai / yahI kAraNa hai ki Apa joDanA jAnate hai na ki toddnaa| bhagavAna mahAvIra ke nimna sadeza ko Apa ne nija jIvana ke sAtha joDA hai buddha pari nimbuDe care, gAma gae nagare va sajae / satI magga ca bUhae, samaya goyama ! mA pamAyae / mumukSu / bhale tU gA~va, nagara, pura, pATana athavA aura kahI vicarana karanA kintu zAti mArga kA upadeza dene me pramAda mata karanA /
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 ] munijI pratApa abhinandana rAma ITRATihari pAyavA binoda to pirim'THE, TH ra? kI gina nApanA mitImA ma ..! rahAra gayanA gagana pare, nAUiT : 7 fult -1 banAra uga vidhAna paM. gomaMir i In 2 gana gagAra pogA ITRA TET RIT mAra hI mApa vizAdAna me nAnI bhI Sirritt -... FREE gAMdhI kA eka jIpana sammANa baaromaa| mahAtmA gAMdhI arrfri HTTR A Azrama meM deza ke aMga goTi mA pAnImA nIEi TE para vicAra vimarza karanA ya mArga gananA dhAyA . arr: nirdhArita samaya kI pratIkSA kara rahe the| janaka kisI bhI zrI mi r at ho rahe the| para mahAtmA jI nAnI mAnina ma ra me. samamA rahe the| piicana videzI nAgA gomojo rian bhI maratvapUrNa kAryoM kA nAga aura dera rAta gamA TTER gAMdhIjI ne mmita mumA se upara dene kA - Amar zmi Err aura kyA kahatA' cura hAkara baMTa gayA / ThomA gIta yahI kAraNa hai ki Apa apane mamIpa rahane vAle mAmo patana paDhAyA eva raTAyA ho parata hai| aneka mAdhu-nAyo nI bhana na muyoga fri', ra minA paDhanA eva vyAdhAna galA kA Apa meM prazikSaNa grahaNa ge| piya mA yaH suzikSita hokara Aja UMtrI zreNI meM yogya dhAgA mana para nizAnA mI mAga vastuta mamanyaya Apake jIvana kA monisa guNa: / manaH mAra dimira marane kI madeva icchA banI rahatI hai| Apa bhI jina zAmana re udIyamAna 'bhaagaa| pApi nAnAvidha gupa ratno se camakate-damakate mApa gabhIra ganAra haiM / jo gone lagAne para hI mila pA rahA mo:"jina khojA tina pAiyA gahare pAnI paMTa' jisane guru mahAgaja pe caraNa meM hai jAne avameva miTA phala pAyA hai|
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaNDa abhinandana zubhakAmanAe vandanAJjaliyA | 105 AcArya kSitimohanasena zAstrI (zAntiniketana) pradatta abhinandana-patra bagAla aura janadharma ___samAra meM anya sabhI dezo me dharma ko lekara mAra-kATa sagharpa aura yuddha hue haiM / sabhI yaha prayatna kara rahe haiM ki apane dharma ko sthApita karake anya dharma ko lupta kara diyA jAya, isaliye yUropa me kaI zatAbdiyo taka isAIyo aura musalamAno ke bIca dharma yuddha (kruseDa) hote rahe hai| vastuta ima raktapAta kA nAma hI kruseDa hai| bhAratavarSa me aneka dharma mata phUlate-phalate hai, kintu eka ne dUsare ko rakta ke srota me DubAne kA prayatna nahIM kiyA / hamane apane aura dUsaroM ke sammilita magala ko satya mAnA hai| jise agrejI me "liva eNDa leTa liva" kahate hai / dharma ko lekara hamane vicAra vinimaya kiyA hai, tarka-vitarka kiyA hai kintu raktapAta nahI kiyA hai| kAraNa prema aura maMtrI hI hamAre dharma kA prANa hai / ugra dharmAndhatA yA kaTTaratA ima deza ke liye virala hai| ___bhAratavarSa meM bahuta prAcIna kAla se dharma kI do dhArAeM vahatI AI hai eka vaidika aura dUsarI avaidika / vaidika dharma kI zikSA yajJa kI vedI ke cAro ora dI jAtI thii| avaidika dharma kI zikSA ke sthAna the tIrtha / isaliye avaidika dharma kI dhArA ko taithika dhArA kahA jAtA hai| ___bhAratavarSa ke uttara pUrva pradezo arthAt aga, vaga, kaliMga, magadha, kAkaTa (kaliMga) Adi me vaidika dharma kA prabhAva kama tathA tairthika prabhAva adhika thaa| phalata zruti, smRti Adi zAstro me yaha pradeza nindA ke pAtra ke rUpa me ullikhita thA / isI prakAra isa pradeza me tIrtha yAtrA na karane se prAyazcita karanA paDatA thaa| zruti aura smRti ke zAsana se bAhara paDa jAne kAraNa ima pUrvI acala me prema, maitrI aura svAdhIna cintana ke liye vahRta avakAza prApta ho gayA thaa| isI deza me mahAvIra, buddha AjIvaka dharma guru ityAdi aneka mahApurupo ne janma liyA aura isI pradeza me jaina, buddha prabhRti aneka mahAn dharmoM kA udaya tathA vikAsa huA / jaina aura vauddha dharma yadyapi magadha deza me hI utpanna hue tathApi inakA pracAra aura vilakSaNa prasAra vaga deza me hI huaa| isa dRSTi se vagAla aura magadha eka hI sthala para abhipikta mAne jA sakate haiN| vagAla meM kabhI vauddha dharma kI vADha AI thI, kintu usase pUrva yahA~ jaina dharma kA hI vizepa pramAra thA / hamAre prAcIna dharma ke jo nidarzana hame milate haiM ve sabhI jana hai / imake vAda AyA vauddha yuga / vaidika dharma ke punarutthAna kI lahareM bhI yahA~ Akara TakarAI kintu isa matavAda me kaTTara kumArila bhaTTa ko sthAna nahIM milaa| isa pradeza meM vaidika mata ke antargata prabhAkara ko hI pradhAnatA milI aura prabhAkara the svAdhIna vicAra dhArA ke popaka tathA samarthaka / jaino ke tIrthaMkaro ke pazcAt cAra zrutakevalI Aye / iname cauthe zruta kevalI the bhadravAhu tIrthakaro ne dharma kA upadeza to diyA kintu use lipivaddha nahI kiyA / zrutakevalI mahAnubhAvo ne ina sava upadezo kA saMgraha karake unhe eka vyavasthita rUpa diyaa| uname se prathama tIna kI koI racanA nahI miltii| caturtha zrutakevalI bhadravAhu ke dvArA racita aneka zAstra milate hai / unake dazavakAlika sUtra ityAdi aneka grantha milate hai jo jano ke prAcInatama zAstra ke rUpa meM sammAnita haiM / 14
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 | munizrI pratApa abhinandana granya ye bhadravAhu candragupta ke guru the| unake samaya me eka vAra vAraha varSa vyApI akAla kI sambhAvanA dinAI do thii| usa samaya eka vaDe saMgha ke sAtha vagAla ko choDakara dakSiNa cale gaye aura phira vahI raha gare / vahI unhoMne deha tyaagii| dakSiNa kA yaha prasiddha jaina mahAtIrtha zravaNa velagola ke nAma se pranita hai / dubhikSa ke samaya meM itane baDe sagha ko lekara deza me rahane ne gahantho para bahuta vaDA bhAra paDegA / imI vicAra se bhadrabAhu ne deza parityAga kiyA thaa| bhadrabAhu kI janma bhUmi thI vagAla / yaha koI managaTanta kalpanA nahIM hai, harisena kRta vRhat kathA me isakA vistRta varNana milatA hai| ratnanandI gujarAta ke nivAsI the| unhone bhI bhadravAhu ke mambandha me yahI likhA hai| tatkAlIna vaga deza kA jo varNana ratnanadI ne diyA hai isakI tulanA nahI miltii| ___ ina kathanAnumAra bhadrabAhu kA janma sthAna puDavardhana ke antargata koTIvarSa nAma kA grAma thaa| ye dono sthAna Aja (vaguDA) aura dinAjapura jilo me paDate haiN| ina saba sthAno me jaina mata kI kitanI pratiSThA huI thI, isakA anumAna isI se lagAyA jA sakatA hai ki vahA se rADha tAmaluka taka sArA ilAkA jaina dharma se plAvita thaa| __uttara vaga, pUrvavaga, medanIpura, rADha aura mAnabhUmi jilo me vahuta sI jaina mUrtiyAM milatI haiN| mAnabhUmi ke antargata pAtakUpa sthAna me bhI jainamUrtiyAM bhI milI haiN| sundara vana ke jagalo me bhI dharatI ke nIce se kaI mUrtiyAM magraha kI gaI haiM / vAkuNDA jilA kI sarAka jAti usa samaya jainazrAvaka zabda ke dvArA paricita thI / isaprakAra vagAla kisI samaya jaina dharma kA eka pradhAna kSetra thaa| java vauddha dharma AyA tava uma yuga ke aneko paDito ne use jaina dharma kI zAkhA ke rUpa me hI grahaNa kiyA thaa| ina jaina sAdhuo ke aneka magha aura gaccha haiN| inhe hama mAdhaka sampradAya yA maNDalI kaha sakate haiM / vagAla me isa prakAra kI aneka maNDaliyA~ thI / puTavardhana aura koTivarpa eka dUsare ke nikaTa hI haiM kintu vahA~ bhI puNDvardhanIya aura koTivarSiyA nAma kI do svatantra zAkhAeM pracalita thii| tAmralipti me tAnalipni nAma kI zAkhA kA pracAra thA / isa prakAra aura bhI bahuta zAkhAeM pallavita huI thI jinake AdhAra para hama yaha kaha sakate haiM ki - vagAla jaino kI eka prAcIna bhUmi hai / yahI jaino ke prathama zAstra racayitA bhadravAhu kA udaya huA thaa| yahAM kI dharatI ke nIce aneka jaina mUrtiyAM chipI huI haiM aura dharatI ke Upara aneka jaina dharmAvalambI Aja bhI nivAsa karate haiN| Aja yadi dIrgha kAla ke pazcAt aneka jaina guru bagAla me padhAre haiM to ve vastuta paradeza me nahI Aye, ve hamAre hI hai aura hamAre hI vIca Aye unhe hama vegAnA nahIM kaha sakate / ye sava jaina sAdhu hamAre agraja hai aura hama zraddhA ke sAtha unakA abhinandana karate haiN| hamAre isa svAgata me yadi koI samAroha kA abhAva jAna par3e taba bhI usake bhItara vaDe bhAI kA mAdara abhinandana karane kI bhAvanA ni sandeha chupI huI hai / padAnita aisI ehika ghaTanA bahuta prAcIna tretAyuga me bhI ghaTita huI thI taba vanavAsa ke bAda rAmacandra ayodhyA lauTakara Aye the aura choTe bhAI bhanta ne bhakti eva prIti sahita unakA svAgata viyA yA / apane jaina gurajo kA hama umI bhAvanA se abhinandana kara rahe haiN| Aja thiyA meM zrI zrI 108 zrI jaina muni zrI pratApamala jI ma0 zrI hIrAlAla jI maH zrI jagajIvana jI ma0 nIra zrI jaya tIlAla jI ma. ke netRtva meM jaina guruo kA jo samAgama ho rahA hai
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaNDa abhinandana * zubhakAmanAe vandanA liyA | 107 vaha varavasa hI tretA yuga ke bharata-milana kI usa kathA kA smaraNa karA detA hai / hamArI yahI kAmanA hai ki yaha navIna milana jayayukta ho, prema aura maMtrI se pUrNa yaha pradeza kalyANamaya ho, pRthvI para zAti aura maitrI kI pratiSThA ho / zrI jaina saMgha Rpi pacamI sAithiyA 16 bhAdra 1361 vagAnda tA0 2-6-1954 AdaraNIya guru pravara ke caraNo me -mahAsatI vijayAkumArI isa virAT vizva ke acala meM pratidina pratighaTe aura pratipala aneka AtmAe~ mAnava ke rUpa meM avatarita hue aura hotI haiN| apanI-apanI vibhinna avasyAo ko pAra karatI huI kAla kavalita vanakara dharAtala se calI gii| parantu kauna unakA jIvana puSpa saurabha makalita karatA hai? koI nhiiN| kevala unhI kA smaraNa kiyA jAtA hai jinhoMne apane jIvana ko jagata me jagamagAyA hai aura paropakAra meM lagA rahe haiM nija jIvana ko| hamArI mevADa gharA ne samaya-samaya para aneko mahAna nara-ratno ko janma diyA hai / jaiserANA pratApa, dAnavIra bhAmAzAha aura Aja hamAre sammukha hai parama pratApI, zAta, marala-svabhAvI zAstra jJAtA mevADa bhUpaNa 50 ratna zrI gurudeva zrI pratApamala jI ma0 sA0 / ___ApakA janma mevADa prAta ke devagaDha (madAriyA) nAmaka gAMva me sa01665 me huA thaa| Apake pitA dharma premI zrI moDIrAma jI eva mAtA dAkhAMvAI thii| 15 varSa kI umra me vAdImAnamardaka pa0 ratna zrI nandalAla jI ma0 ke sadupadeza se mandamora me dIkSA lii|| vaudvika pratibhA ke dhanI hone se alpa samaya me hI saskRta, prAkRta, hindI, gujarAtI Adi bhASAo para prabhutva pAyA / ApakI pravacana gailI janatA ko AkarSaNakArI hai| ApakI jJAna dAna ke prati hamezA lagna lagI rahatI hai| maiM sadbhAvanA pUrvaka caraNa kamalo me bhAva-bhInI puSpAJjalI mazraddhA samarpita karatI huuN| santa-jIvana -sAdhvI kamalAvatI hamArA yaha bhArata varSa eka AdhyAtmika tathA mahAn deza hai / isake kaNa-kaNa me ujjvalatA bharI huI hai / yaha bhUmi ratna-garbhA hai / yahA~ aneka bhavya AtmAe~ avatarita hokara apanI jAna-garimA se deza ko Alokita karate hai tathA apane sadguNo kI mahaka phailAte hai / santa jIvana eka puSpa ke samAna hai| jisa prakAra gulAva kA puppa kATo ke vIca paidA hotA hai, usake cAro ora kATe hI kATe rahate haiM, para vaha haMsatA huA una kATo ko pAra karake unase Upara uThatA hai / phira vaha hasatA-khilatA komala gulAva hama mabhI ko kitanA pyArA AlhAdajanaka tathA Ananda dAyaka hotA hai ? isI prakAra santa jIvana meM bhI anekAaneka kATe rupI kaThinAiyA~ AtI haiM / para sata
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 | munizrI pratApa abhinandana grantha hasate hue unakA sAmanA karate hai aura sAdhanA ke patha para baDhate hue cale jAte haiM / ve kabhI pIche nahI haTate haiM / unakA hRdaya sukha ke samaya phUla mA komala hotA hai, aura sakaTa ke samaya zaila sA kaThora, akampaaDola / sata jIvana rAga, dvepa, kapAya se vilkula pare hotA hai / vasa nirantara apane lakSya kI ora vaDhatA rahatA hai / eka kavi ne kahA hai saMsAra dveSa kI mAga me jalatA rahA para santa apanI mastI me calatA rahA / santa viSa ko nigala karake bhI sadA, sasAra ke liye amata ugalatA rahA / / paropakAra, dayA, sneha, madhuratA, zItalatA Adi inake mukhya guNa haiM / kahA haisAdhu candana bAvanA zItala jyAro aMga / lahara utAre bhujaga kI dede jJAna ko raMga / / pratApa kI pratibhA -tapasvI zrI lAbhacanda jI mahArAja bhArata eka cintanazIla rASTra hai aura umakI viziSTatA hai Atma-sAdhanA / AtmA paramAtmA ke svatpa ko pahicAnanA, smjhnaa| vyagratA aura samagratA ke kAraNo ko dekhanA parakhanA / isa deza ke kaNa-kaNa meM pavitratA pAvanatA hai| yahAM kI viziSTatA hai AdhyAtmikatA | apane jIvana ko dekhanA, parakhanA, nirIkSaNa tathA parIkSaNa karanA / isa prakAra kI mahattA anya deza yUnAna, yUropa Adi ne bhI prApta na kii| pAzcAtya dezo me AtmA kA jo varNana kiyA gayA hai vaha mukhyatayA jaDa prakRti ko samajhane ke lie hai kiMtu bhArata ne AtmA ko parakhane ke lie jaDa prakRti kA vivecana kiyaa| saccAI to yaha hai ki bhAratIya sata A-mA aura paramAtmA kI khoja ke lie anAdi kAla se prayatnazIla haiN| agaNita sato ne usame sampUrNa saphalatAeM bhI prApta kI haiN| bhArata kI aura khAmakara janasaskRti kI yaha viziSTatA hai, sabhI ko mAtha lekara calanA sabhI ke vicAro ko samajhanA, samanvaya karanA / pAzcAtya saMskRtiyo kI taraha bhAratIya darzano me maulika eka dUmaro kA matabheda nahI hai| jaina maskRti kA mukhya lakSya hai-satya kA sAkSAtkAra karanA, satya ko jIvana me utAranA, satya cintana karanA / ___ bhArata kI zapyaNyAmalA bhUmi jo AdhyAtmikatA kI bhUmi hai aura rahI hai, usakA kAraNa sata kRpA, mata kI tapa sAdhanA / eka maskRta ke anubhavI ne kahA hai ki sata' svata prakAzate, na parato nRNAm kadA / Amodo nahi kastUryA, zapathena 'vabhAvyate // arthAt-- matpuruSo ke sadguNa svaya hI prakAzamAna hote haiM / dUsaro ke prakAza se nahI / kastUrI kI mugandha zapatha dilAkara nahI batAI jaatii| usakI khuzabU usakI mahattA pragaTa karatI hai| isI prakAra mahApurupo kA jIvana bhI madguNa-zIlatA madAcAra kI mahaka pradAna karanevAlA hotA hai / sAdhanA ke uttama zikhara para pahucane ke lie jJAna, darzana, cAritra kI mazAle lekara anAnA dhakAra ko vicchinna karane ke lie ve sadA prayatnazIla rahate haiN| ve mata mArga meM Ane vAle kaSToM kI paravAha na karate hue, muskAte hA Age kadama vaDhAte hue ve apanI majila prApta kara lete hai| itihAsa ke pRSTho para aneka nAma amiTa yakti hai jage--sudarNana, zrIpAla, mahAvIra gautama, khadaka Adi samujvala nAma prAta smaraNIya haiN|
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaNDa abhinandana zubhakAmanAe vandanAJjaliyA | 106 sata paramparA me mevADabhUpaNa paNDita ratna zrI pratApamala jI mahArAja kA jIvana bhI eka kaDI hai| Apa Adarga, golasampannatA kI mAkSAt mUrti haiN| Apa ke jIvana me sahiSNutA, kSamatA madhuratA, viziSTa rUpa meM pAI jAtI haiN| Apa spaSTa va nirbhIka haiM / Apa satya ke pakSa me sudRDhatA se aDe rahate hai| Apake jIvana kI eka pramukha vizeSatA hai ki-Ane vAlI vikaTa paristhitiyo se Apa samajhautA nahIM karate varan unako sulajhAnA hI jAnate haiN| Apane vAlyakAla se jaina sata kI kaThina sAdhanA svIkAra kii| Apa vIra-bhUmi mevADa me sthita devagaDha ke nivAsI hai| "mahApuruSo ko jIvanI yaha hamako batalAtI hai / anukaraNa kara mArga unakA ucca bana sakate haiM sabhI / kAla rUpI retI para cinha ve jo taja jAte haiN| Adarza unako mAnakara Agantuka khyAti pA jAte haiN|" mahApuruSo kA cita samRddhi ke samaya kamala ke samAna komala, makkhana ke samAna snigdha, sneha yukta sadaiva ho jAtA hai / parantu Apatti ke samaya ve apane mana ko parvata kI caTTAna kI bhAMti kaThora eva acala vanA lete haiN| Apa zrI ke samparka meM mujhe rahane kA bahuta bAra avasara milA / Apa me sAghutA sevA-bhAvanA Adi pracura mAtrA me pAI gii| zAsanadeva Apa ko dIrghAyu deM tAki aise mahAn nara-ratna se jana-samAja khUba lAbhAnvita vane / isI zubha kAmanA ke sAtha * I mere ArAdhya deva ! .-AtmArthI tapasvI zrI basantIlAla jI mahArAja bhagavAna mahAvIra ne kahA hai- "se kovie jiNavayaNa pacchgA sUrodae pAsati cakkhUNeNa" / cAhe mAnava kitanA bhI kovida ho, jinavANI kI apekSA avazya rahI hai| jaise-Akhe hone para bhI dekhane ke lie sUrya kI apekssaa| usI prakAra pAmara prANI ke jIvana vikAsa ke lie AdhAra cAhie / sahI dizA-nirdaza kI vahuta vaDI AvazyakatA rahI hai / pArthiva AMkheM hone para bho dizA-nirdezaka ke vinA anabhijJa AtmAo kA eka kadama bhI Age baDhanA hAnikAraka mAnA hai / bhAratIya saskRti me isIlie guru rUpI nirdezaka kA bahuta baDA mahAtmya gAnA gayA hai / gurugarimA-mahimA ke panne ke panne likhe gaye hai| tathApi guru ke guNoM kA citraNa eva vizlepaNa karane me lekhaka eva kavigaNa asaphala rahe haiN| guru-mahAtmya ko isa prakAra darzAyA hai pitA mAtA-bhrAtA priya sahacarI sUnu nivaha suhRt svAmI mAdyatkari bhaTa rathAzvapariphara nimanta jantu naraphakuhare rakSitumala, guro dharmAdharma - prakaTanaparAta pho'pi na para /
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 munizrI pratApa abhinandana grantha naraka rUpI kUpa me DUbate hue prANI ko dharma-adharma ke pragaTa karane me tatpara aise guru se bhinna anya pitA-mAtA-bhAI-strI-putra-mitra-svAmI madonmatta hAthI-yoddhA raya-ghoDe aura parivAra Adi koI bhI samartha nahI hai| moha mAyAvI jIvAtmA ko paramAtmA pada para AsIna karane me guru kA hI mukhya hAtha rahA hai| kArIgara kI taraha jIvana ke TeDhe eva vAkepana ko nikAla kara unhe sIdhA-sarala eva saurabhadAra banAte hai ? jaisA ki guru kArIgara sArikhA, TAcI vacana vicAra / patthara kI pratimA kare, pUjA lahe apAra / / parama zraddhaya mevADa bhUpaNa gurudeva zrI pratApamala jI mA0 mA0 mere jIvana ke sarvopari nirdezaka rahe hai| jinakA saphala netRtva merI sAdhanA ko vikasita karane me pUrA sahayogI rahA hai / isa ananta upakAra se mukti pAnA mere jaise sAdhAraNa zipya ke lie kaThina hai| 'pratApa abhinandana grantha' gurudeva ke kamanIya kara kamalo me jo samarpita kiyA jA rahA hai / yaha caturvidha saMgha ke lie gaurava kA pratIka hai| mahA manasvI AtmAo kA bahumAna karanA, apanI saskRti-sabhyatA ko amara vanAnA jaisA eva apane Apa ko dhanya vanAnA hai| vinamra puSpAMjali... -muni hastImala jI ma0 'sAhityaratna' paDitavarya mevADabhUpaNa zrI pratApamala jI ma0 kA dIkSA ardha zatAbdI samAroha ke upalakSa me 'pratApa abhinandana grantha' kA prakAzana ho rahA hai| yaha sarvathA anukaraNIya eva prabuddha jIvI ke lie gaurava kA pratIka hai / mahA manasviyo kA abhinandana karanA, yaha samAja kI aTUTa paramparA rahI hai / 'jahA~-jahA~ caraNa paDe sata ke, vahA~-vahA~ magala mAla' tadanusAra Apa jisa kisI prAta-nagara eva gAva me padhAre haiM, vahA~ Apa ne bha0 mahAvIra ke 'zAntivAda' sadeza ko prasArita kiyA hai / kSIranIra nyAyavat Apa milanA eva milAnA acchI taraha jAnate haiM / apanI ima dIrgha dIkSA avadhi me Apane lAkho zrotAo ko apanI mAdhurya pUrNa vANI dvArA abhibhUta eva abhimicita kiyA hai| phalasvarUpa bhAvuka jana kI mAnasasthalI mulAyama huI aura dAna zIla-tapa-bhAvo kI lanAe~ pallavita-puppita huI hai| aisI pavitra vibhUti ke pAda padmo me makti bharI puSpAjali samarpita karate hue Aja mujhe apAra AnandAnubhUti ho rahI hai|
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaNDa abhinandana zubhakAmanAe * vandanAJjaliyA | 111 pratApI vyaktitva : bhAvAMjali kI bhIr3a meM ! -muni pradIpa kumAra 'vizArada' paramapUjya gurudeva zrI pa0 zrI pratApamala jI ma. sA. ke abhinandana granya kI pAvana velA me zraddhA yukta hArdika puppAjali / mevADa bhUSaNa, dharma sudhAkara vAlabrahmacArI prAta:smaraNIya zrI zrI 1008 zrI pUjya gurudeva ke abhinandana granya kA prakAzana ke magalamaya avasara para mujhe atyanta prasannatA aura AlhAda ho rahA hai| use maiM zabdo me vyakta karane meM asamartha hU / saumyatA, saralatA eva sAdagI kI pratimUrti pUjya gurudeva / dIkSA kI ardhazatI pAra kara cuke| isa avadhi me jo sadupadeza aura pravacana pUjyapAda ne jana mAnasa ko diye haiM, ve Aja bhI hRdaya sthala para akita hai| ___ ahiMsA ke sandeza ko vyApaka banAte hue jo sagharSa Apane kiyA hai / use kabhI bhI vismRta nahIM kiyA jA sakatA hai| maiM una samasta vidvadjano ke prati AlhAdita hUM, jinhone abhinandana grantha ke prakAzana me apanA amUlya sahayoga diyA hai / merI yaha hArdika kAmanA hai ki gurudeva zrI kA sadeza dig-diganta ma vyApta hokara isa samasta sRSTi ko Alokita karade / apane sudIrgha tyAgamaya tapasvI jIvana meM deza ke vibhinna acalo kI jJAna yAtrAeM kara pUjya gurudeva ne jo jJAna gagA pravAhita kI usakA nimajjana kara vizva-bhAratI apane mukha-saubhAgya ko sarAhatI rhegii| isame lezamAtra bhI sandeha nahI hai| yU to zatAbdiyo se adbhuta zaktiyA dharA para avatarita hotI rahI haiM, kabhI bhI nara ratno kA abhAva nahIM rhaa| bhAratIya nara pugavo-nara rAjAo kI sAhasikatA, mahAnu bhavatA, kalA-kauzalatA, zAsana kuzalatA, atulita tyAga tapasyA, pravala pADitya sindhu mama gAbhIryAdi jaina samAja kaise pradarzita kara sakatA thA? yadi zrI gurudeva ke sammAna me abhinandana anya kA prakAzana na kiyA hotaa| ___ Apake tapomaya paropakArI eva janakalyANakArI svarUpa ko dekhate hue, mahAtmA tulasIdAsa jI kI ye nimna paktiyA Apake jIvana meM kitanI caritArtha hotI hai sAdhu carita suma carita kapAsU nirasa visada guNamaya phala jAsU / jo sahi dukha para chidra durAvA vandanIya jehi jaga jasa pAvA !! aura dekhiye vadau santa samAna cita hita anahita nahIM phoi ! ali gata subha sumana cimi sama sugandha kara doi !! uparyukta kayana Apake ujjvala nyAgamaya jIvana me kitanA nikaTa hai ise prakaTa karane meM merI lekhanI asamartha hai| ataeva, yadi candana kI lekhanI ko madhu me DUbAkara pUjya zrI ke mahAna kRtyo ko likhA jAye, to bhI gurudeva ke mahAna jIvana kA varNana nahIM kiyA jA sakatA hai / ata isa punIta pAvana magalamayI velA para maiM mAbhAra apanI bhakti puppAjali savinaya arpita karate huye apane ko dhanya mAnatA huuN|
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 | munizrI pratApa abhinandana grantha gaurava-gAthA -zrI vimala muni jI ma0 ke ziSyaratna zrI vIrendra muni jI ma. mavADa bhUpaNa gurudeva zrI pratApamala jI ma0 ke sammAnArya abhinandana grantha kI rUpa rekhA dekhate hI merA mAvuka hRdaya kucha likhane kA sAhasa kara baitthaa| vaise to gurudeva ke sambandha meM kucha bhI likhanA sUrya ko dIpaka batAnA hai / tathApi maiM apane bhakti ke sumana muni zrI jI ke caraNo me samarpita karatA hU / Apa kA jIvana guNAnurAgI rahA hai / yahI kAraNa hai ki-guNa rUpI sumano se Apa ke jIvana ko cappA-cappA mahaka rahA hai| etadartha Apa kA nirmala yaza sabhI prAto me parivyApta hai| 'paropa kArAya satA vibhUtaya' sajjana purupo kA jIvana paropakAra ke lie hai| tadanusAra Apa bhI mAdhurya bharI vANI dvArA sabhI nara-nArI kA bhalA kiyA hI karate hai / ___ mujha para bhI Apa kA akathanIya upakAra rahA hai jo avismaraNIya rahegA / dIkSA sambandhita - vicAraNA me mere tAta-mAta eva bhrAtA gaNa ko sadbodha pradAna karane me Apa ne koI kamI nahI, rkhii| vastuta ApakI mahattI kRpA kA hI yaha madhura phala hai ki Aja maiM sAdhaka jIvana me Ananda kI anubhUti le rahA hai| aise mahAmanA paramopakArI vizva vAtsalyanidhi vandhutva bhAvanA ke savala preraka, mevADa bhUSaNa paDita varya zrI ke caraNo me bhAva puSpAjali svIkAra ho / aikyatA ke pratIka -zrI nirmala kumAra loDhA sata vizva ke lie navIna cetanAo dvArA vizva ke jana-mAnasa ke jIvana ko vikasita karane vAle devadUta haiM / ye andhakAra ke mArga kI ora bhaTakatI huI janatA ko prakAza-patha kI ora agrasita karane vAle prakAza-stambha haiN| vizva me azAti, sAmpradAyikatA, vaimanasyatA ko dUra karane vAle tathA mArga pradarzita karane vAle sata jJAna ke akSaya srota hote haiM / apanA jIvana jana-mAnasa ke bauddhika eva sarvasva sukhadAya kI bhAvanAo se pUrita hotA hai| zraddheya mevADa bhUpaNa aikyatA premI paNDitaratna zrI pratApamala jI mahArAja sAhava vizva sata mAlA ke eka anamola ratna hai / aivayatA, mRdulatA eva vandhutA kI jana-mAnasa para amiTa chApa hai| vizAla hRdaya-sAmpradAyikatA se bahuta dUra aikyatA hetu jIvana eka uttama Adarza hai / rASTra ke aneka prAto me vicaraNa kara sAmAjika sudhAra-aikyatA eva sarva dharma samanvaya kI bhAvanAo se janatA ko jIvana patha kI ora baDhAyA hai| san 1951 me ApakA eva prarvataka zrI hIrAlAlajI ma0 sA0 kA cAturmAma dehalI me huA thaa| divAkara jI mahArAja kI prathama punya tithI para Apake netRtva ena preraNA se eka vizAla sarva dharma sammelana huA thaa| marva dharma samanvaya ke pratIka -aikyatA ke agradUta santa ratna zraddheya paNDita zrI pratApamala jI mahArAja sAhaba ke sagha sevAo se sArA samAja praphullita ho uThatA hai| gurudeva zrI ke bahumAnArya Ayojita "pratApa abhinandana grantha" kA jo prakAzana ho rahA hai vaha sarAhanIya prayatna hai||
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaNDa . abhinandana zubhakAmanAe vandanAJjaliyA | 113 anta me vIra prabhu se prArthanA karatA hU~ ki gurudeva dIrghAyu hove eva ApakI preraNAe~ eva AzIrvAda me sagha-samAja eva rASTra ke andara zAnti eva "vasudhaivakuTambakam' kI bhAvanAo se eka dUsare kA jIvana prema prakAza kI aura pallavita-vikasita hotA rhe| hajAroM sAla naragisa apanI venUrI pai rotI haiN| bar3I muzkila se camana me didAvara paidA hotA hai / / hArdika abhinandana ! -madana muni 'pathika' mahApurupo kA janma apane liye nahI, vizva, samAja aura usa dalita varga ke liye hotA hai, jo sadiyo se upekSita aura pratADita hai| yaha bahuta bar3e saubhAgya kI bAta hai ki bhAratIya tattva cetanA ke svara samaya-samaya para aise hI mahApurupo ke dvArA mukharita hue haiM jo apane se adhika anya prANiyo ke kapTa aura pIDAo ko mahattva dete the| hamArA itihAsa gavAha hai ki yahAM svArthI vipaya poSaka aura lolupa vyaktiyo ko kabhI bhI mahattva nahI milA, bhAratIya janamAnasa sadguNopAsaka rahA, kyo ki hamAre pratinidhi mahApurupa vastuta sadguNo ke sAkSAt avatAra the| ___bhAratIya saskRti meM jaina sAskRtika dhArA kA apanA anyatama sthAna hai / yaha garva nahI, kintu gaurava kI bAta hai ki tyAga-vairAgya ke kSetra me, dAna aura sevA ke kSetra me jitane mahApurupa bhArata ko isa paramparA ne diye utane sabhavata anya dhArAeM nahIM de skii| bhagavAna mahAvIra se pUrva ke itihAsa ko gauNa bhI kara deM to bhI tatvajJa gautama svAmI, mahAna tyAgI jambU, prabhava, zrI sudharmA Adi adhyAtma sAdhanA ke sarvocca zikhara ko chte hue kaI svarNa kalazavat dedIpyamAna uttama mahApurupo kA bhavya itihAsa hamAre pAsa hai| mahAn krAntikArI vIra lokAzAha, pUjya zrI dharmadAsa jI ma0, pU. zrI lavajI Rpi, pU0 zrI dharmasiMha jI, pUjya zrI jIvarAja jI ma0 Adi mahAna krAntikArI mahAna AtmAo ke tejasvI kAryakalApo se hamArA itihAsa sarvadA anuprANita rahA hai| inakI uttaravartI paramparAo kA kucha paricaya denA bhI lagabhaga eka grantha racanA jitanA hai / jaina sAskRtika-dhArmika upavana me yahA hajAro raga virage sundara puSpa khile hue dikhAI dete haiN| saubhAgya kA vipaya hai ki Aja hama umI mahAna paramparA ke eka mahAn agradUta kA hArdika abhinandana kara rahe haiN| 50 ratna madhuravaktA zrI pratApamala jI ma. sA. jo sthAnakavAsI jaina samAja kI mahAn vibhUti haiM / Aja mAnava mAtra ke varadAna svarUpa hai| muni zrI jI kA dIrgha sayama, avikala prazasanIya zAsana sevA aura zreSTha mAhiya sAdhanA apane Apa me itane mahattvapUrNa hai ki Aja kyA sadiyo taka abhinandanIya rhegeN| meM hRdaya kI gaharAI se muni zrI kA abhinandana karatA huA dIrgha sayamI jIvana kI zubhakAmanA karatA huuN|
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 | munizrI pratApa abhinandana gantha eka aparAjeya vyaktitva : pratApa muni ! -madhura vaktA zrI mUlacanda jI ma0 zraddheya paDita pravara, dharma-sudhAkara zrI pratApamala jI ma. ke sAdhaka jIvana kI svaNima velA me hRdaya kI zraddhAmaya puSpAjaliyA~ samarpita haiM / prakRti svaya hI apane sAdhanA-putra kA mamatAmayI zR gAra kara rahI hai / dizAe~ abhinandana ke sagIta me thiraka rahI hai / jIvana kA mAdhurya umaDa-umaDa kara niSThA ke sAtha hinAre le rahA hai / Apake prati pratipala nata hai / yaha mahakA-mahakA vAtAvaraNa nata hai / bhakti ke bola savinaya nata haiN| jJAna cetanA kI sphUrti ApakI svAbhAvika vizeSatAo me se eka hai| kaThina eva gabhIratama vipayoM ko saralIkaraNa kA svarUpa denA, ApakI kalA kI siddhi hai / muniyo eva satiyo ke lie Apa vAcaka guru kI yogyatA se pratiSThita haiM / adhyApana kI anUThI zakti ke darzana Apa me prazasanIya rUpa se hote haiM / saMgharSa kI krUratA ko muskAna kI zobhA me badalanA, Apase sIkhA jA sakatA hai / mamanvaya kI sAkSamyatA ko Apa pramukhatA pradAna karata haiN| ApakA "mittI me savva bhUesu" mUlamatra hai / Apa "guNipa pramoda" kI bhAvanA ke pratIka haiN| Apa kArya garimA kI sakriyatA kI mAnyatA ko sthApita karate haiN| lokpaNA ApakI manobhUmi ko nahIM chU pAI hai| Apake sAnidhya meM samIpastha atevAsI varga eva samparka me Agatajano ko ApakI guru kRpA kA varadAyI sandeza naye hoza naye joza ke mAtha vitarita hotA rahatA hai| jIvana me uttarottara urvamukhI eva sarvAMgINa unnati patha kI ora nirantara agrasara hone kI mahanIya preraNA hama sabhI ko upalabdha hotI rahatI hai / purAnI pIDhI kI vujurgatA ke hote hue bhI nayI prajA ke udIyamAna astitva ke samarthaka eva sarakSaka haiM / Apa me bhaviSya ke uttaradAyitva purupatva ke darzana hote hai / Apa hamAre koTi-koTi praNAma ke adhikArI haiN| aise pUjyanIya paDita pravara zraddheya muni zrI pratApamala jI mahArAja ke rUpa me eka aparAjeya vyaktitva ko merI marvatobhAvena AdarAjali samarpita haiM / sarvatomukhI-sarvAGgINa-sArvabhaumika saMta puruSa ! -zrI ajita muni jI ma0 "nirmala' parama zraddhe yavarya mevADa bhUpaNa dharmasudhAkara paDitapravara zrI pratApamala jI ma0 ke abhinandanIca vyaktitva ko zraddhAbhibhUta ananta-aparimita vandana-namana | pUjyanIya paDita jI ma0 kA mere lie varadAyI eva sneha pUrita vANI aura dRpTi kA vipula kopa mere bacapana se hI mujhe mukta rUpa se prApta hotA rahA hai| sAtha hI yaha bhI pUrNa vizvAsa hai, ki isI prakAra bhavipya ke svarNima patha me bhI Apake sukhada-suhAne savala kI prastuti rhegii| merA Apake prati pUjya
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaNDa abhinandana zubhakAmanAe vandanAJjaliyA | 115 gauravamayI zraddhA kA mamvodhana "paDitajI mahArAja" rahatA hai| jo ki yaha choTA sA zabda mujhe atyantapriya hai| ApakI pravacana eva vArtAkalA vAstava me anupama zakti pUrNa hai| maiMne pratyakSa rUpa se yaha pAyA hai ki virodhI kI kaTutA bhI Apake sammukha nirasta ho jAtI hai / kyoki ApakA kisI ke bhI prati apriya vyavahAra rahatA hI nahI hai| ApakI gura-sammati nizchala eva nirpekSa bhAva se tatparatA rakhatI hai / Apa vAlaka se vRddha taka samAna rUpa se loka priya hai| ApakA pratyeka zubha eva pragati kArya ke prati vehicaka svIkRti-sahayoga eka anukaraNIya prayAsa hai| Apa utmAha ke stabha, zikSA ke prakAza, sevA ke dhAma, jinavANo ke sandezavAhaka, AdhyAtmika cikitsaka, dharma ke prabhAvaka, jIvana ke guru udAra vicAro ke dhanI, sneha ke sAgara, ziSyatva ke popaka, gurujano ke naipTika upAsaka, sarvatomukhI-marvA gINa-sArvabhaumika-santa purupa, cetanA ke utkarpa dhra va, sAdhanA magItikA ke saragama, mauna kArya kara, pada eva yaza ke niSkAma jyotirdhara haiM / isa prakAra Apa me agaNitaapratima eva vaividhya pUrNa viziSTatAmo kI virATatA sannihita hai / pramudita mukha, pralava dehamAna, vacano me nirjhara mAdhurya kI muskAna, vaya se prauTa, svabhAva se navajAta, camakatA bhAla pradeza, "vAdimAna mardaka guru" ke samanvayI ziSya / / __ basa / yahI to hai, hamAre paDita jI mahArAja kA daihika, vAcika eva mAnasika guNadharmA pratyakSa paricaya / __ ApakA mere prati atyanta snehabhAva rahatA hai| Apane merI zizuvata bhAvanAo kA prAya sammAna hI kiyA hai| ApakI starIya pravINatA eva agrasaratA kI sazaktapreraNA mere lie varadAyinI thAtI hai| ____ mere 'pratIka guru' ke puNya-punIta vikAsamAna vyaktitva ko merI sammAnita Adarajali sapita hai|
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI pratApamalajI mahArAja kA guNASTaka -pravartaka muni zrI udayacandajI ma0 "jaina siddhAntAcArya" (zArdUla vikrIDita chaMda) zrImanirjaramaNDala stutavare bhUmaNDale zobhite, prakhyAte vara bhArate'ti mahati rAjasthale maNDite / zrI zobhAyuta medapATa mahite zrIdevadurgapure gAMdhItyanvaya zobhito naravara zrI moDirAmAbhidha // 1 // devatAo kI manDalI dvArA stuti kiye gaye zobhA yukta isa bhUmaNDala para eka prasiddha bhArata varSa deza hai, umame rAjasthAna nAmaka prAnta hai usI prAnta me zobhA eva lakSmI se yukta mevADa nAma kSetra me devagaDha nAmaka nagara me gA~dhI vaza ke suzobhita purupo meM zreSTha zrI moDIrAmajI prasiddha hae hai| tatputro'tiguNAnvita susaralo drAkSA jananyAtmaja namro'tISa paropakAranirato nAmnA pratApAnidha bANe paNNavacAdi sakhyakayute zrIvaikrame vatsare AzvInottama mAsa saptamitithI janmAgrahItsattana // 2 // una su zrAvaka zrI moDIrAmajI tathA suzrAvikA zrI dAkhA vAI ke atyanta sarala svabhAva vAle namra tathA paropakArI pratApamalajI nAma ke suputra hue / unakA janma vikrama savat 1965 Azvina mahIne kI saptamI tithI ke dina huaa| mAtA cAsya zizutvabhAva samaye svarga samAsAditA / tasyA mohamamatA bandhana vidhi sa tyaktavAn sAtvika / lokasyApyavaziSTa nandhanavidhau mohaatmphsttpitaa| audAsInya tayA ta bhAgya vibhave tyaktvA ca ta svargata // 3 // unakI mAtA bAlyAvasthA meM hI svarga sidhAra gii| isa prakAra unakI mAtAzrI kA moha maya bandhana chuTa gayA / sasAra me ava unake pitA zrI kA mohamaya bandhana hI zepa rahA thA usako bhI Apane bhAgya vibhava kI udAsInatA ke kAraNa zIghra hI choDa diyA arthAt unake pitA zrI bhI unako choDa svargavAsI ho gye| bAlye'sI paramA viraktimagamat sAdhUpadezAmRta / zrImannandasulAla nAma muninA satsagamAsAdha sa / / zrI kastUrasudhAsu nAma muninA sacchikSayA zikSita / pUrvasmin kRta puNya saciya tayA vairAgyamAva gata // 4 // unhoMne bAlyAvasyA / sAdhu sato ke upadezAmRta ko pAna kara vairAgya bhAva ko dhAraNa kara liyA / zrImAn mahArAja mAdeva zrI nandalAlajI ke satmaga ko prApta kiyA tathA zrImAn kastUracandajI mahArAja sA0 kI zikSAo se suzikSita ho gA / isa prakAra apane pUrva bhava me kiye hue puNya karmoM ke sacaya me vairAgya kI bhAvanA ko prApta kiyaa| nandA ye muninanda zukanyane zrIvakrame vatsare / mAsAnAmati tauravAnvitatame zrImArgamAse site / /
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaNDa abhinandana zubhakAmanAe vandanAJjaliyA { 117 pUrNe candrayute supUNimatiyo sasAramuktavyathita / zrI mannandasulAla jJAna guruNA dIkSAvidhau dIkSita // 5 // vikrama san 1976 mAsotama mAsa mRgazira mAsa me zukla pakSa me pUrNa candramA se yukta pUrNimA tithi ke dina saMsAra se mukti cAhate hue zrImAna jJAna guru mahArAja zrI nandalAlajI ke dvArA dIkSA prApta krlii| sattAhitya sadAgamAdika sadAbhyAsena satpaNDita / sacchAstra mumahat parizramatayA niSNAtavAn jJAnavAn / / svAtmajJAna yuto'pi zikSaNavidhI prApta prasiddhi parAm / karmAsyasya mubandhanasya kapaNe jJAnopadeze zubhAm / / 6 / / dIkSA lene ke bAda Apane sat sAhitya tathA Agama zAstro kA abhyAsa kiyA aura uttama zAstro ke cintana me mahAna parizrama karake niSNAta ho gaye tapA jJAnavAn aura paNDita ho gaye / AtmajJAna prApta karane para bhI zikSA pradAna karane me tathA karma vandhano ko kSINa karane ke nimitta jJAnopadeza karane me vaDI pratiSThA prApta kii| vyAkhyAne su ca meghamandra girayA mAdhuryabhAva gata / loko mantra sumugdha bhAvagamito vaktRtvavaiziSThyata / / citte sAdhu subhAvanipThasarala vyApAravRtyA yuta / jAtyAdau viSamAdi bheda rahito naisargiko niSThita // 7 // mahArAja zrI ke vyAkhyAno me megha ke samAna gabhIra kaNThadhvani, madhuratA kA bhAva aura vaktRtva zailI kI viziSTatA ke kAraNa saba loga mantra-mugdha ke samAna ho jAte haiN| unake citta me sAdhu svabhAva eva saralatA kI vRtti sadA virAjamAna rahatI hai / ve jAti Adi UMca nIca ke bheda bhAva ko tyAga kara svAbhAvika mAnavocita niptA me lIna rahate haiN| kItistasya vizAlatA gatavatI kAruNyabhAvAnvitA / mAna pya saphala ca tasya samabhUt sAdguNya sapattita // lokAnAmupakAra kArya karaNAt puNyAne yatnavAn / dharmAsyApi samRddhi siddhi sahito jIyAtsamA zAsvatam / / 8 // una mahArAja zrI kI kIrti vahuta baDha gii| ve karuNA ke bhAva se bhare hue haiN| unhone sadguNo kI sapatti ko prAptakara isa mAnava jIvana ko saphala kara liyA hai / ve sasAra kA upakAra karane ke kAraNa sadA puNyo ke upArjana me prayatna karate rahate haiM / isa prakAra dharma kI samRddhi eva siddhi se yukta hokara ve sadA zAzvata samaya paryanta jIvita raheM, yahI kAmanA hai| candrodayamunereSA bhAvanA padya puSpitA / pratApa koti mAleya lokazreyaskarI bhavet / / 6 / / udayacandra muni kI yaha bhAvanA padyo ke puppo se yukta hokara zrImAn pratApamalajI mahArAja sA0 kI kIrti kI mAlA banAI gaI hai ata yaha sasAra kA kalyANa karane vAlI hove| 6 .
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 | muni zrI pratApa abhinandana grantha zrI pratApa-prabhA -marudharakezarI pravartaka pa0 ratna zrI mizrImala jI ma0 soraThA milA muje ikavAra, marudhara sojata roDa pai, saMta sevA sazrIka, jIvana me kI jora rI, maiM parakhyo dhara pyAra, motI tU mevADa ro // 1 // aru sAdhanA ThIka, motI tU mevADa ro // 2 // nija kara karI taiyAra, ziSya maDalI sAtarI / __ arko mujasa apAra, motI tU mevADa ro||3|| vAcaka kalA vijJAna sukha muni se zIkhI sadA, prakaTayo ghara para tApa, piNa phailyau muni veSa me, dIvAkariya daramyAna, motI tU mevADa ro // 4 // sarala hRdaya ro sApha, motI tU mevADa ro||shaa rati ativata rameza, marudhara mani hAthe caDhI / unnatI baDhe hameza, motI tU mevADa ro||6|| chAne rahA chamesa, cavaDe ava camakyo mune / sajama ro hai sAra, jinamAraga ujvaaljo| anugraha karI tUryeza, motI tU mevADaro / / 7 // ujjvala rakha Acara, vaDazAkhA jyo vistro||| pratApa ke prati -kaviratna zrI candana muni medapATa bhUSaNa / gata dUSaNa / jiyo aura jIne kA jaga ko zAtamUrti munirAja pratApa | dete ho sadeza pratApa | jyo candana haratA hai tana kA isI bhAvanA se kaTate haiM haro jagata kA Apa tritApa // 1 // koTi janma kRta-kArita pApa // 2 // sahaja sAdhutA, hRdaya saralatA svaya sayamI hI sayama se cintana-manana gahana paayaa| rahane kA kaha sakatA hai| guruvara 'nandalAla' kI pAI asayamI AI vipadAe sira para zuci zItala chAyA / / 3 / / sama se kaba saha sakatA hai ? // 4 // sayama aura sayamI kA hI liyA na jAtA diyA na jAtA abhinandana karanA uttama / sayama sahajavRtti kA nAma / kiyA gayA jo sayama ke hita sahaja sAdhutA dvArA vaza me uttama kahalAegA zrama ||5|| ho sakatA hai indriya-grAma / / 6 / / 'candana' kI zraddhAJjali svIkRta karanA bhAva sahita bhagavan / zraddhAspada ve hote haiM jo hote rAga - rahita bhagavan / 7 /
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaNDa . abhinandana zubhakAmanAe vandanAJjaliyA~ . 116 zrI pratApa abhinaMdana paJcakam -muni mahendra kumAra 'kamala' 'kAvyatIrtha' 'sAdhusagha variSThAzca, prtaapmlsjnykaa| mevADabhUmi mUrdhanyA' dvitrA santi mahItale / / 1 / / tepA vidvadvareNyAnA, sAmprata hyabhinandanam / vidhIyate ca vidvadbhi, zrutvA momudyate mana / / 2 / / nadalAla guru]pA, jainAgamavicakSaNAH / tapasvina katha nasyusteSA ziSyA vizepata // 3 // hindI gurjara bhASANA saskRta prAkRtasya ca / kAvya lekhana marmajJA. munizrI dharaNItale // 4 // mevADa bhUpaNazcAyaM, dharma vyAkhyAnakRd muni / vicaran sasukha loke, jIvyAhna zarada. gatam // 5 // zraddhA ke kucha phUla -muni zrI kIrticandra jI mahArAja "yaza" abhinandana hai ApakA, pratApamalla mahArAja / jaina jagata ke Apa jo,camake bana kara tAja // camake banakara tAja, dhanya hai jovana terA, lekara sayama, khUba pApa kA toDA gherA / kahe "kIrticandra,' nanda ke pyAre nandana, juga juga jIte, raho,sabhI karate abhinandana / / mastI terI kyA kahU~, o mevADa sapUta / darzana Apake the hue, zahara AgarA maoNya / dhanya sAdhanA ApakI, aho / jaina avadhUta // hue vahuta hI varSa para, smRti rahI hai Aya / / aho jaina avadhUta, nirAlI mahimA terI, smRti rahI hai Aya, bhalA kyA bAta batAU~ ? cakita samasta saMsAra, dekha guNa garimA terii| dekhA thA jo rUpa, zabda me kaise lAU~ ? kahe "kIrticanda", nahI bilkula bhI sastI, kahe "kIrticandra" huA thA tana mana parasana / nyauchAvara kara sarvasva, pAI tUne yaha mstii| aise muni pratApamalla jI ke haiM darzana / / samarpaNa karatA tumhe, zraddhA ke kucha phUla / guccha hAra ke madhya me, inhe na jAnA bhUla / / inhe na jAnA bhUla, najara ina para bhI karanA, karake merI yAda, inhe aJjali me bharanA / kahe "kIrticandra", isI me merA tarpaNa, kara lenA svIkAra, kiye jo phUla samarpaNa / /
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 / munizrI pratApa abhinandana grantha zraddhA ke sumana -magana muni 'rasika' (tarja-dila lUTane vAle jAdUgara) gurudeva dayAmaya teja puja, mana mandira ke ujiyAre ho / pada-pakaja me hai vinaya yahI, jIvana ke Apa sahAre ho Tera hai nAma ApakA pratApamala jI, paNDita pravara suhAte ho, vANI me amRta bharA huA, jana-mAnasa Apa jagAte ho, hai hRdaya sukomala makkhana sA, samabhAva sadA guNa vAre ho guruvara hai jaina divAkarajI, jo jana-jana ke mana bhAye the, bhakto ke gAtiniketana the, ve jaga vallabha kahalAye the, unake hI ziSya kahAte ho, sira maura sadaiva hamAre ho mevADa deza me nagara devagaDha, janma-bhUmi kahalAtI hai, vIro kI jananI vizva-prasiddha, kaviyo kI vANI gAtI hai, jahA~ osavaza meM gA~dhI-gautra, pitumAta ke Apa dulAre ho utkRSTa bhAvo se sajama lekara, kUla ko ujAgara kInA hai, jIvana kI pragati hara-kSaNa me, pratibhAmaya suyaza lInA hai, ___avirAma ghUmakara deza-deza me, vana gaye saba ke pyAre ho ho sanmati-patha ke pathika Apa, sadjJAna sunAnevAle ho, jo bhUla gayA hai patha apanA, puna rAha batAnevAle ho, zuddha sayama vrata ke pAlaka ho SaTakAyA ke rakhavAre ho ho jJAna pradAtA dhairyavAna, magalamaya darzana nita pAe~, ho navya bhavya jIvana ke svAmI, gauravamaya hama guNa gAe~, __ abhinandana sadA 'rasika' cAhe, bhakto ke nayana sitAre ho pAMca-sumana samarpita ho ! -basanta kumAra bAphanA, sAdaDI garu pratApa ke caraNa me, vandana ho hjaar| nIla-santopa-siMgAra se, damake bhavya subhAla / varadAna aisA cAhU~, ho jIvana-uddhAra // 1 // suvA sarasa mukha se jhare, jyo nizAkara tAra / / 2 / / jaina dharma unnAyaka tuma, upakArI gururAja abhinaMdana karate sabhI, milakara jaina samAja / / 3 / / gAva-nagara me ghUmakara, kiyA ahiMsA pracAra / pAca sugandhita ye sumana, jyo mahAvrata pAca / hiMsA-anIti-anyAya, kA kiyA pratikAra / / 4 / / 'vasata ziSya' ApakA pUrNa bAta yaha sAca // 5 //
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaNDa abhinandana zubhakAmanAe vandanAJjaliyA | 121 guru-guNa puSpa -tapasvI zrI abhayanuni jI mahArAja [tarja --koro kAjaliyo ] guNa gAU~ maiM hara vAra, guruvara pyAre re ||tter|| sambat ugaNI sau paisaTha mAhI, Asoja mahIno sAra |guru0 // 1 // kRSNA sAtama somavAra dina, janma liyo hitakAra ||guru0 // 2 // nagara devagaDha mAyane, hai gAdhI gotra sukhakAra ||guru0 // 3 // mAta-pitA parivAra me, chAyo hai harSa apAra ||guru0 / / 4 / / pratApamala jI nAma ApakA, hai priyakArI zreyakAra ||guru0 // 5 // ugaNIsau guNa assI me, hai mRgazira mAsa udAra ||guru0 // 6 / / pUjya garu nandalAla jI, hai mahimAvanta apAra |guru0 // 7 // mandasaura, zubha zahara me, lIno hai sayama bhAra ||guru0 // 8 // jJAnI dhyAnI guNavantA, maiM nAma japU hara vAra ||guru0 // 6 // sahanazIlatA jIvana me, bharapUra bharI nahI pAra ||guru0 // 10 // tapa-japa sayama nirmalA, pAle hai zuddha AcAra ||guru0 / / 11 / / juga juga jIvo guruvara mere, zraddhA puSpa caraNAra ||guru0 // 12 / / ziSya abhaya muni kara joDI, kare vandana bArambAra ||guru0 / / 13 / / guru-bhakti-gIta -mahAsatI prabhAvatI jI, suzIlA kuvara jI (tarja-kAcI re kAcI re prIti merI kAcI ) Ao re, Ao re zISa jhukAo pratApa ke guNa gAo savata paisaTha me janma liyA, 'devagaDha' ko guruvara ne pAvana kiyA, __Azvina kA mahinA, janme nagInA saptama kA zubha vAra re ee Ao parama pratApI guru 'nanda' kInA madasaura navyAsI me sayama lInA 'moDIrAma' ke lAlA, 'dAkhA' ke vhAlA, gAdhI gautra ujavAla re ee Ao 3. , tapa-teja kiraNeM damaka rahI saumya sI sUrata camaka rahI jJAna ke haiM dariyA, gaNo se bhArayA, prema kA puJja vizAla re ee. Ao muni maDala me guru sohe jaise tAro me candA sohe aise AryA-pratibhA" aura "suzIlA" bhakti sumana caDhAeM re ee Ao
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 | munizrI pratApa abhinandana grantha pratApa-guNa-ikkIsI -muni rameza-siddhAtaAcArya vInbhUmi mevADa me 'devagaDha' suvikhyAta / gA~ghi gota osavaza kA khilA puNya prabhAta / / 1 / / 'moDirAma' zrImAnjI mA~ 'dAkhA' kI goda / _ 'pratApa' putra pragaTa huA chAyA moda-pramoda / / 2 / / vAlavaye pitu-mAta kA paDA duHkhada viyoga / sthiti jAna sasAra kI, kiyA na kucha bhI zoka / / / / phira bhI hatAza hue nahI bhArI sahA aghAta / honahAra viravAna ke hota cIkane pAta / / 4 / / madhumaya zizu jIvana me the dhArmika saskAra / ve dina-dina vikasita hue jyo sudhA kI dhAra ||shaa pAkara ke sunimitta ko cheda moha kA jAla / __ laghu avasthA dekhatA kaisA kiyA kamAla / / 6 / / jJAna cakSu tatkSaNa khule jAgA Atama rAma / vAdImAna mardana guru 'nandalAla' sukha dhAma / / 7 / / vairAgya se paripUrNa ho, sayama liyA sukhakAra / garu ke caraNa saroja me citta diyA usa vAra / / 8 / / adhyayanAdhyApana me lage pramAda Alasa choDa / jJAna-kriyA ke mela se diyA jIvana ko mor3a / / 6 / / vinaya-viveka-vinamratA huI jIvana ke saga / guru nanda prasanna hue raga diyA pUrNa raga / / 10 / / hiMdI-prAkRta-saskRta gujarAtI igalIza / vahu bhASaja tuma vane phalA guru AzIza / / 11 / / samatA RjutA saralatA sevA me agavAna / nirbhIka aura niDaratA dhairyavAna guNakhAna // 12 // sneha sagaThana sahiSNutA huA yahA~ para mela / samanvaya ke tuma dhanI zorya ko vaDhato vela / / 13 / / samasyA sulajhAi sadA tuma ho kuzala pravIna / ojayukta vANI pravala ho zrotA lavalIna / / 14 / / duHkha me ghabarAye nahIM kabhI na sukha me garva / / guru ke jIvana me sadA rahA hai magala parva / / 15 / / pratikUla vAtAvaraNa me, na bhUle kSamA dharma / vAstava me jAnA guru sAdhutA kA sumarma / / 16 / / sadA guru ke cehare pe khilatA dekhA vasata / avazya karoge guru tumhI kamA~ kA vasa-ata // 17 //
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaNDa abhinandana zubhakAmanAeM vandanAJjaliyA~ | 123 sampadA me phUle sadA, phira bhI vAda se dUra / nIra-nIraja nyAyavat nirlepa nirmala pUra / / 18 / / zuddha sAdhanA ke dhanI, vizada kriyA sujJAna / puNyAI bahu baDha rahI, jyo, prabhAta kA bhAna / / 19 / / sukhamayI AcAra pakSa, vicAra bhI uttaga / vyavahAra pavitra hai sadA, parama Apa kA Dhaga // 20 // gaNI garu pratApa kA, pragaTe paga-paga tUra / vidyA vinaya viveka se, 'rameza' rahe bharapUra / / 21 / / vaMdanA ho svIkAra...! -raga muni jI mahArAja mukti mArga kI sAdhanA me nizadina salagna, prasanna vadana muni nitya rahe nahI tanika abhimAna, nirvadya sayama pAlate jJAna dhyAna nirvighna / tAraNa tiraNa jahAja hai zAta-dAta dhRtimAna / pada vihAra kiyA Apane phire hajAro kosa, lakSa lakSa tava caraNa me vandana ho svIkAra, mamatA tana kI tyAgakara sahana kiye kaI roSa / jIvana dIrghAyu baneM "ragamuni" udgAra / guru-guNa garimA -~-abhaya muni jI mahArAja (tarja-jaya bolo) jaya bolo pratApa guru jJAnI kI, sama dama ke zubha dhyAnI kI ||tter|| guru 'devagaDha' me janma liyaa| asAra sasAra ko jAnA hai| guru osavaza ujjvala' kiyaa| tyAga vairAgya zubha mAnA hai / pitA 'moDIrAma' guNa khAnI kI // 1 // sayamapatha ke sukhadAnI kI // 2 // ye zAta guNa rakha vAle hai| darzana kara kalimala dho ddaalo|| ye madhura bolane vAle haiN| AjJA inakI mana se pAlo / / bolo ratna traya ke svAbhimAnI kI // 3 // isa premAmRta bharI vANI kI // 4 // 'devagaDha' me caumAsA ThAyA hai| tIna ThANA su yahA~ AyA hai| jaya jaya huI jinavANI kI // 5 // 'abhayamuni' guNa gAtA hai| ghara ghara me varatI sAtA hai| ziva-mukha sUrata mastAnI kI // 6 //
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ - mahAsatI vijaya kuvara jI vaMdana-zata-zatavAra 124 | munizrI pratApa abhinandana grantha abhinandana pratApa gurukA karatI harpita ho zatavAra / sujIvana kI gaurava gAthA se camaka rahA jinakA dIdAra / / rAjasthAna mevADa deza kI, devagaDha hai bhUmi pyArI / moDIrAma jI dA~khA bAI kI, kukSi guru tumane ghArI // Azvina kRSNA sAtama tithi aru pyArA thA vaha dina budhavAra // 1 // pandraha varSa kI Ayu me hI, tumane guru bnaayaa| vAdImAna' muni nandalAla jI nAma se khyAti paayaa| mandasaura mArgazIrSa pUrNimA kA bhavya divasa sukhakAra / / 2 / / adhyayana ApakA gahana gambhIra, va samatA rasa me hai bhara pUra / gamkata-prAkRta hindI bhASA kA, jJAna Apako hai bharapUra / / syAdavAda se ota-prota vANI mIThI hai rasa dhAra / / 3 / / maitrI kI gagA le guru jana-jana kI pyAsa bujhAte / jo bhI Apake pAsa me Ane, kakara se zakara bana jAte / / 'pratApa, pratApI bano yahI vapta prerita karatA hai nara nAra / / 4 / / yazogAna -rAjendramuni jI ma. "zAstrI" guru kA guNa gAle gAle re mAnava jIvana jyoti jagAle re ||tter|| devagaDha nagarI me janme pratApa guru jI suhAyA re / moDIrAma jI dAkhA bAI ke tuma jAyA re // 1 // savat guNyAsI mandasaura nagara me sayama ko apanAyA re / vAda kovida guru nandalAla jI kA zaraNA pAyA re // 2 // saskRta, prAkRta hindI kA abhyAsa guru ne vaDhAyA re / kucha hI dino me guru sevA se jJAna pAyA re // 3 // magalakArI darzana guru kA jo kantA sukha pAtA re| . pAvana kartA apane tana ko ziva saukhya manAtA re // 4 // sAdA jIvana ragvate guruvara prema kA pATha par3hAte re / satya-ziva vicAra se guru kadama vaDhAte re / / 5 / / sarala, satopI, sevAbhAvI sadvaktA suvicArI re| sadA zAstra me rata rahate haiM guNa bhaNDArI re ||5|| guru jJAna ke dAtA haiM ye mahAn jagat ke dayAlu re / sava sato ke hRdaya hAra hai baDe kRpAlu re / / 7 / / mujhe guru ne nihAla kInA sayama kA pada dInA re| amUlya ratna traya da karake jaga-yaza lInA re / / 8 / / ravivAra ko san bahattara me prema se bhajana banAyA re / zrI godA me rAjendra muni ne zubha dina gAyA re / / 6 / /
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaNDa abhinandana : zubhakAmanAe * vandanAjaliyA | 125 vaMdanAMjali-paMcaka -zrI sureza muni jI ma0 'priyadarzI' saumya-AkRti gAta prakRti maharSi vara udAra hai, mahA-upakArI karuNA dhArI, bhArI kSamA bhaNDAra / sakala manoratha pUraka sura taru abhISTa ke dAtAra hai, pratApa guru ke caraNa namatA miTe karma kI mAra hai // 11 // amRtamaya hai vANI, guru kI jo sune eka bAra hai, agha-adhogati dUra jAve pAve sukha apAra hai| sanmArga usako zIghra milatA na rule sasAra hai, pratApa guru ke caraNa namatA miTe karma kI mAra hai / / 2 / / sundara zikSA sneha-sagaThana kI dete hara vAra hai, dUdha mizrI-sA mela karana me kuzala kalAkAra hai| zAta mudrA se nirmala nirbhara kI vahatI zItala dhAra hai, pratApa guru ke caraNa namatA miTe karma kI mAra hai // 3 // hRdaya jinakA zama-dama pUrita madhura girA rasa dhAra hai, parahita sAdhaka nirabhimAnI bhadra prakRti ke lAla hai| zramaNa sagha ke hita sAdhaka terA amala AcAra hai, pratApa guru ke caraNa nagatA miTe karma kI mAra hai // 4 // cha kAya ke pratipAlaka guruvara | Aja maiM tumako namU, ratna traya ke ArAdhaka svAmI / Aja maiM tumako nmuu| pAlaka-uddhAraka aura tAraka tU hI mama AdhAra hai, pratApa guru ke caraNa namatA miTe karma kI mAra hai / / 5 / /
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 / munizrI pratApa abhinandana grantha merI vaMdanA svIkAra ho...! -vijaya muni jI "vizArada" [narja jarA mAmane to ] jarA tumako vatAU~ maiM bhaiyA pratApa guru hamAre siratAja hai| jinake caraNo me sIga jhukAo guNa gAo sabhI muni Aja re ||tter|| devagaDha nagarI me janme gA~dhI gotra pAvana kiyaa| moDIrAma jI pitA kahAye dAkhA vAI ne janma diyA / kyA kahU~ jIvana ko mahimA sArI mahaka sugandha kA rAja hai // 1 // savat unnIsau paisaTha me pratApa guru ne janma liyaa| pandraha varSa kI vaya me Aye pAvana guru ne caraNa diyA // vAdomAnamardaka nada guru the jo mahAn pratibhA ke sAja hai ||raaH ziSyaratna vasata muni jI jinakI mahimA sava jAne / madhura vaktA rAjendra munivara siddhAnta zAstrI bakhAne / / guru nAma se saba sukha rAja hai aura saphala hoya AvAja hai // 3 / / siddhAntAcArya ramega muni jI kavi lekhaka vaktA paaye| priyadarzI zrI sureza muni jI jIvana sudhAraka kahalAye / / mohanamuni bhI tapasyA karate ye pUre tapasvIrAja hai / / 4 / vidyAbhyAsI narendra muni jI abhayamuni sevA bhaavii| AtmArthI hai mannA muni jI basanta muni hai samabhAvI / / prakAza muni bhI guru sevA aru vidyA me rata ye Aja hai / 5 // mudarzana aru mahendra munivara laghu ziSya ye kahalAye / kAnti muni bhI sevA me rata jJAna guru se yaha paaye|| muni guNiyo kI mAlA camake mahI para Aja hai // 6 // pratApa guru ke ziSya sabhI ye eka-eka se baDa bhAgo / mahimA inakI kitanI gAyeM sabakI kismata hI jAgI / 'vijaya" mAlA labhI mila pAo saMtoSa sarala munirAja hai / / 7 / /
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaNDa abhinandana zubhakAmanAeM vandanAliyA | 127 guru-guraNa-mAlA [tarja -suno suno ai duniyA~vAlo ] -narendramuni jI "vizArada' suno suno e bhavI jIvo tuma / mahApuruSa kI amara khaanii| pratApa muni hai nAma guru kA hai jJAnI aru nirmAnI ||tter|| rAjasthAna mevADa deya me devagaDha hai sundara hai sthAna / seTha moDIrAma jI rahate sakalpa jinake the mahAn // samvat unIsa sau pesaTha sAla me gurudeva ne janma liyaa| mAtu zrI dAkhA ne zubha pratApacanda yaha nAma diyA / bAlyakAla ke kucha dina bIte mAta-pitA kI dUrI huii| vAda kovida nanda guruvara pratApacanda ko bheTa huI // jhalaka rahI thI mukha para tapa-teja-tyAga kI mastAnI // 1 // darzana karake harSita hue sneha bharA upadeza sunA / Atma-bodha huA jAgRta tava guru ko apanA sarvasva cunA / / parivAra jana se AjJA mA~go sayama patha apnaauuNgaa| satya dharma kA zakhanAda kara soI sRSTi jagAU~gA / deva durlabha deha pAkara nirarthaka nahI gvaauuNgaa| AtmA se paramAtmA banane kA mukhya lakSya apanAU~gA / / khAne pIne ora mauja karane me nahI khoU~ jindagAnI / / 2 / / ati prema se parivArajana pratApacanda ko smjhaayaa| kintu vairAgI vIra pratApa ne unakI bAto ko na apanAyA // rahe aDiga apane nizcaya para unako aisA kahate hai| sukha sAdhana hai dharmArAdhana kyo antarAya dete hai| / sacce mitra kA yaha abhiprAya sahadharma maya jIvana jIne kaa| ThAna liyA hai maiMne mana me tyAgamaya jIvana vitAne kA // samyag-jJAna-darzana aru caritra hai ziva sukha kI khAnI // 3 // isa taraha sabako samajhAkara mandasaura nagare joga liyaa| nyAti-goti aru anya se mukha apanA moDa liyA / / alpa samaya me saskRta prAkRta hindI kA adhyayana kiyA / jJAna baDhA tyo guru gabhIra hue zAsana ko camakA diyA / sevA bhAvI hai Apa pUre zItala prakRti ke sAdhaka hai| samatA sAgara bhavI - tAraka kSamA ke ArAdhaka hai| dekho / dekho | dIpa rahe hai 'narendra muni' ye guru jJAnI // 4 //
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 munizrI pratApa abhinandana grantha zata-zata-vandanA... (tarja--dekha tere sasAra ) -vidyArthI zrIkAnti muni jI ma0 guNa ratno ke sAgara guruvara pratApacanda mahArAja, zata zata vandana hove Aja / tAraka uddhAraka pAraka munivara aura dharma jahAja, ___ zata zata vandana hove Aja ||tter|| zAnta surata hai mohanagArI, zIla teja se damakatI bhaarii| jJAna dAna ke haiM bhaNDArI, sAdhanA tumhArI hai sukhakArI / / tava caraNo ko jisane bheMTA sudhare usake kAja / / 1 / / vANI ApakI tApa vujhAtI, janma maraNa kA vega mittaatii| aghogati dUra haTAtI, saMsAra sAgara se pAra pahuMcAtI / / punarjanma kA cakkara miTe mile mukti kA rAja / / 2 / / dona dukhI ke tuma ho trAtA, zIghra vano mukti ke daataa| ziSya kAti muni guNa tava gAtA, caraNa sevA sadA maiM caahtaa| kRpA kiraNa se sayama merA phale phale guru rAja / / 3 / / mahimA apAra hai! [tarja-jiyA vekarAra hai ] -AtmArtho muni zrI mannAlAla jI ma0 guru guNa bhaNDAra hai, zAsana ke zRgAra hai guru caraNa ke zaraNa kI mahimA apAra hai |tter|| o syAdavAda yuta vANI mukha se mAno amRta baraSe jii| suna suna karake bhavi bhAvuka jana-mana ati haraSa jI // 1 / / o laghuvaya me nandIzvara guru ke caraNa me dIkSA dhArI jii| ravi-zazi sama dIpa rahe hai pratApa jinakA bhArI jI / / 2 / / o tvameva mAtA tvameva pitA tvameva bhava siMdhu setu jii|| tvameva dRSTA tvameva sraSTA tvameva mokSa kA hetu jI // 3 // o 'karuNAnidhi kRpA karake dIjo AtmA tArI jii| caurAsI kA aTakA-bhaTakA dIjo zIghra nivArI jI // 4 // mannAmuni bhakti bhAva yuta guruvara ke guNa gAve jii| guru caraNa se magala ho yaha bhAva sadA hI bhAve jI // 5 //
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaNDa abhinandana zubhakAmanAe . vandanAjaliyAM | 126 guru-mahimA (tarja-syAla kI ) -zrI prakAza muni jI ma0 'vizArada' guru pratApamala jI, kisa vighi maiM gAU~ mahimA ApakI ||tter|| devagaDha hai bahuta suhAnA base jahA~ dharmI loga / zrAvaka jainI vahuta vahA~ para acchA milA suyoga / / 1 / / moDIrAma jI nayana sitAre mAtA daakhaaNbaaii| osavaza me janma liyo hai devagar3ha me AI // 2 // vAdImAna guru 'nandalAla jI' pUjyarAja padhAre / Ananda chAyA sAre zahara me bhAgya sabhI ke nyAre // 3 // vizAla netra, bhujA pravala thI ceharA bahuta camakatA / samatA bhAva me ramaNa karate bhAgya sabhI kA damakatA // 4 // jJAna bhAnu the spaSTavaktA cAritra jinakA svaayaa| sarala bhadra, zAta-svabhAvI nahI, jIvana me mAyA // 5 // syAdvAda zailI ke vettA vyAkhyAna unakA pyaaraa| aise nanda guru jI padhAre camakA bhAgya sitArA / / 6 / / vairAgyamaya upadeza sunake hRdaya pratApa kA bhiinaa| sayama lene kA tava Apane dRDha nizcaya kara lInA // 7 // samvat unnIsau sAla guNyAso dIkSA samaya zubha aayaa| mandasaura (dazapura) zahara kA dekho camakA puNya savAyA / / 8 / / ucca bhAva se dIkSA lInI jJAna dhyAna bhI kiinaa| guruvara kI sevA vahu karake yaza Apane lInA // 6 // gA~va-gA~va va nagara-nagara me dharma kA ThATha lgaayaa| dharmopadeza ke dvArA Apa ne kaI ziSya banAyA // 10 // prasanna hRdaya se rahate haradama gurudeva upkaarii| sneha magaThana samatA ko basa triveNI prasArI // 11 // ziSya ratna hai bahuta Apake eka-eka vaDa bhaagii| vyAkhyAnI va tyAgI vairAgI zAta sarala saubhAgI // 12 // zAta-dAta yaha saroja muhAve guru darzana mana bhAve / parama pratApI sata ratna ke 'prakAza muni' guNa gAve // 13 //
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 munizrI pratApa aminandana grantha zraddhA se nata hai....! -zrIcanda surAnA 'sarasa' zrI pratApa munivara kA majula hai vyaktitva vizAla, jisake prati zraddhA se nata hai vizva manuja kA bhAla / jainadharma me nahI janma kA, kintu karma kA sthAna, apane pravala parAkrama se banatA mAnava bhagavAna / sAdhAraNa se sata asAdhAraNa tuma bane mahAn, vane viMdu se siMdhu, vIja se zatagAkhI phalavAna / abhinandana he sata ! dharA para jIo tuma cirkaal| zrI pratApa munivara kA majula hai vyaktitva vizAla / vidyA, vinaya, viveka vimalatA jIvana me sAkAra, zucitA, satya, saralatA mana kI nirmala hai AcAra ! pratipala pratipada pratibhA kA Aloka dharApara nikhare, antara kI nirveda-sudhA kA rasa dharatI para prasare ! jyotirmaya ho bano zatAyu / varo, vijaya varamAla, zrI pratApa munivara kA majula hai vyaktitva vizAla ! jala pravAha kI bhA~ti tumhArA jIvana hai gatimAna / dIpaka kI jyo jana-hita jalakara rahatA jyotirmAna / zreSTha-sumana kI bhAti vizva ko karatA sorabha dAna / dinakara kI vyo aga-jaga me tuma lAte svarNa vihAna / gamaka rahA, samatA-upavana me zama-rasa bharA rasAla / zrI pratApa munivara kA majula hai vyaktitva vishaa| MAIHAR
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ Wo WO | TWIN no=
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIne kI kalA gautamakulaka nAmaka grantha meM likhA hai-"savvakalA dhammakalA jiNeI" arthAt sarva kalAo me dharma-phalAtmaka jIvana zlAghanIya mAnA hai / kintu Aja viparIta pravAha vaha rahA hai| jahAM-tahA~ Aja mAnava samAja anaitika eva adharma sAdhano ke sahAre jIvana yApana karanA cAhatA hai| pratyeka varga kI Aja yahI zocanIya sthiti parilakSita ho rahI hai| jahA~ svargIya sukho kA nirmANa karanA thA, jahAM dharma-saskRti sampadA se jIvana ko sajjita pharanA thA vahAM gaharAI se paryavekSaNa kiyA jAtA hai to hame viparIta vAtAvaraNa dikhAI detA hai / ataeva vartamAna me guru pravara kA "jIne kI kalA" nAmaka pravacana isalie pravAhita huA hai / pratyeka pAThaka varga ke lie paThanIya eva mananIya hai| -sampAdaka] pyAre sajjano! kalAo kA jIvana meM mahatva ! Aja ke pravacana kA vipaya hai-"jIne kI kalA" isa zIrpaka me jIvana kA bahuta baDA samAdhAna eva rahasya chupA huA hai / vicitratA se paripUrNa dRzyamAna eva adRzyamAna sasAra sacamuca hI nATyagRha kA pratinidhitva prastuta karatA hai| isakI Azcaryajanaka lIlA kI sarvopari jJAnAnubhUti savajJa ke atirikta aura kisI alpaja ko huA nahIM karatI hai| kAraNa yaha ki-jagatItala kI paridhi asavyAta yojana meM parivyApta hai jisake agAdha acala me asakhyAta tAre, graha, nakSatra, sUrya-candra vistRta yojano paryaMta parivyApta ulkA, pahADa, parvata, nadI-nAle, agaNita vRkSAvaliyA~ eva deva-dAnava-mAnava-pazu-pakSI sabhI nivAsa karate haiN| vividha vipamatA se bhare-pUre sasAra me jIvana naiyA surakSita kaise rahe ? jIvana utthAna kI rAha kaunasI eva apanA samucita sundara sukalAmaya jIvana kaise bItAyA jAya ? Adi-Adi jvalana prazna Aja ke nahI anAdi ke haiN| kala ke nahIM, palapala vicAraNIya eva anvepaNIya rahe hai / aise no janadarzana eva itara granthI me vahattara kalAo kA sAgopAga varNana dekhane ko milatA hai / jiname jIne kI kalA bhI apanA advitIya mahatva rakhatI hai kalA vahattara sIkhiye tAme do saradAra eka peTa AjIvikA dUjI janma sudhAra / / jInA kaise ? arthAt samAra me rahanA kaise ? Apa mana-hI-mana vicAro me DUba rahe hoMge ki kyA yaha bhI koI prazna hai ? avazyameva / jina nara-nAriyo ko sasAra rUpI ghosale me rahanA nahI AyA, athavA rahane kI kalA me jo marvathA anabhijJa rahe haiM / aise mAnava AkRti se bhale mAnava ke vazaja ho parantu prakRti kI apekSA pazu pakSI kI zreNI me mAne jAte hai / kyoki dhArmika jIvana ke pahale vyAvahArika aura naitika jIvana jIyA jAtA hai| tatpazcAt dhArmika jIvana kA zrI gaNeza hotA hai| nItiNataka me bhartRhari ne kahA hai
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 ) munizrI pratApa abhinandana granya mAlika AyA aura eka vakta usane sarasarI nigAha se jamA-kharca ke bahI-khAte dekhe to kampanI ke dasa hajAra rupaye pharma me jamA pAye gaye / munIma se pUchA gayA Apane hisAba kaise kara diyA ? javaki kampanI ke dama hajAra rupaye pharma me jamA haiM / astu Apa zIghra jAkara kampanI ke menejara ko ye rupaye de AveM / munIma-pharma aura kampanI kA khAtA pUga to ho cukA hai| imalie dasa hajAra kI pharma me vacata mAna kara rahane do| nahI munIma jI | muphta kA ghana maiM apanI pharma me nahI rakha sakatA / mUla ko sudhAranA apanA kAma hai / apanI ujjvala paramparA satya para AdhArita hai / 74 // kA aka prAmANikatA kA hI pratIka mAnA hai / jaisA ki kahA hai sAto kahe sata rAkhajo lakSmI caugunI hoya / sukha dukha rekhA karma ko TAlI Tale na koya / / munIma-maiM to nahI jA sakatA, agara sAhava vigaDa jAya to kauna nipttegaa| zrImanta svaya thailI me rupaye lekara phuce| Tevala para rakhakara sArI sthiti kaha sunAI / zrI manta kI prAmANikatA para menejara atyadhika prabhAvita huaa| vaha bolA--seTha / dUmarA vizvayuddha hone vAlA hai| isalie raga mahagA hone vAlA hai ata usakI kharIdI kara lo| kahate haiM ki agreja adhikArI ke kahAnusAra usane raMga kharIda liyA, jisame unako lagabhaga cAlIsa lAkha kA naphA huA / kahA~ dama hajAra, aura kahA~ cAlIsa lAkha / yadi naitika jIvana na hotA to kahie unheM aisA sunaharA avasara milatA ? imalie jIvana me prAmANikatA honI cAhie / kavi kA kathana hai ki -- anyAyI vanakara kamI do na kisI ko kaSTa / kattaMvya nIti me rata raho kara do hiMsA naSTa / isIprakAra sarakArI karmacArI varga ko aura kisAna varga ko bhI apane kattavyo kA jJAna honA caahie| Aja paryApta mAtrA me sabhI karmacArI varga me rizvatakhorI panapa rahI hai / yaha duharA jIvana, janatA eva sarakAra ke sAtha vizvAsaghAta jaisA hai| isase rASTra kA bahuta baDA ahita ho rahA hai| bhraSTAcAra, anyAya ko vaDhAvA milatA hai| bhraSTAcAra ko baDhAvA dene kA matalaba hai-jAna bUjha kara samAja evaM rASTra ko adha patana me ghasITane jaisA hai / kavi kI vANI akSaraza satya bola rahI hai nyAyAlaya me eka bhAva se gIle-sUkhe saba jalate haiM / rizvata khA-khAkara adhikArI nyAya nAma para palate hai| -upAdhyAya amaramuni vastuta bhraSTAcAra ko ghaTAne kA yahI prazasta mArga hai ki-rizvatakhorI, khAnA aura khilAnA banda karanA cAhie tabhI pUrNata karmacArI ke jIvana me prAmANikatA phailegI tabhI vaphAdArI mAnI jaayegii| kimAnavarga me bhI Aja ma dekhate haiM ki- zaharI jIvana kA anukaraNa ho rahA hai / yaha kase ? suniye--pahale kimAna kA jIvana sIdhA-sAdA, marala-mAyA, chala-prapaca se rahita hotA thA / Aja uAke antarjIvana me nI cApa namI, niSThuratA kaThoratA eva mAyAvI pravattiyA~ cAlU haiN| mujhe eka vAta
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya khaNDa pravacana pakhuDiyA jIne kI kalA | 135 yAda aagii| maiM santa maNDalI mahita rAmapurA se mandamaura kI tarapha A rahA thaa| mArga me eka kRpaka (kisAna) milaa| ___maiMne pUchA-kyo bhakta / Aja kala kyA ghadhA karate ho ? usane uttara diyA-mahArAja | maiM Apake sAmane jhUTha nahI bolUgA / maiM hamezA ghI ke vyApAra meM tIna rupaye kamAtA huuN| maiMne phira pUchA-yaha kaise ? usane kahA---DAlaDA pazu ko khilAtA hU makkhana, ke sAtha-sAya vaha bhI makkhana vana jAtA hai, garma karake asalI ke bhAva meM beca detA hai / grAhaka asalI mAnakara le lete hai / kyA vyApAriyo (grAhaka) ko pattA nahI lagatA asalI nakalI kA ? nahIM guru mahArAja | ve loga sU ghate haiM, sU ghane me to asalI jaisI hI gadha AtI hai| ghI Davala ho jAtA hai, tIna ke cha rupaye ho jAte hai ata: tIna kA lAbha kamA letA hU / bhakta / tumhe aisA nahI karanA cAhie, yaha to unake sAtha vizvAsa ghAta huA na ? hA~ gurujI / aisA karanA mahA pApa hai kintu mana nahI mAnatA / mahagAI adhika vaDhI huI hai, isalie aisA karanA par3atA hai| kahane kA matalaba yaha hai ki unake jIvana meM kapaTAI-cApalUsI ghara jamA vaMThI / aura aise kArya karane lage, yaha zaharI jIvana kI dena hai| amRta sA mIThA jIvana jIyeM -- meM to yahI mAnatA hU ki-Aja ke yuga meM aise bhI mAnava haiM, jinako dharmamaya jInA AtA 'hai| vahusarayaka mAnava to aise haiM jinake bhAgya me adyAvadhi sahI taura-tarIko se rahane kI kalA kA udaya hI nahIM huA / katipaya mAnavo ke karNa-kuharo taka ye zabda pahuce avazya hai / kintu antarha daya taka nahIM / sasArI mamanta AtmAo ko bhI samAra me rahanA hai to mIThA jIvana jInA cAhie / mIThe jIvana kA matalaba yaha nahIM ki usame zakkara-guDa athavA mIThA padArtha adhika mAtrA me khA karake mIThA vanA mAya nahIM nahIM / jIvana meM saralatA, dAna, dayA eva nyUna kapAya vRtti, maMtrI bhAvanA, sevA-sahAnubhUti, nilabhitA Adi guNo kI vaddhi honI caahie| mahApurupo kA jIvana java sasAra me rahatA hai tava samasta ANiyA ke prati amRta kI dhArA vahAne vAlA hotA hai| bha0 tIrthakaro ke samavazaraNa me siMha aura vakarI AsapAsa baiThe rahate haiM / yaha tIrthaMkaro ke amRtamaya jIvana-atizaya kA mahat prabhAva hai / raghuvaza mahAkAvya + nigAtA kavi kAlidAsa ne raghavaza ke dasare sarga me likhA hai-jaba maryAdApurupottama rAma ke caraNa maroja vana meM pahuMce to vahAM kA Tana vAtAvaraNa vinA vRSTi ke hI zAta ho gayA / anAyAsa vRkSa, latA, gulma, gucche sabhI phUlo-patto se lahalahAne laga gye| sabhI jIva-jantu vara-virodha-dve pa-kleza ko bhUlakara sAmarika sneha saritA meM DubakiyAM lene laga gye| isa prakAra sarvatra jagala meM mAno zAti kA sAmrAjya chA gayA thaa| zazAma vRSTA'pi vinA dAvAgnirAsod vizeSA phala puSpavRddhi / UnaM na satveSu adhiko vavAghe, tasmin vane goptari gAhamAne / / -raghuvaza mahAkAvya aisA kyo? isIliye ki unake jIvana me svargIya supamA kA sAmrAjya thaa| tadanusAra vAhara bhI vaisI hI pratichAyA avazya paDatI hai| hAlAki --pratyeka sasArI koI sAdhu nahIM bana sakate
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 | munizrI pratApa abhinandana grantha sAhitya sagIta kalAvihIna sAkSAtpazu pacchaviSANahIna / tRNa na khAdannapi jIvamAnastadbhAgadheya parama pazUnAm / / sAhitya, sagIta eva mukalAtmaka jIvana yadi nahI banA pAye to vaha jIvana sacamuca hI pazuvRtti kA pratIka AkA hai| bhale vaha ghAma phama nahI khA rahA, bhale usake zarIra para zRga-puccha Adi pAzavika cinha nahI ho to kyA ho gayA ? kintu bhAvAtmaka dRSTi se vaha pazu kI zreNI meM hai / kyoki pazu ke mana-mastiSka me vicAro kA mathana nahI huA karatA hai aura na pAramparika vicAro kA AdAnapradAna hI hotA hai| vastuta heya-jJeya upAdeya kriyA-kalApo meM bahudhA pazu jIvana viveka-vikAsa zUnya mA rahA hai| kevala upAdhiyA~ trANabhUta nahIM:Apa vicAra karate hoge ki Aja duniyAM atyadhika vivekazIla, adhyayanazIla eva sabhyatA zIla bana cukI hai| rAkeTo kA yuga hai| rAkeTa yAna me ananta antarikSa kI uDAna bharane me sannaddha hai| samudra ke gabhIra antastala kA patA khoja nikAlA hai| AkAza pAtAla kI vistRta sadhiyAM nApI jA rahI hai / eva paramANu zakti kA tIvratara gati me pragati me juDe hue haiN| nitya naye-naye AviSkAro kA janma hotA calA jA rahA hai, aba kahAM viveka kI kamI rahI / bhale isa ANavika yuga meM mAnava 'vI0 e0' ema0 e, vI0 kaoNma, pI0 e0ela0 ela0 vI, eva AcArya, zAstrI, vizArada, prabhAkara Adi uccatama DigriyAM-upAdhiyA~ upalabdha karake DaoNkTara-vakIlaveriSTara, i janiyara eva ovarasIyara Adi vana gaye hai| kintu vyavahArika-naitika eva dhArmika jIvana kA dharAtala yadi unakA timirAcchAdita hai| unakA antarjIvana anuzAsana hInatA se durAcAra eva anAcAra ke kAraNa maDAne mAra rahA hai, aura AsapAsa ke vizada vAtAvaraNa ko vipAkta vanA diyA hai to kahie ve DigriyA~, upAdhiyA~ eva pada unake lie bhUpaNa svarUpa hai ki-dUpaNa svarupa ? Agama meM kahA hai"na ta tAyati dussola-(u0 sU0 a0 2528) arthAt-ve upAdhiyA~ adhogati me jAte hue unhe roka nahIM sakatI hai / majhadhAra me DUvate hue ko tAra nahI sakatI hai / Age aura jJAtaputra zramaNa mahAvIra ne spaSTa batA diyA hai na cittA tAyae bhAsA, kuo vijjANusAsaNa / visaNNA pAdasammehiM vAlA paDiyamANiNo / / he cetana | thoDA vahuta paDha jAne para apane Apako paDita mAna lete haiM ve vAstava me ajJAnI AtmAeM haiM, jo pApa kRtyo me phaime rahate haiN| ve yaha nahIM jAnate haiM ki-prAkRta saskRta Adi aneka vividha bhApAo kA raTana-jJAna mIkha lene para bhI paraloka me vaha bhASAjJAna rakSaka nahI hotA hai, to phira binA anuSThAna ke tAntrika kanA-kauzala kI sAdhAraNa vidyA kI to pUcha hI kyA hai ? arthAt sAdhAraNa vidyA prANabhUta nahIM bana sakatI hai| ho to, jIvana Tana bhabhakedAra camaka-cA~danI evaM bhautika caTaka-maTaka se dUra rahe jaisA ki"Simple living and high thinking" arthAt-"sAdA jIvana unca vicAra, yahI karatA jIvana uddhAra / " jaba yaha muhAvarA jIvana me ota-prota ho jAyagA vama vahI jIvana jana jana ke lie sammAnanIya-AdaraNIya mAnA hai / jisayo mAvika jIvana jInA kahate haiM /
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya khaNDa pravacana pakhuDiyA jIne kI kalA | 133 kartavyaparAyaNa bano:Aja hama dekha rahe haiM ki bhAratIya vyApArIvarga, karmacArI eva kisAna varga ImAnadArI ke sthAna para paryApta mAtrA me veImAnI phailA rahe haiM sabhI kartavya bhraSTa digmUDha se ho rahe hai / unmArga me praviSTa hokara jIvana me Ananda kI thothI kalpanA kara rahe haiM / vyApArI varga Aja mahatvAkAkSI bana cukA hai| unake nAmane nIti-nyAya ImAnadArI kA utanA mahatva nahIM jitanA dhana-aizvarya kA hai / vastuta AmadanI ke lie vaha phira deza-droha, dhokhAghaDI, dagAkhorI, corI, vastu me bhela, mAla me milAvaTa, nApa-tola-mola me manamAnI munAphAkhorI lenA hI umakA dhyeya rahatA hai| isa prakAra aneka kAle karma choTe-moTe samUce vyApArI varga me dino-dina panapa rahe hai| sarakAra DAla-dAla to vyApArI varga patte-patta para ghUma rahe haiN| phira jIvana me kSema kI kalpanA karanA kyA nirIha mUrkhatA nahI hai ? kyA Aga me vAga lagAne jaisA dussAhasa nahI hai ? eka kavi kI madhura svara laharI ThIka hI batA rahI hai kaise ho kalyANa karaNI kAlI hai, nahIM hogA bhugatAna huDI jAlI hai| bha0 mahAvIra ne sAdhu eva vyApArIvarga ko nijakartavyo kA samIcIna rUpa se jJAna karAte hue kahA hai jahA dumassa pupphesu bhamaro Aviyai rasa / Na ya puppha philAmei so ya pINei appaya / / -dazavakAlika a0 1 gA0 2 jisa prakAra bhaurA phalo se rama grahaNa karake apane Apa ko tRpta karatA huA rasa dAtA ko kisI prakAra kA kapTa nahI hone detaa| usI prakAra sAdhu jIvana ke pakSa me gRhastha jana purapa tulya mAne haiM unake gharo se sAdhaka AvazyakatAnumAra utanI hI sAmagrI grahaNa kare tAki apanA kArya bhI bana jAya aura gRharatha ko bhArabhUta na mAlUma ho / vaise hI vyApArI pakSa me bhI grAhaka jana rasa dAtA hai| unake sAtha vyApAra vRtti aisI honI cAhie ki unhe du khAnubhUti na hone pAve aura naphA bhI utanA hI le ki vaha prasanna mudrA me de sake / vaha vApisa usI dukAna para Ane ko svaya icchA kare / parantu Aja dekhA jAtA hai ki vyApArika jIvana kAphI vadanAma ho cukA hai| isakA mukhya kAraNa vyApArI varga svaya apane jIvana me khoje / vyApAriyo ke jIvana me nimna guNa honA jarUrI hai-vANI me madhuratA-namratA-hAtho kI saccAI, jIvana me pramANikatA, jana-jana kA vizvAsI eva deza-gAMva ke prati vaphAdArI / isa prakAra karttavya parAyaNa hokara jIvana vItAnA siikhe| eka agreja tattvavettA ne kahA hai-"Honesty is the best IPolic)" prAmANikatA uttama va zreSTha nIti hai| naitika jIvana kI vAha vAha / naitika jIvana para eka mArmika ghaTanA isa prakAra sunI gaI hai~bhArata me agrejo kA zAsana thaa| usa samaya IsTainDiyA kampanI kA vyApArika kArovAra kAphI teja thaa| kampanI evaM kalakattA ke eka meThiyA pharma ke sAtha lAkho kA vyApAra vinimaya cala rahA thaa| pharma ke khAsa mukhya kAryakartA mAlika kahI gaye hue the| idhara sahamA kampanI kI tarapha se takAjA huA ki-apanA kArya kA pUrNa hisAba kara liyA jAya / tadanusAra munIma ne pUrA hinAva nipaTA diyaa| aba kampanI kI tarapha ne roThiyA pharma kA koI denA-lenA bAkI nahIM rhaa| dono ora se hastAkSara bhI ho gaye / kucha dino vAya ../
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 / munizrI pratApa abhinandana grantha haiN| kintu masAra me raha karake bhI jIvana me mAdhutva kI sundara pravRtniyA~ to cAlU kara sakate hai / tAki Ama-pAsa vAle sabhI unakA anukaraNa kara sake / marane para bhI duniyAM unhI ka gIta gAtI rahe / khidamata karUM mai sabaphI khidamata gujAra banakara / duzmana ke bhI na khaTakU AMkho me sAra vanakara / / vyAvara nivAsI seTha kAlUrAma jI koThArI kA jaba svargavAsa huA tava eka musalamAna muhaphADa kara rone lgaa| usase pUchA-tU kyo ro rahA hai ? vaha volA-Aja mere vApa mara gaye haiM / ava merA kyA hogA? are / vaha jaina aura tU musalamAna / phira tere vApa kaise hue ? usane kahA-ekadA mere zarIra para lakave kA asara huA to merI gharavAlI mujhe choDakara nAte calI gii| maiM apane ghara para ro rahA thA, idhara se seTha jI nikale / rote hue mujhe dekhA to mere pAma Ae, aura maiMne Apa vItI sArI bAta kaha sunaaii| taba unhone mujhe mAsa khAne kA tyAga karavAkara aura ATe dAla kA mere mila pravandha kiyA / ve aba nahI rahe so merA kyA hogA? isalie maiM unake amRtamaya jIvana ko yAda kara rahA huuN| isIlie kahA bhI hai o jInevAle jInA hai to jIvana madhura vanAyA kr| tana se mana se aru vANI se amRta kA phaNa varasAyA kara / / __ aba jo mumukSu sasArI pravRttiyo se udAsIna rahanA cAhate haiM unake lie Agama vANI me isa prakAra mAgadarzana diyA hai - jahA poma jale jAya novalippaI vAriNA / eva alitta kAhi ta vaya vUma mAhaNa // -bhagavAn mahAvIra he mumukSu / jaise kamala jala me utpanna hotA hai, para jala se sadA alipta rahatA hai, isI taraha / kAma bhogo me utpanna hone para bhI vipaya vAmanA sevana se jo dUra rahatA hai, vaha kisI bhI jAti va kIma kA kyo na ho, maiM umI ko mahAn mAnatA huuN| jisako gItA me anAmaktiyoga kahA jAtA hai aura jaina darzana kI paribhApA meM amUrchA bhAva athavA agRddhabhAva kahate haiN| isa prakAra sasAra-sthalI me rahakara mumukSu jIva apanI maryAdA ke anumAra mva-para ke lie bhale koI bhI ucita kArya kare, unake lie mukti dUra nahIM / kyoki--jisane mAtRkukSi meM janmadhAraNa kiyA unakA prathama kartavya hai ki ve nyAya namratA pUrvaka apane baDe bujurgoM kA pAlana-popaNa kare, samAja eva rASTra ke prati pUrA-pUrA vaphAdAra rahe, eva aDosI-paDosI kI bhalAI karate hue prANI mAtra ke sAtha mAdhurya se pUrNa mipTa aura iNTa vyavahAra kreN| cUki jitane uttaradAyitva una para lade hue haiM / uttaradAyitva se muMha moDanA mAno jIvana kI bhArI parAjaya hai / ataeva sava kI ora dekha bhAla karanA to ThIka hai kintu uname ulajha jAnA, vyAmohita ho jAnA, kartavya se patita ho jAnA arthAt jara, jola, aura jamIna ko hI sarvasva jIvana kA AdhAra mAnakara gada ho jAnA, jIvana ke lie eka khataranAka cunautI hai|
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya khaNDa pravacana pakhuDiyA jIne kI kalA ! 137 jaise dhAI mAtA bAlaka-bAlikAo kA tana-mana se lAlana-pAlana, khilAnA-pilAnA Adi sarva mevAyeM karatI hai tathApi uname moha kI mAtrA nhii| kyoki usakA mana yaha bhalI bhAti jAnatA hai ki - yadyapi maiM unakI sevA zuzru pA avazya karatI hU kintu-"Na me atyi koI, Na ahamiva vsmvi"| mere poI nahI na maiM kisI kI hai| ye cunnu-munnu to rAja ke tAja haiM / ni sandeha dekhA jAya to vizva vATikA me vAsa karane kI yahI sarasa kalA hai| maryAdA ke anusAra sarva kArya kalApa para bhI mana majUpA me Asakti kA udbhava nahI, mukha para harpa-amarpa ke cinha nahIM aura vANI me ropa-topa ke tupAra nhiiN| isa prakAra jIvana vyatIta karanevAle mumukSu avazyameva Rddhi-middhi eva samRddhi se bhara uThane haiM - vihAya kAmAnya sarvAn pumAzcarati nispRha / nirmamo nirahaphAra sa zAMtimadhigacchati // tasmAdasakta. satataM kArya-karma samAcara / asakto hyAcaran siddhi paramApnoti pUruSa // -gItA hA~ to, lukhe-sUkhe bhAvo me sadA ramaNa-gamana karanevAle mAnava avazyameva apanA va anya kA uddhAra kA banate haiN| parantu aphasosa gajava hai ki moha-mAyA kI jIva lubhAvanI vAtAvaraNa kI chAyAmAyA me aise ekameka bana jAte hai ki unheM yaha bhAna nahIM hotA ki apane lie kyA karanA hai ? kahI jIvana ke mAya anyAya to nahIM ho rahA hai ? kahI AtmavacanA to naho ? kahI aisA na ho jAya ki"punarapi janana punarapi maraNa" kI kalA kA vikAsa-vistAra ho jAya / ataeva udAtta dRSTi se dekhA jAya to Aja mAnava samAja ke kadama viparIta dizA kI ora baDha rahe haiN| vikAma nahI vinAza kA AliMgana karane jA rahe haiM / sukha zAti kI khoja nahI, dukha kI phauja juTA rahe haiN| . ataeva pratyeka buddhivAdI ke lie rahane kI kalA kA prazikSaNa karanA jarUrI hai / yaha zikSaNa kAlajoM meM nahIM, apitu mahApUrapo kI vANI kA susvAda karane se hI prApta ho sakegA / tabhI sabhava hai ki jIvana meM Ananda kA jharanA-pravAhita hogaa| isa duniyAM me hU~ duniyAM kA talavagAra nahIM huuN| isa bAjAra se gujaratA hU~ para kharIdadAra nahIM hU~ // 100
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvodaya siddhi kA sopAna sahayoga dharma buddhi kA vistRta bhaNDAra jitanA mAnava ke kamanIya kara kamalo ko milA huA he utanA anya kisI gativAle jIva-jantu ko nahIM milA / aisA kyo? isaliye ki-mAnava apane mUlyavAna mastiSka meM sthita medhA kA upayoga anya ke nirmANa me sahayoga me eva sRjana me karatA-pharavAtA hai| Aja ke isa vikAsazIla yuga me pratyeka deza-sImA ko dRSTi se nahIM, kiMtu vyAvahArika eva vaicArika dRSTi se atyadhika samIpa A aura Aye rahe haiM / isame sahayoga hI bahuta vaDA mAdhyama mAnA jAtA hai| gurudeva dvArA 'sahayoga dharma' para pradatta pravacana padie / sampAdaka pyAre sajjano! AryasaskRti sadaiva caitanya upAsanA me vizvAsa rakhatI hai| vaha mRNmaya deha kI nahI dehI kI AratI utArA karatI hai / vAsanA kI ora nahI upAsanA kI ora kadama baDhAne kA saketa detI hai| citra kA nahIM, caritra kA guNAnuvAda karatI hai| kAraNa ki hamArI paramparA guNAnurAgI hai| isalie mAnava jIvana atyanta guNo kA bhaNDAra mAnA gayA hai / sarvopari ananta guNo kA vikAsa vItarAga dazA kI upalabdhi hone para hI ho sakatA hai anyathA nahI / sAdhaka kI sAdhanA, ArAdhanA isI prayojana ke liye hotI hai / yadyapi bhavyAtmAo me ananta guNo kA sadbhAva hai tathApi vibhAva pariNati ke kAraNa una ananta guNo me se kucheka guNa hI vikasita ho pAye haiN| sahayoga dharma kI AvazyakatA sahayoga guNa bhI vAhya eva Antarika jIvana se sambandhita hai| ataeva sahayoga guNa kA mAnava samAja me adhikAdhika vikAsa honA Aja ke yuga me atyAvazyaka hai / sahayoga ke vinA koI bhI rASTra, samAja, sagha, grAma, nagara eva parivAra ubhayAtmaka jIvana kA utthAna nahI kara sakate haiN| eka yuga thA jisameM sahayoga kI upekSA rakhate hue mAnava akelA jIvana yApana kara letA, akelA khA pI letA, akelA ghUma phira letA, aura akelA hI dukha-sukha kI paristhitiyo me haMsa aura ro letA, pArivArika, mAmuhika jIvana kI ora unakA kucha bhI lakSya nahI thaa| ve uttaradAyitva se muktavat the| isakA matalaba yaha nahI kI ve anabhijJa asabhya the / AryamaskRti va sabhyatA kA vikAsa to hajAro varSa pUrva ho cukA thA, vastuta vaha nispRha jIvana thA / ataeva akelepana me hI unhe sukhAnubhUti hotI thI kiMtu isa ANavika yuga me koI kahe kI maiM akelA rahakara saba kucha kara lUgA, sAdha lUgA, jIvana kA sAgopAga nava nirmANa bhI kara lUgA mujhe kisI mAnava ke sahayoga kI AvazyakatA nhiiN| aisI vAta maiM nahI mAna makatA hai kyoki-mAyaka yA sasArI sabhI ke liye mahayoga dharma kI jarUrata rahI hai| bhagavAn mahAvIra ne kahA hai-mAdhaka kA sAdhanA maya jIvana bhI pRthvI, apa, teU, vAyu, vanaspati aura sasArI jano ke mahayoga para hI kAphI hada taka TikA huA hai varanA paga-paga aura Daga-Daga para vighna taiyAra hai|
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya khaNDa pravacana pakhuDiyA sahayogadharma | 136 sahayogadharma kI vyAkhyA "parasparopagraho jIvAnAm" (tatvArtha sUtra) sahayoga guNa kA abhiprAya hai eka dUsarA eka dUsare kA mahAyaka vane, sukha kiMvA dukha darda bharI ghaDiyo me bhAgIdAra bane, jaise pitA, putra, guru, ziSya, svAmI-sevaka, aura aDaumI-paDIsI / cUki samasyA eka do nahI apitu AdhyAtmika, sAmAjika, vyavahArika eva pArivArika isa prakAra agaNita samasyAeM jIvana ke sAtha juDI huI haiM / maidAna choDakara sAmAjika prANI kahI bhAga nahI sakate haiM / yadi parezAna hokara kahI idhara-udhara duvaka bhI gaye to kahA~ jAyeMge ? jahA~ bhI jAyeMge vahA~ navodita ve samasyA samAdhAna caaheNgii| eka zAyarI me kahA - loga ghabarA kara kahate haiM ki mara jaayeNge| mara kara bhI caina na pAyeMge to kidhara jAyeMge / ima kAraNa ubharI huI samasta samasyAo se hame tanika bhI ghabarAnA nahI cAhiye aura na unake prati hame upekSAbhAva varatanA cAhie apitu sabhI milakara samAdhAna DhUMDhe tAki samasyAo kA mArga prazasta bane aura dila-dimAga kA vojhA halkA hove / mAnava para yaha uttaradAyittva kyo ? sahayoga karanA-karavAne kA sarva uttaradAyittva mahA-manasviyo ne mAnava kI valiSTa bhujAo para lAdA hai, aimA kyo ? kyA isa virAT vizva kI acala me anyAnya jIva jantu nahI haiM ? carinde-pharinde isa prakAra ananta prANI sRSTi kI agAdha khADa me kulavula kara rahe haiM tathApi medhAvI mAnava ko hI mahayoga dharmAnurAgI abhivyakta kiyA hai ? dara asala vAta ThIka hai, anya prANiyo kI apekSA mAnava asIma vuddhi kA bhaNDAra hai, vaha hitAhita kA jJAna-vijJAna rakhatA huA svapara ke utthAna vikAsa marvodaya me apanA bhI abhyudaya mAnatA hai / isI AbhaprAya ke antargata maharpivyAma ne kahA "na hi mAna pAt zreSThatara hi kiMcit / " vatsa | Aja maiM tumhAre samakSa anupama gUDhAtigUDha rahasyodghATana kara rahA hU~ vaha yaha hai ki sAre vizva me manuSya se zreSTha dUsarA koI bhI prANI nahI hai isalie mAnava ke samUha vizepa ko 'samAja' kI sajJA dI hai aura pazu ke samUha ko samAja na kahakara 'samaja' kahA hai / ataeva tana-mana-dhana se mAnavamamAja mahayoga karane me sarvathA suyogya hai / dhana-sampatti dvArA kinhI nirAzritanirvala AtmAo ko mahAyatA karake tArIpha vaTora lenA kAphI sarala hai kiMtu kAyA se dukhita, dalita jIvo kI madada karanA atiduSkara mAnA hai| haMsate-muskarAte jIvana ke amUlya kSaNo ko para pIDA nivAraNa me vitAnA ati kaThina mAnA hai / eka mahilA apane vRddha pati kI sevA-sahAyatA karatI huI Uba gaI taba vaha mana hI mana prabhu se prArthanA karane lagI AyA varSa java seMkaDA tana-mana huA khokharA / pativratA pati sukahe aba mareto sudhare DokarA / / yatkiMcit nara-nArI hI bhAgyavAn hoge, jo nija kAyA se sevAkArya karate hue kabhI bhI Uvate nahI haiM, jinako kabhI bhI glAnI paidA nahI hotI, parantu sahayoga karake prasannacitta hote hue apane bhAgya ko sarAhate haiM / aise mAnava sRSTi ke lie bhAra nahI hAra svarUpa mAne gae hai| kintu Aja yahA~-vahA~ dRSTipAta karate haiM to hame Aja ke jamAne para tarasa AtI hai / Aja bhAI-bhAI kA tiraskAra, vahiSkAra, yahAM
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 | munizrI pratApa abhinandana granya taka kI kacana-kAminI ke pIche korTa-kacaharI kI peTiyA~ nApa rahe haiM / eka dUsare eka dUsare ko zatru mAna raheM haiM / eka kukSI se janma liyA, eka thAla me bhojana kiyA, aura eka hI dhUli ke kaNo me khele, va phUle-phale vaDe hue haiM, Aja unhI ke sAtha koI mahayoga nahI / mAdhurya bharA vyavahAra nahI, kitanI zocanIya sthiti vana cukI hai ? vAstava me mAnava kI buddhi kA bhale vikAsa huA ho kiMtu mAnava kA hRdaya dina pratidina choTA hotA jA rahA hai| mAnavI vyavahAra para dAnavI vRttiyAM hAvI ho rahI hai, phalasvatpa Aja sabhI bhayAtura haiM / isa aniSTakArI pravRtti ke kAraNa lAkho-karoDo bhAratIya nara-nArI pAzcAtya maskRti ke anuyAyI arthAt IsAI vane aura vanate jA rahe haiM / aisI dukhada ghaTanA nizcaya mAniye Arya saskRti ke niye ghAtaka eva varadAna nahI abhipApa siddha huI hai / aisI galatiyA~ unakI nahIM, hamArI haiN| hama logo ne paramArthatA, udAratA, vizAlatA, mahayoga, mahAnubhUti eva apanatva-bhrAtRtva ko bhulA diyA aura pratyeka bAta me svArthapanA le Aye, isa kAraNa Aye dina hame kaTuphala bhogane par3a rahe haiM / upadeza ko kAryAnvita kareM na0 18-28 kI bodhaprada eka ghaTita ghaTanA hai, vavaI ke kuSThi davAkhAne meM eka IsAI mizana kArya kara rahA thA / saikaDo hindu aura mumalima kupTi nara-nArI IsAI banate cale jA rahe the| dharma parivartana kI kahAnI marakAra taka pahu~cI / vidhAna sabhA se pUchA gayA ki kyA yaha kuSTi davAkhAnA hai yA dharma parivartana kI kAryazAlA ? uttara milA ki vAstava meM dharma parivartana kI praNAlI mAnava samAja ke liye atighAtaka hai ataeva zIghrAtizIghra rokathAma honI caahie| prastAva svIkRta hote hI hindu dharma kI surakSA ke liye paDito kI aura islAmadharma kI surakSA ke liye maulaviyo kI vyavasthA kI gii| paDita pahuMce, mahAbhArata, gItA kA upadeza dene lage / yaha Izvara kA prakopa hai| pUrva janma ke kiye hue apane hI azubha karmoM kA phala hai avazyameva bhoktavya kRta pharma zubhAzubham / nAmukta kSIyate karma kalpakoTizatairapi / arthAt-kRtakoM ko avazyameva bhoganA hI paDegA / vinA bhoge karma vipAka me kabhI bhI chuTakAga nahIM mila sakatA hai bhale kitanA bhI kAla kyo na vIta jAya, isa kAraNa Apa zAti-pUrvaka sahana karate hue dharma kA parityAga na kreN| ava molavI kahaDhe lage-allAha kI ibAdata na bhUle, khudA kI bandagI kareM, vaha tumhe sabhI gunhA mApha kregaa| davAI, ilAja kI vAta dUra nahI kiMtu kahI roga hamAre na laga jAya isa kAraNa ne kisI gegI yo chuA, na sparNa kiyA aura nahIM koI mahAnubhUti sahayoga nAvanA pragaTa kI, kevala dharma kI bAna vaha kara calate bane / kucha samaya bAda InAI mevaka upasthita hue jo anya ke mana-mastiSko ko vAta kI bAta meM sana de, unaye pAma upadeza nahI antagatmA ke jAdU bhare mRdusvara the / una gegiyo ko sAnvanA dete hue, pAvo to dhone hae binA glAni kiye marahama paTTI ke sApha suthare vastra pahanAye tatpazcAt pApiya deha pe liye prati vardhaka grAdya vannu khilAte hue numadhura vANI kA sundara upahAra una marIjo phI samarpita karate haiM / sdana duniyAM unakI bana gaI / na gItA na kurAna kA upadeza unake mana-mandira badarakapA / yaha nivivAda matya hai ki Tana aura maNa bhara upadeza kI apekSA kSaNa gara kA mayoga
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya khaNDa pravacana pakhuDiyA sahayoga dharma | 141 mahAnubhUti pApANavat kaThora mana mastiSka ko badala sakatI hai-isa kAraNa jIvana me upadeza ko avazyameva kAryAnvita kare-jaisA ki ma0 mahAvIra ne kahA ___'asagihIya parijaNassa sagiNhaNayAe gilANassa agilANae veyAccakaraNayAe anbhuTheyatva bhavai / " -sthAnAga sUtra 8 jo asahAya eva anAzrita hai unheM sahayoga eva Azraya dene me, tathA jo rogI hai unakI paricaryA karane me sadA tatpara rahanA cAhie / anna kRtAMga sUtra me zrI kRSNa vAsudeva sambandhita bahuta hI hRdayasparzI prasaga Apane kaIbAra sunA hogaa| zrIkRSNa vAsudeva hajAro sAmanto ke sAtha bhagavAna zrI ariSThanemi ke darzano ke lie jA rahe the| mArgavati eka vRddha I To ke Dhera me se eka-eka ITa uThAkara makAna ke andara rakha rahA hai / Dhera kAphI baDA thaa| dayanIya dRzya dekhakara vAsudeva kA hRdaya dravita ho uThI tatkSaNa mAnavI karttavya samajha kara sahayoga karane me tatpara ho gaye / "rAjAnamanuvartante yathArAjA tathA prajA" tadanusAra mAthavAlo ne bhI vaisA hI anukaraNa kiyA / vAta kI vAta me sArA Dhera andara pahu~ca gayA / vahuta baDA kArya hajAro-hajAra hAtha milane se kucha hI kSaNo me pUrNa ho gayA / usa vRddha ke antarAtmA ke tAra jhakRta ho utthe| mahApuruSa hI duniyAM meM dukhiyo ke du kha ko harate haiM / apanA kArya bane na bane para anya kA kArya ve karate haiM / / sahayoga dharma kA vyApaka svarUpa mayoga dharma me zUnya jIvana isa dhavala dharA para dhikkAra kA pAtra mAnA hai| vaha jIvana pazu se vayA pASANa se bhI gayA vItA mAnA hai| yadi dehadhArI ke jIvana me pArasparika sahayoga kI AkAkSA, prAya mRta sI ho gaI hai to eka patthara me aura usa calate-phirate putale me kyA antara hai ? patthara ke TukaDe ko Apa toDeMge-phoDeMge to samIpa paDe hue dUsare pApANa me AtmIyatA ko koI pratidhvani nahI hogI / apamAna eva savedanA kI sphuraNA nahIM hogI, kiMtu dukhI-dardI prANo kI citkAra ko sunakara deha dhArI kI AtmA cIkha utthegii| usake dila me vaSTa nivAraNa kI halacala avazya hilore mArane lgegii| surakSA sahayoga kI anekAneka anubhUtiyAM svata ubhara uThegI / yadi sphUraNA nahI huI hai to aimA mAnanA paDegA ki abhI taka usane nija karttavyo ko pahicAnA nahI, parakhA nahI, kahA bhI hai agara tere dila me dayAbhAva hI nahIM, samajha le tujhe dila milA hI nhiiN| vaha murde se bhI badatara hai jo sukha na kisI ko detA hai| lohAro ko dhokanI sadRza bekAra sAsa vo letA hai / / jaina darzana meM hI nahI, apitu vaidika eva bauddhadarzana me bhI ratnatraya kA mahAtmya acche Dhaga me abhivyakta kiyA hai / samyak darNana, jJAna, cAritra ye ratna bhavyAtmAo ko lie bhArI sahAyaka haiM / ratna ayapI mahAyatA vinA bhavyAtmAo ko svakIya-parakIya eva heya, jeya upAdeya kA kucha bhI prabodha nahIM hotA hai / inakI badolata nara se nArAyaNa, mAnava se mahAvIra aura AtmA se paramAtmA padavI taka ko prApta karate haiM kahA hai nANeNa jANaI bhAve dasaNeNa ya sadahe / caritteNa nigiNhAI taveNa parisujjhaI / /
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 | munizrI pratApa abhinandana granya ___ vatma | jJAna, darzana, cAritra eva tapa kI sahAyatA se yaha jIvAtmA bhalI prakAra se jIvAdi tatvo ko jAnatA hai, yadvatA hai / Agata karmAzrava ko rokatA eva samasta karmoM kA kSaya karane me saphalatA bhI prApta karanA hai / isa prakAra guru kI madada binA govinda, aura arihanta kI kRpA vinA siddha svarUpa kA samyak jAna kadApi nahI hotA hai / isa tathyAnusAra govinda eva middha prabhu kI apekSA, guru eva arihanta prabhu kA mAhAtmya adhika mAnA hai kyoki ye hamAre liye paropakArI hai / jaisA ki kahA hai guru govinda doU khaDe kAke lAgu pAya / balihArI gurudeva kI govinda diyA batAya / / parama mahAyaka kA guNa gAna karanA samyak dRSTi ko pahicAnA hai| mamyakdRSTi ke zamamamvega-nirveda-anukampA aura AsthA, ye vyAvahArika lakSaNa mAne gaye haiM, isame anukampA cauthA lakSaNa hai / sahyoga rUpI sudhA-rasa kA siMca na pAkara hI anukampA guNa samRddhi vikAsa ko prApta karatA hai / dharma rUpI vRkSa paripuSTa hotA humA jIvana mAgara sadRzya avazya virATa vanatA hai| sneha-sagaThana eva samatA ke jharane avazya ho prasphuTita hue binA nahI rahate haiM / thoDe me kahu~ to satya ziva-mundaram, ye tIto guNa mahayoga dharma me samAviSTa hai / rote hue ko haMmAnA, gire ko uThAnA aura anAtha ko nAtha ke pada para AsIna karanA mahyoga dharma kA magala kArya hai / suniye jIvana-sparzI udAharaNa sAdhAraNa vastra pahine hue eka nanhI vAlikA thoDA dahI lekara A rahI thii| kucha loga sAmane se gujara rahe the eka bhAI usa vAlikA se TakarA gayA / vicArI kA dahI saDaka para bikhara gayA / vartana bhI phUTa gayA laDakI jora-jora se rone lgii| Ane jAne vAlo ne usa baccI ko cupa rahane kA upadeza diyA para koI sahayoga kA hRdaya lekara nahI AyA / anta me eka sajjana purupa AyA aura bolAbeTI | kyA huA, dahI gira gayA ? acchA roo mata cupa ho jAo aura lo yaha paise dahI aura vartana le Ao / vaimA hI huA, vaha laDako apanA sAmAna le AI aura prasanna mudrA me nAcatI-kUdatI apane ghara calI gii| kahA hai hAtha phailAo ki hama phailAyeM hAtha haiM / sAtha tuma hame do hama tumhAre sAtha haiM / / Apa jarA gaharAIpUrvaka soce, ijina me saikaDo mana vajana le jAne ko zakti hai kiMtu paTarI ke abhAva me ? machalI me dauDa lagAne kI kSamatA hai kiMtu jalAbhAva me ? isIprakAra jIva aura pudgalo me gati karane kI samatA hai kintu dharmAsti kAya kA mahayoga nahI rahA to kyA idhara-udhara jA pAoge ? Ticala nahI / inI taraha pratyeka dravya pArasparika mahayogI hai / prakRti kI pratyeka vastu jaise ki nadI, nAle, jhADa-parvata, nirjhara, ravi-rAkeza, sabhI jIva eva pudgalo ke liye madadagAra hai, arthAt-sahayoga dharma se paripUrNa hai| yadyapi samaya kAphI ho cukA hai, mujhe AzA hai ki-Apa mere vicAro ko apane dila-dimAga se moceMge va jIvana kI pavitra prayoga zAlA me kAryAnvita bhI kareMge jaba aimI AtmikasphuraNA kA antara hRdaya meM udbhava hogA tabho mahayoga dharma isakA mahaja svabhAva bana jaaygaa| jaba apane samAna dUsaro yo bhI sutrasampanna banAne kI ApasarI antarAtmA me utkaNThA jAgegI vahI utkaNThA Apake bhaviSya to camanAyegI-damakAyegI eva mukha sampannatA se bharegI itanA kahakara maiM apane vaktavya ko virAma detA huuN|
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMyamamaya jIvana ___ Aja hama jidhara bhI dRSTi DAlate haiM / udhara bhautikavAda kA bolavAlA hai| sabhya samAja ke pratyeka nara-nArI bhautika sukha-suvidhA me aura phaizana me adhikAdhika madonmatta banate jA rahe haiN| sayamI nahIM, asayamI eva maryAdita nahIM amaryAdita jIvana vitAnA adhika pasanda kara rahe haiM / aisA kyo ? yaha doSa AdhyAtmikavAda kA nahIM apitu bhautikavAda kA rahA hai| jisane AhAravicAra aura AcAra me bahuvidha vikRtiyAM paidA kI hai| vastuta. AhAra kI vikRti se vicAra vikRta hue aura vicAro kI vikRti se mAnava kA sadAcAra (sayama) bhI phalakita honA svAbhAvika hai| isI vAtAvaraNa ko dRSTigata rakhakara guru pravara ne "sayama hI jIvana hai" pravacana pharamAyA hai jo pratyeka mumukSu ke lie preraNAmao kA srota rahA hai| -sapAdaka pyAre sajjano! Aja ke isa virAT vizva kI vATikA meM karIba-karIva tIna-cAra arava jitanI janasakhyA nivAsa kara rahI hai| jisame cIna prathama zreNI meM, hinda dvitIya, tRtIya zreNI me rasiyA aura kramaza phira anya dezo kA namvara AtA hai / Aja hinda kI lagabhaga 55 karoDa jitanI janasakhyA mAnI jAtI hai / phalasvarUpa pratyeka deza kI baDhatI huI jana-AvAdI ko dekhakara Aja kevala hinda ko hI nahIM, apitu pratyeka rASTra ko bhaya-sA pratIta ho rahA hai| sabhI ke samakSa Aja eka prakAra kI jaTila samasyA aura eka gambhIra prazna A khaDA hai| vaha mamasyA isa prakAra hai ki vaDhatI huI prajA ko kahAM viThAeMgeM ? kyA khilAeMge ? kyA pilAeMge aura kyA pahanAeMge? Adi-aharniza uparokta prazna pratyeka rASTra ko vecana sA banA rahe haiM / abhI-abhI thor3e varSoM pUrva kAgresa-kAnjhanma kA adhivezana nAgapura me huA thaa| jisame baDhatI huI janasaMkhyA ke prazna para bhI kucha vicAra-vimarza kiyA gayA thA ki isa janavRddhi ke lie hame bhaviSya me kyA karanA cAhie / vizAla raga-maca para kitaneka vaktAo ke isa samasyA sambandhita bhApaNa bhI hue the| kisI-kimI kA abhimata yaha thA ki-janmate hI bAlaka-bAlikAo ko kyo na kAla ke gAla me DAla diyA jAya aura kisI ke udgAra yaha the ki-vaidezika-aupadhi-i jekzano kA upayoga kiyA jAya tAki kisI kI utpatti hI na ho aura madA ke lie vRddhi kA mArga hI avaruddha ho jAya / Aja bhI katipaya nameM aneko gAMvo me ghUmatI hai aura aupadhiyo kA prayoga karane kA strI samAja me jora-zora se pracAra kara rahI hai| ___ aba vidvad samAja hI painI buddhi aura zAta mana-mastiSka me noce ki kyA uparyukta upAya mAnava-jIvana ko lAbha aura gAti satopadAyaka hai ? 'na bhUto na bhaviSyati !" arthAt kadApi nahIM /
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 | munizrI pratApa abhinandana grantha ni sandeha aise upAyo kA udghATana karanevAle aura aise upAyo kA vyavahArika jIvana me AcaraNa karane vAle nara-nArI bhArI bhUla ke pAtra haiN| ve mAnava-samAja kA hita nahIM ahita karate haiM / mAnava jIvana ko patana ke gahare garta meM girane kA bhArI jAna taiyAra kara rahe hai / ina upAyoM se mAnavajIvana kA utthAna kalyANa asambhava hai| ___ isa prakAra Aja kA vaijJAnika varga 'satati-nirodha' isa samasyA kA samAdhAna DhaDhane me tallIna aura prayatnazIla hai / tathApi adyAvadhi saphalatA kA sUryodaya nahI huA hai| parantu lIjie isa tuccha samasyA kA samAdhAna to patita-pAvana-pavitra prabhu mahAvIra svAmI ne Aja se 25 zatAbdiyo pahile hI apanI vimala-vizada vANI dvArA kara diyA thA "sayama khalu jIvanam" / he mumukSu / sayamamaya jIvana hI vAstavika jIvana kahA jAtA hai| aura dekhie - vara me appA danto, sajameNa taveNa ya / " -bha0 mahAvIra he jitendriya / pratyeka mAnava ko yaha avazyameva jAnanA cAhie ki-sayama aura tapa ke dvArA hI vaha apanI AtmA kA damana kre| kyoki-ina sAdhano se AtmA ko vaza me karanA sarvottama hai| aura bhI kahA hai - lajjA dayA sajama babhacera kallANabhAgissa visohitthaann| -dazavakAlika sUtra arthAt lajjA, dayA, sayama aura brahmacarya, kalyANa cAhane vAlo ke lie vizuddhi ke sthAna mAne hai| __ "sayamyate niyamyate svarUpe sthApyate AtmA pApa pu jAt anena iti-sayama // apane Apa ko pApa puja se haTAkara nijasvarUpa meM sthApita karanA hI sayama kI paribhASA hai| sayama kA matalaba yaha nahI ki-sabhI sAdhu veza ke dhAraka hoveN| kintu indriya eva zraya yoga (mana-vacanakAyA) jo pApa aura Azrava kI ora baDha rahe ho unhe niyantrita kara sadA-sadA ke lie tIna karaNa tIna yoga ke mAdhyama se jo savara kI ora moDa denA, vaha sarvAza sayamI jIvana kahalAtA hai aura kucha niyamita kAla ke lie jo sAvadhapravRtti se nivRtti grahaNa karate haiM vaha deza rUpa meM sayamI jIvana kahalAtA hai| vAstava me sayamamaya jIvana hI mahAn jIvana kahalAtA hai| sayama eka mahAn zakti hai-jo nara-nArI ko nArAyaNa kA rUpa pradAna karane vAlI hai| andhakAra se prakAza kI aura prerita karane vAlI aura dazo dizAo me jIvana ko camakAne-damakAne vAlI hai| jaise lAlaTena me tela jitanA gahana-gambhIra hogA, to prakAza kI tIvratA bhI utanI hI vddhegii| mAnava jIvana ke liye sayama-brahmacarya tela hai| aura prajJA kI prabhA yaha prakAza hai| mAnava jIvana me sayama rUpI tela kA ajasra srota pradIpta hotA rahegA to buddhimattA utanI tejasvinI hotI rhegii| agara jIvana me kisI bhI bAta kA sayama (kaNTrola) nahI, to nizcaya hI sarvazaktiyA kamajora aura zuSka ho jaaegii| sayama AdhyAtmika jIvana ko tathA bhautika jIvana ko U~cA uThAne vAlA eka sarvottama sAdhana hai| vinobA jI bhI yahI kahate haiM --- 'sayamame hI jIvana kA vikAsa sambhava hai"| ekadA mahAtmA gAdhI jApAna kI yAtrA para gaye / jApAna deza-sabhyatA saskRti eva kalA vijJAna me kAphI aguA rahA hai| jApAna pahucane para vahAM ke nivAsiyo ne bhAva bhInA svAgata satkAra kara apanI saMskRti mabhyatA kI pUrI jAnakArI avagata krvaaii| bApU ne vahA~ kaI vizeSa naI-naI citrita
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya khaNDa pravacana pakhuDiyA sayamamaya jIvana | 145 vastueM dekhI / jisame tIna vandaro kA eka mUka citra bhI mammilita thA / eka bandara ne apane dono kAno para hAtha de rakhA, dUsare ne A~kho para aura tIsare ne muMha para hAtha de rakhA thA / vismaya me DAlane vAle usa citra ko dekha kara mahAtmA gAMdhI vahA~ ke kAryakartAo se bole-ina citro se kyA prayojana ? ____ kAryakartA hamAre deza me sayama kA atyadhika mahattva mAnA gayA hai| duniyA ko upadeza dene ke lie ghara-ghara kauna jAve ? upadezaka ke pAsa itanA samaya bhI to nahI / usa kamI ko hamAre ye tIno vandara pUrI karate haiM / ye hamAre kalAkAro kI vizeSa sUjha-bUjha hai| eka vandara mAnava ko saketa karatA hai ki kisI kI ora turI dRSTi nahI ddaalnaa| dUsarA batA rahA hai--bure vacana apane muMha se nahI ugalanA / tIsarA maketa karatA hai--kisI kI nindA, mithyA locanA eva vurI vAte na sunanA / kahie, yaha upadeza kyA kama hai ? indriyA~ aura mana ko sayamita karane kA kitanA sundara mArga hai / A~khe, kAna aura muMha para sayama rahane para bahuta se kleza dUra ho jAte haiN| zikSA bharI vAteM sunakara vApUjI atyanta prasanna hue| aura vApisa loTate samaya una citro ko apane sAtha lekara bhI aaye| indriya eva manonigraha para bha0 mahAvIra ne to bahuta hI jora diyA hai / yathAjahA kumme sa agAi sae dehe samAhare / eva pAvAi mehAvI ajjhappeNa samAhare // he Arya | jaise kachuA apanA ahita hotA huA dekhakara apane agopAgo ko apane zarIra me sikoDa letA hai, isI taraha meghAvI bhI viSayo kI ora jAtI huI apanI indriyo ko AdhyAtmika jJAna se sakucita kara rakhate haiM / aura bhI kahA hai-- Asravo bhavahetu. syAt savaro mokSa kAraNam / itIyamAhato dRSTi - ranyadasyA prapacanam / / Azrava (bAhya-niSThA) bhava kA hetu hai aura sayama-savara (Atma-niSThA) mokSa kA hetu hai / arhata kI sAra dRSTi me itanA hI hai, zepa sArA prapaca hai| vedAnta ke AcAryoM ne bho inhI svaro me gAyA hai - avidyA vandhahetu syAt vidyA syAt mokSakAraNam / mameti badhyate jantu na mameti vimucyate // avidyA (karma-niSThA) vandha kA hetu hai aura vidyA (jJAna-niSThA) mokSa kA hetu hai / ' jisame mamakAra hai vaha vaidhatA hai aura mamakAra kA tyAga karane vAlA mukta ho jAtA hai| vedo me sayamI jIvana vitAne kI sundara vyavasthA kA varNana hai -brahmacaryAzrama, gRhasthAzrama, vAnaprasthAzrama aura manyAsAzrama / arthAta 25 varSa kI vaya me lagana karate aura 45 varSa kI vaya me puna ve sAsArika kAryoM se nivRta ho jAte the aura saharSa magalamaya jIvana-yApana karate the| ___ raghuvaza nAmaka maskRta mahAkAvya ke nirmAtA mahAkavi kAlidAsa ne radhuvaza ke rAjakumAro ke kArya kalApo kA sundara citraNa nimna zloka me prastuta kiyA hai - zezave'bhyastavidyAnA yauvane viSayaSiNAm / vArddha kye munivRttInA yogenAnte tanutyajAm / /
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 / munizrI pratApa abhinandana grantha arthAta - raghuvaza ke kumAra zaizava kAla me vidyAdhyayana karate, yovana vaya me jana-dhana kI vRddhi karate aura vRdvakAla me sayama yoga kI sAdhanA karate hue prANo kA utsarga karate the| zrI rAma, lakSmaNa eva sItA sambandhita eka bahuta hI sundara prasaga AtA hai jisame lakSmaNa kA sayamI jIvana adhikAdhika nikharatA huA batalAyA hai-rAma, lakSmaNa aura sItA ekadA tIno vanavihAra kara rahe the| sahasA bha0 rAma kahI pIche raha gaye aura sItA bhagavatI ko adhika thakAna kA anubhava ho rahA thA / sevA catura bhAvaja-bhakta lakSmaNa ko mAlama hote hI nikaTa ghane vRkSa kI zItala chAyA me ghuTano kA takiyA banAkara mAtRvat sItA ko ArAma karane ke lie AmantraNa diyaa| sItA bhagavatI ArAma kara rahI thI ki itane me rAma zuka pakSI ke rUpa me parIkSArtha usa vRkSa para upasthita hokara bole puSpa dRSTvA phala dRSTvA dRSTvA yoSita yauvanAm / trINi ratnAni dRSTvaMva phasya no calate mana ? lakSmaNa | phala-phUla eva strI ke khilate hue yauvana ko dekhakara kimakA mana calita nahIM hotA ? arthAn tIno ratno ko dekhakara avazya hI mana cacala hotA hai / tava lakSmaNa vole pitA yasya zucIbhUto mAtA yasya pativratA / ubhAbhyA ya. samutpanna tasya no calate mana / he zuka | bhAgyavAn pitA eva pativratA mAtA kI pavitra kUkha se jisakA janma huA hai, usakA mana kadApi calita nahI hotA hai / zuka ne puna mArmika prazna rakhA ghRtakumbha samA nArI taptAgArasama pumAn / ___jAnusthitA parastrI ced kasya no calate mana ? lakSmaNa ghRta kumbha sama nArI aura tapta agAra tulya purupa ko mAnA hai| to bhalA jisake ghuTane para para strI soI huI hai kyA usakA mana sayama me raha sakatA hai ? pratyuttara me saumyamUrti lakSmaNa ne kahA mano dhAvati savatra madonmattagajendravat / jJAnA'kuze samutpanna tasya no calate mana / / he zuka | mAnA ki pAgala hAthI kI taraha mana itastata avazya dauDatA hai kiMtu jisake pAsa jJAna rUpI akuza vidyamAna hai usakA mana kabhI bhI calita nahI hotA hai| sAgopAga uttara ko sunakara zuka rUpa me rahI huI rAma kI antarAtmA atyadhika prasanna huI, rAma asalI rupa me pragaTa hokara bhAI lakSmaNa ko sneha pUrvaka gale lagAyA aura anta karaNa se volevandhu / tere sayamI jIvana se sArA raghuvaza gauravAnvita ho rahA hai| vAstava me tere jaise bhAI duniyA me virale hI hoge / sone ko tapAne para vaha nikharatA hai usI prakAra lakSmaNa terA antarjIvana bhI zlAghanIya hai| isa prakAra isa dRSTAnta me indriya eva mana kA mahatvazAlI sayama darzAyA hai| jo nara-nArI ke lie AcaraNIya aura anukaraNIya hai| sayama ke isa tarIke se yadi Aja kA mAnava-samUdAya kAma le to phira vaijJAniko ko yaha
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya khaNDa . pravacana pakhuDiyA sayamamaya jIvana | 147 kahanA na paDe ki--mAra do / khatma kara do / parantu kheda hai ki Aja ke vaijJAnika varga viparIta galI me gamana kara rahe haiM / pUrvajo ke mahAn upadezo ko bhUla rahe haiN| unake vAkyo kI avahelanA-upekSAkara rahe haiM / tabhI to amAnupika dAnavI sAdhano kA AviSkAra karake mAnava-jIvana para kuThArAghAta kara rahe haiM / aupadhi ijekzano kA jo tarIkA apanAyA jAtA hai bhale hI vaha vAhyadRSTi se Aja ke yuga ko satuSTa karane vAlA ho, parantu Abhyantara dRSTi se jarA manana-mathana kiyA jAya to aura adhika svecchAcAra, bhraSTAcAra aura asayama kA vardhaka hai| isase mAnava jIvana kA patana hai / mAnava jIvana kA patana hI samAja kA aura samAja kA patana hI rASTra kA patana hai| ___ mAnava jIvana ke patana ke kaI kAraNa samAja aura deza me vartamAna hai| jisame kitanIka to jIrNa-zIrNa rUDhiyAM haiM / jo mAnava-jIvana ko asayama ko ora ghasITatI haiN| jaise ki-laghuvaya me mAtApitA ThApane lar3ake-laDakiyo ke gale me zAdI rUpI jaharIlA phA~sA DAla dete haiN| jisase honahAra vAlaka-bAlikAo kA jIvana tAra asta-vyasta ho jAtA hai| netro kI rozanI aura cehare kI camakadamaka zuSka nIrasa aura phokI paDa jAtI hai / ve phira vicAre ghANI ke baila kI taraha jIvana paryaMta usI viSailI phAMsa me makaDI ke mAniMda jakaDe rahate hai / sayamI jIvana vitAne kA athavA sayama pAlane kA sunaharA avasara hI unheM prApta nahIM hotA hai / aura kitaneka patana ke kAraNo kA AviSkAra Aja ke vaijJAniko ne kiyA hai / jisase kSaNa-kSaNa me navayuvaka kA sayamI jIvana lUTA jA rahA hai| prathama kAraNasinemA / isake dvArA navayuvaka samAja kA bhArI patana huA hai / gande gAyano se bhI mAnavajIvana kA bhArI patana haA hai| dino-dina nAnAvidha phaizano kA janma ho rahA hai| isase bhI hAni hI huI hai| zR gAra-sAhitya tathA khoTe sAhitya kA Aja bhI paryApta rUpeNa sRjana huA hai aura ho rahA hai / mAsa aNDe kase khAnA, yaha tarIkA Aja ke adhyApakagaNa nUtana sAhitya ke AdhAra se nanhe-nanheM vAlaka-bAlikAo ko mikhAte haiM / yaha mahatI kRpA Aja ke vAjJAnika varga kI hai| uparokta kAraNo se mAnava ke sayamI jIvana ko bhArI kSati pahu~cI hai / ina patanavardhaka AviSkAro kI sArI jimmevArI Aja ke vaijJAnika varga para hI hai| kyo nahI Aja kA janatantra-rASTra ina uparokta patana ke kAraNo kI iti zrI kareM tAki bhrUNa mArane kI aura aupadhiyAM Adi dene kI naubata hI na Ae / 'na rahe vAsa na vaje vAsurI' / kyo na cora kI mA~ ko khatma kara diyA jAya tAki cora kA janma hI na ho / yAnI asayama ke srota ko hI naSTa karanA buddhimattA hai| vikAma kI ora baDhane kI bhAvanA rakhane vAle mAnava ke lie sayamIvRtti kA vikAsa karanA anivArya hai / aindrika, zArIrika aura mAnasika zaktiyo kA sukAryoM meM vyaya karanA hI sayama hai / yaha sayama yA sayamI jIvana hI utthAna hai / aura asayama yA asayamI jIvana hI patana hai| sayama hI sukha kA rAjamArga aura asayama hI da kha kI vikarAla vIthikA hai| isa azAti ro bacane ke liye bha0 mahAvIra, vaidikazAstra aura vinobA Adi sayama kI ora nirdeza karate haiM ki-sayama sajIvanI hai| jo dukha se vebhAna bane hue prANiyo ko nava-jIvana pradAna karatI haiN| sayama hI vaha rAmabANa aupadhi-ijekzana hai jisake sevana karane me azAtirUpI vyAdhi bhasma ho jAtI hai| sayama hI amRta hai aura asayama hI viSa hai / sayama kA amRta pAna karane ke lie bha0 mahAvIra ne yahI ghopaNA kI thI-"sayama khalu jIvanam" /
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ sacce mitra kI parakha 'sacce mitra kI parakha' yaha gurudeva kA preraka pravacana mAnava samAja ko saketa de rahA hai ki- bhautikavastu bhale kitanI bhI sundaratama eva vipula mAtrA me tumhAre pAsa kyo na ho; tathApi tumhArI rakSA nahIM ho pAvegI cU ki--jaDa vastu svaya parAdhIna va parivartanazIla hai aura Atmika bandhu AtmA kA dharma hai / vaha mRtyu rUpI gIdaDa se bacAne vAlA aura sadaiva sAya nibhAne vAlA hai| inhIM vistRta bhAva vyajanAo kA digdarzana nimna pravacana me hai / par3hie sapAdaka] sjjno| vizva ke samasta pazu-pakSiyo ko apekSA mitra kI adhikAdhika jararata mAnava samAja ke lie rahI hai / mitra-mahayogI vinA mAnava kA jInA duSkara mAnA gayA hai| kyoki-bhautika, AdhyAtmika, sAmAjika eva rAjanaitika Adi sabhI kSetro me suhRdayI kI paramAvazyakatA sarva vidita hai / kahA bhI haina vRtti na ca vAndhava" arthAt jahA~ jIvanopayogI vRtti aura hita cintaka na rahate ho, vahA~ buddhijIvI ko vAsa karanA ucita nahI hai-tatra vAso na kArayet" / kAraNa ki mAnava ko jagatInala kA sarvottama buddhi kA dhanI-mAnI mAnA gayA hai / vastuta usake valipTa kadho para vividha prakAra ke uttaradAyitva lAde hue haiN| __ kaI prakAra kI yojanAeM to mAnava ke mana-mastiSka se hI udbhava hotI hai| aura mAnava ke mana-mastiSka kI anokhI sUjha-bUjha se hI ve yojanAeM sAkAra hotI hai| uparyukta kAryoM kI saphalatAsavalatA me malAha de, sahayoga de, eva prazasta mArgadarzana bhI de / isa kAraNa paga-paga aura Daga-Daga para Atma-vizvAsa ke sAtha-sAtha sAthI ke vizvAsa kI bhI cAhanA sadaiva banI rahI hai| vaha vizvAsa sahI mitra ke vinA anyatra duSprApya mAnA gayA hai| ataeva mArgadarzana eva salAha-sabala ThIka mila jAne para dulha mArga-majila ko bhI haMsI-khuzI aura sugamatA-suvidhA ke sAtha pAra kara lI jAtI hai| varan akele usa mArga ko taya karane me paira lakhaDAne kI sabhAvanA banI rahatI hai| isaliye sakhA-sahayoga kI jarUrata pratyeka meghAvI mAnava ke lie sarvathA ucita hai| aba prazna yahI hai ki- sacce mitra kauna ? mitratA kA vAstA kisake sAtha joDanA? aise to Aja kisI ko kucha khilAyA kucha diyA athavA kucha pilAyA ki bAta kI bAta me aneka mitro kI khAsI bhIDa mI jamA ho jaayegii| lekina sabhI ko mitratA kI zreNI (sTeja) para lA viThAnA kiMvA una para vizvAsa kara lenA apane Apako vokhe me DAlanA hai| cUMki kevala khAne, pIne ke rasika na kimI ke hue aura na hone ke haiM jaisA-"All are not friends that go to church,, "jo apane ghara me nikala kara carca kI ora baDha rahe haiM, una sabhI jana ko sajjana (mitra) samajhane kI bhUla mata kro|"
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya khaNDa pravacana pakhuDiyA sacce mitra kI parakha | 146 yadi dhana ko saccA sAthI svIkAra kara liyA jAyagA to ni sadeha kaI prakAra ke prazna khaDe hoge| isa vizAla bhUmaNDala para agaNita dhana kuvera ho gaye hai jinakA adyAvadhi na koI patA aura na pahuca A pAI / unakI pIDhI dara pIDhI na jAne kahAM gAyaba ho gaI ? mRtyu ke muMha me kaise samA gaye ? java ki hIre, panne, maNi, motI, sonA cAMdI, dAsa, dAsI, pazu-pakSI yahAM taka ki ATho siddhiyA~, nava nidhiyA~ jinake khATa tale dAmIvat khaDI rahA karatI thii| kahate haiM ki-sikandara ke khajAne kI cAviyA~ cAlIsa U~To para ladI kI ladI rahatI thI / aitihAsika tathya hai ki-bAdazAha zAhajahAM ke sambandha me kahA jAtA hai ki Aja ke itihAsa vijJa usakI sampatti ko Aka nahI sake / phrAMsa aura IrAna ke rAjya koSa kI sayukta sampatti se bhI adhika sampatti zAhajahA~ ke kopa me thii| eka dina kopAdhyakSa ne vAdazAha se khajAne kI dIvAre cauDI karane kI apIla kii| kyoki sampatti ke lie khajAnA choTA paDa rahA thaa| zAha ne isa samasyA ke lie "takhta tAusa" nAmaka eka siMhAsana vanavAyA / jisakA mUlya usa yuga me 53 karoDa rupaye kA thaa| usame kImatI hIre, javAharAta jar3e the| takhte-tAusa me 35 mana sonA aura 7 mana javAharAta lagA / rAjya ke kucha kArIgaro ne sAta varSoM me taiyAra kiyA thaa| muhammada gajanI 17 vAra me somanAtha ke madira me se vIsa mana javAharAta, 200 mana sonA, eka hajAra mana cA~dI vaha lUTerA banakara le gayA aura gekaDe kaladAro kI ginatI hI nahI thii| tathApi dhanapatiyo kI jAna eka hI kSaNa me na jAne kahA~ chUmantara huI, jabaki apAra aizvarya ke ambAra jinake agala-bagala me par3e the / jina para unako pUrNa vizvAsa aura garva thA ki-kAlarUpI pizAca sira para maNDarAne para merI rakSA aura koI nahI kara sakeMge to yaha dhana to avazya kregaa| lekina yaha mithyA bhrAti bhI bAlu kI imArata kI taraha Dhaha gii| dhana sampatti me usa trANazakti kA nitAnta abhAva pAyA jAtA hai / gaI huI jAna-jyoti ko phira se hU~Dha lAve athavA bAjAra-mArkeTo me se kharIda kara usa pArthiva putale se puna pratiSThita kara de / parantu isa advitIya prayoga me dhana sarvathA asaphalatA kA mukha tAkatA rahA hai / kyoki kahA bhI hai ___"Money will not buy every thing" arthAt-dhana dvArA pratyeka vastu nahI kharIdI jA sakatI hai / hA~, dhana dvArA jaDa vastu kI kharIdI kA tola-mola avazya hotA hai, kintu Atmika guNo kA nahI, Aja zrImato ke gharAno me sagAI eva vivAha ke prasaga para satAno kI bikrI nola-mola mAMganI kA jo silasilA cala rahA hai vaha kevala usa pArthiva deha kA hai, na ki dehI kA / yadi dehI kI kImata karate to zIla-sadAcAra eva sadguNo kA mAdhyama apanAte / kahate haiM ki--kavi mAgha kA vidvAna putra kavi to banA, kintu sAtha hI sAtha garIbI kI paritADanA se taga Akara corI kalA bhI sIkha gayA / ekadA vaha ghUmatA 2 ardha-rAtri ke samaya rAjA bhoja ke mahala me jA pahu~cA / usa vakta bhoja jAga rahA thaa| kahI mujhe dekha na le isa kAraNa vaha bhoja ke palaga ke nIce jA baiThA / svarNima palaga para leTA huA samrATa bhoja apane tuccha vaibhava ke sambandha me garyoktiyA~ isa prakAra abhivyakta kara rahA thaa| cetoharA yuvataya suhRdo'nukUlA, sadvAndhavA praNayanamra girAzca bhRtyA / balganti dati nivahAstaralAsturagA,
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 | munizrI pratApa abhinandana grantha -cittAkarpa kaI yuvatiyA~ (rAniyAM), AnA pAlaka anekAneka sajjanavRnda, mahacarI bAndhaya, jI hujUrI karane vAle saikaDo naukara-cAkara, madonmatta hAthI eva ghoDo kI mudUra lambI katAra eva akhUTa ghana-rAzi kI mujhe prApti huI hai / merI zAnI kA dUsarA samrAT AsapAsa hai kahAM? isa prakAra kahatA huA zloka ke tIna caraNa to banA liye kintu caturtha caraNa ke vAkya vinyAma ThIka prakAra se jama nahIM rahe the / uparyukta gavita bAteM sunakara usa cora paTita se rahA nahIM gyaa| vaha ekdama cauthe pAda kI pUrti karatA huA bola paDA- samIlite nayanayornahi kinycidsti'| gajan ! terI A~be vanda huI arthAt tujhe nidrA AI ki yaha mahA mUlyavAn dhana rAzi gAyaba huI mmjho| yAni meM corI kara le jAU~gA / sunakara rAjA coka paDA / yaha kauna ? AvAja AI kahA~ me ? inane me to svaya cora mammukha khaDA thaa| usane apanA paricaya kaha sunaayaa| nRpa usake udbodhana para behada khuza thaa| tU cora nahI, merA guru hai / te caturtha pAda ne merI antarAtmA ko jagA diyA hai| maiM mithyA abhimAna para vyartha hI phUla kara kuppA ho rahA thA, vAstava meM yaha vaibhava maiM jindA hU~ vahI taka hai| merI A~kheM vanda huI ki mela kha-ga hai| kahate haiM ki nRpa bhoja kI guNagrAhaka buddhi ne phira kabhI bhI isa anitya vaibhava para garva nahIM kiyaa| hA~ to dhana ke camakate-damakate ye Dhera yahA~-vahA~ ghare paDe haiM lekina ve bhoktA-dRSTA va sagraha kartA ananta kAla ke gAla me samA gaye / ata vizvAsa kiyA jAtA hai ki pArthiva vaibhava mAnava kA maccA mitra nahIM hai / valki yadA-kadA dhana, nara-nArI ke liye ghAtaka bhI bana jAtA hai| isa kAraNa dhana ko jIvana kA sagI mAnanA bhArI bhUla hI mAnI jAyegI / kyoki maccA jo sAthI hotA hai vaha pratyeka sthiti me mAya detA hai| jaisA ki utsave vyasane prApte dumikSe zatrusaMkaTe / rAja dvAre zmazAne ca yadatiSThati sa bAndhava / kiMtu dhana aisA nahIM kara pAtA hai / dhana kahatA hai-maiM pArthiva zarIra kA aza hU~ / mere viSaya me paDita jana ThIka kahate haiM "dhanAni bhUmau" yaha siddhAnta satyameva sahI hai| pazu-pakSI bhI mitra kI zreNI meM nahIM - pazu-pakSiyo ko saccA mitra mAnanA yukti sagata nahIM jacatA, kAraNa ki pazu-pakSiyo me prabhUta aviveka, ajJAnatA eva asahiSNutA pAI jAtI hai| hitAhita ke tharmAmITara kA unake pAsa abhAva sA rahatA hai / lakSya aura uddezya vihIna unakA sArA jIvana jyo kA tyo khAte-pIte eva vajana Dhote eka dina kAla ke bheTa ho jAtA hai / na khuda ke lie aura na anya ke lie kucha racanAtmaka kArya kara pAte haiM / hA~ yadA-kadA mUrkhatA aura aviveka ke kAraNa ve apane pyAre pAlaka-popaka ke lie ghAtaka vana jAte hai| buddhijIvI ke samajhane ke lie pacatatra nAmaka gratha me bahuta hI sundara eka kahAnI isa prakAra hai-atyadhika premapUrvaka eka rAjA ne eka anAtha vandara ko pAlA / samayAnusAra usa vandara zizu ko mAnavIya mamkAra eva kucha-kucha mAnavIya bhApA jJAna bhI sikhAyA gyaa| tAki pAzavika maskAro me mamyatA kA nacAra hove, vadara kI abhivRddhi para rAjA kAphI khuza thaa| agarakSaka ke rUpa me uma vandara ko niyukta bhI kiyA gayA / ekadA rAjA zayanakakSa me moyA huA thA / vandara hAtha meM talavAra lekara apane svAmI ke aga kI dekha bhAla kara rahA thaa| kiMtu makkhiyA~ nahI mAna rahI
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya khaNDa pravacana pakhuDiyA sacce mitra kI parakha | 151 thii| bAra-bAra Akara nRpa kI deha para baiTha rahI thI / vastuta pariNAma ke soce vinA usa vivekahIna vandara ko Aveza AyA aura Aveza ke antargata talavAra rAjA kI chAtI para de mArI / makkhiyA~ to bhAga gaI kiMtu usa ghaTanA sthala para rAjA kI mRtyu ho gaI / isalie kahA hai paDito'pi vara zatru na mUryo hitakAraka / vAnareNa hato rAjA katipaya jAnavaro kI jAtiyA~ aisI bhI pAI jAtI haiM jaisA ki -kuttA, hAthI, gAya, ghoDA, totA Adi 2 jo svAmI bhakta hote haiN| ghAtaka eva aniSTakArI tatvo se apane svAmI ko sAvadhAna eva surakSita karane meM kAphI madadagAra siddha hue / alpa samaya ke lie bhale unhe agarakSaka mAna liyA jAya, lekina Atmika mitra kI koTi me nahI / kyoki kAla spI vAja ke samakSa ve bhI nirvala-nirAdhAra bana jAte haiM to apane zAmaka mahodaya ko kaise bacA sakate haiM ? ataeva ThIka hI kahA hai-'pazavazca goSThaM' arthAt pazu-pakSI vADe me khaDe 2 dekhate, regate, cillAte, citkArate hI raha jAte hai| aura mAlika ko saba kucha choDa kara ravAnA hI honA paDatA hai / pArivArika sadasya bhI nahIM - pArivArika sadasya bhale mAtA, pitA, bhAI, bhaginI, bhAryA, kAkA, mAmA Adi koI bhI kyo na ho, unake jIvana ke kaNa-kaNa aura roma-roma me matalava kI vU kUTa-kUTa ke bharI rahatI hai| jo svArtha gagana me uDAne le, ve sacce mitra kahalAne ke hakadAra kaise ? hA~, yaha bhI mAnA ki yadA-kadA lAbha sukha-suvidhA pahuMcAne meM unakA pUrA-pUrA sahayoga sAtha milatA hai / lekina kahAM taka ? 'mullA kI dauDa masjida taka' kI kahAvata ke anusAra matalava sadhe vahA~ tk| varanA vahI tiraskAra, vahiSkAra, dutkAra se sajA guladastA upahAra me diyA jAtA hai| ___java jIvana kI sarasanna vATikA harI-bharI, phUlI-phalI rahatI hai taba to sava A Akara aiza ArAma Anada lUTate hai / kadAca Apatti-vipatti kI zyAma ghaTA anAyAsa hI A dhamakatI hai to saba yahI kahate sune gaye haiM ki beTA | ye karma to tujhe hI bhogane paDeMge, cU~ki tUne hI kiye haiN| karma kartA kA pIchA karate haiM yaha eka zAzvata niyama hai / hA~, yadi zarIra para sone-cAdI kA vajana ho to veTA / use uThAkara eka tarapha rakha leN| lekina yaha dukha darda kI ghaTA hamAre lie asahAya eva abhogya hai| isa prakAra mRtyu ke bhayAvane thapeDo se mukta karane ke liye ve sarvathA kamajora-kAtara rahate hai / ata ThIka hI kahA hai--"bhAryAgRhadvAra jana zmaNAne" arthAt jyAdA se jyAdA sAtha bhI deMge to kahA~ taka ? ghara vAlI gRha dvAra taka, anya aDosI-paDausI va sage-samvandhI loka-lAja ke kAraNa zmazAna ghATa taka, antima rAma-rAma kara, dhAma kAma kI ora puna lauTa Ate hai| ataeva unako pakkA mitra mAnanA kiMvA una para vizvAsa kara vaiThe rahanA aura bhaviSya ke lie taiyArI nahI karanA isase baDhakara aura kyA mUrkhatA hogii| dhana dArA aru sutana me rahata lagAe citta / kyo rahIma khojata nahIM gAr3he dina ko mitta // uparokta mitro kI kasauTI hone para aba AdhyAtmika kSetra meM gote lagAnA ucita hI hai| kyoki macce mitra muktAvaliyo ko mAtA AdhyAtmika sthalI mAnI gaI hai| ataeva jinakI jahA~ prApti
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 | munizrI pratApa abhinandana grantha ho, vahI para medhAvI mAnava ko khoja karanI cAhie anyathA mArA kiyA-karAyA parizrama vekAra va "khodA pahADa nikalI cUhiyA' vAlI kahAvata caritArtha hogii| ataeva mahI mitra ke vipaya me Agama purANa kahate hai - "dharmo mitra mRtasya ca / " mAnava mAtra kA hI kyo, prANi mAtra kA saccA sahI mitra aDhAI akSara vAlA vaha "dharma" hai| jinake viSaya meM sarva gratha-patha eva mata eka svara se guNagAna gIta gAte haiM-- jarA maraNa vegeNa vujjhamANANa pANiNa / dhammo dIvo paiTThA ya gaI saraNamuttama / he mumukSu / janma, jarA, mRtyu rUpI jala ke pravAha me DUbate hue prANiyo ko mokSa kI prApti karAne vAlA dharma hI nizcala AdhAra bhUta sthAna aura uttama zaraNa tapa eka TApU ke samAna hai| ataeva jo nara-nArI dharma kI hara taraha se rakSA karate haiM ve apane amUlya jIvana kI rakSA karate haiM aura jo dharma ko phalAte-vaDhAte hai ni sadeha ve apane jIvana ko Thosa majabUta eva paripuSTa kara rahe haiN| bhautika vijJAna kI cakAcauMdha me unmatta vanA huA Aja kA mAnava samAja jisame bhI adhika rUpa se vidyArthI samAja sacamuca hI AryasaskRti va sabhyatA ke viparIta caraNa dhara rahA hai| tabhI to anuzAsana hInatA ke jahA~-tahA~ digdarzana ho rahe haiM / ye sava calacitra adharma kI nizAniyA~ va kuvidyA kA prabhAva hI mAnA jAyegA / ____ ahiMsA dharma ke pujArI, Aja hiMsA dharma ke ejeMTa banate jA rahe haiM / jahA taka dharmamitra kI apekSA ke vadale upekSA rahegI, vahA~ taka mAnava samAja ko durbhikSa se surakSita rahanA kaThina rahegA, spaSTa bhApA me kahe to mAnava ke pApamaya kukRtyo ne hI Aja pazu-pakSI Adi sabhI ko taga kara rakhA hai| "le DUvatA hai eka pApI nAva ko majhadhAra me" yaha kahAvata Aja caritArtha ho rahI hai| tabhI to kudarata apanA prakopa batA rahI hai| ___ yadi rASTra va samAja kA vAstavika vikAsa karanA hai to pratyeka bhAratIya ko dharma rUpI suhRdaya kI zaraNa me jAnA hI paDe gA tabhI sambhava hai ki mAnava samAja kI rikta goda akSunna, akhaNDa, amiTa sukha-samRddhi se bhara uThegI, vasa vahI dina satayuga kA prathama dina mAnA jaaygaa| dharmeNa hanyate vyAdhiH dharmeNa hanyate graha / dharmeNa hanyate zatru. yato dharmastato jaya // SEVIDEY VI||he I Y015 KARAVATIL Durnim main Nir untill s 11tka annentill
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mahAvIra ke cAra siddhAnta Himom jIvana meM ahiMsA / vicAroM meM anekAnta / vANI meM syAdvAda / samAja me aparigrahavAda / gurapravara phA yaha preraka pravacana eka maulika mahatva rakhatA hai / bhAva gAMbhIrya maya yaha pravacana sacamuca hI vartamAna yugIna sAmAjika ulajhI gutthiyo ko sulajhAne meM sakSama hai / hAM, yadi bhagavAna mahAvIra pradatta dezanA ko sahI taura-tarIke se mAnava nija jIvana meM utArane kA prayatna kareM, usa para calane me tatpara ho to ni saMdeha ubhare hue vAtAvaraNa me AzAtIta rAhata mila sakatI hai| mahAvIra jayatI ke magala pramAta me jAvarA kI vizAla mAnava medinI ke samakSa diyA gayA prabadhanAza jo pAThakagaNa ke hitAyaM yahAM apita kiyA gayA hai sapAdaka 'pyAre sjjno| ahisA ke pratiSThApaka bha0 mahAvIra usa yuga ke alima tIrthakara hue haiN| vikrama meM lagabhaga cAra nau sattara varSa pUrva mAtA trizalA ko kulIna kukSi se caitra zuklA trayodazI kI rAtri ko 'kuNDalapura' nAmaka nagara me varama tIryakara bha0 mahAvIra kA janma kalyANotmava sampanna huA thaa| putraratna ke zubhAgamana para samrAT niddhAya ne karoDA kA dAna-puNya kiyA eva harpodghopa se jagatItala ko bhara diyA thaa| pUrvasthiti * siMhAvalokana bhagavAn mahAvIra ke janma ke samaya samAja kI sthiti bahuta hI vipama thii| mAnava jIvana me marvatra chuAchUta, svArtha parAyaNatA va hiMsA kA mAmrAjya vyApta thaa| usa samaya nimna siddhAnta mAnava samAja meM gaharI jaDe jamAye baiThA thA "jIvo jIvasya bhakSaNam" arthAt yaha pAkhaNDa dharma ke nAma para jora-zora se cala rahA thaa| phalasvarUpa jo dharma prANI mAtra ke sukha-zAti aura uddhAra ke lie mAnA jAtA thA vahI himA-hatyA vipamatA eva agAMti kA astra banA huA thaa| honevAlI himA aura vyApta vipamatA se bhagavAna mahAvIra aharniza ciMtita rahate the / karuNA-pUrita unakA antahRdaya mUka prANiyo kI durdazA para navanIta sadRza dravita ho jAtA thA / ve mAnava samAja ke lie hI nahIM, apitu prANI mAtra ke lie ahiMsA kI puna pratiSThA karanA cAhate the| sabhI apane-apane kSetro me samAna hai, sabhI ko eka mamAna jIne kA adhikAra hai / phira vipamatA kI vipa vallikA samAja ke vIca kyo panapa rahI hai ? vastuta bha0 mahAvIra cAhate the--yatra tatra U~ca-nIca kI iti zrI ho aura vahAM sarvodaya kA nArA bulada hove eva pratyeka nara-nArI samAjavAda ko samajhe aura kAryAnvita kreN| isa kAraNa paramopakArI tIrthakara ne mAnava hitArya mukhya cAra siddhAnta pratipAdita kiye haiM / jo jaina dharma kI mudRDha nIva kahI jA sakatI hai / jisa para jainAgama kA bhavya vRkSa pallavita-puSpita ho rahA
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 | munizrI pratApa abhinandana ganya hai| ve sidvAnta nimna prakAra hai--jIvana me ahiMsA, vicAro me anekAtadRSTi, vANI me apekSAvAda evaM samAja me aparigraha siddhAnta / jIvana meM ahiMsA: bha0 mahAvIra ne dharma ke vistRta kSetra me sarva prathama ahiMsA-zakha pUrA / jIvana ke astitva kA madbhAva abhivyakta kara prANI mAtra ko jIne kI svatantratA pradAna kii| unhone batAyA ki---koI bhI nara-nArI apane nijI svArtha ke lie kisI anya bhUta-matva ko miTAtA athavA marane kA dussAhasa karatA hai, to vaha apane ko hI mAratA hai, miTAtA hai jaisA ki"tumasi nAma ta ceva ja hatatva ti manasi / " -AcArAgasUtra, 125 ni sadeha vaha ahiMsAvRtti se dUra bhAgatA hai| mAnA ki svArthI nara nArI kabhI bhI dUsaro ke hita kI paravAha na kara apane hita kI rakSA karate haiN| isakelie vaha apara jIvo ke astitva ko miTAne kA dussAhasa karatA hai| vastuta isa dayanIyavRtti se use AtmazAti kaise mila sakatI hai ? cUki anyAya atyAcAra eva hiMsA-hatyA Adi azAti ke mUla kAraNa hai / jinhe vaha antarha daya me sthAna de baiThA hai| phalasvarUpa vaha bhayabhIta vanA rahatA hai, kahI merA zatru mujhapara AkramaNa na kara de / mere astitva eva sattA ko koI chIna nahI le / isa prakAra sakalpa-vikalpa ke antargata jIvana vitAtA huA siddhAnto ke viparIta AcaraNa karatA hai| siddhAnta me to kahA hai"sabve jIvA vi icchati jIviu na marijjiu / " -dazavakAlika sUtra arthAt sabhI jIva rAzi marane kI apekSA jInA aura dukha kI apekSA sukhI honA cAhate haiN| sabhI ko jIvana priya hai / ataeva jJAnI ke jJAna kA yahI sAra hai ki ve sabhI ko samAna jAne eva aisA jAnakara kisI kI hiMsA na kare / "eva khu nANiNo sAra ja na hisai kiMcaNa" / -sUtrakRtAga sUtra, 1 / 1 / 4 / 10 Arya dharma ke prati jo pUrNa zraddhAvAn hai, unhe cAhie ki ve "ahiMsA paramo dharma" ke kevala nAre lagAkara jIvana ko bahalAve nahI, apitu "jIvo aura jIne do" ko antarAtmA me sthAna deN| bhAvAtmaka dRSTi se use kAryAnvita kare / ahiMmA bhagavatI kA atyadhika mahatva hai - etA bhagavaI ahiMsA-bhIyANa va zaraNa, pakkhINa va gayaNa, tisiyANa va salila, khuhiyANa va asaNa, samudda majjhe va potavAhaNa, duhiyANa ca osahibala, aDavi majhe va satya gamaNa, etto visiDha tariyA ahiMsA |"-(prshnvyaakrnn mUtra) ahimA bhagavatI-mito ke lie zaraNadAyI, pyAmo ke lie pAnI, bubhukSuo ke lie AhAra, namAra-mamudra me pota (jahAja) ke samAna, rogiyo ke lie aupadhi eva bhava-vana madhya sArthavAha ke samAna hai, ainA bha0 mahAvIra ne kahA hai / tadanantara hI ahimAmaya jIvana ke atarAla se maitrI bhAvanA kA madhura nirjhara prasphuTita hotA hai / tadanantara hI para vedanAnubhUti ho sakatI hai / vicAro meM anekAMta dRSTi "jIvAjIve apANato maha so nAhIi sajama / " arthAt-jIva-ajIva ke svarUpa ko nahI
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya khaNDa pravacana pakhuDiyA bhagavAna mahAvIra ke cAra siddhAnta | 155 jAnane vAlA vaha sAdhaka sayama ko kaise jAnegA? vastu vijJAna kI jAnakArI ke abhAva me vicAro me anekAta nahI A sakatI aura anekAta siddhAnta ke vinA vastu kA vAstavika parijJAna mumukSu ko kaise hogA ? kahA hai--"arthastusvato na samyak nApyasamyagiti" / (syAdvAda majarI TIkA) arthAt vastu apane Apa me na burI na acchI hai / acchAI aura burAI kA prazna prayogakartA para nirbhara hai / kyoki vAda vivAda vastu me nahI / kabhI bhI aisA avasara nahIM AyA ki vastu vastutva se marvathA naSTa ho gaI ho, itanA avazya dhyAna rahe ki vastu kI paryAya me pratipala parivartana avazya hotA rahatA hai| ___janadarzana kisI bhI sat dravya ko vedAnta darzana kI bhAMti kevala dhUva yA nitya nahI mAnatA, bauddha darzana kI bhAti kSaNika, eva sAkhya darzana kI taraha aisA bhI nahIM mAnatA ki-purupa to kUTastha nitya aura prakRti pariNAmI nitya hai| apitu arhatadarzana kI yaha vizepatA rahI hai ki vaha sabhI padArthoM ko pariNAmI ke sAtha hI nitya bhI mAnatA hai / arthAt "sarvehi bhAvA dravyAthira nayApekSayA nityA paryAyAthika nayApekSayA anityaa.|" spaSTa bAta yaha hai ki-bhale acetana yA cetana, amUrta yA mUrna, sUkSma yA sthala ityAdi samasta padArtha "utpAda vyaya prauvya yuktaM sat / " jo utpatti vinAza aura sthiratA yukta hai vahI sat hai / jisake sAmAnya lakSaNa nimna haiM-astitva, vastutva, dravyatva, prameyatva, satva aura aguru laghutva / AcArya pravara ne vipaya ko ati sugama banA diyA hai| eka laghu rUpaka ke mAdhyama se ghaTamauli - suvarNArthI nAzotpAdasthiti svayam / zauka pramoda mAdhyastha jano yAti sahetukam / / -nyAyadarzana , tIna mAnava eka svarNakAra kI dukAna para pahuce / eka svarNima kumbha kharIdane kA icchuka, dUsarA mukuTa kA aura tIsarA kevala mone kA grAhaka thaa| dukAna para pahuMcate hI dekhA ki svarNakAra sacamuca hI kumbha ko toDakara mukuTa banA rahA hai / kumma paryAya kA vinAza hotA dekhakara kuzbha kharIdadAra ko dukha huA, mukuTa paryAya kI utpatti ko dekhakara mukuTa lene vAle ko prasannatA huI aura kevala sone ke grAhaka ko na zoka na harpa apitu vaha madhyasthabhAva meM thaa| kAraNa ki-mUla vastu jyo kI tyo sthira thii| hA~ to, jisa vastu ko jisa dRSTikoNa se tuma dekha rahe ho, vaha utanI hI nahIM, kaI dRSTikoNa se virodhI mAlUma hotI hai / virodhI dharma bhI vastu me vidyamAna haiM / apane mana me yadi pakSapAta kI bhAvanA ko tilAjali dekara dUsare ke dRSTikoNa se vipaya ko dekho to patA calegA ki-vastu kaisI hai ? vastu na eka dharmAtmaka hai aura na sarvadharmAtmaka / anatadharmAtmaka vastu me sarva samasyAo kA mamAdhAna nihita hai / ataeva jaDa ke ananta dharma jaDa me aura cetana ke ananta dharma cetana me vidyamAna haiM / eka dUsare kA dharma na para dravya meM praviSTa hotA hai aura na nija svabhAva se pRthaka hI / kahA hai-"saga saga bhAva na vijahati" arthAt nizcaya naya kI dRSTi se koI bhI dravya nija svabhA kA kadApi parityAga nahIM karatA hai / agara aisA hone laga jAya to vastu sarvathA naSTa ho jaayegii| sarvamasti svarUpeNa pararUpeNa nAsti ca / anyathA sarva satva syAt svarupasyApyasabhava / / - nyAyadarzana svabhAva kI apekSA sabhI vastue~ sadbhAvamaya haiM aura parabhAva kI apekSA nAstirUpa hai|
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 | munizrI pratApa abhinandana grantha yadi yaha vyavasthA nahI mAnI jAya to vastu kA astitva khatare me paDanA svAbhAvika hai phira na ;jar3a-- rahegA aura na cetana hI / ataeva sabhI svatatra sattA ke dhAraka hai / tAtparya yaha hai ki vastu atyadhika virATa-vijJAna maya hai / itanI vistRta hai ki ananta dRSTikoNa me dekhI aura jAnI jA sakatI hai| apanI dRSTi kA Agraha karake dUsaro kI dRSTi kA tiraskAra karanA svaya kI nA samajhI hai| ___ isa taraha java vastu anantadharmAtmaka hai tava manupya sahaja hI me yo socane lagegA ki dUsarA mAnava jo kucha kaha rahA hai usake abhiprAya ko bhI sthAna denA cAhie / jaba iga prakAra vaicArika samanvaya kA sundara sagama ho jAyagA, tava ulajhI huI sarva samasyA svata sulajha jAyagI / bhagavAn mahAvIra kA yaha advitIya siddhAnta rahA hai| vANI me syAdvAda: 'syAt' kA artha kayacit hai aura vAda kA artha hai--kathana / isa prakAra syAdvAda kA artha kathacit kathana hotA hai isakA artha 'zAyada' nahI lenA cAhie / kyoki zAyad zabda kA artha saMzaya hai, jo ki-mithyAjJAna kA pratIka hai / aura na syAdvAda kA artha sabhAvanA liyA jA sakatA hai| kyoki sabhAvanA meM vastu kA asalI mvarUpa nahI A sktaa| isI prakAra syAdvAda kA artha na sazayavAda hai na anizcayavAda aura na sabhAvanAvAda kintu apekSA prayukta nizcayavAda hai-jaise eka strI buDhiyA hone se dAdI kahalAtI hai, kiMtu usakA bUDhA honA 'dAdI' kA hI sUcaka nahI hai apitu vaha apekSA se kisI kI nAnI, mAmI, buA aura kinI kI bhAbhI bhI kahalAtI hai| isa prakAra hI buDhiyA anekAneka vizepaNo se pukArI jAtI hai / vastuta isase na to buDhiyA ko hI vAvA hai aura na pukArane vAle ko Apatti hai / isa sidvAntAnusAra eka vastu jisame aneka dharma hai unhe apekSA me kahe jAte hai / jamA ki dazaratha rAjA ke putra rAma - lava kuza ke pitA kahalAte haiN| pitA-putra ke ubhaya dharma usa rAmacandra me pAte haiN| __-jainadivAkara jI ma0dazaratha rAjA kI apekSA rAma unake putra hai to lava-kuza kI apekSA rAma pitA bhI hai / aneka apekSAo se anekadharma eka vastu me vidyamAna haiM / isa prakAra sarvatra syAdvAda zailI meM kArya karanA cAhie / phalata aneka vivAda svata hala ho jAyege / kyoki kahanevAlA apane dRSTikoNa se kahatA hai aura sunanevAlo ko kahane vAlo kA dRSTikoNa samajhanA caahie| yadi vaktAo ke vicAro se vaha mahamata nahIM ho to sunane vAlo ko apanA abhimata vaktAo ke samakSa rakhanA cAhie aura samajhanA cAhie ki maiM isa apekSA se kaha rahA hU~ / ataeva vivAda choDakara aneka dharmAtmaka vastu ko samajhanA cAhie / isako samajhane ke lie cha andho kI hAthI vAlI kahAno paryApta rhegii| uparyukta paktiyo me anekAta va syAdvAda para pRthaka-pRthaka prakAza DAlA hai| yadyapi adhika / rUpeNa Aja kA samAja dono zabdo me vizepa bheda nahI mAnatA hai kiMtu dono me avazya antara hai| anekAnta mAnama zuddhi ke lie hai aura syAdvAda vacana zuddhi ke lie hai|| samAja meM aparigrahavAda : jaina muni ke jIvana ke lie parigraha rakhanA athavA rakhavAne kA vidhAna nahIM hai| yadyapi vastra, pAtra, rajoharaNa mAdi muni jIvana me sambandhita hai tathApi uparyukta dhArmika upakaraNo ko bha0 mahAvIra
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya khaNDa pravacana pakhuDiyA bhagavAna mahAvIra ke cAra siddhAnta | 157 ne parigraha nahI kahA hai jaise-"na so parigaho vutto nAyaputteNa taainnaa|" apitu sayama ke bahiraga sAdhana avazya mAne hai / ina para muni kI mamatva buddhi nahI rahatI hai| anAsakta bhAvanA pUrvaka upayoga me avazya lAnA hai / isa kAraNa muni jIvana ko aparigrahI jovana mAnA hai| yadyapi gRhasthajIvana ke lie parigraha rakhane kA kisI bhI tIrthaMkara ne vilkula nipedha nahI kiyA hai kintu maryAdA vAdhane kA spaSTa ullekha hai / arthAt jitanI bhI vaibhava dhana sapatti rakhanI hai utanI rakhane ke bAda to parimANa (maryAdA) icchA nirodha karanA hI cAhie / icchAnirodha nahI karane para registAna kI taraha usa dehadhArI ke mana-mastiSka me nirantara icchAo kA jAla phailatA rahatA hai / phalasvarUpa apAra pUjI pAsa hone para bhI usa svAmI kA jIvana cintAtura eva vyAkula dikhAI detA hai / kyoki--vaha duniyA~ bhara kA dhana ikaTThA karanA cAhatA hai jisake kAraNa vaha dUsaro kA vinAza karane para utAru bhI ho jAtA hai| isI durbhAvanA se prerita hokara pUrvakAla me vaDe-baDe sagharpa, dvandva hue haiM / parigrahavAda ne hI mAnava bhAvanA me, bhAI-bhAI me, bApa-beTe me eva paDosI-paDosI ke bIca dvapa-kleza kI dIvAreM khaDI kI haiN| khUnI krAti kA janaka yadi hai to parigrahavAda hI hai / jisame bhayakaratA, vipamatA, hatyA-hiMsA kA vola-vAlA hai / jaisA ki AdamI kI zakla se aba Dara rahA hai aadmii| AdamI ko lUTa kara ghara bhara rahA hai AdamI / / AdamI hI mAratA hai mara rahA hai aadmii| samajha kucha AtA nahIM kyA kara rahA hai AdamI / / ataeva aparigraha siddhAnta mAnava samAja ke lie narvodaya kA pratIka hai| jisake antarAla me "Atmavat sarvabhUteSu" aura "vasurghava kuTumbakam" kI magala bhAvanA chipI huI hai / 'satya, ziva, sundaram' ke sumadhura svara gujArava ke sAtha sabhI prANiyo kA bhAgyonmeSa vikasita hotA hai / bahiraga eva ataraga jIvana sukha-suvidhA-satopa se bhara jAtA hai jisake andara na zopaNa eva na dalana kI gujAiza hai| jo mAnava aparigraha siddhAnta kA ullaghana karatA hai vaha sacamuca hI mAnavatA ke siddhAnta kA lopa karatA huA mahatvAkAkSI banatA hai / aparigraha siddhAnta kA jaba taka samAja me amala hotA rahegA, vahAM taka mAnava samAja sukha zAti kA anubhava karatA rahegA aura vyakti-vyakti me AtmIyatA bhAva kI savRddhi bhI hotI rhegii| hA~, to mega sabhI se anurodha hai ki bha0 mahAvIra dvArA pratipAdita 'jIvana me ahimA' "vicAro me anekAMta' 'vANI me syAdvAda dRSTi' eva 'samAja me aparigrahavAda' ina cAra siddhAto ko gaharAI se soce, samajhe aura jIvana me utaare|
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ mRtyujaya kaise bane ? wwwwwww guru pravara kA 'mRtyu jaya kaise bane ?" nAmaka yaha pravacana duniyA ko aTapaTA sA pratIta hogaa| kyoki kalAtmaka jIvana yApana karanA sabhI ke liye spRhaNIya rahA hai| kintu mRtyuMjaya kalA ke lie kyA prazikSaNa grahaNa karanA Avazyaka hai ? kyo nahIM ! jisako ThIka taura-tarIke se maranA nahIM AyA sacamuca hI ve nara-nArI mRtyu jaya kaise baneMge ? kahA bhI hai "marane para hI pAie pUraNa paramAnanda' arthAta pArthiva deha kA parityAga kiye binA pUrNAnanda kI upalabdhi nahIM ho sakatI hai / phalasvarUpa dehadhArI ko mRtyu jaya kalA kA jJAna vijJAna va tatsambandhI mArga-majila ko jAnakArI utanI hI jarUrI hai jitanI anabhijJa rAhagIra ke lie dravya rAha kI jaankaarii| mAnA ki-kAlAnusAra pAmara prANiyo ko maranA hI par3atA hai / AcArAga sUtra me bhI kahA-"natthi kAlassa aNAgamo" mauta ke liye koI kAla nahIM hai| Aja jahAM-tahAM apaghAta durghaTanA kA dauDa-dauDA hai / isa dRSTi ko sAmane rakhakara gurudeva ne bAlamaraNa evaM paDinamaraNa kI vyAkhyA prastuta kara duniyA ke mithyAndhakAra ko haTAne kA saphala prayAsa kiyA hai| -sapAdaka pyAre sjjno| Aja ke isa bhautikavAdI yuga me jaise AjAdI, AvAdI aura varvAdI Adi kA vistAra huA aura ho rahA hai, vaise hI 'Atma hatyA' nAmaka bImArI kA vistAra bhI kyA jaina samAja, kyA vaiSNava samAja aura kyA itara samAja Adi me dina dugunA aura rAta caugunA parAkApThA ko pAra kara Age baDha rahA hai| nitya prati samAcAra patro me ainI ghaTanAo ke samAcAra paDhate haiN| kaI vAra hama apanI A~kho ke mamakSa dekhate aura kAno se sunate bhI haiM ki-amuka vyakti, amuka mahilA aura amuka laDake ne vipa khAkara, agni meM jalakara, vRkSAdi se phAsI khAkara, zastra dvArA ghAna kara, kUpa-vAvaDI-pAnI me DUvakara aura pahADa ityAdi ne girakara Atma-hatyA kara lii| aise hRdaya vidAraka mandeza Ae dina karNa-kuharo me gujate hI rahate haiN| "kAraNena vinA kArya na bhavati" isa satya yukti ke anusAra ava hame upayukta kArya ke kAraNo kI aura nihAvalokana karanA hai| Aja rASTra samAja aura parivAro me isa Atma-hatyA ke kAraNa bhUta kaI dUpita tatva aura kaI jIrNa-zIrNa, saDI-galI rUDhiyAM paramparAye vartamAna haiM / jaise Arthika kamajora sthiti, pArivArika kalaha kleza, aprazasta gaga-moha, lomAndhatA aura pUrNata dhArmika jJAna kA abhAva / AdinAdi kAraNo se mvata mAnava gharya se calita aura lajjita ho kara AtmaghAta kara baiThanA hai aura kaI vyakti lobhAnya hokara anya vyakti kI bhI hatyA kara baiThate haiM / isa prakAra yaha krama cala rahA hai|
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya khaNDa pravacana pakhuDiyA . mRtyu jaya kaise bane ? | 156 Aja adhikAza rUpa se jo AtmahatyAeM hotI haiM uname Arthika sthiti kamajora honA hI mukhya karaNa hai| dhana ke abhAva meM nirdopa mAnava tathA mahilAo kI canda hI ghanTo me Atma-hatyAeM ho jAtI hai| jaise kisI lar3akI ko apane pitA ne daheja me dhana kama diyA, jitanA vAyadA kiyA thA, utanA kisI kAraNavaza pUrA nahIM kara sakA, basa dhana ke lolupI sasurAla pakSa vAlo ne usa honahAra nirdoSa vAlikA para miTTI kA tela chiDaka kara nirdayatA pUrvaka hatyA kara dii| kisI vyakti ne vyApAra-vinimaya kiyA / mayogavazAt ekavAra to AzAtIta lAbha huaa| lobhAtura hokara dUsarI bAra phira vyApAra-saTTA Adi kiye / parantu vidhi kI viDambanA hI vicitra hai"lAbhamicchato mUlakSatirAyAtA" arthAt-lAma kI lAlasA me mUla bhI jAtA rhaa| yahAM taka kicala-acala sArI sampatti veca dI gaI, tathApi sira para karja kA bhAra banA rahA - hATa beca havelI vecI vecyo ghara ko geNo / ubhI rAkha seThANI vecI to I na cUkyo deNo / aba vaha karja ke bhAra se bhArI vanA huA zarma kA mArA vAhara kahI jA nahI sakatA, phira nahI sktaa| kyoki vAhara yadi ghUmatA hai to loga usase paise mAgate haiM, dutkArate haiM, apamAnita bhI karate haiM, bhale bure zabdo kI vochAra kara baiThate haiN| aisI vikaTa velA me sage sambandhI aura irda-girda vAle itane paropakArI sajjana to haiM nahI, jo una patita ko UMcA uThAne meM bhAgIdAra bana skeN| java usakI goda me kamalA krIDA kiyA karatI thI, taba to sava Ate jAte the / parantu Aja usakA muMha dekhanA bhI pasanda nahIM karate haiM, to bhalA ve sapUta mahAyatA kyo dene lage ? gale se gale aura sIne se sInA kyo lagAne lage ? aura madhura bhApaNa bhI kyo karane lage ? jaise ki dunA bharA Upara car3hA sammAna bhI pAne lgaa| jaba mAla huA khAlI to ThokareM khAne lagA / umake pAsa do cAra vAla-bacce haiM / mardI garmI aura varSA vyatIta karane ke lie jo burAbhalA, jIrNa-zIrNa eka makAna thA vaha bhI pUjIpatiyo ke cagula me jAtA rahA, dainika kharca ke lie bhI bhArI kaThinAiyA~ A khaDI huI to bhalA mAsika aura vArSika kharca kI to vAta hI kyA ? ___ socanIya paristhiti me vaha vicAratA hai ki aba maiM kyA karU~ ? kahA~ jAU~ ? jidhara jAtA hU, udhara loga athavA bhAI vandhu dete to kucha hai nahIM parantu ghRNita-nindanIya dRSTi se nihArate haiM / upAlambha kA upahAra hI milatA hai| phalasvarUpa sava taraha se nirAza va hatAza, parezAna aura dhairya sAhasa choDakara na apane bhUta-bhaviSya kA, na apane nanhe-nanhe vAla vacco kA vicAra kara kucha vipalI vastu khAkara apane isa deva-durlabha jIvana dIpa ko jAnabUjha kara vujhA hI detA hai| pArivArika kalaha-kleza kI pRSThabhUmi bhI jara, jorU, jamIna para hI AdhArita hai / aharniza ApasI sagharpa-vigraho se taga yAkara bahuta se dumsAhasI kAyara nara-nArI AvezAnvita hokara AtmahatyA karake apanI jIvana lIlA ko samApta kara baiThate haiN| aprazasta rAga moha me adhikAza yuvaka yuvatiyo ke hAtha rahate haiN| jo pahile to vinA socesamajhe eka dUsare ke snehI bana jAte haiM / parantu java pApa ghaTa kA bhaNDAphoDa hotA hai aura apane-apane mAtA-pitA ko isa kAlI karatUta ke gupta rahasyo kA jJAna hotA hai, tava ve apanI khAnadAnI aura ijjata
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 | munizrI pratApa abhinandana grantha AvarU ko surakSita rakhane ke lie apane agaja-agajA ko bharasaka prayatna se rokate tathA virodha bhI karate haiN| tava yuvaka-yuvatI jinakA jIvana kevala bhautika jJAna kI asthAI bAlu kI divAla para hI TikA huA hai aisI khokhalI kamajora DAvADola nIva vAle ve cora kI taraha itastata palAyana hone kI koziza karate haiM, parantu rAjakIya bhaya se usa kArya me saphalatA nahI milatI hai, tava dono rAgAndha hokara kisI eka gupta sthAna me jAkara apane-apane gale me phAsA DAlakara mara hI jAte haiM loga ghabarAkara kahate haiM ki mara jAyeMge / marakara caina na milI to kidhara jAyeMge ? pahile se hI inake mana mastiSka aura dila-dimAga me mithyA mAnyatA ghara banA ke rahatI hai ki hama dono yahA~ se bhara jAyege to puna avazyameva AgAmI jIvana me mila jAyeMge / vahA~ phira kisI prakAra ke pArivArika va sAmAjika vandhana nahI rahege / svatantratA-sukha pUrvaka jIvana yAtrA claayeNge| aisI galta kapola-katpita kalpanA ke vazavartI hokara apane mahAna mUlyavAn jIvana ko kSaNika aprazasta sukha-suvidhA ke pIche joDa dete haiN| tadanantara usa nara-nArI ko bhava-bhava me mAnavIya cole ke liye ronA hI paDegA, cUki Apa jAnate haiM ki jisa kisI ko eka vakta sundara samaya mila gayA aura ajJAnI AtmA kI taraha yadi vaha prApta huI vastu kA sarAsara durupayoga karake 'itobhraSTa tatobhraSTa' hotA hai, to kahie duvArA vaha uma vastu ko pA sakatA hai ? kadApi nahI / usI prakAra mAnava bhava puna usa dehadhArI ke lie alabhya rahegA / Agama meM bha0 mahAvIra ne kahA hai vAlANa akAma tu maraNa asai bhave / " -u0 sU0 a0 5 gA0 3) aise bhole bhAle ajJAniyo kA niSkAma janma-maraNa vAra-bAra huA hI karatA hai| aura bhI satyaggahaNa visabhakkhaNa ca jalaNa ca jalapavesoya / aNAyAra bhaNDasevI jammaNa maraNANi vanti / -bha0 mahAvIra he mumukSu / jo Atma-hatyA karane ke liye talavAra, barachI, bhAlA kaTAra Adi zastro kA prayoga kare, aphIma, sakhiyA hirakaNI Adi kA prayoga kare, agni me paDakara yA kuA, vAvaDI nadI tAlAba meM girakara mare to usakA yaha maraNa ajJAnapUrvaka hai| isa prakAra marane se aneka janma aura aneka maraNo kI vRddhi ke sivAya aura kucha nahI hai / vaha phira tiyaM ca, naraka, manuSya aura devatA Adi ananta sasAra rUpI vipina me bhaTakatA hI rahatA hai| aime mahA pApamaya kArya ko vahI mAnava karatA hai, jisake jIvana me AdhyAtmika-dhArmika jJAna kA nitAnta abhAva hai| jo nAstika vicAradhArA ke popaka aura dhArmika jIvana ke Age pIche na kucha mAnate eva na kucha jAnate haiN| ho to, AtmaghAtI jima antardvandva ko jisa abhilApA aura jisa Aveza me andhe hokara apane deva durlabha deha ko canda hI ghaNTo meM mauta ke muMha me zoka detA hai, umase usakA kucha bhI prayojana nIdhA nahIM hotA hai / valki pahile kI apekSA zata sahasra guNAdhika du kho kI pArsala usake sammukha A khaDI hotI hai / kyoki pApo se na to kabhI dharma puNya huA aura na kabhI zAnti / 'sva' va 'para' kA Atma-ghAta
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya khaNDa pravacana pakhuDiyA mRtyu jaya kaise bane ? | 161 bhI to eka bhArI hiMsAmaya pApa hai| ata jahA~ pApo kI va hiMsA kI paidAsa hai, vahAM nizcita rUpa se vartamAna athavA bhAvI dukho kI buniyAda khaDI karanA hai, aisA karanevAlA svaya ke lie tathA rASTrasamAja-parivAra aura vidyamAna paramparA ke lie kalaka bharI kAlimA choDa jAtA hai / khuda to maratA hai aura pIche rahanevAlo ko bhI mAra jAtA hai| arthAt AtmahatyA karake maranA sabhI dRSTi se samadRSTi prANiyo ke lie sarvathA nindanIya eva jIvana kI bahuta baDI parAjaya mAnI hai / kyoki-ubharI huI paristhitiyo se ghabarAkara vaha mara rahA hai, maidAna choDakara bhAga jAnA vIro kA nahI, kAyaro kA kAma hai| vujadila aura Darapoka nara-nArI hI aise kutmita adharma kArya kiyA karate haiN| kintu dharmavijJa kadApi ulTe kadama uThAyA nahI karate hai / hAM, paristhitiyo kA sAmanA avazya karate hai / kahA bhI hai marda darda ko nA gine darda gine nahIM marda / darda gine so marda nahIM darda sahe so marda / / yadi kisI ko maranA hI hai to ve sahI taura tarIke se isa pArthiva deha kA utsarga kareM, tAki mRtyu hI unase sadA-sadA ke lie piMDa choDakara bhAga jAya aura vaha dehadhArI mRtyu jaya banakara amaratA ko prApta karane / kintu pahale pratyeka samasyA ko samajhe, samasyA ko samajhe vinA samAdhAna kaisA ? mRtyu jaya honA yaha bhI mahatvazAlI samasyA hai| jisako yatkiMcit nara-nArI hI samajha pAye hoge| aura jo samajha pAye haiM ve mRtyu jaya bana bhI gaye / vastuta samasyA kA samAdhAna karate hue kavi ne kahA hai-- maranA maranA sava koI kahe maranA na jAne koya / eka bAra aisA bhare phira na maranA hoya // Agama me bhI bha0 mahAvIra ne kahA hai - "saccassa ANAe uThThie se mehAbI mAraM tarai / ' -AcArAgasUtra satya sAdhanA ke mArga para AsIna medhAvI mRtyu ko jItatA hai| jisako zAstrIya bhASA me paDitamaraNa athavA sukhAnta mRtyu kahA gayA hai| samyak sAdhanA ArAdhanA ke antargata jo bhautika zarIra kA tyAga hotA hai aisA maraNa svarga-apavarga sukho kI upalabdhi avazya karAtA hai| jaisA ki jisa maraNa se jaga Dare mere mana Ananda / marane para hI pAie pUrNa paramAnanda // pAmara prANI mRtyu ke nAma mAtra se kApa uThatA hai / vaha svapna me bhI nahIM cAhatA ki maiM marU~, maiM isa ghara, parivAra ko choDakara anyatra jAU~, yadi mara gayA to patA nahI kahAM jAU~gA? hAya / aba kyA hogA rAma | isa prakAra pazcAttApa kI bhaTTI meM avazya jhulasatA hai kintu marane ko taiyAra nahIM hotA / jJAnI ke lie yaha vAta nhii| jJAnI mRtyu ko mahotsava mAnatA hai / vaha bhAvI samasyAo se nizcinta rahatA hai| vaha vilkula nirbhIka niDara rahatA hai, kAraNa yahI ki usane peTa ke sAtha-sAtha ThaMTa ko bhI paripuSTa kiyA hai| mRtyu jaya samasyA ko samajhA hai aura samajhakara sulajhAne me prayatnazIla rahatA isalie to umakI antarAtmA kA udghopa hai-"jisa marane se jaga Dare mere mana Ananda / " ekadA citta-sabhUti kI AtmA hasa ke bhava se mukti pAkara dono jIva vArANasI me bhUtadatta 21
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 | munizrI pratApa abhinandana grantha nAmaka caNDAla ke yahAM putra rUpa me utpanna hue | unakA nAma citta aura sabhUti rakhA gyaa| dono bhAiyo me pragADha sneha thaa| pratyeka kriyA dono milakara karate the / dono yauvana vaya me Ae / ve gIta-vAdintra eva madhura svara dvArA manuSyo ko mohita karane me advitIya the| ve vINA aura mRdaga hAtha meM lekara jyo hI tAna milAkara gAte ki-mArI janatA matramugdha hokara unakI ora dauDa paDatI / ___ hastinApura me madanotsava kI dhUma thii| nAgarika jana bhinna-bhinna ToliyAM banAkara vAhara udyAna me krIDA-rata the / citta-sabhUti vandhu bhI apanI svaralaharI me vAtAvaraNa ko uttejita karate hue ughara se nikale to sArI janatA unake pIche-pIche jAne lgii| isa kAraNa madanotsava ke kArya-kalApa me phIkepana ko dekhakara anucara ne nareza se nivedana kiyA- svAmI | "do caNDAla putro ne apane madhura svara se sabhI ko pAgala sA banA diyA hai / usI se utmava me phIkApana AyA huA hai|" / rAjA ne tatkAla nagara-rakSaka ko AjJA dI-una dono laDako ko nagara me vAhara nikAla do| aura puna unhe nagara me praveza na karane do / anucaro ne rAjAjAnusAra vaimA hI kiyA / kAlAntara me puna utsava ke dina aae| ve dono zvapAka-putra apane ko roka nahI sake / rAjA kI AjJA kA ullaghana karake sundara vastra pahanakara Aye / kintu bhAgya kI viDambanA hI samajhie ki unake madhura svaro ne hI unakI pola khola dI / janatA pahicAna gaI ki ye caNDAla putra hai / jinako bAhara nikAla diyA gayA thaa| ye puna nagara me A gaye haiN| janatA vigaDa gaI, mArane-pITane lagI / vaDI kaThinAI se girate-paDate Akhira udyAna me Aye / aba socane lage - hamAre pAsa sagIta kA gajava jAdU hone para bhI hame janatA dutkAratI hai / apamAna karatI hai isame jAti hInatA hI kAraNa hai| hamArA janma adhamakula me huA hai, isa jIvana se to mRtyu hI zreSTha hai| isa prakAra adhama vicAra karake AtmaghAta ke lie pArzvavartI girI ke nikaTa pahuca gaye / usa pahADa para se nIce girane kA sakalpa kiyA / aura dono Upara caDha gye| girane ke lie kagAra para Ate haiM, kintu himmata nahI hotI / pIche haTate, phira Age baDhate, isa prakAra cakkara kATane lage / zarIra kI pratichAyA ke halana-calana ko nIce khaDe dhyAnastha muni ne dekhA / usI samaya dono ko apane pAsa bulAyA aura girI se girane kA kAraNa pUchA- unhone apanI sArI kahAnI suna kara marane kA sahI sakalpa bhI batA diyaa| muni -bhavyo / tuma AtmaghAta karake isa durlabha manuSyabhava ko kyo vyarya naSTa kara rahe ho ? marane me yaha zarIra to naSTa ho jAyegA / parantu pApa naSTa nahI hoge / yadi tumhe pApa naSTa karanA hai to paDita marana se maro jimakelie sAdhanA kA prazasta mArga svIkAra karo isase tumhArA bhaviSya sukha-sAmagrI se plAvita hogaa| munivara kA zreSTha upadeza dono ko abhISTha lagA / dono ninthi aNagAra vanakara ratna traya kI ArAdhanA karane lge| kAlAntara me dono mahAmanasvI muni ho gaye / AtmahatyA kI bhayakara durghaTanA se baca gaye / kahA bhI hai mRtyumArge pravRttasya vItarAgo dadAtu me / samAdhibodhapAtheya yAvana muktipurI pura // -mRtyumahotsava jimaprakAra videza jAte samaya ghara ke snehI jana jAnevAle ke sAtha mArga me khAne-pIne kI mAmagrI sAtha vAdhate haiM / jisako savala bhI kahate haiM jisase ki-mArga me kaSTa na pdde| usI prakAra hai
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya khaNDa pravacana pakhuDiyA mRtyu jaya kaise bane ? | 163 devAdhideva / maiM mRtyu mArga para agrasara ho rahA huuN| mujhe mukti rUpI nagarI me pahucanA hai / muktipurI taka sakuzala pahucane ke lie mujhe samAdhi kA bodha pradAna kreN| jisame merI yAtrA sAnanda pUrNa hove / isa prakAra medhAvI nara-nArI aisA cintana-manana kiyA karate haiN| kyoki unakI antarAtmA maraNa ke prakAra ko samajha cukI hai / aise paDito kA maraNa vAra-vAra nahI huA karatA hai / jamA kipaDiyANaM sakAma tu ukkoseNa saI bhave / ---uttarAdhyayana a0 5 gA0 3 arthAt-AtmavettAo kA sakAma (paDita) maraNa hotA hai| aura vaha bhI utkRSTa eka bAra hI hotA hai / unhe phira maranA nahIM paDatA hai| apitu AtmabhAva me jo jAga cuke haiM ve svaya mRtyu ko parAsta karane meM lage rahate haiN| isakAraNa eka kSaNa bhI vrata niyama maryAdA se jIvana ko rikta nahIM rakhate haiM / sone ke pahale bhI aisI suvicAranA kI pratijJA karake phira nidrA lete haiM - "bhakkhati, Dajjhati, mArati, kivi uvasaggeNa mama mAu anto bhayejja tahA sarIrasaga mohamamatA aTThArasa pAvaTThANANI cavihapi asaNa, pANa khAima, sAima vosirAmi, suhasamAhieNa niddAvaikkatI tao aagaaro|" - jainatattva prakAza prabho / sote samaya yadi mujhe siMha Adi khA jAya, Aga lagane se zarIra jala jAya, pAnI me vaha jAU', zatru Adi mAra DAle yA kisI anya upasarga se merI Ayu kA anta ho jAya to maiM apane zarIra samvandhita moha-mamatA kA va aThAraha pApa sthAno kA aura cAra prakAra ke AhAro kA tyAga karatA huuN| agara sukhapUrvaka jAgrata ho gayA to saba prakAra se khulA huuN| uparyukta vicAro ke sAtha-sAtha AhAra zarIra upadhI pacakhU pApa aThAra / maraNa pAU~ to vosire jIU~ to AgAra // hA~ to sajjano / vAlamaraNa aura paDitamaraNa ke vipaya me maiMne kAphI kaha diyA hai| ataeva prazasta mArga ko lenA vuddhimAna kA kartavya hai| paDita maraNa hI mRtyu jaya vanane kA acUka mArga hai / citta sabhUti dono bhrAtAo ne antatogatvA paDina maraNa ko hI varA / ratna-traya kI vizuddha sAdhanA me jIvana ko niyojita kareM tAki amaratA kI prApti hove /
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ sama-darzana-mAhAtmya aise to vaktAo kI vANI bhASaNavAjI me catura huA karatI hai / parantu 'darzanazAstra' para vyAkhyAna karanA, pratyeka vaktAo ke vaza kI bAta nahIM hai| cU~ki darzanazAstra kA adhyayana apane Apa me atyadhika mahattva rakhatA hai| ataeva pUrNa jAnakArI ke vinA unhe pIchI khAnI paDatI hai / tisa para gI yadi koI bhI darzanazAmna ko lekara uTapaTAga uDAne bharatA hai to sacamuca hI vaha hamI kA pAtra hotA hai| gurupravara kA darzana zAstra para prazasanIya adhyayana hai| jIvana sparzI pravacana paDhie / -sapAdaka] sajjano | yaha AryabhUmi dArzaniko kI pAvana krIDA sthalI rahI hai| samaya-samaya para anekAneka dharmapravartaka avatarita hue| jinhone darzanazAstra kI gabhIra mImAsA prastuta kI, jinake anta karaNa se gaharI anubhava kI anubhUtiyA~ ni sRta huI haiM / unheM darzana (siddhAnta) nAma se pukArA jAtA hai / ___ 'darzana' zabda kA artha-dekhanA, 'darzana, zabda kA artha "ja sAmannagahaNa dasaNa" aura darzana zabda kA artha-zraddhA eva siddhAnta (Vision) kahA gayA hai / yahA~ darzana (sidvAnta) kI ora zrotAgaNa ko merA maketa hai / AryabhUmi para jitane bhI dArzanika vRnda hue haiM utane pAzcAtya saMskRti samyatA ke vIca nahI hue haiN| kAraNa spaSTa hai ki isa dhavala dhArA kA kaNa-kaNa mahA manasviyo kI pAda-dhUli se pavitra ho cukA hai| vastuta AcAra-vicAra eva AhAra sahitA kI sadaiva uttamatA rahI hai| phala svarUpa yahA~ kA adhyayanazIla to kyA, nintu anapaDha nara-nArI bhI AtmA, paramAtmA, puNya, pApa eva punarjanma para pUrNa vizvAsa rakhatA hai| yaha bhAratIya vAGgamaya ko mahattvapUrNa vizepatA hai / darzano ke vibhinna bheda ima prakAra haiM - darzanAni SaDevAtra mUla bheda vyapekSayA / devatA tattva bhedena jJAtavyAni manISibhi // bauddha naiyAyika sAMya jaina vaizeSika tathA / jaimanIyaM ca nAmAni darzanAnAmamUnyaho / -paDdarzana samuccaya vauddha, naiyAyika, mAvya, vaizepika jaimanI aura jaina isa prakAra mukhya rUpa se par3a darzana abhivyakta kiye haiN| ye sabhI AtmA ke astitva meM vizvAsa rakhate haiM ataeva inhe Astika darzana kahA gayA hai / sabhI dArzanika vicAra dhArAo ko do darNana me vibhakta karatA huuN| kyo ki meghAvI mAnava ke liye heya kyA aura upAdeya kyA? yaha bheda vijJAna bhI atyAvazyaka hai / eka mithyAdarzana aura dUsarA samyaka drshn| jIvana kI viparIta dRSTi (mithyAtva) AtmA anAdikAla se vano me Avaddha hai / vandhano se mukta hone ke pahile mAnava ko vadhana kA svalpa samajhanA Avazyaka hai| cUMki vadhana ke yathArya svarUpa ko jAne vinA mukta hone kI kalpanA nirarthaka hai / vandhana kA mukhya kAraNa mithyAdarzana mAnA hai|
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya khaNDa pravacana pakhuDiyA sama-darzana-mAhAtmya | 165 "anityAzuci dukhAtmasu nitya-zuci-sukhAnAtmakhyAtiravidyA" -yogazAstra arthAt-anitya ko nitya, azuddha ko zuddha, du kha ko sukha aura AtmA ko anAtmA mAnanA hI mithyAdarzana kahalAtA hai| mithyAdarzana ko sIdhI-sarala bhApA me 'jhUThA darzana' aura zAstrIya bhApA me kahe to "viparIta zraddhAna mithyA darzanam" arthAt satkAryoM ke prati jinakI zraddhA-vizvAsa viparIta ho dAna-denA, tapatapanA, sadAcAra kA pAlana karanA Adi-2 kArya puNya tathA mokSa ke hetu haiM parantu jisakI dRSTi para mithyAtvarUpI dhane vAdala chAye hue haiM, use puNya-kAya Dhoga-Dhakosale ke rUpa me hI dikhAI dete hai jaisA kiadeve-deva buddhiryA gurudhIragurau ca yA, adharme dharma buddhizca mithyAtva tannigadhate / / -yoga-zAstra arthAt--adeva me deva vuddhi, kuguru me guru buddhi eva adharma me dharma kI parikalpanA karanA mithyA darzana kahalAtA hai / aura bhI samadRSTi ko sama viSama dRSTi ko viSama lakhAtA hai| jaisA cazmA ho A~kho para vaisA hI raga dikhAtA hai| ___ hAM to, pIliye roga ke grasta rogI ko pUchiye ki-tumhe yaha sRpTi kaisI dikhAI detI hai ? uttara meM vaha yahI kahegA ki-mujhe yaha vizAla sRSTi pIle ragavat dikhAI detI hai / ata yaha ucita hI hai ki-yAdRzI dRSTi tAdRzI sRSTi '' yAnI jaisI dRSTi vaisI sRSTi / ___isa prakAra mithyAdarzI jinendra deva kI AjJA kA ArAdhaka nahIM bana sakatA hai / hAlA~ki-- mithyAdarzI jIva ko jIva mAnatA hai gAya ko gAya, ghoDA ko ghoDA aura svarNa-rajata Adi ko tadvad rUpa se mAnatA-jAnatA hai to phira zakA hotI ki-mithyAtvI kI upAdhi se use kalakita kyo kiyA jAtA hai ? isakA samAdhAna yaha hai ki aisA kahane tathA manupya ko manuSya mAnane mAtra se hI usakA mithyAdarzana chUTa nahI jAtA hai aura mamyak darzana A nahI jAtA hai / kAraNa ki -- jisake darzana mohanIya kA kSaya, kSayopazama yA upazama hogayA ho aura jo puNya-pApa, svarga naraka Adi para zraddhA pratIti lAtA ho, basa, vahI samyakdRSTi ho sakatA hai / anyathA bhautika tattvavettAo ko bhI samyak dRSTi hI mAnanA pddegaa| kyoki unhoMne vizva ko acarajakArI zaktiyAM arpita kI hai / parantu aisA mAnanA ucita nahIM hai| kAraNa ki darzana moha ke kSayopazamAdi na hone se ve samyak darzana ke upAsaka nahI kahalA sakate hai / aura zAstro me kahA gayA ki-aza mAtra bhI azradvA ho to vaha samyak dRSTi nahIM hotaa| "dvAdazAgamapi zrutaM vidarzanasya mithye / " yadi kisI ne 12 aga bhI paDha liye parantu darzana (zraddhA) zuddha nahIM hai to vaha avyayana nahI ke barAvara hI hai / aura dekhie"mithyAdRSTi parigRhIta samyakzrutamapi mithyAzruta bhavati" -tarka-bhApA mithyAdRSTi dvArA grahaNa kiyA huA mamyakzruta bhI usake liye vaha mithyAzruta hI hai| bhale usake sAmane bhagavatI ke bhAge, sthAnAga kI cobhagiyAM aura uttarAdhyayana ke anamola abhyAyo ko khola ke rakha do tathApi viparIta rUpa se pariNata kregaa|
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 | munizrI pratApa abhinandana grantha mithyAdarzana ke antargata Acarita duSkara karaNI eva kathanI mokSa kA kAraNa nahI apitu masAravardhana kA kAraNa mAnA hai / sasArI sukha sapadA-parivAra-pada-pratiSThA-hATa-havelI eva rAjya zrI kI upalabdhi karavA sakatI hai kintu vItarAga dazA kI prApti karavAne kA sAmarthya mithyAdarzana meM kahA? mAnA ki -jIvAtmA adhikAdhika karmoM kA vadhana eva karmoM kA nAza prathama guNasthAna para hI karatA hai| tathApi AtmA kI vAstavika vijaya nahI, parAjaya hI mAnI gaI hai ki mAmarthya-vihIna vijaya nizcayameva parAjaya me badala jAtI hai| kahA bhI hai kuNamANo'vinivitta pariccayato'pi sayaNadhaNa bhoe / dito'vi dehassa dukkha micchAdidi na sijmati // arthAt-dehadhArI prANI svajana-dhana-bhoga-paribhoga Adi kA parityAga karatA huA eva zarIra ko prANAnta kapTa detA huA bhI mokSa ko prApta nahIM karatA hai, kAraNa ki-usake anta karaNa me mithyAdarzana kA sadbhAva sthiti hai / Agama me bhI kahA hai 'mAse mAse tu jo vAlo phusaggeNa tu bhujae / na so suyakkhAyadhammassa kala agghai solasi / / -uttarAdhyayana "jo vAla (ajJAnI) sAdhaka mahIne-mahIne ke tapa karatA hai aura pAraNA me kuza ke agra bhAga para Ae utanA hI AhAra grahaNa karatA hai, vaha suAkhyAta dharma (samyak cAritra rUpa munidharma) kI solahavI kalA ko bhI pA nahIM sakatA hai|" ata yaha mithyAdarzana hI AtmA ko anAdi sasAra me rulAtA hai| janma-maraNa kI apAra khAI (khADa) kA varSaka hai / aura ziva-mukho se vacita rakhatA hai / isalie mithyAdarzana ekAta jIvAtmA ke liye heya hai| eka vyakti apane mitra ko kArDa likhatA hai| vaha kArDa baDA hI majabUta aura manohara hai / vela-bUTe a.di citro se ramaNIya vanA huA hai / aneka raga biragI syAhiyo se tathA parizrama se uma patra ko sundara akSaralipi se susajjita kiyA gayA hai / parantu usa para prApta karane vAle vyAkta kA patA likhanA lekhaka mahodaya bhUla gaye haiM, kahiye kyA vaha patra mahI sthAna para pahu~ca sakegA? kadApi nahI / raddI kI TokarI ke sivAya usa patra kI koI gati nahI ho sakatI hai, yahI sthiti samadarzanarUpI mohara me rahita jIvAtmA kI hai / saba kucha rUpa se mAnava yukta ho, lekina samadarzana na ho to mokSa-kSetra me usa jIvana kA koI mUlya nahI hai| vipakSa ko jAnakara aba samyak darzana kise kahata haiM isakA jAnapanA karanA bhavyAtmAo kA svAbhAvika dharma hai aura mumukSa o ke lie anivArya bhI hai --"tatvArtha zraddhAna samyakadarzanam' / -tatvArtha sUtra nava tattva Adi para gADhI zraddhA-pratItI lAnA hI samyakadarzana kahalAtA hai-anAdikAla se darzanamonIya karma ke kAraNa bhavyAtmA kA yaha guNa AcchAdita hai| jyo hI darzana mohanIya karma dUra huA ki--samyaktva guNa isa prakAra pragaTa ho jAtA hai-jaise megho ke haTa jAne para bhAskara / samyaktva prApti kA krama yaha jIvAtmA kAlalabdhi pAkara tIna karaNa karatA hai| tava samyakdarzanarUpI mahAn satya
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya khaNDa . pravacana pakhur3iyA sama-darzana-mAhAtmya | 167 ko prApta karatA hai / kAlalabdhi kA prAjalArtha yaha hai ki-jaise eka zilAkhaDa jala kI tIna cacala tarago me TakarAtA huA, giratA huA kaI dino me jAkara vatulAkAravAlA bana jAtA hai| umI prakAra yaha jIvAtmA avyavahAra rAzi se vyavahAra rAzi meM praveza karatA hai| phira kramaNa dvIndriya, zrIndriya Adi paryAyo me paribhramaNa karatA huA, anata janma-maraNa aura akAma nirjarA karatA hai| kammANa tu pahANAe ANapunvI kayAI u / jIvA sohI maNupattA Ayayati maNussaya / / -bha0 mahAvIra __ anukrama se itane samaya ke vAda, karmoM kI nyUnatA hone para kabhI yaha jIvAtmA zuddhatA prApta karatA hai, sabhI manupyatva ko prApta hotA hai| use kAlalabdhi kahate hai| isa avasthA meM rahakara yaha jIvAtmA tIna karaNa karatA hai| pahalA yathApravRttikaraNa karatA hai-jisame AtmA ke pariNAmo kI (vicAra) dhArA itanI zuddha ho jAtI hai ki-Ayupya karma ke atirikta zepa sapta karmoM kI sthiti ko palyopama ke sakhyAtabhAga nyUna koDA-koDI sAgaropama pramANa kara detA hai / pazcAt dUsarI sIDhI ko prApta hotA hai jisako apUrvakaraNa kahate hai / isa karaNa me bhI bhAvoM kI dhArA aura adhika zubhratA zuddhatA kI ora baDhatI hai| zepa karmoM kI rahI avadhi meM se eka muharta jitanI sthiti ko nyUna karatI hai| vizepatA yaha hai ki-anAdikAlIna mithyAdarzana, anantAnuvandhI caukaDI aura ajJAna Adi ko heya (tyAga ne lAyaka) aura samyak darzana ko upAdeya samajhatA hai| yAnI satya, kSamA, ahiMsA Adi ko acchA aura hiMmA krodha Adi ko burA samajhatA hai / yahA~ jIva mArgAnusArI vanatA hai| AtmA jyojyo aura gaharAI me avagAhana karatA hai, tyo tyo vimala-vizada bhAvo kI dhArA rUpI zubhra madAkinI pravAhita hotI hai / tava anivRttikaraNa A khaTakatA hai| yahA~ para bhI zepa karmoM kI sthiti me se eka muhUrta sthiti aura nyUna karatA hai| vizepa maje kI bAta to yaha hai ki anAdikAlIna mithyAdarzana kI samUla iti zrI karake samyaktva ko prApta karatA hai| samyakdarzana kA udbhava do prakAra se hotA hai-"tannisargAdadhigamAdvA" / ___ aryAta-nisarga-svabhAva se aura adhigama arthAt sadguru ke upadeza Adi vAhya nimitta se utpanna hotA hai| samyakadarzI jIva kI dRSTi nirmala bana jAtI hai / saccI zraddhA aura hRdaya bhI sarala saccA rahatA hai / mithyAdRSTi athavA vAyasa kI bhAti vaha phira kisI mAnava ke durguNa rUpI ghAvo kI tarapha nahI jhAMkatA hai| kyoki mamyakdRSTi ko to sArA vizva guNamaya, puNyamaya aura dharmamaya dikhAI detA hai| "samyakadRSTi parIgRhitaM miyyA tamapi samyakzrutaM bhvti"| -tarka bhApA samyakdRSTi ke hAtha me AyA huA mithyAdarzana bhI samyak-zruta vana jAtA hai| Azaya yaha hai ki-bhale hI vaha kaise hI zAstra, grantha yA vastu kyo na ho, parantu samyakdRSTi kA anuyAyI to usame se kRSNa vAsudevavat, yA hesavat upAdeya ko hI grahaNa karatA hai aura heyavastu ko tyAga detA hai / ata guNa grahaNa karanA yaha samyakadarzI kA pradhAna cihna hai| jaisA ki-vIrasena-sUrasena do sage bhAI the| vIrasena janma se hI adhA thA kiMtu gAyana kalA me pravINa thaa| aura sUrasena dhanurvidyA me| bhrAtA kI jAho-jalAlI sunakara vIrasena ne bhI satat prayatnapUrvaka dhanurvidyA kA adhyayana kiyA / sahasA anya zanu caDha Aye aura usa cakSu vihIna rAjakumAra vIrasena ko bandI banA liyaa| mAlUma hone para kaniSTha
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 | munizrI pratApa abhinandana grantha rAjakumAra sUramena ne jyeSTha bhrAtA ko zatruo ke ghere se mukta bhI karAyA aura zatrupakSa ko parAsta bhI kiyA / isI prakAra samyak darzana rUpI A~kho ke abhAva meM usa dehadhArI ke pAsa meM bhale kitanA bhI jJAna thA, kintu vaha jAna tAraka naho siddha huaa| kyoki saddarzana ke abhAva me paThita jJAna kujJAna mAnA gayA hai| hA~ to, karmarUpI zatruo se mukti pAne ke liye samyakadarzana hI saphala prayoga mAnA hai| samyak darzana hI mukti mahala kA prathama sopAna hai| yaha eka kalpavRkSa ke samAna hai, jo icchita (mokSa) kArya kI pUrti karavAtA hai / yaha eka ciMtAmaNiratna ke sadRza hai, jo zArIrika, mAnasika aura daivika tritApa ke jhajhAvAto se chuTakArA detA hai, aura zAzvata sukho ko prApta karavAne me mahAyaka banatA hai / yaha vaha prakAzastambha hai, jo mithyAtvarUpI dhane timira ko cIrakara, paramaNAti kA mahAmArga darzAtA hai / yaha vaha rAmavANa aupadhi hai, jo mithyAtvarUpI jvara kI jaDa ko ukhADa phekatA hai / aura akSupa satya kI prApti karavAtA hai aura yaha eka mahAn-vizAla virAT tu hai, jo tIna yAvat pandraha bhava taka to avazya meva apAra samAra-sAgara ko pAra karavAtA hai| ata samyak darzana kI pUrI taraha se rakSA karanA bhavyAtmAo kA prathama kartavya hai kyoki samyakadarzana se bhraSTa AtmA kadApi kalyANa ko prApta nahI kara sakatA hai / yathA bhaTTaNa carittAo daMtaNamiha daDhayaraM gaheyantra / sijmati caraNarahiyA dasaNa rahiyA na sijmati // --paDdarzana samuccaya arthAt-yadi koI sAdhaka cAritra se patita ho gayA ho, tathApi usa sAdhaka ko cAhie ki--vaha samyak-darzana ko khUba majabUta pakaDa ke rakhe, kyoki cAritra ke guNo se rahita AtmA ko phira bhI zAzvata siddhi kI prApti ho sakatI hai parantu darzana (zraddhA) se rahita AtmA ko siddhi se vacita ho rahanA paDatA hai| __ jaise aka ke vinA vinduo kI lamvIlakIra vanA dene para bhI usakA na koI artha aura na sakhyA hI hotI hai / usI prakAra samyaktva ke vinA jJAna aura cAritra kA koI upayoga nhiiN| aura ve zUnyavat niSphala haiM / agara samyaktva rUpI aka ho aura usake vAda jJAna aura cAritra hai to jaise pratyeka zUnya se dama gunI kImata ho jAtI hai, vaise hI vaha jJAna aura vaha cAritra mokSa ke sAdhaka hote haiM / mukti ke lie samyak darzana kI sarvaprathama apekSA rahatI hai nAdasaNissa nANa nANeNa viNA na hoMti caraNa guNA / aguNissa natyi mokkho natyi amukphassa nivvANaM / / -bha0 mahAvIra he sAdhaka | samyaktva ke prApta hue vinA manuSya ko samyaka jJAna nahI milatA hai, jJAna ke vinA Atmika guNo kA pragaTa honA durlabha hai| vinA Atmika guNa pragaTa hue, usake janma-janmAtaro ke sacita karmoM kA kSaya honA dusAvya hai aura karmoM kA nAza hue binA kisI ko mokSa nahIM mila sakatA hai| ata savase prathama samyaktva guNa kI AvazyakatA hai /
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ vairAgya : vizuddhatA kI jananI jaba Apa kisI pahAr3a kI U~cI coTI para caDhate haiM, to nIce ke samasta padArtha kSudra dikhAI dete haiN| isIprakAra java sAdhaka vairAgya kI UMcAI para ArohaNa karatA hai, taba sasAra ke saba vaibhava, mAna, sammAna, pUjA pratiSThA bhoga vilAsa tuccha evaM kSudra mAluma pahate haiM / saMsArI vastuo kA mahattva usakI dRSTi me nIce jhuke rahane taka hai / U~ce caDha jAne ke bAda nahIM rahatA hai| tatsambandhita guru pravara kA "vairAgya : vizuddhatA ko jananI" nAmaka maulika pravacanAza par3hie / -sapAdaka priya sjjno| __ vairAgya kI paribhApA isa prakAra kI jAtI hai "vigata rAga yasmAt iti virAga" arthAt jisase athavA jisakA rAga calA gayA hai| vaha virAga kahalAtA hai aura "virAgasya bhAva iti vairAgyam / " java AtmA para (preya) arthAt sAsArika aura bhautika (paudgalika) sarva vastuo se muMha moDakara tathA rAga-moha-mamatA Adi kI granthi ko bheda karake mva (zreya) arthAt apane svarUpa me ramaNa karatI hai aura apane janma-maraNa ke mUla kAraNo kA anvepaNa karatI hai tava Atma-sarovara me hI eka prakAra kI nirvAsanA yukta 'satya, ziva, sundaram' bhAvo kI zAnta svaccha dhArA nissRta hotI hai| jisase nirantara AdhyAtmika patha kI ora gamana karane kI pavitra-preraNA prApta hotI hai| aise bhAvo (vicAro) kA nAma hI vairAgya hai / yaha vairAgya AtmA kA hI eka nIji guNa hai, jo kadApi AtmA se vilaga nahIM hotA hai| jima prakAra mAnava jIvana me japa, tapa aura dayA, dAna Adi kA viziSTa mahattva hai usI prakAra vairAgya ko bhI mAnava jIvana me pramukha aga mAnA hai| jaba taka hRdaya rUpI jalAzaya me sacce vairAgya bhAvo kI lahareM uThatI nahI, tava taka mAnava bhale kaThorAti kaThora-kriyA-kalApo kA AcaraNa kareM / parantu nissAra aura niSphala hai kyoki-icchita vastu kI upalabdhi nahIM ho sakatI hai / jaisA ki bha0 mahAvIra ne kahA hai - aTThaduhaTTiyacittA jaha jIvaH dukkhasAgaramuvaiti / taha vairaggamuvagayA kamma sumugga vihArDeti / / -jainadarzana he gautama | jo AtmA vairAgya avasthA ko prApta nahI hue haiM, sAsArika bhogo me phaMse huye hai ve Ata-raudra dhyAna ko vyAte huye mAnasika kubhAvanAo ke dvArA aniSTa karmoM ko sacaya karate haiM / aura janma-janmAntara ke liye dukha-sAgara meM gote lagAte haiN| jina AtmAo kI raga-raga me vairAgya rasa bharA paDA hai, ve sadAcAra ke dvArA pUrva sacita karmoM ko vAta kI bAta me naSTa kara DAlate haiN| 22
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 | munizrI pratApa abhinandana grantha vairAgya aise to kaI prakAra ke vAhyanimitto ko pAkara udbhava hotA hai parantu vahA~ mukhya rUpa se tIna hI kAraNa batAye jAte haiM / zepa kAraNa uparokta tIna kAraNo me samAveza ho jAte hai / yad dukhena gRha jahAti viratastad dukhagarbha matam / mohAdiSTananemRte munirabhUt tanmohagarma khalu // jJAtvA''tmAnamala malAduparatasjtajJAnagarbha pr| sacchAstra'dhama madhyamottamatayA vairAgyamAhu striyA / / dukha se hone vAlA vairAgya dhana, dharatI, putra, parivAra Adi kI anukUlatA ThIka na hone para tathA pratikUlatA prApta hone para mAnava ko ArAma nahI milA, dutkAreM milI, tiraskAra milA yA manamAnI cIja nahIM milI to mana me bhAva-umiyA jAga uThI ki - choDo ima indrajAla ko aura ina svArthI parivAra ke sadasyo ko / yaha dukha-gabhita vairAgya hai| isa prakAra ke vairAgya kA utAra-caDhAva mAnava jIvana me aneka vAra AyA karatA hai para sthAI raga nahIM rahatA hai| ata yathArtha vairAgya kI koTi me nahI hai| jaisA ki-eka bhAI ko khicaDiyA vairAgya utpanna huaa| sadaiva gharavAlI ke sAmane gIta gAne lagA - "maiM dIkSA svIkAra karanA cAhatA huuN| tU mujhe jaldI ijAjata likha de / nArI kA svabhAva sadA bhayAtura hotA hai / ghara vAlI vicArI gaDavaDA uThI / hAya / merA kyA hogA ? jIvana kaise bItegA? maiM nirAdhAra bana jaauuNgii|" cintAtura vanI huI paDosina buDhiyA ke yahA~ pahucI / ammA jI | maiM to bahuta parezAna ho gaI / Apa ke putra dIkSA lenA cAhate haiM / aura anumati ke liye mujhe hamezA parezAna karate haiN| paDosina mAM ne socA-yaha vairAgya nahIM, pAkhaNDa honA cAhie / bolI- vaha | vaMrAgya kava se A gayA? eka roja tapasvI muni mere yahA~ gocarI Ae the / unake pAtra me ghI se bharI khicaDI miSThAnna Adi the / vasa usI dina se yaha raTa zuru huI hai| acchA maiM samajha gaI / isakA ilAja bhI karanA jAnatI huuN| vahU / yaha sAmagrI apane ghara para le jaa| vaDhiyA khicaDI banA karake usame pUrA ghI uDela denA / ghaTa jAyagA to maiM aura de duuNgii| kintu kajusAI mata karanA / usane vaimA hI kiyaa| bhojana karake bolA--vAha ! vAha ! yAja to majA A gayA / aisI khicaDI hamezA milatI rahe to bhagavAn | kona vAvA bane ? vairAgya, vairAgya ke ThikAne lgaa| imako khicaDiyA vairAgya athavA vairAgyAbhAsa bhI kahate haiN| usame jo eka prakAra kI AkulatA-vyAkulatA hai-vaha vairAgya kA rUpAntara mAtra hai / usame to rAga hI kAraNa hai| kyoki dukha ke kAraNa haTane para arthAt manonukUlatA prApta ho jAne para tathA kuTumbIjana mana-mutAvika sevA-zuzrUSA karane para jo sasAra tyAgane ke bhAva the, una bhAvo me puna zithilatA vikRti A jAtI hai| yAni tyAga-vairAgya kA bhAva rahanA kaThina hai / usame kevala jo padArthoM ko dukha kA kAraNa samajhane kA bhAva hai, vahI vaMrAgya kA aza hai / ata use adhama vairAgya kahA gayA hai| kintu usa samaya yadi suguru Adi kA vaDhiyA maga mila jAya to vahI vairAgya khUba baDhakara AtmoddhAra kA kAraNa bhI bana sakatA hai / isaliye use vairAgya kahA hai /
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya khaNDa pravacana pakhuDiyA vairAgya vizuddhatA kI jananI | 171 aneka mAnavo ko bhaya se bhI vairAgya utpanna hotA hai| yathA-svAsthyarakSA-bhaya, rAja-bhaya, mamAja-parivAra-bhaya, janma-maraNa bhaya, aura naraka-bhaya Adi / rugNa mAnava kI zArIrika DAvA~Dola sthiti ko dekhakara mana me vicAra Aye ki-upha / isa mAnava kA yaha gaura varNa maDita zarIra pahale kitanA hRSTa-puSTa aura sundara camaka-damaka kAti vAlA thA? vAha ! vAha ! dekhate hI banatA thA, parantu Aja isake cAro tarapha roga ne DerA DAla rakkhA hai, vRddhAvasthA vibhIpikA ne vidroha karake apane caMgula meM phaMsA liyA hai| puna svasthatA ko yaha kaise prApta karegA ? isa prakAra anya ko dekhakara vairAgya prApta karanA-so svAsthya-bhaya, vairAgya kahalAtA hai| karate-dharate koI kAma bigaDa jAne se athavA bhArI kalaka A jAne se aba samAja me se vahipkAra-tiraskAra mila rahA hai| samAja tathA parivAra meM paira rakhane jitanA hI sthAna nahIM rahA jidhara jAga udhara mAnava aguliyA~ dikhAve thU-thU kre| aisI sthiti me jo vairAgya hotA hai use 'mamAja parivAra' bhaya se hone vAlA vairAgya kahate haiM / kahI corI, DAkA DAlane para athavA kisI kI hatyA karane para uma aparAdhI ko jIvana paryanta kArAgAra yA mRtyudaTa milatA hai / isa prakAra kukarmoM ke kaTu pariNAmo ko pratyakSa dekhakara yA parokSa spa se sunakara ke jo sasAra ke prati udAsInatA AtI hai use rAja-bhaya vairAgya kahate haiM / jisa prakAra campA nivAsI zreSThI zramaNopAsaka pAlita ke suputra samudrapAla ke vairAgya kA naimittika kAraNa cora, rAjya karmacArI eva Akho ke sAmane tairane vAlA azubha karma kA vipAka thaa| hAtha pairo me vandhita hathakaDI vAle cora ko karmacAriyo dvArA le jAte hue taskara ko pratyakSa dekhakara samudrapAla kI antaganmA jAga uThI, bola uThI ta pAsiUNa saviggo, samuddapAlo iNamavabavI / aho'suhANa kammANa, nijjANa pAvaga ima / / sabuddho so tahiM bhagava, paramasavega mAgamao / --uttarAdhyayana a0 21 / 6-10 aho | azubha karmoM kA antima phala pApa rUpa hI hai| yaha pratyakSa dikhAI de rahA hai| isa prakAra vodha pAkara samudrapAla parama-savega ko prApta hue / tadanumAra koI rote hue, koI cillAte hue aura koI jaya-jaya nandA, jaya jaya bhaddA, "rAma nAma satya" kI dhuna gAte hue eka niSprANa deha ko uThAkara zmazAna ghATa ko tarapha jA rahe haiM / aise bhayAvane dRzya ko dekhakara samAra ke prati aruci AtI hai, are / yaha janma aura maraNa to sarva samArI jIvo ke pIche lagA huA hai / eka dina maiM bhI isa nazvara zarIra ko choDa ke khAlI hAtho calA jAU~gA / ata kyo nahI maiM aisA zubha kAma karUM tAki isa anAdi kAlIna janma-maraNa para hI vijaya prApta kara luu| aise vicAro se jo vairAgya hotA hai- vaha janma maraNa-bhaya, vairAgya kahalAtA hai| ___mahArabha, parigraha, hiMsA, madyamAsa ke sevana aura kAma, krodha, lobha Adi vRttiyo ke vaza hokara zAstro ke viparIta padArthoM kA anyAya anucita pUrvaka bhoga-paribhoga karane se 'ratna, zakaMrA, vAlukA, paka dhUma, tama aura tamatamAprabhA Adi narako kI prApti hotI hai| vahA~ aneka bhayAnaka kaSTa uThAne par3eMge / yahA~ kA viSaya sukha to kSaNika hai parantu isake pariNAma me prApta hone vAlI nArakIya asahya pIDA anantaguNI bhayAvanI, dukhakArI, trAsa denevAlI aura palyopama, sAgaropama taka rahane vAlI
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 | munizrI pratApa abhinandana grantha hogii| isa bhaya se hone vAle vairAgya ko-naraka-bhaya vairAgya kahate hai| aura bhI aneka bhaya kAraNo se vairAgya hotA hai, ye bhaya ke sarva kAraNa dukha se hone vAle vairAgya kI koTi me Ate haiN| moha-gamita vairAgyakimI mAnava ko apane mAtA-pitA putra Adi sage-sambandhiyo para ghaniSTha prema yA / parantu "jo AyA so jAyagA, rAjA raka phakIra", isa yukti ke anusAra kucha hI dinoM ke bAda vaha pyArI athavA vaha pyArA kAla ke gAla me calA jA rahA / moha ke vaza Atura hokara ava yaha puna -puna Artaraudra dhyAna karatA huA oNsU varasAtA hai aura sira pITatA hai / parantu antatogatvA kAla ke sAmane nirAza hI honA pdd'aa| ava umakA sAsArika kArovAra me dila dimAga nahIM lagatA hai / pAgala sA vanA huA rAta-dina usakI smRti me andara kA andara hI sUkhA jA rahA hai, na khAne kA, na pIne kA pIra na vastra pahanane kA dhyAna hai| kucha samaya bAda kiMcita moha kA nazA utarA, tava vicAra karane lagA ki-hAya | yaha sasAra hI aisA hai vAstava me"kauna hai terA, tU hai kisakA, AMkha kholakara joya / terA apanA yahA~ nahIM koya // isa prakAra vairAgyamaya vicAro kI dhArA me vahate hue jo bhAva umagate hai, use moha-gabhita vairAgya kahA jAtA hai / yaha vairAgya madhyama koTi kA hai / eka kavi ne kahA hainArI muI ghara sampati nAsI / muDa muDAe bhae sanyAsI // jJAnabhita vairAgyame kauna hU, AyA kahAM se rUpa kyA merA shii| kisa hetu yaha sambandha hai ? rakhU ise athavA nahIM / yadi zAnti aura viveka pUrvaka yaha vicAra kabhI kiyaa| siddhAnta AtmajJAna kA to sAra sArA pA liyA / / AtmA vAstava me cetana svarUpa, ananta jJAna vijJAna zakti kA svAmI hai| AtmA zarIra nahI zarIra AtmA nahI / dono bhinna-bhinna dharmoM ko mAnane vAle haiN| eka avinAza, avikAra aura avidhvasa svabhAva vAlA hai to dUsarA saDana-galana vidhvasa svabhAva vAlA hai / mokSa ke sarvottama surakho ko zarIra nahI, AtmArAma hI prApta karane vAlA hai| parantu ghane karmoM kI vajaha se dasa zuddha caitanya ne sasAra paribhramaNa kiyA hai aura kara rahA hai| lekina bhavipya me ise gatyanugati me bhaTakanA na paDe isakA ilAja avazyameva mujhe kara lenA cAhiye / kahI aisA na ho ki-yaha AtmA kimI yoni vizepa me jA gire jahA~ deva, garu. dharma, ratnatraya kI prApti honA atyanta durlabha ho jAya / jaise bha0 RpabhovAca--- savujjhaha kiM na bujjhaha, sabohI khalu pecca dullhaa| No huvaNamati rAio, no sulabha puNaravijIviya // he putro / sat vodha rUpI dharma ko prApta karo / saba taraha se suvidhA hote hue bhI dharma ko prApta kyo nahI karate ? agara mAnava janma me dharma vodha prApta na kiyA to phira dharma vodha prApta honA bahuta kaThina hai| gayA huA samaya tumhAre liye vApasa lauTakara nahI Ane vAlA hai aura na mAnava jIvana hI sulabhatA se milane vAlA hai|
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya khaNDa pravacana pakhuDiyA vairAgya vizuddhatA kI jananI | 173 ata ima samaya mujhe mAnava bhava me AtmA ko mahAn vanAne kI sarva sAmagriyA~ upalabdha haiM / jo bhI mujhe prazasta kArya karanA hai, vaha vinA vilamba se kara luu| tAki yaha AtmA bhaviSya me ananta sukho ko prApta kara ske| isa prakAra AdhyAtmika viSaya kA hI cintana, manana, manthana karane se tathA sat-asat, heyajJeya aura upAdeya Adi vA viveka pUrvaka vicAra vimarza karane se jo vairAgya phavvAre kI bhA~ti hRdaya prAgaNa me prasphurita hotA hai use jJAna-garbhina tathA sarvottama vairAgya kahA gayA hai| eka bAra mAnava apane matApo me pIDita hokara bhagavAna ke pAma gayA aura dIna yAcanA karane lagA-prabho | mujhe zakti do, maiM ina satApo se laDa sakU / bhagavAna-vatsa | ina satApo se mukta hone ke liye zakti kI nahI, virakti kI jarUrata hai| zakti to mvaya matApa kA srota hai / jahA~ zakti hai, vahA~ aha hai, jahA~ aha hai vahI sagharpa haiM, matApa tApa kI hajAro hajAra lahareM paraspara TakarAtI haiM / mukti ke liye virakti kro| vAstava me samArazaktisampanna hone kI dIDa kara rahA hai / para zakti to svaya azAnti paidA karatI hai / zAnti kI prApti ke liye mAnava ko zakti se haTakara virakti kI ora AnA hogA / kyo ki virakta bhAva Atmikazakti vardhaka mAnA hai / jamA ki ajhappasajje pasarata tee, mANabhurAe paribhAsamANa / phatto tamo susara bhoga pako, siggha palAyati phasAya corA / / -subhApita AdhyAtmika sUrya ke prakhara teja se jimakA mana rUpI nagara Alokita ho cukA hai| vahA~ andhakAra kahA~ ? ahakAra tpI kardama sUkha jAtA hai aura kapAya cora bhI zIghra palAyana ho jAte haiM / anekAneka vairAgya ke mArga vatAe gaye haiN| mokSAbhilApI yAtriyo ko cAhie ki ve yenakena-prakAreNa hRdaya mandira me vairAgya ko paidA kare / isakA mahattva pUrNa svarupa isa sUtra me batAyA hai / _ 'jagatkAyasvabhAvau ca savegavairAgyAtham" / arthAt-mavega aura vairAgya ke liye masAra aura zarIra ke svabhAva kA vicAra karanA cAhie / sAtha hI sAtha jaba hama jJAna kA paThana kareMge tabhI isakA udbhava hogA / vinA jJAna ke vairAgya vinA tela ke dIpaka ke samAna hai| jJAna prApta karane ke liye krama pUrvaka una zAratro kA adhyayana karanA cAhiye, jiname Apnapurupo ke AcAra-vicAra viSayaka upadeza sagrahita ho| isake sAtha tattvajJAna ke bhinna-bhinna grantho kA adhyayana bhI buddhimAna purupo ko avazya karanA caahie| kyoki vaigagya me ramaNa karane vAle kI antarAtmA phira sAmArika kAryoM se nirbhaya ho jAtA hai| jaisA ki- nIti zataka me kahA hai bhoge rogabhaya kule cyutibhaya vitta nRpAlAda bhaya / maune dainyabhaya bale ripubhaya rupe jarAyA bhayam / / zAstra vAdabhaya guNe khalamaya kAye kRtAntAdbhaya / sarva vastu bhapanvita bhuvi nRNA vairAgyamevA'bhayam // arthAt bhoga me roga kA, kula parivAra me hAni kA, dhana me 'nRpa Adi kA, mauna me dInatA kA, zakti me zatru kA, saundaryatA me buDhApA kA, zAstra jJAna me vAda vivAda kA, guNI jIvana me durA
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 , munizrI pratApa abhinandana grantha tmAo kA aura pArthiva deha ke pIche mRtyu kA bhaya maNDarAyA huA hai| isa prakAra vairAgyavAna AtmA ke atirikta samasta samArI jIva bhayAkula hai| imI viSaya kI mampuSTi nimna-zloka me sunie arjuna ne zrI kRSNa se mana-yoga sambandhita samAdhAna pUchA - cacala hI mana kRSNa, pramAthi valavad dRDham / tasyAha nigraha manye vAyoriva suduSkaram / / prabho / mazakta mana rUpI azva itanA catrala hai ki usakA nigraha karanA vAyu kI taraha ati duSkara hai ainA maiM mAnatA hU / namAvAna dete hue zrI kRSNa vAsudeva bole asazaya mahAbAho ! manonigraha calam / abhyAsena tu kaunteya | vairAgyeNa ca gRhyate // he kaunteya | ni mandeha mana tpI ghoDe kA nigraha duSkara ati duSkara mAnA hai| kintu sAdhanA ke mAdhyama se eva vairAgya bhAvanA pUrvaka sAdhaka mana kA nigraha karane me saphala banatA hai| ataeva vairAgyabhAva Atmika mumva sampadA ko dene vAlA hai| usakI utpatti AtmA se hI hotI hai| dehadhArI ko videha dazA taka pahucAne meM vai gagyabhAva bahuta baDA sahAyaka hai / vItarAga dazA kI upalabdhi virAga bhAva kI abhivRddhi kiye binA nahIM ho sakatI hai| isa prakAra vairAgyamaya sAdhaka kI mAdhanA valipTa mAnI hai| bhale Apa kimI sthAna para kimI guru ke mamIpa eva kisI bhI paridhAna me rheN| kintu vigagatA kI ora avazya Age bddh'e| itanA kahakara mai apane vaktavya ko virAma detA hai|
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcanidhi mAhAtmya yaha vyAkhyAna kAphI varSoM purAnA hai| samvat 2017 kA varSAvAsa rAmapurA thaa| usa vakta Apa dvArA zrI sthAnAMga sUna kA tAtvika eva samanvayAtmaka vivecana prastuta kiyA jA rahA thaa| zrotA gaNa kAphI cAva se zravaNArtha upasthita humA karate the| salila pravAha kI taraha guru pravara ke vANI kA zItalamanda-sugandha pravAha zrotAoM ke hRdaya ko chUtA huA nirvandhana ke rUpa me yo hI calA jA rahA thaa| tatpazcAt kucheka vyAkhyAna avazya sahita kiye gaye the| kintu asAvadhAnI ko badaulata uname se pacanidhi nAmaka yaha eka vyAkhyAna hI hame mila pAyA hai| sacamuca hI vyAkhyAna ke bhAvArtha mAnava ke antaraga jIvana ko sparza karatA hai / paDhie aura manana kIjie / __ -sampAdaka] pyAre sjjno| Apa ke sAmane kAphI dino se sthAnAga sUtra ke pravacana ho rahe hai / isa sUtra kA dAyarA bahuta vizAla eva gahana-gabhIra rahA hai| vaktA eva zrotAgaNa ko bolane kI eva samajhane sunane kI kAphI gujAiza rahI hai| pacanidhi sambandhita Aja mai Apa se kucha kahUgA / yaha vipaya mAnava ke sAmAjika evaM dhArmika jIvana ko sparza karatA hai / 'jambUdvIpaprajJapti" sUtra me navanidhi ke nAma eva vistRta varNana milatA hai| jaisA ki- uvagayA NavaNihIo ta jahA-nesappeNihI, paDuae NihI, pigalae NihI, sambarayaNe NihI, mahapaume NihI skhnnihii|" yahA~ merA abhiprAya navanidhi se nahI kintu pacanidhi se hai| nidhi kA artha hai-khajAnA, kopa, bhaNDAra Adi-Adi / Aja kA mAnava kevala cAMdI svarNa aura rupayo ko hI pradhAna nidhi svIkAra karatA hai| ora vaha phira isa aizvarya prApti ke pIche idharaudhara bhaTakatA aura dhakkA khAtA hai| adhika atula parizrama bhI karatA hai / nahI karane yogya amAnuSika kRtyo ko bhI kara baiThatA hai| yahA~ taka ki ijjata Avaru ko bhI miTTI meM milA detA hai / tathApi vaha andhA mAnava puNya ke abhAva me icchita nidhi (khajAnA) ko prApta karane me viphala hI rahatA hai| ma0 mahAvIra ne dhanasampati ko hI mukhya nidhi kI sajJA nahI dii| sUtra sthAnAga me pA~ca prakAra kI nidhi kA sundara sarala varNana kiyA gayA hai| "paNihI paNNattA ta jahA-puttaNihI, mittaNihI, sippaNihI dhaNaNihI, dhAnnaNihI / " putranidhi putra kI gaNanA bhI nidhi meM kI gaI hai so ucita hI hai| kyo ki Aja ke ye honahAra vAlaka (sapUta) kAlAntara me rASTra, samAja aura dharma ke pAlaka eva rakSaka bnegeN|.raassttr, samAja aura dharma rUpI vizAla ratha inhI sapUto ke kadho para vikAsa ke virATa mArga ko pAra karegA / dIna-hIna garIva
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 | munizrI pratApa abhinandana grantha deza mamAja bhI inhI sapUto ke bala-vuddhi aura vidyA dvArA hI Rddhi-siddhi eva sarva AvazyakatAo se sampanna ho uThege / tabhI to bhAratIya kavi kI bhAva vINA gUMja uThatI hai| ___"pUta-sapUta to kyo dhana sace' Aja, amerikA, ramiyA, i galaiNDa aura jApAna Adi aizvarya sampanna samajhe jAte hai / aura bhautika unnati me hoDA-hoDa lagA rahe hai| isa unnati me unhI dezo ke sapUto ke bharasaka parizrama kA hI phala hai| bhArata dharma-pradhAna deza ke nAma se vikhyAta hai| isame bhArata mAtA ke lADale una tyAgI Rpi muniyo kI kRpA kA hI suphala kahA jAyagA / hA to pratyeka deza aura samAja ke utthAna-patana eva utAra-caDhAva kA uttaradAyitva bhAvI satAna para hI nirbhara rahatA hai| mAtRbhakta cANakya pAThazAlA se ghara AyA aura vinA kahe mAtA ke paira eva hAtho ko dabAne lgaa| kyoki mAtA ne adhika parizrama kara DAlA thaa| ekAeka udAsInAkRti ko dekhakara cANakya volA-"Aja ceharA udAsa kyo mAtA? kyA kisI se laDAI huI hai?" "nahI veTA / " "to kyA kAraNa ?" veTA / tU isa samaya merI kitanI bhakti karatA hai| vAstava me tU mAtRbhakti ke sarvathA yogya hai kintu "kintu kyA ? sApha-sApha mujhe samajhA | varnA laGagA" ? veTA / tere ye jo do dA~ta vAhara nikale hue haiN| ina dono ke prabhAva se tU bahuta baDA AdamI banegA / aisA jyotipiyo kA abhimata hai| phira tU mujhe bhUla jaaygaa| jaisI Aja merI sevA kara rahA hai| vaisI sevA phira nahI kara pAyegA / udAsInatA kA yahI kAraNa hai veTA / cupacApa cANakya makAna ke pichavADe me pahucA / aura Ava dekhA na tAva una dono dAto ko ukhAda pheNke| raktadhArA baha rahI thI / mAtA ke pavitra pairo me nata-mastaka huaa| cauka kara mAtA volI-yaha kyA ? khUna khaccara kisane kiyA? mAtA tero udAsInatA kA jo kAraNa thA use mene jaDa-mUla se khatma kara diyA hai / mAtabhakti ke vAdhaka tatvo ko miTAnA hI mai ThIka mAnatA hU~ / isaliye yaha kArya maine hI kiyA hai| aba terI bhakti meM bAdhA nahIM paDegI / tujhe ava satopa bhI ho jaaygaa| ___ mAtRbhakta ke udgAro ko sunakara mAtA phUlI nahI samA rahI thii| kAlAntara me vahI cANakya matrI pada ke yogya banA hai / jisane "cANakya nIti" nAmaka grantha likhA hai| kitaneka mAnava vAlako ke jIvana se khilavADa aura upekSA kara baiThate haiM / parantu unhe yaha dhyAna nahIM ki vindu me minyu banatA hai| vaTa vRkSa kA eka choTA sA vIja kAlAntara me eka vizAlakAya viTapa vana jAtA hai| yahI sthiti putra kI bhI samajhanI caahie| inhI putro me bhagavAna mahAvIra, vuddha, rAma, kRSNa gAdhI aura neharU Adi chipe hue haiM / ataeva suvinIta satati ko apanI bhAvI nidhI samajhakara unakI dekha bhAla tathA unhe susaskArita karanA deza samAja ke karNadhAro kA eva unake mAtA pitA kA prathama kartavya hai|
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya khaNDa pravacana pakhuDiyA pacanidhi mAhAtmya | 177 mitra-nidhi mitra ko bhI nidhi kI sajJA dI gaI hai| isa buddhivAdI yuga me pratyeka deza aura samAja ko ___ isa nidhi kI parama AvazyakatA pratIta ho rahI hai| kyoki mitranidhi me samAja rASTra aura mAnava mAtra ke liye bhaviSya kA sundara, samujjvala, sRjana aura magalaprabhAta chupA huA hai| isa nidhi ke abhAva me pratyeka kA bhaviSya ghora timirAcchAdita rahatA hai / yaha to svayameva siddha hai ki Aja bhArata mitranidhi ke siddhAnta ke vala para hI pratikSaNa unnati kI ora gamana kara rahA hai / aura sira para maNDarAne vAlI yuddho kI kAlI pIlI ghaTAo ko nirantara Age se Age dhakelatA huA vikAsa ke mArga ko nirbhayatA pUrvaka pAra kara rahA hai| javaki yatkiMcit deza isa siddhAnta ke viparIta hokara yAnI vighaTana vibhIpikA kI ora muDakara vinAza-patana aura avanati ko AmantraNa de rahe hai| jahA~ sapa tahAM sampati nAnA / jahA~ kusampa tahAM vipatti nidhAnA / Atma-vikAsa kA krama bhI mitranidhi para TikA huA hai| java bhavya kI mAnasasthalI me ratnatraya kA sundara stutya sagama srota phUTa paDatA hai tava kahI jA karake usa bhavya AtmA ko kucha Atmika jJAna-bhAna hotA hai| varan eka ke abhAva me arthAt samyagdarzana ke abhAva me vaha jJAna kujJAna vaha cAritra kucAritra eva vaha sAdhanA karaNI kevala sasAravardhaka hI mAnI jAtI hai| ataeva apekSAnusAra sarvakSetro me mitranidhi kI utanI hI AvazyakatA hai, jitanI ki eka lUle-lagaDe mAnava ke liye aga-upAga kii| Aja samAja me isa mitranidhi kI kAphI AvazyakatA hai| mitranidhi kI abhivRddhi me hI sabhI samAjo aura sabhI sampradAyo kA abhyutthAna nihita hai| lekina Aja hama pratyakSa dekha rahe hai ki vanI vanAI mitranidhi kI zRkhalA isa khecAtAnI ke cakkara me TUTa-phUTa rahI hai / samajha me nahI AtA hai ki isa sakucita sakIrNa viparIta vighaTana kI galI me gamana kara kisane kyA prApta kiyA aura kauna kyA prApta kara sakegA? Aja puna isa kSata-vikSata samAja ke sira para mitra nidhi, sagaThana aura sneha saritA salila ke lepana ko nitAnta AvazyakatA hai na ki vighaTana vilepana kii| zilpa-nidhi svAvalamvI banane ke liye kitanA mahAn siddhAnta hai, putra aura mitranidhi kA abhAva hone para bhI koI bhI kevala zilpa-nidhi dvArA apane bhaviSya kA sundara eva naitika nirmANa kara sakatA hai| thoDI dera ke liye samajho kI koI strI caDhate yauvana me vaidhavya ko prApta ho gayI / ava usake pAsa na putra aura na mitranidhi hai| isa vipad-belA me usake liye kauna sA sAdhana hai ? eva udara-pUrti kA kyA jariyA ? kyA jIvanaparyanta gaDe murde ukhADatI rahegI ? kyA mRtako ko rotI rahegI? Arta-raudradhyAna dhyAtI rahegI ? nahI yaha rAstA galata hai| parantu isake badale me yadi vaha vahina rajoharaNa (oghA) pujaniyA aura mAlA Adi aisI banAne kI aneko prakAra kI hastakalA ko prApta kara le to AsAnI se vaha apanA jIvanayApana kara sakatI hai aura vaha bhI dharmadhArA se yukta, usa ko phira na parAdhIna aura na dUsaro ke muha kI ora tAkane kI AvazyakatA hai| 23
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratApa abhinandana grantha puNiyA zrAvaka ne bhI apanI samasta dhana rAzi ko janahita meM vyaya kara kevala nirjIva zilpa kalA (mUta kAtane) ke vala para hI apanA dhArmika jIvana kitanA Adarza maya banAyA thA? isI prakAra Ardra kumAra kI dharmapatnI ne bhI jIvanayApana kiyA thaa| Aja isa miTAnta kA puna Agamana huA hai| Aja sarvatra eka hI AvAja prasArita ho rahI hai "ArAma harAma hai ' ana parizrama kge| parantu bhagavAna AdinAtha aura mahAvIra Adi tIrthakaro ne to kaI zatAbdiyo pahale hI 68 tathA 72 kalAmo ke mamIcIna pATha mAnava-samAja ko paDhA cuke haiM / zilpa kalA bhI jisake antarbhUta hai| sAhitya sagIta kalA vihIna sAkSAt pazu puccha viSANa hIna / tRNa na khAdannapi jIvamAna-stad bhAgadheya parama pazunAm / / -~nItizataka mAnava ko avazyameva zilpajJa honA hI caahie| cUMki sAhitya aura klA vihIna mAnava zobhA kA pAtra nahIM banatA hai| valki pazu kI zreNI meM ginA jAtA hai / ataeva zilpa nidhi kA jIvana me eka mahatvapUrNa sthAna pAyA jAtA hai / vAstava me kavi kA kathana akSaraza satya hai| "ho sevAmaya jIvikA, bano parizramI dhAma / / muphta-khora bananA na kabhI, karate rahanA kAma / / " dhana-nidhi dhana nidhi kA mahatva to svayameva siddha hai / bhUtakAla me bhI thA bhaviSya meM rahegA aura vartamAna me to kahanA hI vayA / Aja sarvatra dhana hI dhana kA bola vAlA hai| mAnava cAhe kaisA hI kyo na ho, parantu dhana ke pratApa se usake samarata dopa, durguNa Dhaka jAte haiN| dhana ke pIche mAnava kI vAha-vAha aura pUjA pratiSThA hotI hai| "yasyAsti vitta sa nara phulIna, sa paNDita sa zrutavAn guNajJa / sa eva vaktA sa ca darzanIya sarve guNA kAcanamAzrayanti / / arthAt jisake pAsa dhana hai-vahI mAnava sarva guNasampanna samajhA jAtA hai| kyoki suvarNa (dhana) me hI sarva guNo kA nivAsa mAnA gayA hai / Aja dhana kA svAmI gRhastha nahI balki gRhastha kA svAmI dhana hai| tabhI to ahanisa mAnava dhana spI svAmI kI khoja meM bhaTakatA hai| bhUkha, pyAsa, mardI, garmI Adi ko sahana karatA hai / dhana kI prApti ho jAne para umakI nigarAnI me hI rata rahatA hai| aura dharma-dhyAna Adi AtmasamvandhI sarva kriyAo ko bhUla jAtA hai| na kharca karatA hai na khAtA hai etadartha jana sAdhAraNa kI dRSTi Aja baDe-bar3e seThiyo para jA paDI hai| jisakA na ucita upayoga aura na sahI sahayoga / hA~, sAdhu ke pAsa jJAnanidhi aura gahamtha ke pAsa dhana nidhi anivArya hai| parantu usakA upayoga hote hI rahanA cAhie / nadI kA pAnI bahatA huA hI bhalA lagatA hai / eka mAnava vicArA dhana ke abhAva me bhayakara se bhayakara da kho kA sAmanA karatA hai aura eka mAnava ke pAsa apAra dhanarAzi ekatrita hai| Aja kA yuga itanI vipamatA kaise sahana karegA? "bhUkhI duniyAM aba na sahegI, dhana aura dharatI vaTa ke rhegii|"
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya khaNDa pravacana pakhuDiyA pacanidhi mAhAtmya | 176 yaha nArA Aja jora zora se karNa-kuharo me gUMja rahA hai / imIlie bhaaiyo| deza, samAja aura prANI mAtra ke sarakSaNa ke lie dhana ko bikhera do ! kahA bhI hai-zatahasta samAhara | sahana hasta sakira / arthAt mAnava / maikaDo hAtho se baToro aura hajAra hajAra hAtho me bikhero / jaise mAtA apane vilavinAte putra putriyo ke lie roTiyo kA DivyA khola detI hai| vaise hI Apa bhI tijoriyo ke tAle khola do / Aja tAle lagAne kI AvazyakatA nahIM hai / Aja to gutthiyo ko sulajhAne kI aura bhAmAzAha kI taraha puna Adarza ko janma dene kI AvazyakatA hai / ___ apane varada kara-kamalo dvArA dhana kA sadupayoga karanA zreyaskara hai| yahI dhana nidhi pAne kA mAra hai / anyathA yaha to sunizcaya samajhe dAna bhogo nAzastisro gatayo bhavati vittasya / yo na dadAti na bhukte, tasya tRtIyA gatirbhavati / / dhAnya-nidhi isa pArthiva zarIra ke sAtha isa pAnya-nidhi kA ghaniSTa vAstA hai / isa viSaya meM adhika likhane kI, kahane kI koI AvazyakatA nahIM hai| eka amIra me lekara eka dIna-hIna prANI bhI ima nidhi ke mAhAtmya ko khUba acchI taraha jAnatA aura samajhatA hai / zAstro me nau prakAra ke puNyo me me pahalA 'annapuNya' kahA gayA hai / mAnava mAtra kA isa nidhi me utanA hI samvandha hai jitanA sambandha zarIra me AtmA kaa| isa nidhi ke abhAva me sarva nidhiyA nissAra, zuSka aura bhahI pratIta hotI haiN| kyoki isake balabUte para hI pratyeka prANI kA zArIrika aura bauddhika vikAsa hotA hai| ata anantakAla se mAnava kI yaha manojJa kAta priya iSTakArI sAtvikanidhi rahI hai aura rhegii| sone, cA~dI aura rapayo ke ve Dhera kima kAma ke ? vaha bhavya-bhavana aura vaha bahumUlya vega-bhUpA bhI kisa kAma ko ? javaki peTa me cUhe dauDa rahe haiM / ghara me cUhe bhI ekAdazI vrata karate haiM / yAni isa nidhi kI vidyamAnatA meM mAnava kA mukhodyAna phalA-phUlA va harA-bharA pratIta hotA hai| aura isakI avidyamAnatA me ujaDA sA jAna paDatA hai| kaI uTI mati ke mAnava, mAsa, aNDo Adi ko bhI mAnava kA bhojana mAnate haiM aura dhAnya (anna) kI zreNI meM rakhane kA khoTA prayAsa-parizrama karate haiM / ni sandeha yaha mAnyatA kutsita aura galata hai / jo aimA mAnate haiM-ve nizcaya hI karmoM ke bhAra se guru banate hai aura unakA nambara dAnavo kI koTi me ginA gayA hai| __ vndhuo| Apa loga ima annanidhi ke dvArA prANI mAtra ko sAtA pahuMcA sakate hai aura vipula puNya rUpI pUjI ikaTThI bhI kara sakate hai / Apake gharo ko bhagavAna ne 'abhagadvAra' kI mahAn saMjJA dI hai| jisakA abhiprAya yaha hai ki dvAra para koI bhI atithi, abhyAgata A jAve, to bhUkhA kadApi na lauTe / dekhiye-mugala sAmrAjya yuga me gujarAta ke eka nara ratna 'khemAdedarAnI' ne bhI durbhikSa se dalitadukhita evaM bhUkha pIDita janatA ke liye apanA amUlya anna bhaNDAra kholakara ahamadAvAda ke bAdazAha taka ko vimmita kara diyA thA / Aja phira vahI AvAja, vahI pukAra | aura vahI dhvani gUMja rahI hai| anna mahagA hai / 'astu, samaya kAphI A cukA hai| maiM apane bhApaNa ko sakSepa me pUrA karatA huuN| jima prakAra apane sthAna para pAco aguliyo kA mahattva apUrva hai, vaise hI pAco nidhiyo kA bhI samajha lIjie / tathApi Aja ke isa yuga me ghAnya Ara mitra nidhi kA mahattva aura bhI adhika vaDha
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 / munizrI pratApa abhinandana grantha jAtA hai| kAraNa to spaSTa hI hai-dhAnyanidhi ke vinA sAsArika kArobAra cala nahI sakate aura mitranidhi ke abhAva me sAmAjika, zArIrika, mAnasika aura AdhyAtmika Adi koI bhI vikAsa asambhava hai| yadi samyak prakAra se mAnava apane mana-mastiSka me mitranidhi Adi ko sthAna de to satvara hI mAmAjika, rAjanaitika va dhArmika marva gutthiyA~ sulajha jAyaMgI, ApattiyAM chinna-bhinna hote dera na lagegI aura mamAja eka harI-bharI vATikA ke rUpa meM vikasita ho utthegii| phira usame sneha saritA kA avirala pravAha phUTa paDegA / jahAM, sagaThana, viveka aura vinaya ke kamala khileNge| harSa, khuzI sama aura dama ke manona mukhakArI, ipTakArI phabbAre uchala par3eMge / samAja aura rASTra ke vikAsa kA srota phira kadApi avaruddha nahI hogA balki prakAzavata usa samAja-sagha kA bhaviSya yuga-yuga taka jagamagAtA rahegA aura nUtana cetanA va jAgRti pradAna karatA rhegaa| ni 8 Hulkr. CHINMAPlanRIHIMINARISHMAns Witi| 2 015 nimurtill
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ karma-pradhAna vizvakari rAkhA mom "karmapradhAna vizva kari rAkhA' gosvAmI tulasIdAsajI ko caupAI ko abhivyakti spaSTa batA rahI hai ki sArA vizva karmAdhIna hai / vAstava me aisA hI hai / vizva kI acala me nivAsa karane vAle ekendriya, dvIndriya trIndriya, caurIndraya eva pacendriya Adi sabhI prANI karma zRkhalA se Abaddha haiM / dehadhArI svaya bhAvAvega me ulajhakara zubhAzubha pharma juTAtA eva vikheratA rahatA hai / zubhAzubha karma vipAka ho sasAra kA 'atha' dvAra mAnA hai| vastuta jo pharma vipAka kA sadbhAvI hai vaha bhale vizva badanIya bhI kyo na bana gayA ho tathApi usake lie sasAra zeSa hai, kyoMki AvAgamana kA mUla kAraNa naSTa nahIM huA hai| jaba kAraNa kA sadbhAva hai to pharmoM kI avazya niSpatti huii| vaha sakarmI, sarAgI, sakaSAyI bhI / guru pravara kA "karma-pradhAna vizva kari rAkhA" nAmaka pravacana tAtvika mImAsA se ota-prota hai sapAdaka pyAre sajjano! jIva aura ajIva (karma) tatvo kI jitanI sUTama vivecanA hame jaina-darzana me dRpTi gocara hotI hai utanI itara darzana jaisA ki-bauddha, naiyAyika, sAtya, vaizepika eva mImAsaka Adi me nahI milatI / imakA kAraNa hai aIt darzana ke praNetA vItarAga hai aura anya darzano ke praNetA chadmastha sraagii| kevala jJAnI ke samakSa jinakI jJAna-garimA kI anubhUtiyAM nagaNya mAnI haiM / vastuta jaina darzana kA dravyAnuyoga atyadhika gaharA-gabhIra aura gurutara hai / zlAghanIya hI nahIM apitu, upAdeya bhI sabhI ne mAnA hai| yahA~ taka ki-pAzcAtya vidvAn bhI yaha svIkAra karate haiM ki- jaina darzana eka anupama darzana hai / jo arvAcInaprAcIna anubhUtiyo se aura tAtvika vizleSaNAtmaka zailI se bharA huA hai| hAM to, jaina darzana me jIvo kA vargIkaraNa isa prakAra kiyA hai - cetana kI apekSA samaSTi ke sabhI jIva eka prakAra ke, asa-sthAvara kI dRSTi se do prakAra ke veda kI apekSA tIna prakAra ke, gati kI apekSA cAra prakAra ke, indriya kI apekSA pAca aura kAyA kI apekSA cha prakAra ke, isI prakAra 14 aura 563 jIvo ke bheda bhI hote hai| tattvArthapUtra ke AdhAra para jIvo ke do bheda bhI hote haiM"sasAriNo muktAzca"-sasArI aura mukta / bheda vijJAna ko samajhe-- mukta AtmAo kI mujhe ava carcA nahI karanI hai| kyoki jo mukta hokara kRtakRtya ho cuke hai unakI carcA ke pahale apane ko masArI jIvo kI carcA karanI hai / sasArI AtmA janma-maraNa ko puna puna kyo dhAraNa karatI hai ? karmoM ke sAtha vadhita kyo aura kaise hai ? aura usake preraka kauna ? jabaki
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 | munizrI pratApa abhinandana grantha karma jaDa padgala haiM aura jIva anatazakti kA svaamii| kevala jJAna kA akhaTa bhaNDAra apane Apa meM sajoye baiThA hai| bhagavAn banane kI kSamatA rakhatA hai| jIvAtmA kI dazA phira bhI dayanIya kyo ? upasthita mahAnubhAvo | kabhI Apane ciMtana-manana bhI kiyA ? Apake pAsa eka hI unara hai-'We have no time mAre pAsa samaya kA abhAva hai| aisA kahanA kyA apane Apako dhokhA denA nahI hai ? mamaya kahI nahI gayA? kiMtu tattva jJAna ke prati hamArI upekSA vRtti rahI hai / eka rAjasthAnI kavi kahatA hai-- "duniyAM rA thokaDA ye ghaNA hI citAriyA AtmA ro thokaDo citAra lenI / / " imalie jAgRta AtmAo ko kama se kama nija svabhAva kA jJAna-vijJAna vitana kucha to karanA hI caahie| "appA so paramappA" AtmA hI paramAtmA svarUpa hai to yaha bheda-dIvAra kahAM aTaka rahI hai ? paramAtmA dazA kI prApti kyo nahI ho rahI hai ? isalie kahA hai- "paDhama nANa to dayA / ' pahale jAno phira karo / bheda-vivakSA ko samajhane ke lie kahA hai AtmA paramAtmA me kama hI kA bheda hai| pharma gara kaTa jAye to phira bheda hai na kheda hai / ' karmo kA bahumukhI prabhAvavAstava ma dekhA jAya to vAta vAvana tolA pAvaratto sahI hai| ekendriya se pacendriya paryanta sarva prANI karmAdhIna hai / karmezvara ne sava para apanA bhArI prabhutva jamA rakhA hai| mokSasya AtmAo ke atirikta aisA koI bhI jIva-jantu nahI vacA hai jo karma kITa se vilaga kiMvA pRthak rahA ho, bhale kitanA bhI hRSTa-puSTa zaktisampanna kyo na ho kintu mava ke saba karma vImArI me pIDita-dukhita eva grasita hai| isa kAraNa sasArI pratyeka AtmAe~ nAnAprakAra kI paryAyo me parivartita hotI huI apAra sasAra kI galI-kuco me paribhramaNa karatI rahatI hai / bha0 mahAvIra ne kahA hai egayA devaloe su Naraesuvi egyaa| egayA Asura phAya ahA kammehi gacchaI // egayA khattio hoI tao caNDAla bukkaso / tao kIDa paya goya tao puthu pipIliyA // -uttarA0 a0 3 gA0 3 / 4 bhavyAtmAo / svakRta-karmoM ke anumAra yaha jIva kabhI svarga, kabhI naraka, kabhI amurakAya, kabhI kSatriya, kabhI caDAla to kabhI varNazakara jAtiyo me aura kabhI-kabhI kITa, patage, ku thue aura cITI Adi yoniyo me utpanna hotA hai| karma pudgala jaDa mAne haiM aura AtmA caitanya svaspa | phira jaDa aura cetana kA sayoga aura sambandha kaise aura kyo? yoga bhI naimettika kAraNajanadarzana me tIna yoga mAne gaye haiM / "kAyavADa mana karmayoga (tattvArthamUtra) ye tIno yoga bhI jaDa haiM / jisa prakAra eka udyogapati kI dekha-rekha me anekAneka naukara-cAkara kArya karma karate haiN| parantu lAmAlAbha kA uttaradAyinva sArA uma svAmI ke sira para hI maDatA hai| na ki-naukara ke sira para / usI prakAra AtmAnanda ina tIna yoga anucaro ko acche yA bure kAryoM me aharniza prerita karatA
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya khaNDa pravacana pakhuDiyA karmapravAna vizva kari rAkhA | 183 rahatA hai / tajjanita Aya-vyaya ke rUpa me zubhAzubha karmadalika abhivRddhi pAtA hai / yaha karma amvAra AtmA se sambandhita rahatA hai na ki yogAzrita / basa, yahA~ se hI rAga-dvapa kI jaDa pallavita-prasArita hotI hai| priya vastu kI prApti se rAga aura apriya vastu kI prApti se dvepa kA udbhava hotA hai / aura rAga-dvepa hI to karma ke vIja mAne gaye haiM-yayA rAgo ya doso vi ya kammavIya, kamma ca mohappabhava vati / kamma ca jAI maraNassa mUla, dukkha ca jAI maraNa vayati / / -uttarA0 a0 327 rAga aura dvepa ye dono karma ke bIja hai / karma moha se utpanna hote haiM / karma hI janma-maraNa kA mUla hai aura janma-maraNa hI dukha hai| 'sakavAyatvAjjIva karmaNo yogyAna pudgalAnAdatte sa bandha // " -tattvArthasUtra 8 / 2-3 sUtra isa prakAra vibhAva dazA ke antargata kavAyI jIvAtmA karma ke yogya pudgalo ko grahaNa karatA hai / vahI bandha kahalAtA hai / tela ke cikane ghaDe para jaise dhUla cipaka kara jama jAtI hai vaise hI rAga-dvepa rUpa cikanAhaTa se karma bhI AtmA ke sAtha ota-prota ho jAte haiM / jaba karma pudgala jIva dvArA grahaNa kiye jAne para karma rUpI pariNAma ko prApta hote hai| usI samaya umame cAra mazo kA nirmANa hotA hai / ve aza hI vadha ke prakAra haiM / jaisA ki-java vakarIyA gAya-bhaiMsa dvArA khAyA huA ghAsa dUdha rUpa me pariNata hotA hai, tava umame madhuratA kA svabhAva nimita hotA hai / vaha svabhAva amuka samaya taka usI rUpa me Tika sake aisI kAla-maryAdA usame nirmita hotI hai| madhuratA me tIvratA-madatA Adi vizeSatAe~ bhI hotI hai| aura isa dUdha kA paudgalika pariNAma bhI sAtha hI banatA hai| isI prakAra jIva dvArA grahaNa kiye pudgalo me bhI cAra azo kA nirmANa hotA hai| prakRtisthiti anubhAva aura pradeza / karmapudgalo me jo jJAna ko, darzana ko athavA sukha-dukha dene Adi kA stramAva banatA hai svabhAva banane ke sAtha hI umame amuka samaya taka cyuta na hone kI maryAdA ho kAla maryAdA hai / vahI sthiti vadha hai / svabhAva nirmANa ke sAtha hI usame tIvratA-madatA Adi rUpa me phalAnubhAva karAne vAlI vizeSatAeM baMdhatI hai| aisI vizepatA hI anubhAva vadha hai / grahaNa kiye jAne para bhinnabhinna svabhAva meM pariNata honevAlI karma pudgala rAzi svabhAvAnusAra amuka-amuka pariNAma baeNTa jAtI hai| yaha pradeza badha hai / prakRti aura pradeza vadha yogAzrita aura sthiti va anubhAva kapAyAzrita mAne gaye haiN| yadi tIna yogo me se kisI yoga dvArA karma nahIM hotA ho to phira muktAtmA karmoM kA bandhana kyoM nahIM karatI ? ataeva yahI siddha hotA hai ki vahA~ karma karane kA jariyA arthAt yoga Adi kAya kAraNa bhAva kA abhAva hai| isaliye muktAtmA akarmI aura samArI AtmA makarmI mAnI gaI hai| muphta AtmA navIna karmoM kA bandhana kyo nahI karatI ? kyoMki usake pAsa pUrva karmoM kA aryAt tIno yogo kA sadbhAva nahIM hai / vahA~ preraka kA hI abhAva hai| aura preraka ke vinA kArakhAnA eva ma purje bekAra-kriyA ganya paDe rahate haiM / ata kriyA ke vinA karma nahIM aura karma ke vinA navIna bandhana nhii| isa prakAra AtmA aura karmoM kA rAstA anAdi ananta siddha hai| jahAM taka koI bhI AtmA sayagI avasthA yukta
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 | munizrI pratApa abhinandana granya rahegI, vahA~ taka sasAra hai aura sasAra hai to karma hai aura karma hai to sasAra kA sadbhAva hai| kyokisamAra aura karmoM kA anyonya sambadha hai / kama aura sAmyavAdayadi amuka vyakti athavA amukavAdI yaha kahe ki maiM karmavipAka ko nahI mAnatA hai| karma vipAka kisa ciDiyA kA nAma hai / mero DiksanarI me hai hI nahI aura na maiM mAnatA hI haiM / mAnava yo bhI kahate haiM ki --sAmyavAdI zAsaka karma arthAt puNya-pApa janita vipAka svIkAra nahIM karate hue bhI dhanI-nirdhanI ko samAna sTeja para lAne me prayatnazIla hai aura udyama parizrama ko hI pradhAna mAnate haiN| yadi aisI unakI mAnyatA hai to ni sadeha ve vAdI mithyAroga se grasita bane hue ajJAna aTavI me bhaTaka rahe haiM / karma vipAka ko nahI mAnate haiM to phira unake zAsana meM eka sukhI to eka dukhI, eka lUlA to eka lagaDA kyo ? eka mahala-moTara-kAro me mauja kara rahA hai to dUsarA roTIrupayo ke lie dara-dara kA dAsa kyo? eka ke bhAgya me khAna-pAna-paridhAna vaDhiyA se vaDhiyA upalabdha hai to dUsare bhAI ke takadIra me vahI lUkhI-sUkhI-vAsI roTI eva phaTe-TaTe vstr| eka ke raga-rUpa-svara me eva AcAra-vyavahAra para sasArI samUha matra mugdha vanakara saikaDo hajAro rupaye nyochAvara kara dete hai to dUsare bhAI ke lie ve mAnava denA to dUra rahA usake vacana bhI kAno se sunanA pasada nahI karate haiM, ve apanI phUTI AMkho se bhI usako dekhanA pasada nahI karate haiM / isa prakAra eka kA nAma suvyAti me to dUsare kA nAma kukhyAti me / kyA uparokta utAra-caDhAva eva UMca-nIca kA vaipamya sAmyavAdI, pUMjIvAdI eva taTasthavAdI janatatro me nahI hai ? svIkAra karanA hI paDegA / kyoki isa prakAra ke vyavadhAna ko sAmyavAdI to kyA paratu indra bhI miTAne meM asamartha mAnA gayA hai / bhale kamyunijma cada-cA~dI-sone ke TukaDo meM janatA ko eka samAna kara de| kintu zArIrika-prAkRtika antara ko sAmyavAdI kaise miTAyege ? isa antara ko bha0 mahAvIra ne zubhAzubha karmavipAka sajJA se sasArI jIvo ko sambodhita karate hue kahA hai succiNA phammA succiNaphalA bhavati / duccivaNA kammA ducciNaphalA bhavati / / karma kartA ke anugAmIvizva vATikA me jitane bhI vAda, mata, patha eva gratha hai ve sabhI karma-vipAka kI sattA se parita hai| karma philosaphI ko svIkAra karanA hI paDatA hai / hA~, koI kisa rUpa me aura koI kisa rUpa meM parantu karmasattA svIkAra kiye vinA chuTakArA hai kahA~ ? Agama me kahA "phattArameva aNujAI kamma" -uttarA0 sU0 a0 13 gA0 23 jaise chAyA dehadhArI ke pIche bhAgI AtI hai usI taraha karma dalika bhI kartA ke pIche bhAge Ate haiN| bhale hI vaha AtmA svarga-naraka athavA aura kahI para bhI rahe / parantu paripakva udayakAla Ane para karma unheM khoja nikAlate haiM / kyoki
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya khaNDa pravacana pakhuDiyA karmapradhAna vizvakari rAkhA | 185 svaya kRta pharma yadAtmanA purA, phala tadIya labhate zubhAzubham / arthAt --kRta karma to pratyeka ko bhogane paDate hai| bhale karanevAlA dUsaro ke lie kare yA apane lie parantu tajjanita karma-karjA to usa kartA ko hI cukAnA paDatA hai| kisI samaya kaI cora corI karane jA rahe the / uname eka suthAra bhI zAmila ho gayA thaa| cora mabhI eka dhanADhya zrImata ke yahA~ phuNce| vahAM unhone sedha lagAte-lagAte dobAra me kATha kA eka paTiyA dikhAI diyA / tava cora bole-vandhu suthAra / ava tumhArI vArI hai| paTiyA kATanA tumhArA kAma hai / sudhAra paTiyA koTane lagA / apanI kArIgarI dikhAne ke lie saidha ke chedo me cAro ora tIve-tIkhe kagure usane banAye aura atilobha vRtti ke kAraNa vaha khuda hI corI karane ke lie andara ghusA / jyo hI usane andara paira rakhA, tyo ho makAna mAlika ne usake paira pakaDa liye| muthAra cillAyA dauDo / dauDo / mujhe chuDAo 1 makAna mAlika ne mere paira pakaDa liye hai / yaha sunate hI cora apaTe aura sira pakaDa kara khIcane lage / suthAra vicArA vaDe hI jhamele me paDa gayA / bhItara aura bAhara dono tarapha se joro kI khIcAtAna hone lgii| vama, phira kyA thA? jaise bIja umane voye vaisI phasala bhI use hI kATanI pddii| usake nija hAtho se banAI huI saidha ke tIkhe kagUro ne ho usake prANo kA ata kara diyaa| isI lie kahA hai "kattArameva aNujAi kamma" / vividha darzanoM me karmo kI sattA :karmaNA jAyate jantu karmaNava vipadyate / sukha dukha bhaya kSema karmaNaiva vipadyate / / -zrImadbhAgavata skadha 1. a0 24 __ karma se hI jIva, paidA hotA hai aura karma se hI maratA hai| sukha-dukha-bhaya-kSema sabhI karmajanita vipAka hai / gItA meM bhI kahA hai na kartRtva na karmANi lokasya sRjati prabhu / na karmaphalasayoga svabhAvastu pravartate // gItA a0 5 / 14 prabhu na kisI ke kartApane ko utpanna karatA hai, na kisI ke karma ko banAtA hai aura na kisI ke karma kA phala detA hai| vauddha darzana yadyapi kSaNikavAdI hai / kSaNikavAda ko mAnakara cale to ni sadeha karma vipAka kI vyavasthA bana nahI sakatI hai / jaime jisa kSaNa me jisa kartA ne jo zubhAzubha karma kiye haiM najanita kama-vipAka bhoktA ke viSaya me bhArI gaDavaDI paidA hogii| caki-karane vAlA aba vaha nahI rahA / ava bhoktA kauna ? kisI anya ko mAneMge to nirI mUrkhatA jAhira hogii| aura yaha bhI mAnA ki - karma vipAka diye vinA jAte bhI nahIM hai| vastuta AtmA ko ekAnta kSaNika mAnanA siddhAnta viruddha hai| ho, paryAya kI dRSTi se kSaNika mAnA jAya kintu dravya kI dRSTi se nahI, phira bhI tathAgata buddha ne karmasattA ko svIkAra kiyA hai| jaise ki - ita ekanavate kalpe zaktyA meM puruSohata / tata karmaNo vipAkena pAde viddho'smi bhikSava / / -bauddha darzana 24
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 | munizrI pratApa abhinandana grantha he ziSyo / ikyAnave varSa pUrva arthAt pUrva bhava me merI AtmA ne zaktipUrvaka eka purupa kI ghAta kI thI / tajjanita karma-vipAka ke kAraNa Aja mere paira me kATA lagA hai| bhale hI yaha hAsyAspada vAna ho kintu karma-vipAka mAna liyA gayA hai| pugaNo me eka prasaga calA hai / ekadA 'dhRtarASTra kAphI citita the| mere mau putra yuddha me mAre gaye aura maiM cakSu vihIna / maiMne aise kauna se nikRSTa karma kiye hai jisase Aja mujhe aba bahAne par3a rahe hai / itane meM vyAna Rpi ne kahA rAjan / isame kisI ko dopa nahI hai| khuda ke kiye hue zubhAzubha karma hai / kame ? so suno| pahale tumhArI AtmA rAjapada para AsIna thI / tumhe sattA ke mada me parabhava kA kucha bhI Dara nahI thA / tuma gaye zikAra ko / vahA~ hatAza hokara eka dhanI jhADI me jAga lagA dii| usa jhADI me eka sarpanI ne sau bacce de rakhe the / vicAre sAre bhasma ho gaye aura sarpanI marI to nahI kintu adhI avazya ho gii| rAjan ! usI karanI kA tumhe yaha phala milA hai| isame zoka kyA karanA ? iMsate hue karja cukAnA cAhie satoSa dhAraNa kro| avazyameva bhoktavya kRta karma zubhAzubham / nAmukta kSIyate karma kalpakoTizaitarapi / / rAjan / apane-apane kiye hue zubhAzubha karmoM kA phala apane ko hI bhoganA hotA hai| vinA bhoge karmoM kA phala saikaDo-karoDo kalpa me bhI kSaya nahI hotA hai| hA~ to jaina darzana me karmoM ke aSTa bheda mAne haiM"Adyo jJAnadarzanAvaraNa vedanIya mohanIyAyuSka nAma gotrAntarAyA" -tatvArthasUtra a0 8 sU0 5 arthAt jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, AyuSka, nAma, gotra aura antarAya karma / ina karmoM me kitaneka zubhAzubha aura kitaneka ekAnta azubha mAne gaye haiM / zubha karmoM ke prabhAva se prANI sasArI sukho ko prApta karatA hai aura yadA, kadA, deva, guru, dharma kI prApti me zubha karma sahAyaka bhI vanatA hai / azubha karmoM kI kAlI chAyA se jIvAtmA nAnA Adhi-vyAdhiyo ko bhogatA hai / mana me AkulavyAkulatA eva mastiSka me azAti asthiratA kA vAtAvaraNa banA rahatA hai| parantu mokSa ke kAraNa na to zubha aura na azubha ho hai / kyoki zubha karma arthAt svarNa veDI aura azubha karma arthAt loha-veDI sAdRzya mAne haiM / ataeva "kRtsnakarmakSayo mokSa " sampUrNa zubhAzubha karmoM kA kSaya hone para hI ayogI avasthA kI upalabdhi mAnI hai| aura ayogI avasthA Ate hI UrvonmukhI yaha AtmA mokSa me virAjita hotI hai / jahA~ jAne ke vAda AtmA ko phira sasAra kI galI-ku co me bhaTakanA nahI paDatA hai| kyoki bhaTakAne vAle haiM - karma / pUrNata unakI yahA~ samApti ho jAtI hai| Agama me bhI kahA hai jahA daha DhANa bIyANa Na jAyati puNakurA / kamma bIesu daD Dhesu Na jAyati bhavakurA / /
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya khaNDa pravacana pakhuDiyA karmapradhAna vizvakari rAkhA | 187 jaise bIjo ke jala jAne se puna akura khaDe nahI hote haiM, usI taraha karma vIja ke dagdha ho jAne me bhava (AvAgamana) rUpI akura bhI utpanna nahI hote haiM parantu saugata darzana ne puna Agamana mAnA hai jJAnino dharmatIrthasya kartAra parama padam / gatvA''gacchati bhUyo'pi bhavatIrthanikArata // -bauddha darzana dharma tIrtha karane vAle jJAnI purupa parama (mokSa) pada ko prApta ho jAne para java tIrtha (dharma) kI avahelanA hotI hai, tava puna vahI AtmA sasAra acala me avatarita hotI hai| isI taraha gItA grantha ke nirmAtAo ne bhI punarAgamana mAnA hai / aimI mAnyatAe~ nyAya viruddha jAna par3atI hai| kyoki samAra paribhramaNa ke kAraNa bhUta karmoM kA vahA~ abhAva hai| isalie muktAtmAo ke lie punarAgamana kA prazna hI khaDA nahI hotA hai| bhale sasAra me atyAcAra, anAcAra eva bhraSTAcAra kA bolabAlA rahe athavA sukRta kA / parantu siddha-buddha AtmAo kA unase kiMcat mAtra bhI sambandha sarokAra nahI rahatA hai| isase yaha siddha huA ki uparokta vacana chadma puruSo ke jAna par3ate haiN| tabhI to kalaha-kleza-koSa svarUpa sasAra me Ane ke liye puna bhAvanA kA digdarzana karAyA hai| parantu jaina-darzana siddhAtmAo ke liye punarAgamana kadApi svIkAra nahIM karatA hai| hAM, sayogavazAt yadA-kadA adharma kA atyadhika pracAra-prasAra ko rokane ke lie dharma-bhAskara ko punaH pradIpta karane ke liye koI mahAn vibhRti svargAt avatarita avazya hotI hai, kintu mokSa praviSTa AtmA nhiiN| hA~ to, pratyeka AtmA ko karma karanA hI paDatA hai / cU ki karma-bhUmi para mAnava kA vAsa hai, dUsarI bAta yaha hai ki karma nahIM karegA to mAnava vilkula pramAdI-AlasI eva eyyAsI bana jAyagA aura AlasI-eyyAmI vananA mAno patana-avanati ko AmatraNa denA hai / Aja kI AvAja bhI hai - "ArAma harAma hai" / aura bhagavAna mahAvIra ne to kaI zatAbdiyA~ pahale hI yaha udghopaNA kI thI-'samaya goyama mA pamAyae" he indriya vijetA | eka samaya kA bhI pramAda matakara / parantu parizrama-prayatna aisA ho, jisake prabhAva se AtmA karma vandhana se mukta, janma-maraNa kI cira bImArI kA anta, rAga-dvepa kI zRkhalA chinna-bhinna hove aura garbhAvAsa me AnA ruke / aise karma japa aura tapa se udbhUta hote haiM-'tapasA nirjarA ca" zuddha zraddhA eva bhAvapUrvaka tapa kI ArAdhanA karane se jaise zuSka eva nIrasapatra sara-sara karate hue vRkSo se nIce gira par3ate haiM, usI prakAra tapa rUpI patajhaDa kI ajasra thapeDo se AtmarUpI kalpavRkSa ke lage hue saDe gale eva jIrNa-zIrNa karma patra napTa hokara mithyA dharAtala para A girate haiM / ataeva pratyeka AtmAo ko cAhiye ki ve zubha (puNya) azubha (pApa) eva zuddha (nirjarA) ina tIno ke samIcIna svarUpo ko samajhane ke lie jainadarzano kA adhyayana-adhyApana kare / tatpazcAt sukhI jIvana ke lie azubha-karma, jo ki heya hai, use choDe aura zubha karma ko jJeya samajhakara zuddhakarma kI ora kadama baDhAve tAki AtmA prazasta patha kI ora agrasara hotI huI mokSa ke mannikaTa pahu~ce /
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAra aura vicAra-pakSa M zubha aura azubha pravRttizubhAzubha mAnasika prati vizeSa ko dAganika jagata ne puSya aura pAga tattya kahAra vistRta mImAmA prastuta kI hai / dono tattva dehadhArI ko acchI yA buge manovRtti para phanate-phanate hai| svabhAva kI dRSTi se tattvo meM paryApta antara pAyA jAtA hai| zubha pravRtti karane samara manuSya ko apagya kaSTAnubhava hotA hai| kintu aihika sukha-suvidhA meM karmA kA jIvanAdyAna dhIre-dhIre ni madaha mara jAtA hai / yadAkadA dharma kA dvAra bhI hAtha laga jAtA hai / __ javaki aviveka eva anAnatApUrvaka Acarita pravRttiyAM kartA ko jarita kara jamjora detI hai| prArabhika taura para cada kSaNo ke liye bhale vaha apanI thobI saphalanA yA Dhola pITA kareM parantu pApamaya to parate sunane para sacamuca hI usako A~sU bahAne hI par3ate haiM / mAsTIya udyApa yahI mata kara rahA hai / "paDa ti narae ghore, je narA paavkaarinno|" parizrama bhAgya kI ku jImamyak parizrama mAnava ke lie nahIM, apitu pratyeka jIva-jantu ke lie gaphalatA kI mahI dizA mAnI gaI hai| kyoki-parizrama ke balabUte para hI mahA manasbiyo ne apane mantaMgata-kadaga me sthita cira abhISTa mAdhya ko pAyA hai / jIvana abhyudara ke zikhara para pahuMcane me mamyak parizrama kI pUrNa sahAyatA rahI hai / isalie kahA hai -"udyamena hi sidhyanti / " maphala parizramika ke taura para hastagata huI mahA mUtyavAna uma upalabdhi kI hara taraha se surakSA karanA, karavAnA uma kartA kA paramopari kartavya mAnA hai / yadi durlabha-dupprApya una nidhi-sidvi ko vaha pramAda vaza vyartha hI kho de athavA ajJAna asAvadhAnI ke kAraNa canda TukaDo ke badale beca deM yaha bahuta vaDI mUrkhatA AkI gaI hai| jaisA saga vaisA raga - jIvana kA sudhAra va bigADa mAnava ke hAtho me rahA hai / mAnava cAhe to kuSTa hI kSaNo me jIvana kA adha patana eva sundaratama nirmANa bhI kara makatA hai / sunirmANa ke liye majjana nagati, sumAhitya paThana eva suzikSA Adi Avazyaka kAraNa mAne haiM / phalasvalya jIvana suguNa saurabha se ota-prota ho jAtA hai aura antata dehadhArI ke lie vaha preraNA pradIpa ke samAna bana jAtA hai| kumagati kunAhitya zikSA kA abhyAsa evaM anuzAsana kI kamI ke kAraNa jIvana kA vigADa avazya mAnA gayA hai| jisame bhI durjana-vicAra dhArA nara-nArI para zIghra prabhAva jamA letI hai| yahA~ taka ki ---jIvana ko naSTa va bhikhArI eva vyasanI vanAkara hI dama letI hai| isalie kahA hai- 'durjano parihartavyo, vidyayAlakRto'pi san / "
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya khaNDa pravacana pakhuDiyA AcAra aura vicAra-pakSa | 186 vibhAva aura svabhAva mohAnandI jaba AtmasAdhanA ko heya mAnakara bhoga-paribhoga me makaDI kI bhAMti ulajha jAtA hai / tava dravya cetanA-jAgaraNa usakA prakriyA karatA huA avazya dikhAi detA hai| tathApi mahA-manasviyo kI nirmala dRSTi me vaha jAgaraNa jIvana kA magala prabhAta nahIM mAnA hai / apitu vibhAva (supta) avasthA mAnI gaI hai| unhIM mAdhano ko sata-jIvana vipavat mAnanA hai / isalie kahA hai-"tasyA jAgati sayamI" arthAt vilAsitA kI cakAcauMdha se sadaiva sata-jIvana sAvadhAna rahatA hai| vyAvahArika dRSTi meM bhale vaha zakA-zIla sthAna para baiThA hai athavA vaha so rahA yA khA pI rahA hai / tathApi usakI antarAtmA AtmabhAva meM jAgRta va hitAhita ke viveka se ota-prota bana cukI hai| aisI prabuddha AtmAo kA Antrava (pApa) sthAna para bhI makanA hitakArI mAnA hai| antarjIvana kA tharmAmITara-- bhAvanA bhAvanA mAnava va pazu-pakSI ke antarjIvana kA eka pratibimba hai yA bhAvanA eka pakAra kA jIvana samvandhita nApadaNTa (tharmAmITara) hai jo samaya-samaya para mAnava-mana kandarA me ubharI huI vRddhi hAni kA spaSTata hame nAna karAtA hai| jaisA ki -"bhAvanA bhavanAzinI" aura "bhAvanA bhvddhinii|" arthAt-~-antarmuhUrta ke antargata yaha jIvAtmA karma vijetA bana jAtA hai aura utane kAla me naSTa hokara mAtavI naraka kA mehamAna bhI / ima duharI sthiti me zubhAzubha bhAvanA hI kArya karatI hai / bhAvanA arthAt eka prakAra ke urvarA mAnasa-sthalI kI udgAra, vicAra va lezyA / majJI jIvo me bhAvanA kA sambandha nikaTatama rahA hai / ve udgAra zubhAzubha aura zuddha hote haiM / jisame kevala Atma citana ho, vaha zuddha TheTa-peTa kA guma aura kevala indriya sambandhita malina citana ho vaha ekAnta azubha citana mAnA gayA hai / ataeva vicAre jo mana paryApti vihIna hai, jaise--kRmi-pipIlikA va bhramara Adi marvottama bhAvanA me hIna rahe haiM / kintu mAnava va manI pacendriya prANI bhAvanA ke vala-bUte para apane bhAgya unmepa ko tejamcI yazasvI banA sakate haiN| kSudra aura gambhIra jIvana jIvana kA eka prakAra-jo kSudra nadI kI taraha jItA hai / svalpa vaibhava pAkara unmatta va phUla jAtA hai / yadA-kadA maryAdA ko noDa bhI DAlatA hai va burI-bhalI kamI bhI vAta ko pacA nahIM pAtA, kiMtu tila kA tADa banAkara vAtAvaraNa ko vipAkta avazya banA detA hai / aisA nikRSTa jIvana samAja vATikA me AdaraNIya nahI, apitu niMdanIya mAnA hai| cUMki vadahajamI ke kAraNa varasAtI meMDhaka-jIvana kI taraha Tara-Tara kiyA karatA hai| jIvana kA dUsarA prakAra-jo gabhIra dhIra sAgaravat jItA hai / asIma vaibhava ke prApta hone para bhI garvita na hokara vinamra banA rahatA hai| iSTa-aniSTa prasaga mAmane Ane para bhI jhalakatA nahIM hai| Apatu anya kI kamajoriyo ko sudhArane meM, unako U~cA uThAne me usake vAstavika guNo ko vikasita karane-karAne meM prayatnazIla rahatA hai / jaisI dRSTi vaisI sRSTi jauka nAmaka jantu dehadhArI ke vikRta rakta ko pIyA karatA hai / kyoki usa jantu kA svabhAva
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 | munizrI pratApa abhinandana grantha sadaiva gandI eva saDI-galI vastu kA grAhaka rahA hai / usI prakAra eka samUha mAnava kA vaha hai-jo anyAya va durguNa spI gadagI ko dekhA karatA va mithyAlocanA karake apanA satulana gumA baMTanA hai, / unakI dRSTi me sabhI durguNI pAkhaNDa va cAra sau bIma jAna paTate hai| aise hIna prakRti ne nara-nArI tigAra ke pAsa vanate haiN| gAya ke vaNDe kA svabhAva sadaiva stano me ne dugdha-gAna karane kA hai| usI prakAra mAnava kA eka samUha vaha hai- jo niza-dina anyo ke guNo kI ora dayA karate va tampa guda jIne kA raMga naiyAra kara lete haiM / aise guNa-grAhI mAnava sarvatra Adara ke pAtra banate haiN| apUrNa mora pUrNa kUpa-maNDUka kI taraha yadi koI mumukSa apane vidu mahaNya jJAna nidhi po ginnu namAna anIma mAna kara garvonmatta ho jAnA va anya dAzaniko ko apane Age kucha nahI namanA ! ni mandeha svayaM ko gumarAha karanA va khuda ko navIna vikAsa prakAza se va cita rakhanA hai / kyoki alpananA eva baha bhAvAveza me vaha tuccha sAdhanA ko sarvopari sAdhanA mAna vaiThanA hai, aimA mAnanA apUrNatA kA pratIka hai| ___isalie kahA hai---"sampUrNakumbho na phageti garvam" arthAt mAdhaka ko jaba narama-panma nAdhya kI upalabdhi ho jAtI hai / taba vaha samasta chadmo se pare ho jAtA hai, taba vaha vizva bandanIya bana jAtA hai| unhI ke batAye patha ke pathika bhI vAstavika Ananda ko pAte haiN| samyak tarAjU ke do palar3e bhautika sukha, samRddhi kI dRSTi se deva yadyapi mAnava me asIma guNAdhika mAne gaye hai ? jina prakAra siMdhu ke mAmane vidu kA astitva nahIM ke banavara hI mAnA gayA hai / usI prakAra daivika vaibhava siMdhu sadRzya aura mAnavIya-sampadA kuzAgra bhAga para ndhita usa nanhI vUda ke samAna Ako gaI hai| jaisA ki "jahA kusagge udaga samudeNa sama miNe / eva mANassaggA kAmA deva kAmANa atie' / / itane para bhI mahAmanIpiyo ne dainika jIvana ke guNa kIrtana nahIM kiye / kintu mRNmaya dehadAnI caitanya ko mabhI dArzaniko ne sarvottama mAnakara guNa gAye haiN|' __ kAraNa spaSTa hai ki deva ke pAsa dRSTi hai, sRSTi nahI, karma hai dharma nahI, matra hai tama nahIM, vilAsa hai to jIvana me vikAsa-prakAza kA abhAva hai, aura AhAra vihAra hai to vahAM sadAcAra nhiiN| inhI kAraNo se deva-jIvana kevala bhautika sukho kA bhoktA mAtra hai / aura mAnava bhaunika sukho kA moktA hone ke vAvajUda bhI usake pAsa mAnava se mahAmAnava banane kI sAmagI marva maujUda hai / isa kAraNa samaya para mAnava deva para bhI vijaya pA letA hai| dIdhi paNa lAgI nahIM sadaiva vaTe-bujurga, anubhaviyo kI bAte eva salAha-zikSA, sAmane vAle nara-nArI ke bhAvI jIvana ke liye usI taraha varadAna svarUpa AdaraNIya, sammAnanIya, sukhada mAnI hai, jisa taraha zupyA registAna me varasA huA pAnI kA eka kaNa-kaNa / cAhie-unake prati zraddhA-vizvAsa eva upayoga kA sahI tarIkA / zraddhA ke abhAva meM eva galta tarIke ke kAraNa dI gaI amUnya-amUlya zikSA bhI nirarthaka sAbita ho jAyA karatI hai| isalie kahA hai
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya khaNDa pravacana pakhuDiyA AcAra aura vicAra-pakSa | 161 mAta-pitA, guru kI zubha vANI, vinA vicAra kariye zubhajANI // kintu aisA hotA kama hI hai / isa kAraNa mAnava kA jIvana rAha vIca me bhaTaka jAtA hai / antatogatvA jIvana kA bahuta vaDA ahitakara sadA-sadA ke lie asta se ho jAte haiM / sAdhaka aura sainika sAdhaka eva subhaTa, dono magharpajIvI rahe hai / kArya kSetra donA kA bhale vibhinnatA ko lie hue kyo na ho, tathAni tulanAtmaka dRSTikoNa se dono me kAphI samAnatA pAI jAtI hai| subhaTa apane dRSTikoNa meM pratidvandvI dala ko parAsta karane me zastrAstro se leza va ATho pahara sAvadhAna caukannA rahatA hai / vastuta raNakSetra me zatrudala ke chakke chuDAne me saphala bhI ho jAtA hai kyoki zatra -upakaraNo se laisa jo rahA / sata bhI rAga-dvapa, moha-mAyA, rUpa zatru o para vijaya pAne ke liye sadaiva sagharparata rahatA huA sAvadhAna rahatA hai / yadyapi subhaTa kI bhAMti sata ke pAsa talavAra pistaula-vama Adi zastra nahI hote haiM / tathApi muni ko ajeya zastradhArI mAnA hai / yathA - japa zastra tapa zastra zastra indriyanigraha / sarvabhUta dayA zastra para zastra kSamA bhavet // __ arthAt-jinake valabUte para sata durjaya moha yoddhA ko parAsta kara cirasthAyI vijaya pAtA hai ve zAstra ye hI hai| jaisA vIja vaisA phala niSThA eva vizvAsa pUrvaka kRpaka eka bIja ko prakRti kI kamanIya-ramaNIya ghavala-dharA para vikhera detA hai / ThIka samaya para prakRti svIkRta usa dAne ko apane udara me jamA kara rakhatI nahI hai, apitu udAratA pUrvaka kaI guNA jyAdA banAkara kisAna kI khAlI goda ko kevala dhAnya se hI nahI, moda se bhI bhara detI hai / aparivartita prakRti kA yaha niyama sarva janatA ko vidita hai| dehadhArI mAnava ko bhI kisAna kI upamA se upamita kiyA jA sakatA hai| mAnava bhI mRtyuloka kI pavitra bhUmi para vistRta paimAne para sukRta kI khetI upArjana karatA hai| phalasvarUpa bhaviSya me vividha sutrAnubhUtiyo kI upalabdhi hotI hai / isalie kahA hai| "karaNI kA phala jAnanA, kabahu na niSphala jAya" / arthAt-kRta-sukarma kadApi niSphala nahI jAte haiM / kyoki - sukRta kA vIja na kabhI sulatA, galatA eva na kabhI bigaDatA hai / bhale kartA kisI bhI veza-bhUpA me kyo na ho, vaha use DhU~Dha letA hai aura kartA ko mAlomAla karake hI vizrAma letA hai / isalie kahA hai-suciNNA kammA, suciNNA phalA havati" arthAt acche karma ke acche phala hote haiM / zabdo kA camatkAra tatkAla zabdo me camatkAra parilakSita hotA hai / madhura zabdAvalI ke prabhAva me duzmana eva itara jIva jantu vaza me hote dera nahI karate hai / ataeva kahA hai-"amatramakSaro nAsti' arthAt varNamAlA kA eka hI akSara matra rahita nahIM hai| akSaro me aparimita zakti kA bhaNDAra nihita hai, aura uTapaTAga tarIko se akSaroM kA prayoga karane para vAto kI vAta me mahAbhArata bhI chiDa jAtA eva vipAkta vAtAvaraNa bana jAtA hai|
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 | munizrI pratApa abhinandana grantha dekhie---drApadI kI kaTu vacanAvalI ne kaisA camatkAra dikhaayaa| bhoja kI jJAna-gabhita girA ne lobhAndha muja ke mAnama-sthalI ko kisa taraha bdlii| bihArI kavi kI camatkArI kavitA dvArA vikArAndha rAjA mAnasiMha ati jatdI sabhala jAte hai / usI prakAra nAtha zabda ne aiza-ArAmI zAlibhadra ko sAdhanA ke mArga para AsIna kara hI diyA / sasAra banAma nATyazAlA nATyagAlA ke mana mohaka pardo para ekTaragaNa pala pala me kamI rAjA raka to kabhI seTha-cora kabhI bhikhArI-vyApArI isa prakAra vividha veza-bhUpA me svaoNga banAkara darzako ke mana-mayUra va nayano ko rijhAne kA bharasaka prayatna karate hai / vastuta khela ke antargata kabhI lAbha, kabhI hAni kA dRzya bhI upasthita ho jAtA hai| to bhI una khilADiyo ko na harpa aura na zoka hotA hai| kyoki unhe jJAta hai ki-ye mabhI svA~ga kevala manorajana mAtra eka eka svapna sadRza haiN| umI prakAra caturgati sasAra bhI eka vistRta nATyazAlA kA sAgopAga rUpaka hai jisame pratipala pratyeka prANI nAnA AkAra ke rUpa meM janma le rahA hai| geMda kI taraha ita-uta dhakkA khAyA karatA hai / ye sArI kriyA prANI se sambandhita karma varganA para AdhArita hai| isakA kAraNa eka-eka jIva ke mAtha agaNita nAte ho cuke hai / jaisA ki-'jaNaNI jayai jAyA, jAyA mAga piyA ya puttoya' rahasyamaya samAra kA rahasyodghATana kevala sarvajJa hI kara pAte haiM / avikasita vuddhijIvI kI zakti ke vAhara kA viSaya hai| svArtha aura paramArtha eka vArA vaha hai jo anya ke vaDhate hue jana-dhana rUpI vaibhava ko apanI Akho se dekha nahI pAte hai / anya ke astitva para vattI laga jAya / arthAt ve Apatti ko bhogate rahe aura maiM dhana-jana se tarabUja kI taraha phalatA-phUlatA rahU~ taba mujhe aparimita mukhAnubhUti hove / "maiMne pIyA mere ghoDe ne pIyA ava kuA bhADa me jAya / ' yaha svArtha bharI usake jIvana kI durgandha hai| dUsarI dhArA isase viparIta hai / maiM vaibhava me vaDha rahA hU~, to merA sAthI bhI kyo pIche rahe ? maiM muskarA rahA hU~, to anya bhI khuzahAla rahe, maine peTabhara khAyA to merA paDaumI bhI bhUkhA na rhe| svaya jindA hU~ isI prakAra sabhI jIva jantu caina pUrvaka jiMdagI vitaave| aisA jIvana sRSTi kA zRgAra AdhAra aura hAra ahiMsA kA avatAra mAnA hai| cUMki tAraka eva rakSaka jIvana ke yazogAna gAye gaye haiN| sattA kA ajIrNa he kSudra nadI | terA joza tIna dina ke bAda utara jaayegaa| kintu tUne apanI mastI ke mada me vinAza lIlA ko jo tANDava upasthita kiyA hai vaha kaI varSoM taka mAnavIya mana-mastiSka se haTegA nahA / mAnava java tere nikaTa AyeMge, tava-taba usa kahAnI ko duharAyeMge ki yaha nadI amuka varSa meM AI thii| usame hamAre gA~va-gharo kI sArI-sampatti va jana-jIvana kI bhArI hAni huI thii| kSudra nadI kI bhAti eka eka mAnava adhikAra mada me phUla kara kuppA ho jAtA hai| para pIche pAgala banakara deza samAja ko adha patana ke garta me dhakela detA hai| tathApi akla ke adhe ko vAstavika sthiti kA bhAna nahI hotA hai / aise niSThura netA ko bhAvI yuga-nirmAtA na mAnakara vivekabhrapTa ke nAma se itihAsa pukAratA hai|
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya khaNDa ' pravacana pakhuDiyA AcAra aura vicAra-pakSa ] 163 bhogI aura yogI pArthiva deha, indriya va prANa sAdhaka jIvana ke liye parama sahayogI rahe hai| ata ina tatvo kI -surakSA ke liye khAna-pAna, sukha-suvidhA Azika rUpa meM jarUrI hai| kintu tat sambandhI vipaya-vAsanA me dhyeya ko visarA denA sAdhu svabhAva nahI, pazu svabhAva mAnA gayA hai / aise bhogI bhakto kI dazA vRkSa ke TUTa jAne para Upara baiThe hue usa bandara jaisI hotI hai jo vicArA rasAtala kI khADa me jA giratA hai / Asakta nara-nArI bhI durgati kI ora hI vaDhate hai / kahA bhI hai-bhogI bhamaI sasAre / ' jo kacana-kAminI sammukha Ane para bhI bhogya na mAnakara tyAjya mAnatA hai usa mumukSu ko sa~vara-sudhA kA madhukara va usa pakSI kI taraha prazasta abhivyakta kiyA hai -jo vRkSa ke naSTa ho jAne para bhI vaha pakSI nIce nahI giratA, apitu nirmamatva hokara ananta AkAza kI ora uDAne bhara letA hai| aise majula jIvana ko tyAgI-vairAgI kahA hai / jo bhoga kI kaTIlI aTavI me gumarAha na hokara sAdhanA ke vizada mArga me anAsakti rUpa prANavAyu (oNksIjana) kA savala lekara Age baDhatA hai kahA bhI haiabhogI nova lippii| kRpaNavRtti aura dAnavatti 'kRpaNatA' mAnava kA svabhAva nahI, apitu mamatvapUrNa eka vRtti hai| isake vazavartI banA huA nara-nArI na vaDhiyA khAtA aura na khilAne me khuza hotA hai| vaha usa khaDDe ke mAniMda hai jahA davAdava sagrahita jalarAzi dhIre-dhIre saDa-gala kara malIna bana jAtI hai / vastuta sagrahakartA va sagrahita vastu dono apane Adarza astitva ko gumA baiThate haiM aura duniyAM kI dRSTi me dono sadA-sadA ke liye mara miTate hai / ___ 'dAna kriyA' bhI eka vRtti hai| isa vRtti kA dhAraka khuda bhale na khAtA ho, kintu anya ko khilAne me sadaiva tatpara rahatA hai / 'zata hasta samAhara, sahala hastasakira / ' arthAt vaha saikaDo hAtho se vaToranA, saMgraha karanA jAnatA hai to hajAro hAtho se samAja, sagha, rASTra ko denA bhI jAnatA hai, ata dAnI ko vAdalo kI upamA se upamita kiyA gayA hai| arihaMtaM zaraNa rasAtala me DUbate hue pAmara prANiyo ke liye dhana-dharatI-dhAnya va tAta-mAta Adi svajana, parijana koI bhI sakSama zaraNa dAtA nahI hai / cUki jaDa vastu nazvara va kSaNa bhagura dharmavAlI hai / jo pala-pala me parivartanazIla rahI hai vaha dehadhArI ke zaraNa kI sadaiva apekSA rakhatI hai| ata uname vaha dehadhArI kahA~ jo dehadhArI ko nirbhaya banA sake ? ava rahA savAla tAta-mAta Adi kA-ye kucha kAla ke liye zaraNa dAtA hai| kintu AkrAmaka kAla ke samakSa zaktihIna vanakara hAtha mala-mala ke raha jAte haiN| Adhi-vyAdhi-upAdhi traya tApo se mukta karAne me va nirbhayatA-amaratA ke pradAtA aghita prabhu kI zaraNa hai / jo bhavodadhi me gote khAnevAlo ke lie mahAn dvIpa ke samAna Azraya-bhUta hai| krUra kAla ko parAsta karane me rAma-vANa aupadhi va mRtyuJjaya jaDI-bUTI hai| yathA-'sarvApadAmatakara niranta sarvodaya tIrthamidama tavaiva / ' arthAt-prabhu ApakA yaha tIrtha sarvodaya tIrya hai jisame ananta AtmAo ke sarvodaya kA hita ciMtana rUpa pavitra pIyUSa pUrita hai| mitra ke prakAra sApha-svaccha jalarAzi se pUrita sarovara ke pAsa hasa paktiyA~ maDarAyA karatI hai / kiMtu jalakaNa
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 / munizrI pratApa abhinandana granya sUkha jAne ke vAda svArthI ma TolI pragADha anurAga ko Thokara mArakara anyatra vihAra kara jAtI hai| usI prakAra eka nAtA (samvandha) hama jaisA hotA hai / jahA~ taka vaibhava kA athAha mAgara lahalahAtA hai, vahA~ taka ve nAtI-gotI hama pakSI kI taraha Ama-pAsa maMDarAte haiM, gunachare-rasagulle uDAte hai aura vaibhava-bATikA ujaDI ki ve mambandhI usane muMha moDa lete haiN| aise mvArthI sambandhiyo ke liye nimna zabda yuktiyukta haiM- "kAma par3iyA~ jo leve TAlA, usI magA kA muTA kaalaa|" kamala sadRza jo sage hote hai ve vaibhava ke madabhAva meM va abhAva me mAya choDakara anyatra bhAgane nahIM hai| balki ubharI huI usa paristhiti kA DaTakara va kandhe se kandhA milAkara mAmanA karate haiN| saphalatA na milane para mitra ke mAtha-mAtha nija prANo kI bhI Ahuti de DAlate haiN| aime sago (mitro) ke lie kahA hai-"kAma paDiyAM jo Ave ADA, usI sagA kA kariye laaddaa|" muni aura maNi sabhI patha eka svara se kahate hai ki pArasamaNi ke maga-sparza se lohA svarNa kI paryAya me pariNita hA jAtA hai| ho sakatA hai yaha pracalita vAna bilkula sahI bhI ho, kiMtu yaha koI khAsa vizeSatA nahI mAnI jAtI hai| kyoki-lohA pahale bhI jaDa aura svarNa vanane ke bAda bhI jaDa hI rahA / lekina pArasamaNi ume pArana nahIM banA skii| bhUle-bhaTake ko mahI mArga darzaka, pApI jIvana ko pAvana, pUjanIka va AtmA se paramAtmA pada taka pahuMcAne kA sarva zreya sata (muni) jIvana ko hai / jinakI nirmala-vizuddha upadeNa dhArA ne samaya-samaya para una rAhagIro ko carama parama mAdhya taka pahuMcAyA hai / kahA bhI hai - pArasamaNi aru sata me moTo Ataro jAna / vaha loha ko kacana kare vaha kare Apa samAna / / zraddhA kA sambala sayamI jIvana kA patana darzana mohanIya karmodaya se mAnA hai| jisa prakAra dhavala-vimala dUdha ke astitva ko maTiyAmeTa karane meM khAra-namaka kA eka nanhA-sA kaNa paryApta mAnA gayA hai| tadvat sayanI jIvana meM agraddhAlpI lavaNa kA java mitraNa huA ki-varSoM kI mAdhI gaI sAdhanA rUpI sudhA kucha hI kSaNo me naSTa ho jAtI hai aura vaha sAdhaka na mAlUma kima gani ke garta me jA giratA hai| kahA hai-azraddhA halAhalaviSam / " ataeva AtmayogI sAvako ko sAdhanA ke prati sarvathA ni zakita-nikAkSita rahanA caahie| zraddhA AdhyAtmika jIvana kI prazasta bhUmikA mAnI gaI hai| jaba sAdhaka spI kRpaka svasthamAghanA kA vIja usa mulAyama bhUmi me ucita mAna para vapana karatA hai tava dharma rUpI kalpavRkSa jo samyajJAna, darzana, cAritralpI zAkhA-vizAkhAo se kSamA, mArdava, mukti, tapa, sayama, satya zauca akiMcanatva brahmacarya Adi vividha phUla makarada se aura mokSarUpI madhuphala me usa sAvaka kA manorama jIvanodyAna nadA-madA ke lie dhanya ho uThatA hai| isalie kahA hai ---"zraddhAmRta sadA peya bhavakleza vinaashaay|" jisane diyA, usane liyA abhI arya yuga kA volavAlA hai, aise to pratyeka yuga me artha kI mahatI AvazyakatA rahI hai| antara itanA hI rahA ki-una yuga ke nara-nArI artha (dhana) ko kevala sAdhana mAtra mAnakara calate the
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya khaNDa pravacana pakhuDiyA AcAra aura vicAra-pakSa , 165 aura Aja ke nara-nArI artha ko sAdhya mAnakara usake prati pragADha Asakti bhAva rakhe hue pratIta hote haiN| vastuta usake lie mAnava kaI taraha ke hathakaDe va devI-devatAo kI manautiyAM bhI karatA hai| tathApi arya prApti me saphala nahI hote kyoki apanAyA huA tarIkA vilkula galta eva bhaTakAne vAlA hai| mAnA ki pratyeka vastu pAne ke sahI taura-tarIke huA karate hai / sahI rAha ke binA koI bhI kadApi apane iSTa ko prApta nahI kara sakatA hai / dhana-vRddhi kA bhI eka tarIkA hai - matyAcaraNa, dharmArAdhanA eva puNya-sukRta Adi lakSmo pAne kA rAjamArga hai| sacamuca hI uparyukta tarIko kA upayoga karane para kAlAntara me lakSmI uma kartA kI dAsI vanakara rahatI hai| na ki pUjA-pratipTA va lakSmI kI mAlA manautI se / jaisA ki - lakSmI uvAca - "puNyenaiva bhavAmyahasthiratarA yukta hi tasya janam' arthAt mAnava ! maiM (lakSmo) puNya se hI sthira rahatI haiN| isalie mujhe prasanna rakhanA cAhate ho to sukRta kA upArjana kro| buddhi kA prakhara teja vuddhivihIna pArthiva deha kA moTApana, gaurApana aura rUpa lAvaNya kI ronaka mAnava ke abhISTa siddhi me mahAyaka nahI vAdhaka mAne haiM / isalie ki - svecchA se idhara-udhara vaha jA A nahI sakatA hai, deha ko vaDhatI huI sthUlatA dino-dina uma mAnava ko khatare ke nikaTa pahuMcAtI aura dAsI-dAsa eva kuTumvI jano ke pAza me parAdhIna hokara rahanA par3atA hai| jaisA ki "hastI sthUla tanu sa cAkuzavaza. ki hstimaatroN'phush.|" ___ isalie kahA hai-bhale kAyA kubaDI, duvalI eva kurupA kyo na ho, kintu usa dehadhArI kI guddhi vilakSaNa kArya karane me sukSma hai / ulajhI, vigaDI gutthI ko sulajhAne me, nArakIya jIvana me svargIya mupamA nirmita karane me, eva upa-klepa dAvAnala ke vIca prema payodadhi bahAne me nipuNa hai| aise prabuddha nara eva sRSTi ke devatA mAne gaye haiN| kahA bhI hai - "tejo yasya virAjate sa balavAna sthUleSu ka pratyaya / " arthAt jisame buddhi kA prakhara teja vidyamAna hai vaha zakti sampanna mAnA gayA hai / mana kA bhikhArI eka mAnava vaha hai - jimake pAsa peTa bharane ko pUrA anna nahI, tana Dhakane ko pUre vastra nahI, sardI-garmI, darpA se bacane ke lie bhavya-bhavana to kyA kintu TUTI-TaparI bhI nhiiN| jo sadaiva anAtha kI taraha phuTapAtha yA bAga-bagIco va dharmazAlAo me paDe rahate haiN| bhUkha lagI to mAMga khAyA aura pyAsa lagI to nala kA pAnI pI liyaa| ronA AyA to akele hI ro liyA aura ha~sI AI to akele hI ha~sa liyA / jimakA na koI parivAra, ghara, gA~va aura na koI samAja-sahAyaka hai| Upara AkAza aura pairo tale jamIna hI jisake AdhAra bhUta hai / Aja kA buddhijIvI mAnava uparyukta dayanIya dazA vAle mAnava ko bhikhArI kI sajA pradAna karatA hai| vastuta vizAla dRSTikoNa se mocA jAya to ni sadeha uparyukta sAmagI se vihIna mAnava kadApi bhikhArI nahIM / bhikhArI to vaha hai jisake pAsa lAkho karoDo kI sapatti jamA hai, gaganacumbI aTTAlikAo me mauja uDA rahe haiN| phira bhI zubha karmoM meM usa lakSmI kA upayoga karanA to dUra rahA, parantu paise-paise ke lie hAya-hAya karate, eva galI-galI me dhakke khAte haiN| aise mAnava lAkho-karoDo ke svAmI hote hue bhI daraasala dila ke daridrI eva mana ke bhikhArI mAne gaye hai|
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ A dharma kA nivAsa-zAstro, gratho aura madira evaM upAzrayo me nahI, kiMtu manuSya kI AtmA me hai| pavitra aura sarala AtmA me hI dharma nivAsa karatA hai| - darzana kA artha-tarka-vitarka tathA jaDa-cetana kI gaharI carcA karanA mAtra nahI, vastutatva kA darzana karanA, darzana kA sthUla prayojana hai| Atmatatva kA darzana arthAt antara darzana karanA hai hI-saccA darzana hai| A saskRti-bAhya vepa-bhUSA, paridhAna, vyavahAra aura vola cAla me nahI, kiMtu manuSya ke sabhya, susaskRta aura pariSkRta vicAra tathA tadanukUla nizchala vyavahAra me TapakatI hai / -pratApa muni
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ Nok. nandi ARCHUTRA HARMA saMskRti E MALA Maina mauve-NP Hamart - mindaivil Jamanarssar adminakA Kickasaanabe . / (dharma darzana Madaanand
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizvajyoti bhagavAna mahAvIra kA tripRSThabhava : eka vizleSaNa -rameza muni zAstrI jana-darzana kI vicAra-saraNi kA mUlAdhAra AstikatA hai| Astika ke antastala me Atmaastitva sambandhI vicAroM kA pravAha pravAhita hogA ki-meM kIna hU~, kahA~ se AyA hU~, isa zarIra rUpI pijaDe kA parityAga karake merA Atma vitga kahA~ jAyagA, aura merI bhava-bhava kI zRGkhalA kaba vizRGkhalita hogI / isa prakAra AtmA ke nityatva me dRDha AsthA rakhatA hai| bhaTTojI dIkSita ne Astika aura nAstika zabdo kI gaharAI me paMThakara usake rahasya kA udghATana karate huye kahA jo nizcita spa ro paraloka va punarjanma ko svIkAra karatA hai vaha Astika hai aura jo ume svIkAratA nahI hai vaha nAstika hai | zramaNa saskRti kI amara udghopaNA hai-AtmA anAdi ananta kAla se virAT vizva me paryaTana kara rahA hai, nagka tiryaJca, manuSya aura devagati me paribhramaNa kara rahA hai / advitIya jyotirdhara vyaktitva ke dhano prabhu mahAvIra ne Atma astitva ke sambandha me prakAza DAlate huye kahA-aisA koI bhI sthala nahIM, jahAM yaha AtmA na janmA ho| aura aimA koI bhI jIva nahI, jisake sAtha mAtR-pitR-bhrAtR bhaginI bhAryA putra-putrI rUpa sambandha na rahA ho / gaNadhara indramati gautama kI jijJAsA kA samAdhAna karate huye bhagavAn mahAvIra ne kahA-he gotama ' tumhArA aura hamArA sambandha bhI Aja kA nahI, atIta kAla se calA A rahA hai, yaha sambandha cira kAla purAnA hai / cira kAla se tU mere prati sneha-sadbhAvanA rakhatA rahA hai / mere guNo kA utkIrtana karatA rahA hai| merI sevA bhakti karatA rahA hai| merA anusaraNa karatA rahA hai / deva va mAnava bhava me eka bAra nahI apitu aneka vAra hama sAtha rahe haiN| isa para se yaha spaSTanara ho jAtA hai ki zramaNasamkRti ke ArAdhya deva siddha buddha banane ke pUrva nAnA gatiyo me idhara-udhara ghUmate rahe haiN| unakA AtmapaTa karmoM kI kAlimA se kRSNapaTa kI taraha kAlA thaa| unhoMne sAdhanA-salila ke mAdhyama se AtmapaTa ko ujjvala samujjvala eva paramojjvala kiyA / zramaNa bhagavAn mahAvIra ke jIva ne janma-janmAntaro me utkRSTa sAdhanA kI, anta me unakI AtmA mahAvIra ke rUpa me AI 1 ima para se yaha pratIta ho jAtA hai ki unakA jIvana prArambha se hamArI hI taraha rAgadvepa ke maila me kalupita thA / parantu unhone sayama sAdhanA eva ugratapa ArAdhanA karake apane jIvana ko nikhArA thA / jisase ve siddha vuddha bane / vipapTizalAkA purupa caritra, mahAvIra cariya aura kalpa sUtra kI asti paraloka ityeva matiryasya ma Astika, nAstItimatiryasya sa nAstika -siddhAntakaumudI 2 jAva kiM savvapANA uvavaNNapuvA ? hatA goyamA / asati aduvA anntkhutto|' ___-bhagavatI sUtra za0 2 u03 / 3. -bhagavatI zataka 12-u07 / 4 --bhagavatI zataka 14 u07 / -- 2
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 ! munizrI pratApa abhinandana grantha vibhinna TIkAo me prabhu mahAvIra ke sattAisa pUrva bhavo kA varNana milatA hai / digambarAcArya guNabhadra ne tetIna bhavo kA nirUpaNa kiyA hai| aura isa sandarbha me yaha bhI jJAtavya hai ki-nAma sthala tathA Ayu Adi ke sambandha me bhI dono paramparAo me antara kI rekhAeM khIcI huI hai| kintu yaha to nizcayAtmaka hI hai ki unakA tIrthakaratva aneka janmo kI sAdhanA ArAdhanA kA pariNAma thaa| yahA~ yaha sahaja me hI kA udbuddha ho sakatI hai ki sattAIma pUrva bhavo kA nirUpaNa kyo kiyA gayA ! zakA-samAdhAna meM yaha spapTa kara denA Avazyaka hai ki bhavo kI jo gaNanA kI gaI hai vaha samyaktva upalabdhi ke pazcAt kI hai| prabhu mahAvIra ke jIva ne sarva prathama nayasAra ke bhava me samyaktva kI prApti kii| ata umI bhava meM unake pUrva bhavo kI parigaNanA kI gaI hai / yahA~ eka bAta aura jJAtavya hai ki mattAIma bhavo kI jo gaNanA kI gaI hai vaha bhI kramavaddha nahI hai| ina bhavo ke atirikta aneka bAra prabhu ke jIva ne naraka deva Adi ke bhava kiye the / vahA~ AcArya ne kucha kAla paryanta mamAra-bhramaNa karake aimA ullekha kara Age va gaye haiN| zramaNa prabhu mahAvIra kA jIva mattaraha bhava me mahAzukra kalpa me utkRSTasthiti vAlA deva haa| devanoka kI Ayu pUrNa kara vaha potanapura nagara me prajApati rAjA kI mahArAnI mRgAvatI kI kukSi meM utpanna huaa|10 mAtA ne sapna svapna deve ! janma hone para putra ke pRSTha bhAga me tIna pamaliA hone ke kAraNa unakA nAma karaNa "tripRSTha' huA / nukumAra sumana kI taraha unakA vacana nitya-nRtana agaDAI le rahA thA / unakA atyadhika iThalAtA huA tana sugaThita valiSTha tathA bhuvana bhAskara kI svarNima prabhA sA kAnnimAna thA, aura unakA hRdaya makhamala mA mRdula thA / vacapana se jaba ve yovana ke madhura udyAna me praveza kiyA taba eka ghaTanA ghaTina hotI hai| rAjA prajApati prativAnudeva azvagrIva ke mANDalika the / ekadA vAsudeva ne nimitajJa ke samakSa apanI jinAmA samprastuta karate huye kahA-merI mRtyu kaise hogI ? nimittajJa ne batAyA ki----'jo Apa ke caNDameca dUna ko pITagA' / tuGgagiri para rahe hue kemarI siMha ko mAregA, usake hAtha se ApakI mRtyu 5 (ka) mahApurANa-dvitIya vibhAga (ba) uttara purANa, parva 74 pR0 444 -guNa bhadrAcArya ___ manprati yathA bhagavatA samyaktvamavApna yAvato vA bhavAnavApnanamyaktva sasAra paryaTitavAn / -Avazyaka mala0 vRtti 157 / 2 / (ka) jAvazyaka bhApya gA0 2 / (kha) Avazyaka niyukti gA188 manAre kiyantamapi kAlamaTitvA / -Avazyaka niyukti ma0 248 6. (ka) nipapTi zalAkA 0 1011 | 1971 / (kha) Avazyakamalaya giri vRti 246 | (ga) mAvazyaka cUrNi-232 / 10 (ka) samavAyAga mUtra 257 (kha) Avazyaka cUNi pR0 232 (ga) Avazyaka mana0 giri vRtti0 250 | 1
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha khaNDa dharma-darzana eva saskRti vizvajyoti bhagavAna mahAvIra kA tripRSThabhava | 166 hogI / 11 yaha sunate hI gvagrIva kA antarmAnama bhaya se kApa uThA / usane sunA-prajApati rAjA ke putra vaDe hI baliSTha hai / parIkSA karane caNDameva dUna ko vahA~ prepita kiyaa| __ narAdhipati prajApati apane putra tathA sabhAsado ke sAtha rAjasabhA me baiThA thA / sagIta kI svarga laharI va sumadhura jhakAra se rAjasabhA jhakRta ho utthii| sabhI tanmaya hokara nRtya tathA sagIta kA Ananda lUTa rahe the| mabhI ke mano'ravinda prasannatA ke mAre nAca rahe the| ThIka usI samaya eka abhimAnI dUta vinA pUrva sUcita kiye hI rAja-samA meM praviSTa huA / rAjA ne sabhrAnta hokara dUta kA susvAgata kiyA | sagIta aura nRtya kA kArya sthagita huA aura usakA sandeza sunane meM rAjA tallIna ho gyaa| tripRSTha ko dUta kI uddaNDatA akharI | imane raga me bhaga kyo kiyA / tatpazcAt unhone apane anucaro ko Adeza diyA ki jaba yaha dUta yahA~ se prasthAna kare tava hame sUcita karanA / rAjA ne sasneha satkAra pUrvaka dUta ko vidA kiyaa| idhara dono rAjakumAro ko sUcanA milI / unhoMne jagala me dUta ko pakar3A aura burI taraha use mArane-pITane lage / dUta ke jitane bhI sAthI the ve sabhI bhAga chUTe, dUta kI khuva piTAI sunakara rAjA prajApati cintA-sindhu me DUba gaye / dUta ko puna apane sAnidhya me bulAyA aura atyadhika pAritopika pradAna kiyA aura kahA ki putro kI yaha bhala azvayagrIva se na kahanA / dUta ne rAjA kI vAta svIkAra kii| para unake sAthI-sahAyaka jo pahale pahu~ca cuke the, unhone sampUrNa vRttAnta azvagrIva ko avagata karA diyA | azvagrIva kopAbhibhUta ho utthaa| dono rAjakumAro ko mauta ke ghATa utArane kA dRDha sakalpa kiyA / tatpazcAta azvagrIva ne tuGgagrIva kSetra meM zAlighAnya kI khetI karavAyI aura kucha samaya ke pazcAt rAjA ne prajApati ke pAsa dUta ko prepita kiyA / dUta ne Adeza sunAyA ki zAli ke kheto me eka krU rasiMha ne upadrava macA rakhA hai / vahA~ para rakhavAlI karane vAloM ko kAla ke gAla me pahu~cA detA hai| sArA kSetra bhaya se grasta hai, vikaTa sakaTa ke bAdala maNDarA rahe haiM ata Apa vahA~ pahu~ca kara siha se zAlikSetra kI surakSA kIjiye / prajApati ne avazgrIva ke manogata bhAvoM ko samajha liyA aura putro se kahA-tumane dUta ke sAtha jo vyavahAra kiyA hai usI kA yaha pariNAma AyA ki vArI na hone para bhI yaha Adeza AyA hai | prajApati svaya zAlikSetra kI ora prasthAna karane ke lie tatpara hue| putro ne prArthanA kI abhyarthanA kI--pitAjI | Apa mata padhAriye Apa Thahara jAiye / hama jaayeNge| isa prakAra kahakara ve dono zAlikSetra kI ora cala paDe / vahA~ jAkara kheta ke sarakSako se pUchA-anya rAjanya yahAM para kisa prakAra aura kisa samaya rahate haiM ? unhoMne nivedana kiyA-jaba taka-zAli arthAt dhAnya 1ka nahI jAtA hai tava 11 12 (ka) -tripaSTi0 za0 pu0 10 | 1. 122-123 / (kha) Avazyaka cUNi pR0 233 ! (ka) Avazyaka caNi pR0 233 / (kha) anye'rakSannapA siMha kathakAra kiyacciram / iti pRpTAstripRSThena, zazasu zAligopakA // -tripapTi0 10 | 1 | 136
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 / munizrI pratApa abhinandana grantha taka caturaginI senA kA gherA DAlakara hayahA~te haiM aura siMha se rakSA karane me salagna ho jAte hai12 / tripRSTha ne kahA-mujhe vaha sthAna vatAo jahA~ vaha navahatthA kemarI siMha rahatA hai| rathArUDha hokara zastrayukta vaha vahA~ pahucA / siMha ko lalakArane lagA, siMha bhI agaDAI lekara uThA aura megha sadRza -gabhIra garjanA me parvata kI coTiyo ko kamAte huya vAhara nikala AyA / tripRSTha ke antastala me vicAra lahareM uchalane lagI -- yaha paidala haiM aura hama rathArUDha haiM / yaha zastra rahita hai aura hama zastro se yukta haiM sajjita hai| aisI sthiti meM kisI para bhI AkramaNa karanA sarvathA ucita hai / isa prakAra vicAra karake ratha se nIce utara gayA aura zastra bhI pheka diye| siMha ne vicAra kiyA--yaha vajramUrkha hai / prathama to ekAkI merI guphA me praviSTa huA, dUsare raya se bhI utara gayA hai, tIsare zastro ko bhI DAla diye hai / ava ima ko eka hI jhapATe meM cIra DAlU14 / aisA socakara vaha tripRSTa para TUTa paDA / tripRSTha bhI kopAbhibhUta hokara usa para uchalA aura mArI zakti ke sAtha (pUrvakRta nidAnAnusAra) usa ke javaDo ko pakaDa liyA aura vastra kI taraha use cIra DAlA55 / prastuta dRzya ko nihAra kara darzaka Ananda vibhora ho uThe | siMha vizAkhAnandI kA jIva thaa| tripRSTha siMha carma lekara nija nagara kI aura prasthita huaa| Ane ke pahale umane kRpako se kahA-ghoTakagrIva se kaha denA ki vaha ava pUrNa nizcinta rahe / jaba usane yaha bAta sunI to vaha atyadhika Rdva huA | azvagrIva ne dono- rAjakumAro ko bulavAyA / ve java nahI gaye tava-azvagrIva ne senA sahita potanapura para caDhAI krdii| tripRSTha bhI sasainya deza kI sImA para pahu~cA | bhayakarAtibhayakara yuddha huaa| tripRSTha ko yaha sahAra acchA na lgaa| usane azvagrIva se kahA-niraparAdha sainiko ko mauta ke ghATa utArane me kyA lAbha hai ? zreSTha to yahI hai ki hama dono yuddha kareM 16 / azvagrIva ne prastuta prastAva mAnya kiyaa| dono me tumula yuddha hone lagA / azvagrIva ke samagra zastra samApta ho gaye / usane cakra ratna phekA / tripRSTha ne use pakar3a liyA aura usI se apane hI zatra ke mira kA chedana karane lgaa| usI samaya-divya vANI se gagana maNDala guJjAyamAna hone lagA / "tripRSTa nAmaka prathama vAsudeva prakaTa ho gayA 10 / 13 (ka) Avazyaka cUNi pR0 234 (kha) Avazyakamalayagiri vRtti0 pa0 250 | 2 14-natprekSya kesarI jAta-jAti smRtiracintayat / eka dhApyamaho eko yadAgAnmadru hAmasI // anyarathAduttaraNa tRtIya zastramocanam / durmada tanihanmyepa, madAndhamiva sindhuram // -tripaSTi0 10 / 1146, 147 15-tripaSTi 10 / 1 / 148,146 16-tripapTi 10111164 se 166 17-(ka) uttara purANa 741 161 se 164 pR0 454 (kha) AvazyakacUrNi pR0 234 (ga) Avazyaka niyukti malaya0 vR0 250
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha khaNDa dharma darzana eva saskRti vizvajyoti bhagavAna mahAvIra kA tripRSThabhava | 201 eka bAra divasa kA avasAna samIpa thaa| sandhyA kI suhAvanI velA thI / bhagavAna bhAskaraastAcala kI goda me pahu~ca gayA thaa| usa samaya tripRSTha ke nakaTya me kucha sagItajJa upasthita hye| unhone sagIta kalA kA paricaya diyA, sagIta kI atyadhika sumadhura jhakAra se vahA~ kA sthala jhakRta ho uThA | tripRpTa vAsudeva ne zayyApAlako ko Adeza diyA ki jaba mujhe nIda A jAya tava gAyako ko roka denA, zayyApAlako ne tripRSTha kI AjJA zirodhArya kI / kucha samaya ke pazcAt samrATa nidrA devI kI ArAdhanA karane me nimagna ho gaye / zayyApAlaka sagIta kI svaralaharI sunane me tallIna ho gye| sagItajJo ko umane ciramita nahIM kiyaa| rAta bhara sagIta kA kAryakrama calatA rhaa| USA kI svarNima razmiyA~ muskarAne vAlI thI ki rAjA jaga uThA / samrATa ne jyo hI sagIta kA kAryakrama dekhA to zayyApAlako se pUchA-inhe visarjita kyo nahI kiyA ? nivedana me unhoMne kahA-deva / sagIta kA prabhAva hamAre para itanA paDA ki hama mugdha ho gaye, sunate-sunate atyadhika anurakta ho gaye jisase inako nahI rokA 18 / yaha suna tripRSTha krodha kI agni meM jala uThA, krodha me vaha bhaDaka aayaa| apane sevako ko vulavAyA aura Adeza diyA ki-AjJA kI avajJA karane vAle eva sagIta ke lobhI isa zayyApAlaka ke kAno me garma zIzA uDela do| rAjA kI kaThoratA pUrNa AjJA se zayyApAlaka ke karNa-kuhuro me garmAgarma zIzA uDelA gayA / asahya vedanA se chaTapaTAte hue usa ke prANa pakherU uDa gaye 19 | samrATa tripRSTha ne sattA ke mada me mAtaGga kI taraha unmatta hokara isa R rakRtya ke kAraNa-nikAcita karmoM kA vandha vAdhA | mahArabha aura mahAparigraha ke sindhu me DUvA rahA aura caurAmI lAkha varSa paryanta rAjya zrI kA upabhoga karane me tallIna ho gayA | vahA~ se AyupUrNa hone para sAtave tamastamA naraka ke apratiSThAna nArakAvAsa me nairayika ke rUpa me utpanna huA 20 / 18-(ka) teSu gAyatsu cottasthI, viSNaruce ca tAlpikam / tvayA visRSTA kiM nAmI sopyUce gItalobhata / -triSaSTizalAkA0 101111 17 (kha)--mahAvIracariya pra0 3, pa0 62 / 16-mahAvIra cariya 3, 50 62 / 20-tivaDheNa vAsudeve caurAsoDavAsasayamahassAi-savvAuya pAlaittA appaiTThANe narAe neraittA uvvnno| -samavAyAGga 84 samavAya SALA
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma krAnti ke agradUta tIrthaMkara mahAvIra ---zrI yazapAla jaina ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ mahAvIra ne samAja kI isa duravasthA ke viruddha vidroha kiyA / jIvana ke prati unakA dRSTikoNa racanAtmaka thA / vaha baDI lakIra khIcakara pAsa kI lakIra ko choTA siddha karane ke pakSapAtI the| unhoMne kisI bhI mAnyatA kA khaNDana nahI kiyA, na kisI ko tarka dvAga parAsta karane kA prayatna kiyaa| unhoMne jIvana ke sahI mUlyo kI prasthApanA kii| yuga-pravAha ke viruddha tairanA sugama nahI hotaa| bhayakara hiMsA ke vIca mahAvIra ne ghopa kiyA-"ahiMsA parama dharma hai|" __ andha vizvAso ko cunautI tIrthakara mahAvIra krAtikArI the| krAnti kA artha hotA hai-pracalita mAnyatAo, rUDhiyo, andhavizvAmo ke viruddha svara U~cA karanA aura naye mUlya sthApita krnaa| mahAvIra ne vaiyaktika tathA sAmAjika jIvana meM vyApta burAiyo ko cunautI dI aura usa mArga ko pratiSThita kiyA, jisa para cala kara mAnava tathA samAja zuddha eva pravuddha bana sakatA thaa| unhone sabase pahalA krAntikArI kadama svaya ke jIvana meM uThAyA / vaha rAjaputra the| unake cAro ora samRddhi aura vaibhava thaa| samAja meM ina dono kA vaDA mAna thA / manuSya kI U~cAI aura nicAI isa vAta se AkI jAtI thI ki usake pAsa kitanA dhana hai aura vaha kima ohade para hai / mahAvIra ne rAjya tyAgA, dhana tyAgA, kyoki unakI dRSTi me mAnava kA mAnadaNDa ye vastueM nahI thI / mahAvIra kA yaha kArya asAmAnya thA, kyoki sAsArika pralobhano ko virale hI choDa pAte haiM, vizepakara yuvAvasthA me aisA karanA to aura bhI kaThina hotA hai / mahAvIra usa samaya lagabhaga tIsa varSa ke the aura yaha vaha vaya thI, javaki manuSya ko bhautika sAdhana rasa pradAna karate haiM / mahAvIra para koI bhI vAhage davAva nahI thA / unhone svecchA se sukha pradAyaka mAne jAne vAle prasAdhano ko tilAjali dI aura sAdhanA ke kaThora mArga para cala paDe / unhone koI bhI vandhana svIkAra nahI kiyA, yahAM taka ki vamyo taka kA tyAga kara diyaa| asAdhAraNa Atmika bala vAlyakAla se hI uname vaDA sAhasa aura AtmavizvAsa thA / dhairya aura kapTa-sahiSNutA thii| krAnti ke liye ye saba guNa anivArya hai| durbala vyakti dIrghakAlIna sAdhanA ke mArga para cala nahI sakatA aura jisame Atma-vizvAsa na ho vaha samAja ko vadala nahIM sktaa| mahAvIra ne vAraha varSa taka sAdhanA kI / sardI, garmI, varSA, dhUpa tathA samAja ke avAchanIya tatvo ke upasarga unhe apane mArga se vicalita na kara sake / merI nizcita mAnyatA hai ki mahAvIra me asAdhAraNa Atmika bala, mAnasika dRDhatA rahI hogI tabhI vaha apanI sAdhanA ko anta taka nibhA sake /
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha khaNDa . dharma, darzana evaM saskRti . tIrthaMkara mahAvIra / 203 zaMkhanAda krAnti kA isa prakAra krAnti kA prathama zakhanAda unhoMne tava kiyA java gharavAra, rAjapATa tathA sAmArika sukha vaibhava ko apanI icchA se choDA / unakA krAntikArI svara usase bhI pahale do aura avasaro para sunAI diyA / mA trizalA kI svAbhAvika icchA thI ki unakA laDakA ghara-gRhasthI kA hokara rahe aura isa sambandha me jaba unhone apane putra se carcA kI to jAnate haiM unhone kyA kahA ? unhoMne kahA, "mA, dekha nahIM rahI ho ki sasAra kitanA dukhI hai aura dharma kA kitanA hrAsa ho rahA hai / loga mAyA moha me phaMse haiM / lokahita ke lie isa samaya sabase adhika AvazyakatA dharma ke pracAra eva prasAra kI hai| ___mA ne samajhAte hue kahA, "maiM jAnatI hU~, tumhArA janma sasAra ke kalyANa ke lie huA hai. para abhI tumhArI umra hai ki tuma ghara gRhasthI me pddo|" ___ mahAvIra kA krAntikArI mvara aura dRDha ho uThA-'ima deha kA kyA bharosA hai ? tuma kucha bhI kaho, mujhase aisA nahIM hogA, nahIM hogaa|" jIvana-dharma jIvana-marma yaha bhApA mAmAnya jana kI nahI hai / ye svara hai usa vyakti ke jo jAnatA hai ki isa nazvara jIvana kI sArthakatA isa bAta me nahI hai ki vaha jaga kI moha-mAyA me lipta rahakara apanI UrjA ko naSTa kara de, balki isa bAta me hai ki vaha jIvana ke dharma ko aura marma ko samajhe, usa mArga para calakara apane ko kRtArtha kare / dharma eka prANa zakti mahAvIra kI krAnti kA dUsarA kSetra thA samAja / DhAI hajAra varSa pahale kA samaya thA javaki samAja bhraSTAcAra tathA andhavizvAso me phaMsa gayA thaa| sar3I galI rUDhiyAM samAja me ghara kara gayI thI, manuSya ke AcaraNa ko UMcA uThAne vAle niyama chinna-bhinna ho gaye the, manuSya svArtha ke vazIbhUta hokara bure se burA kAma kara sakate the, dharma kI jaDeM hila gayI thI, mAnava sattA kA dAsa ho cukA thA / bhAI cAre kI bhAvanA tirohita ho gaI thI, coro varNoM ke AdhAra para samAja me UMca-nIca ke darje bana gaye the, striyA manuSya kI sampatti mAnI jAtI thI, unheM Age baDhAne ke avasara nahIM the, yajJo me pazu bali dI jAtI thI nirdayatA se pazuo kA hanana kiyA jAtA thA, hiMsA kA sarvatra vola-cAlA thA / vAstava me bAta yaha thI, ki loga dharma ke vAhya spa ko adhika mahattva dene lage the| dharma kI AtmA jAtI rahI thii| karma kANDa me phasa jAne ke kAraNa loga dharma ke vAstavika rUpa ko bhUla gaye the / ve jAdU, Tone, ToTake, bhUta-preta Adi ke agha-vizvAmo me burI taraha jakaDa gaye the| vaDI lakora-choTI lakIra mahAvIra ne samAja kI isa duravasthA ke viruddha vidroha kiyA / jIvana ke prati unakA dRSTikoNa racanAtmaka thA / vaha baDI lakIra ko choTA siddha karane ke pakSapAtI the / unhoMne kisI bhI mAnyatA kA khaNDana nahIM kiyA, na kisI ko tarka dvArA parAsta karane kA prayatna kiyA / unhone jIvana ke sahI mUlyo kI prasthApanA kI / yuga pravAha ke viruddha tairanA sugama nahI hotA / bhayakara hiMsA ke bIca mahAvIra svAmI ne ghopa kiyA--(ahiMsA paramo dharma ) ahiMmA parama dharma hai / vastuta yaha buniyAdI bAta thI, kyoki jo vyakti hiMsA karatA hai vaha bahuta sI vyAdhiyo kA zikAra bana jAtA hai| usame asatyAcaraNa, asayama,
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 | munizrI pratApa abhinandana grantha kAyaratA, dveSa aura na jAne kyA-kyA durguNa utpanna ho jAte haiM / imaliye unhoMne sabase adhika vala ahiMsA para diyA / unhone kahA-"ahiMsA se hI manuSya sukhI ho sakatA hai masAra me zAnti banI rahatI hai|" ahiMsA vIroM kA astra lekina unhone spaSTa kahA ki-ahiMmA vIro kA astra hai| kamajora yA kAyara umakA upayoga nahI kara skte| jisame mArane kA mAmarthya hai, phira bhI nahI mAratA, vaha vyakti himaka hai / jimame zakti nahIM, umakA na mArane kI bAta kahanA, ahiMsA kA parihAsa karanA hai / ata yaha kahanA asatya hai ki-mahAvIra ne zastro ke vala ko Atmika bala ke samakSa heya batA kara rASTra kI vIratA ko kSINa kara diyaa| samAja ko nirvIrya banA diyaa| mahAvIra kI ahimA atyanta tejambI ahiMsA thii| vaha usa prakAza puja ke samAna thI jisake Age himA kA adhakAra eka kSaNa Tika nahIM sakatA thaa| jimakA anta karaNa nirmala ho, jo matya kA pujArI ho, nirmIka ho, vahI ahiMsA ke amogha astra kA prayoga kara sakatA hai / Aja ahiMsA kI zakti itanI mada par3a rahI hai, usakA mugvya kAraNa yahI hai ki hama ahiMmA kI tejasvitA ko bhUla gaye haiM aura jhUThI vinamratA ko ahiMsA mAna baiThe hai / ahiMsA para calanA, talavAra kI ghAra para calane ke samAna hai| jIo, jIne vo __ ahiMmA ke mUla matra ke sAtha mahAvIra ne eka sanAtana Adarza aura joDA-"jIo aura jIne do|" jima prakAra tuma jIne kI aura sukhI rahane kI akAkSA rakhate ho, usI prakAra dUmarA bhI jIne aura sukhI rahane kI AkAkSA rakhatA hai / isalie tadi tuma jInA cAhate ho to dUsare ko bhI jIne kA avasara do / samAja kI svArthaparANayatA para isase baDhakara aura coTa kyA ho sakatI hai / "Atmana pratiphUlAni pareSA na samAcaret / ' jisa prakAra kA AcaraNa tuma apane prati kiyA jAnA pasanda nahIM karoge, vaimA AcaraNa dUsaro ke prati mata kro| mahAvIra kI ahiMmA kI parimApA thI-apanI kapAyo ko jItanA, apanI indriyo para niyatraNa rakhanA aura kisI bhI vastu me Asakti na rakhanA / yaha rAjamArga kAyaro kA nahI, vIro kA hI ho sakatA hai| "aha" kI jar3eM hilo samAja kI ahita kara ruDhiyo ko miTAne ke sAtha-sAtha unhoMne dhanI-nirdhana Uca-nIca Adi kI vizeSatAA ko dUra karane kA to prayAma kiyA hI, lekina unhone eka aura krAntikArI siddhAnta diyA "anekAnta" kA / mamAja me aura samAra me jhagaDe kI sabase baDI jaDa hamArA aha hai, matAgraha hai / hama jo kahate haiM, vahI matya hai, dUsare jo kahate hai, vaha jhUTha hai aimI sAmAnya dhAraNA sarvatra pracalita dikhAI detI hai / mahAvIra ne kahA, yaha ThIka nahIM hai / tuma jo kahate ho, vahI ekAntika matya nahIM hai| dUsare jo kahate haiM, usame bhI satya hai, satya ke aneka pahalU hote haiM / tumhe jo dIkha paDatA hai, vaha satya kA eka pahalU hai| jisa prakAra pAca adho ne eka hAthI ke vibhinna ago ko dekhakara apane-apane dRpTa aga ko hI hAthI mAna liyA, para vastuta hAthI to saba ago ko milAkara banA thA, yahI vAta hamAre sAtha honI cAhie / yadi hama isa siddhAnta ke anusAra caleM to Aja ke sAre vigraha dUra ho jAya aura hamArA jIvana atyanta zAntipUrNa vana jAya / upadeza aura siddhAnta tIrthakara mahAvIra kI do aura vAtoM ko maiM bahuta hI krAntikArI mAnatA hU~ / pahalI to yaha ki
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha khaNDa dharma, darzana eva saskRti tIrthaMkara mahAvIra | 205 unhone apane upadezo tathA siddhAnto ko kisI dharma-vizepa kI sImA me Avaddha nahI kiyA / vaha jo kucha kahate the, mAnava mAtra ke lie kahate the / unake kucha upadeza dekhie - _ "jo manuSya prANiyo kI svaya hiMsA karatA hai, dUsaro se hisA karavAtA hai aura hiMsA karane vAlo kA anumodana karatA hai, vaha sasAra meM apane lie vaira vaDhAtA hai|" "jo manupya bhUla se bhI mUlata asatya, kintu Upara se satya mAlUma hone vAlI bhApA bolatA hai, vaha bhI jaba pApa se achUtA nahI rahatA taba bhalA jo jAna bUjhakara amatya volatA hai, usake pApa ko to kahnA hI kyA? ___ "jaise osa kI vU da ghAsa kI noka para thoDI dera taka hI rahatI hai, vaise hI manuSya kA jIvana bhI vahuta choTA hai, zIghra hI nAza ho jAne vAlA hai| isalie kSaNa bhara ko bhI pramAda na kro|" "zAnti se krodha ko mAro, namratA se adhikAra ko jIto, saralatA se mAyA kA nAza karo aura satopa se loma ko kAbU me laao|" ___ "sasAra me jitane bhI prANI haiM saba apane kiye karmoM ke kAraNa ho dukhI hote haiM / acchA yA vurA, jaisA bhI karma ho, usakA phala bhoge binA chuTakArA nahI miltaa|" ___"apanI AtmA ko jItanA cAhie / eka AtmA ko jIta lene para saba kucha jIta liyA jAtA hai|" "jima prakAra kamala jala me paidA hokara bhI jala se lipta nahIM hotA usI prakAra jo sasAra me rahakara bhI kAma-bhogo se ekadama alipta rahatA hai, use hama brAhmaNa kahate haiN|" ___ 'cAMdI aura sone ke kailAza ke samAna vizAla asakhya parvata bhI yadi pAsa me ho to bhI manuSya kI tRpti ke lie vaha kucha bhI nahI, kAraNa ki tRSNA AkAza ke samAna ananta hai|" unake upadeza samasta mAnava jAti ke liye the| yahI kAraNa thA ki unake samavazaraNa me sabhI dharmo ke loga, yahA~ taka ki jIva-jantu bhI sammilita hote the / mahAvIra jaina the, kAraNa ki unhone Atma vijaya prApta kI thI / jaina zabda 'jina' se banA hai jisakA artha hai- apane ko jiitnaa|" maiM prAya vibhinna amnAyo ke vyaktiyo se pUchA karatA ha ki mahAvora kima sampradAya ke the? digambara, zvetAmbara, sthAnakavAsI yA terApathI ? saca hai ki vaha kisI bhI sampradAya ke nahIM the, sava unake the| bhASA kI krAnti dUmarI vAta ki bhApA ke kSetra me mahAvIra ne krAntikArI kadama utthaayaa| unake jamAne me saskRta kA jora thaa| vaha pariSkRta bhASA thii| lekina jana sAmAnya ke bIca arddhamAgadhI kA canana thaa| mahAvIra cU ki apanA sadeza sAdhAraNa logo taka pahucAnA cAhate the, isalie unhoMne arddhamAgadhI ko apane upadezo kA mAdhyama bnaayaa| vaha cAhate to saskRta kA upayoga kara sakate the, lekina usa avasthA me unake vicAra zikSita tathA ucca varga taka hI sImita raha jAte / bhaviSya-darzana isa taraha hama dekhate haiM ki mahAvIra eka krAntikArI vyakti the| unhone aise bahuta se kAma kiye, jo unake adbhuta sAhasa tathA parAkrama ke dyotaka haiN| krAntikArI dRpTA bhI hotA hai| mahAvIra kI nigAha vartamAna ko dekhatI hai, para vahI Thahara nahIM jaatii| vaha bhaviSya ko bhI dekhatI hai| mahAvIra ke siddhAnta itane krAntikArI haiM ki ve sadA preraNA deMge / AvazyakatA isa bAta kI hai ki hama unake anusAra AcaraNa kre|
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizva ko bhagavAna mahAvIra kI dena - bahuzruta zrI madhukara muni jI bhAratavarSa kI yaha sAskRtika paramparA rahI haiM ki yahA~ mahApurupa janma se paMdA nahI hote kitu karma se vanate haiM / apane udAtta evaM lokahitakArI Adarza tathA AcaraNa ke bala para hI ve purupa se mahApurupa kI zreNI me pahucate haiM, AtmA se mahAtmA aura paramAtmA taka kI majila ko prApta karate haiN| imalie bhAratavarSa ke kimI bhI mahApuruSa ke kartRtva para, unakI mAdhanA aura siddhi para vicAra karate samaya sabase pahale unakI jIvana dRSTi para hamArA dhyAna kendrita hotA hai| svaya ke jIvana ke prati aura vizvajIvana ke prati unakA kyA cintana rahA hai, kima dRSTi ko muthyatA dI hai aura jIvana jIne kI kisa vidhi para vizepa bala diyA hai - yahI mahApurupa ke kartRtva aura vizva ke lie usakI dena ko samajhane kA eka mApadaNDa hai| __bhagavAna mahAvIra kI 25vI nirvANa zatAbdI ke pAvana prasaga para Aja hamAre samakSa yaha prazna puna ubhara kara AyA hai ki 2500 vaSa kI isa sudIrya kAla yAtrA me bhI jisa mahApurupa kI smRtiyA~ aura sastutiyAM mAnavatA ke lie upakAraka aura patha darzaka banI huI hai, usa mahApuruSa kI Akhira kaunasI viziSTa dena hai jisase mAnavatA Aja nirAzA kI andhakAgacchanna nizA meM bhI prakAza prApta karane kI AzA lie hue haiN| __bhagavAna mahAvIra svaya hI vizva ke lie eka dena the--yaha kahane me koI anyukti nahIM hogii| unake jIvana ke kaNa-kaNa me aura unake upadezo ke pada-pada me mAnavatA ke prati asIma prema, karaNA aura usake abhyudaya kI ananta abhilApA chalaka rahI hai / aura isI jIvana-dhArA me unhoMne jo kucha kiyA kahA vaha sabhI mAnavatA ke lie eka prakAza puja hai, eka amUlya dena hai| mAnava sattA kI mahattA bhagavAna mahAvIra se pUrva ke bhAratIya ciMtana me mAnava kI mahattA mAnate hue bhI use Izvara yA kisI ajJAta zakti kA dAsa svIkAra kara liyA gayA thaa| mAnava Izvara ke hAtha kI kaThaputalI samajhI jAtI thI, aura usa Izvara ke nAma para mAnava ke vibhinna rUpa, vibhinna khaNDa nirmita ho gaye the| pahalI vAta-mAnalI gaI thI ki sasAra me jo kucha bhI ho rahA hai yA hone vAlA hai vaha mava Izvara kI icchA kA hI phla hai / mAnava to mAtra eka kaThaputalI hai, abhinetA to Izvara hai, vahI ise apanI icchAnumAra nacAtA hai| dUsarI vAtta- mAnava-mAnava me hI eka gaharI bheda rekhA khIca dI gaI thI, kucha manupya Izvara ke pratinidhi bana gaye, kucha unake dalAla aura vAkI saba una IzvarIya ejenTo ke upAyaka / brAhmaNa cAhe sA bhI ho vaha pUjya aura guru hai, zUdra cAhe kitanA hI pavitra ho, use svaya ko paviga mAnane kA adhi
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha khaNDa dharma, darzana eva saskRti vizva ko bhagavAna mahAvIra kI dena | 207 bhI nahI, aura strI cAhe kitanI bhI sahiSNu, sevA-parAyaNA eva dharmamaya jIvana jIne vAlI ho- use dharma-sAdhanA karane aura zAstra jJAna prApta karane kA koI adhikAra nahI / yaha mAnava-sattA kA avamUlyana thA mAnava zakti kA apamAna thA / bhagavAna mahAvIra ne sabase pahale mAnava sattA kA punarmUlyAkana sthApita kiyaa| unhoMne kahAIzvara nAma kA aisA koI vyakti nahI hai jo manuSya para zAsana karatA ho, manupya Izvara kA dAsa yA sevaka nahI hai, kintu apane ApakA svAmI hai / unhoMne kahA__"appA kattA vikattA ya duhANa ya suhANa ya / ---uttarAdhyayana sUtra apane sukha evaM dukha kA karane vAlA yaha AtmA mvaya hai / AtmA kA apanA svatantra mUlya hai, vaha kisI ke hAtha vikA huA nahIM hai / vaha cAhe to apane lie naraka kA kUTa zAlmalI vRkSa (bhayakara kATedAra vipa-vRkSa) bhI ugA sakatA hai, athavA svarga kA nandanavana aura azokavRkSa bhI / svarga naraka AtmA ke hAtha me hai-AtmA apanA svAmI svaya hai / pratyeka AtmA me paramAtmA banane kI zakti hai| Atma-mattA kI svatatratA kA yaha udghopa-mAnavIya mUlyo kI navasthApanA thI, mAnava sattA kI mahattA kA spaSTa svIkAra thaa| isa Aghopa ne manuSya ko satkarma ke lie, satpuruSArtha ke lie prerita kiyaa| IzvarIya dAsatA se mukta kiyaa| aura vandhano se mukta hone kI cAvI usI ke hAtha me sauMpa dI gaIvadhappa mokkho ajjhatyeva -AcArAga sUtra 112 vandhana aura mokSa AtmA ke apane bhItara hai| samAnatA kA siddhAnta mAnavasattA kI mahattA sthApita hone para yaha sidvAnta bhI svaya puSTa ho gayA ki mAnava cAhe purupa ho yA strI, brAhmaNa ho yA zUdra-dharma kI dRSTi se, mAnavIya dRSTi se usame koI antara nahI hai| jAti aura janma se apanI AbhijAtyatA yA zreSThatA mAnanA mAtra eka dabha hai / jAti se koI bhI viziSTa yA hIna nahIna dosaI jAi visesa phoI - uttarAdhyayana sUtra jAti kI koI viziSTatA nahI hai| unhone kahA-brAhmaNa kauna ? kula vizepa me paidA hone vAlA brAhmaNa nahI, kintu babhacereNa vamaNo (-uttarAdhyayana) brahmacarya kA pAlana karane vAlA brAhmaNa hotA hai / yaha jAtivAda para gaharI coTa thii| jAti ko janma ke sthAna para karma se mAna kara bhagavAna mahAvIra ne purAnI jaDa mAnyatAo ko toddaa| kammuNA vamaNo hoI, kammuNA hoI khattio / vaiso phammuNA hoi suddo havaI kammuNA // karma-samAnatA ke isa siddhAnta se AbhijAtyatA kA jhUThA dama nirasta ho gayA aura mAnavamAnava ke bIca samAnatA kI bhAvanA, karma zreSThatA kA siddhAnta sthApita huaa| dharma sAdhanA ke kSetra me bhagavAna mahAvIra ne nArI ko bhI utanA hI adhikAra diyA jitanA purupa ko| yaha to dhArmikatA kA, AtmajJAna kA upahAsa thA ki eka sAdhaka apane ko AtmadraSTA mAnate
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratApa abhinandana grantha hue bhI strI-purupa kI daihika dhAraNAo se badhA rahe aura dharma mAdhanA me strI-purupa kA laigika meda mana meM vamAye ragve / bhagavAna mahAvIra ne vAhA-itthI o vA puriso vA-cAhe strI ho yA puruSa, pratyeka meM ekA jyotirmaya ananta zakti sampanna Atma tatva hai, aura pratyeka usakA pUrNa vikAsa kara nakanA hai, isalie dharma sAdhanA ke kSetra meM jAtIya eva laiMgika bheda ke AdhAra para bheda-bhAva paidA karanA nirAajJAna aura pAkhaNDa hai| ima prakAra mAnava kI mahattA aura dhama-mAvanA meM samAnatA kA siddhAnta bhagavAna mahAvIra kI eka adbhuta dena hai, jo bhAratIya jIvana ko hI nahIM, kintu vizva jIvana ko bhI upakRta kara rahI hai| isI ke mAya ahisA kA sUkSma eva manovaijJAnika darzana, aparigraha kA uccatama mAmAjika aura AdhyAmika ciMtana tathA anekAta kA zreSTha dArzanika vizlepaNa-vizva ke lie bhagavAna mahAvIra kI avismaraNIya dena hai / pAvazyakatA hai Aja ima dena se mAnava samAja apanA kalyANa karane ke lie macce mana se prastuta ho|
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mahAvIra kA aparigraha-darzana -upAdhyAya zrIamaramuni mmmmmmmmmm~~~~~~~~~~~~~~~~rmmmmmmmm wwww se maima parinnAya mA ya hu lAla paccAsI -vivekI sAdhaka lAra-thUka cATane vAlA na bane, arthAt parityakta bhogo kI puna kAmanA -AcArAga 12 / 5 na kre| je mamAiyamaI jahAi, se jahAi mamAiya / se hu diTThapahe muNI, jassa natthi mamAiya / jo mamatva buddhi kA parityAga karatA hai, vahI vastuta. mamatva-parigraha kA tyAga kara sakatA hai| vahI muni vAstava me patha (mokSamArga) kA draSTA hai jo kisI bhI prakAra kA mamatva bhAva nahI rakhatA hai| -AcArAga 1126 bhagavAn mahAvIra ke ciMtana me jitanA mahatva ahiMsA ko milA, utanA hI aparigraha ko bhI milA / unhoMne apane pravacano me jahA-jahA Arambha-(hiMsA) kA nipedha kiyA, vahA-vahA parigraha kA bhI niSedha kiyA hai| cUMki mukhyarUpeNa parigraha ke lie hI hiMsA kI jAtI hai, ata aparigraha ahiMsA kI pUraka sAdhanA hai| parigraha kyA hai ? prazna khaDA hotA hai, parigraha kyA hai ? uttara AyA hogA-dhana-dhAnya, vastra-bhavana, putraparivAra aura apanA zarIra yaha sava parigraha hai| isa para eka prazna khaDA huA hogA ki yadi ye hI parigraha hai to inakA sarvathA tyAgakara koI kase jI sakatA hai ? java zarIra bhI parigraha hai, to koI azarIra vanakara jie, kyA yaha sabhava hai ? phira to aparigraha kA AcaraNa asabhava hai| asabhava aura azakya dharma kA upadeza bhI nirarthaka hai / bhagavAn mahAvIra ne hara prazna kA anekAtadRSTi se samAdhAna diyA hai / parigraha kI vAta bhI unhone anekAta dRSTi se nizcita kI aura kahA-vastu, parivAra, aura zarIra parigraha hai bhI aura nahI bhI / mUlata ve parigraha nahIM haiM, kyoki ve to bAhara me kevala vastu rUpa haiM / parigraha eka vRtti hai, jo prANI kI antaraga cetanA kI eka azuddha sthiti hai, ata java cetanA vAhya vastuo me Asakti, mUrchA, mamatva (merApana) kA Aropa karatI hai tabhI ve parigraha hote haiM, anyathA nhiiN| isakA artha hai-vastu me parigraha nahI, bhAvanA me hI parigraha hai| graha eka cIja hai, parigraha dUsarI cIja hai / graha kA artha ucita AvazyakatA ke lie kisI vastu ko ucita rUpa meM lenA eva usakA ucita rUpa me hI upayoga krnaa| aura parigraha kA artha hai-ucita-anucita kA viveka kie vinA 27
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 | munizrI pratApa abhinandana grantha Asakti rUpa me vastuoM ko nava jora se pakaDa lenA, jamA karanA, aura unakA maryAdAhIna galata anAmAjika rUpa meM upayoga karanA / vastu na nI ho, nadi usakI AmaktimUlaka maryAdAhIna abhIpsA hai to vaha nI parigraha hai / isIlie mahAvIra ne kahA thA-'mucchA pariggaho'-mULa, mana kI mamatva dazA hI vAstava ma parigraha hai| jo sAvaka mamantra me mukta ho jAtA hai, vaha sone cAdI ke pahADo para baiThA huA mI aparigrahI kahA jA sakatA hai| ima prakAra bhagavAna mahAvIra ne parigaha kI, ekAnta jaDa vAdI parimApA ko toDakara use bhAvavAdo, caMnanyavAdI paribhApA dii| ___ aparigraha kA maulika artha bhagavAn mahAvIra ne batAyA, aparigraha kA nIdhA-sAdA artha hai-nispRhatA, nirIhatA / icchA hI savame vaDA vadhana hai, dusa hai / jisane icchA kA nirodha kara diyA use mukti mila gaI / icchA-mukti hI vAstava me masAramukti hai / isalie sabase prathama icchAo para, AkAkSAo para mayama karane kA upadeza mahAvIra ne diyA / vahuta se sAdhaka, jinakI cetanA itanI pravuddha hotI hai ki ve apanI sampUrNa icchAo para vijaya prApta kara sakate haiM, mahAvratI-sayamI ke rUpa meM pUrNa aparigraha ke patha para baDhate hai| kintu isame aparigraha kevala sanyAsa kSetra kI hI sAdhanA mAtra vanakara raha jAtA hai, ata sAmAjika kSetra me aparigraha kI avatAraNA ke lie use gRhastha-dharma ke rUpa me bhI eka parimApA dI gii| mahAvIra ne kahA-sAmAjika prANI ke lie icchAo kA sapUrNa nirodha, Asakti kA samUla vilaya-yadi mabhava na ho, to vaha Asakti ko kramaza kama karane kI sAdhanA kara sakatA hai, icchAo ko sImita karake hI vaha aparigraha kA mAdhaka bana sakatA hai| icchAeM AkAza ke samAna ananta haiM, unakA jitanA vistAra karate jAo, ve utanI hI vyApaka, asIma vanatI jAeMgI aura utanI hI cintAe~, kaSTa, azAnti vaDhatI jaaeNgii| ___ iccAe sImita hogI, to cintA aura azAnti bhI kama hogI / icchAo ko niyatrita karane ke lie mahAvIra ne 'icchAparimANavata' kA upadeza kiyA / yaha aparigraha kA mAmAjika tpa bhI thA / vaDevaDe dhanakuvera, zrImata eva samrATa bhI apanI icchAo ko sImita-niyatrita kara mana ko zAta eva prasanna rakha sakate hai / aura mAdhanahIna mAdhAraNa loga, jinake pAsa sarvagrAhI lambe cauDe mAdhana to nahI hote, para icchAeM asIma dauDa lagAtI rahatI haiM, ve bhI icchA-parimANa ke dvArA samAjopayogI ucita AvazyakatAo kI pUrti karate hue bhI apane aniyatrita icchApravAha ke sAmane aparigraha kA eka Antarika avarodha khaDA kara use roka sakate haiN| icchAparimANa-eka prakAra se svAmitva-visarjana kI prakriyA thii| mahAvIra ke samakSa java vaMzAlI kA Ananda pThI icchAparimANa vrata kA sakalpa lene upasthita huA, to mahAvIra ne batAyA"tuma apanI AvazyakatAo ko mImita karo / jo apAra-sAdhana sAmagrI tumhAre pAsa hai, usakA pUrNa rUpa me nahI to, ucita sImA me visarjana karo / eka sImA se adhika artha-dhana para apanA adhikAra mata rakho, Avazyaka kSetra, vAstu nma bhUmi se adhika bhUmi para apanA svAmitva mata rkho| isI prakAra pazu, sadA-dAsI, Adi ko bhI apane sImAhIna adhikAra se mukta kro|
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha khaNDa dharma, darzana eva saMskRti bhagavAna mahAvIra kA aparigraha darzana | 211 svAmitva visarjana kI yaha sAtvika preraNA thI, jo samAja me sapatti ke AdhAra para phailI anargala vipamatAo kA pratikAra karane meM saphala siddha huii| manuSya java AvazyakatA se adhika sapatti va vastu ke saMgraha para se apanA adhikAra haTA letA hai, to vaha samAja aura rASTra ke lie unmukta ho jAtI hai, isa prakAra apane Apa hI eka sahaja samAjavAdI antar prakriyA prArambha ho jAtI hai| __bhogopabhoga eva vizA-parimANa mAnava sukhAbhilASI prANI hai / vaha apane sukha ke lie nAnA prakAra ke bhogopabhogo kI parikalpanA ke mAyA jAla me ulajhA rahatA hai| yaha bhogavuddhi hI anartha kI jaDa hai| isake lie hI mAnava artha sagraha ke pIche pAgala kI taraha dauDa rahA hai / java taka bhogavuddhi para akuza nahI lagegA, tabataka parigraha-budvi se mukti nahI milegii| yaha ThIka hai ki mAnava jIvana bhogopabhoga se sarvathA mukta nahI ho sktaa| zarIra hai, umakI kucha apekSAeM / unheM sarvathA kaise ThukarAyA jA sakatA hai / ata mahAvIra Avazyaka bhogopabhoga se nahI, apitu amaryAdita - bhogopabhoga se mAnava kI mukti cAhate the| unhoMne isake lie bhoga ko sarvathA tyAga kA vrata na batAkara 'bhogopabhogaparimANa' kA vrata batAyA hai| bhoga parigraha kA mUla hai / jyo hI bhoga yathocita AvazyakatA kI sImA me Avaddha hotA hai, parigraha bhI apane Apa sImita ho jAtA hai / isa prakAra mahAvIra dvArA upadiSTa bhogopabhogaparimANa' vrata me se aparigraha svata phalita ho jAtA hai| mahAvIra ne aparigraha ke lie dizA parimANa aura dezAvakAsika vrata bhI nizcita kie the| ina vrato kA uddezya bhI AmapAsa ke dezo eva pradezo para honevAle anucita vyApArika, rAjakIya eva anya zopaNa pradhAna AkramaNo se mAnava samAja ko mukta karanA thA / dUsare dezo kI sImAo, apekSAo eva sthiniyo kA yogya viveka rakhe vinA bhoga-vAsanA pUrti ke cakra me idhara udhara aniyazrita bhAga-dauDa karanA mahAvIra ke sAdhanA kSetra me nipiddha thA / Aja ke zopaNamukta samAja kI sthApanA ke vizva magala udghopa me, isa prakAra mahAvIra kA cintana-svara pahale se hI mukharita hotA A rahA hai| parigraha kA pariSkAra dAna pahale ke sacita parigraha kI cikitsA usakA ucita vitaraNa hai| prApta sAdhano kA janahita me viniyoga dAna hai, jo bhArata kI vizva mAnava ko eka bahuta baDI dena hai, kintu svAmitva visarjana kI ukta dAna-prakriyA meM kucha vikRtiyA A gaI thI, ata mahAvIra ne cAlU dAna praNAlI me bhI mazodhana prastuta kiyaa| mahAvIra ne dekhA loga dAna to karate haiM, kintu dAna ke sAtha unake mana me Asakti eva mahakAra kI bhAvanAe~ bhI panapatI hai / ve dAna kA pratiphala cAhate haiM, yaza, kIrti, vaDappana, svarga aura devatAo kI prmnntaa| AdamI dAna to detA thA, para vaha yAcaka kI vivazatA yA garIvI ke sAtha pratiSThA aura svarga kA saudA bhI kara lenA cAhatA thaa| isa prakAra kA dAna samAja me garIbI ko baDhAvA detA thA dAtAo ke ahakAra ko protsAhita karatA thA / mahAvIra ne isa galata dAna-bhAvanA kA pariSkAra kiyaa| unhone kahA--kimI ko kucha denA mAtra hI dAna-dharma nahIM haiM, apitu niSkAmavuddhi se', janahita me 1-muhAdAI muhAjIvI, dovi,gacchati suggai / --dazavakAlika
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 / munizrI pratApa abhinandana granya mavibhAga karanA, sahodara vandhu ke bhAva se ucita hissA denA, dAna-dharma hai| dAtA binA kisI prakAra ke ahakAra va bhautika pralobhana se grasta hue, mahaja sahayoga kI pavitra buddhi se dAna kare-vahI dAna vAstava me dAna hai| ___ imIlie bhagavAna mahAvIra dAna ko savibhAga kahate the| savibhAga-arthAt samyak-ucita vibhAjana-baMTavArA aura isake lie bhagavAn kA guru gambhIra ghopa thA ki- savimAgI ko hI mokSa hai, asavibhAgI ko nahI-'asavimAgI na ha tassa mokkho|' vaicArika aparigraha bhagavAn mahAvIra ne parigraha ke mUla mAnava mana kI bahuta gaharAI me dekhe / unakI dRSTi me mAnava-mana kI vaicArika ahatA eva Asakti kI hara prativaddhatA parigraha hai| jAtIya zreSThatA, bhApAgata pavitratA, strI-purupo kA zarIrAdhita acchA burApana, paramparAo kA durAgraha Adi samagra vaicArika Agraho, mAnyatAo eva prativaddhatAo ko mahAvIra ne Antarika parigraha vatAyA aura usase mukta hone kI preraNA dI / mahAvIra ne spaSTa kahA ki vizva kI mAnava jAti eka hai / usame rASTra, samAja eva jAtigata uccatA-nIcatA jaimI koI cIja nahIM / koI bhI bhApA zAzvata eva pavitra nahIM hai| strI aura purupa AtmadRSTi se eka hai, koI U~cA yA nIcA nahI hai / isI taraha ke anya mava sAmAjika tathA mApradAyika Adi bheda vikalpo ko mahAvIra ne aupAdhika vatAyA, svAbhAvika nahI / / isa prakAra bhagavAn mahAvIra ne mAnava-cetanA ko vaicArika parigraha se bhI mukta kara use vizuddha aparigraha bhAva para pratiSThita kiyaa| bhagavAn mahAvIra ke aparigrahavAdI cintana kI pA~ca phalazrutiyA Aja hamAre samakSa haiM -- 1-icchAo kA niyamana 2-samAjopayogI sAdhano ke svAmitva kA visarjana / 3-zopaNamukta samAja kI sthaapnaa| 4-niSkAmabuddhi se apane sAdhano kA janahita me savibhAga dAna / 5-aadhyaatmik-shuddhi| KAR TusMis-ther. T HEIRATRAITRITI ipnis TATPA TRA
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya itihAsa kA lauha-puruSa : caNDapradyota -devendra muni zAstrI, sAhityaratna bhagavAn mahAvIra ke samaya ujjanI kA rAjA caNDapradyota thaa| usakA mUla nAma pradyota thA parantu atyanta R ra svabhAva hone se usake nAma ke Age caNDa' yaha vizepaNa lagA diyA thaa| usake pAsa virAT menA thI ata usakA dUsarA nAma mahAmena bhI yA' / kathA saritsAgara ke anusAra mahAsena ne caNDI kI upAsanA kI thI jisame usako ajeya khaDga aura yAma prApta huA thaa| isa kAraNa vaha 'mahAcaNDa' ke nAma se bhI pramiha thA / ' java umane janma liyA thA tava samAra me dIpaka ke samAna prakANa ho gayA thaa| isalie umakA nAma pradyota rakhA gyaa| bauddha grantha udenavatyu me likhA hai ki vaha mUrya kI kiraNo ke samAna zaktizAlI thaa| tibbatI vauddha anuzruti ke anusAra jisa dina pradyota kA janma huA usI dina buddha kA bhI janma huA thA / aura jisa dina pradyota rAjasiMhAsana para baiThA usI dina gautama buddha ne buddhatva prApta kiyaa| Avazyaka cUNi', Avazyaka hAribhadrIyavRtti aura tripaSTizalAkA purupa caritra me AtA hai ki ghaNhapradyota ke pAsa (1) loha jagha nAmaka lekhavAhaka (1) agnimIru nAmaka ratha (3) anala giri nAmaka hasti (4) aura zivA nAmaka devI, ye cAra ratna the / 1 (ka) ujjainI ina ezeMTa iDiyA, peja 13 (kha) bhagavatI sUtra saTIka 1316, patra 1135 me udrAyaNa ke sAtha jo mahAsena kA nAma AyA hai vaha ___ caNDapradyota ke lie haiN| (ga) uttarAdhyayana nemicandra vRtti me bhI mahAmena kA ullekha huA hai dekheM patra 252-1 2 (ka) rAkahila-likhita lAipha Ava vuddha, pRSTha 32 (kha) ujjayinI ina aiMzenTa iDiyA, pR0 13,-vimalacaraNa 3 lAipha Ava vuha, pR0 17, rAkahila 4 ujjayinI ina aizeMTa iNDiyA, pR0 13 5 lAipha oNpha vuddha, pR0 32, kI TippaNI 1 6 Ava0 cUrNi bhAga 2, patra 160 7 AvazyakahAri0, vRtti 673-1 8 trizapTi0 10 / 11 / 173
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 | munizrI pratApa abhinandana grantha udenavatyu me pradyota ke eka drutagAmI ratha kA varNana hai| bhadrAvatI nAma kI hathinI kakkA (pAlI me kAkA) nAmaka dAsa, do ghoDiyA-celakThI, aura majukezI eva nAlA girI nAmaka hAthI ye pAco milakara usa ratha ko khIcate the| dhammapada ke TIkAkAra ne likhA hai ki pradyota kisI bhI siddhAnta ko mAnane vAlA nahI thA' umakA karma phala para vizvAsa nahIM thA / AcArya hemacandra ne likhA hai ki vaha strI-lolupI aura pracaNDa thA / ' purANakAra ne usake lie nayavajita zabda kA prayoga kiyA hai / 12 / ___ jaina kathA sAhitya me spaSTa varNana hai ki caNDapradyota ne svarNagulikA dAsI ke lie sindhu mIvIra ke rAjA udAyana ke sAtha mahArAnI mRgAvatI ke lie vatsa nareza zatAnIka ko mAtha / 4 'dvimukha'avabhAsaka' makaTa ke lie pAcAla nareza rAjA dummaha ke mAtha / 15 rAjA zreNika ke baDhate hae prabhAva ko na saha sakane ke kAraNa magadha rAja zreNika 16 ke sAtha usane yuddha kiyA / ye sAre ghaTanA prasaga bahuta hI Akarpaka hai / vistAra bhaya se hamane unako yahAM uTTa kiMta nahI kiyA hai, jijJAsuo ko mUla grantha dekhane caahie| vatma deza ke rAjA zatAnIka aura caNDapradyota kA yuddha huA vaha jaina17 aura bauddha kathAnako me prAya samAna rUpa se milatA hai / prastuta yuddha kA kathA saritsAgara Adi me bhI ullekha huA hai| svapnavAsavadattA nATaka me mahAkavi bhAsa ne usI kathA-prasaga ko mUla AdhAra batAyA hai| majjhima nikAya ke anusAra ajAtazatru ne caNDa-pradyota ke bhaya se bhayabhIta vanakara rAjagRha me kliAvandI kI thii|56 vaudva mAhitya me usake dUsare yuddho kA ullekha nahI hai| jaina sAhitya me caNDa pradyota ke ATha rAniyo kA ullekha AyA hai| jo kauzAmbI kI rAnI mRgAvatI ke sAtha bhagavAna mahAvIra ke pAsa dIkSA letI hai20 umame eka rAnI kA nAma zivA devI hai, 6 (ka) dhamma pada TIkA ujjayinI-darzana pR0 12 (kha) ujjayinI ina aizeTa iNDiyA pR0 15 10 (ka) ujjainI ina e zeTa iTiyA pR0 13 vimalacaraNalA (kha) madhya bhArata kA itihAsa pra0 bhAga pR0 175-176 11 niSaSTi0 108 / 150 va 168 12 kathAsaritsAgara 13 nipaSTi 10 / 11-445-567 (kha) uttarAdhyayana a0 18 nemicandrakRta vRtti (ga) bharatezvara-bAhubalI vRtti bhAga 1, patra 177-1 14 vipptti-10|11|184-265 15 vipapTi - 10 / 11 / 172-263 16 uttarAvyayana sUna a0 6 nemicandrakRta vRtti 17 nipptti-10|11|184-265 18 dhammapaddha aTThakathA, 211 16 majjiAma nikAya 3 / 118, gopaka moggalAna sutta 20 Avazyaka cUNi
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.caturtha khaNDa dharma-darzana eva saskRti ,bhAratIya itihAsa kA lauhapurupa caNDapradyota | 215 jo ceTaka kI putrI thI / 21 eka kA nAma agAravatI thA jo su samArapura23 ke rAjA dhadhumAra kI putrI thii| isa agAravatI ko prApta karane ke lie pradyota ne susamArapura para gherA DAlA thaa| vaha agAravatI pakkI zrAvikA thii| kathA maritsAgara me agAravatI ko agAraka-nAmaka daitya kI putrI kahA hai 3' usakI eka rAnI kA nAma madana majarI thA, jo dummaha pratyeka buddha kI laDakI thii| Avazya niyukti dIpikA me pradyota ke gopAlaka aura pAlaka ina do putro kA ullekha haiM / " svapnavAnavadattA me bhI ina do putro ke sAtha eka putrI kA bhI ullekha huA hai usakA nAma vAsudattA diyA hai, Avazyaka cUNi me vAsavadattA nAma AyA hai| use pradyota kI patnI agAravatI kI putrI kahA hai / 26 vauddha sAhitya me gopAlaka kI mAM ko vaNika putrI batAyA hai usake bhavya rUpa para mugdha hokara pradyota ne usake sAtha vivAha kiyA thaa| hapaM caritra me usake eka putra kA nAma kumArasena diyA hai| kucha granyo me khaDakamma ko pradyota kA eka matrI vatAyA hai. kucha grantho me matrI kA nAma bharata diyA hai / jana sAhitya ke paryavekSaNa se jJAta hotA hai ki caNDa-pradyota prArabha me jaina dharmAvalambI nahI yaa| rAjA udAyana use bandI banAkara le jAte haiM / mArga meM paryupaNaparva A jAtA hai| rAjA udAyana ke usa dina paupadhopavAsa thA, ata. unakA bhojana banAne vAlA rasoiA caNTapradyota se pUchatA hai ki Apa kyA bhojana kareMge ? tava caNDapradyota ko vahuta Azcarya huA / rasoie ne paryupaNa mahAparva kI vAta kahI aura kahA isI kAraNa mahArAjA udAyana ke pIpadhopavAsa hai| tava caNDapradyota ne kahA ki mere mAtA-pitA bhI zrAvaka the, isalie mere bhI upavAsa hai / jaba udAyana ne use mukta kiyA tava vaha 21 Avazyaka cUNi, uttarArddha patra 164 22 Avazyaka cUrNi bhAga 1, patra 61 23 muni zrI indravijayajI kA manta87 hai ki su samArapura kA vartamAna nAma 'cunAra' hai, jo jilA mirajApura me hai| 24 Avazyaka cUNi bhAga 2, patra 166 25 madhyabhArata kA itihAsa prathama khaNDa pR0 175 le0 'harihara nivAsa dvivedI' 26 uttarAdhyayana 6 a0 nemicandra vRtti 135-2-1362 27. Avazyaka niyukti dIpikA, bhAga 2, pana 110-1 gA 1282 28 svapnavAsavadattA mahAkAvya-bhAsa 26 Avazyaka cUNi uttarArddha patra 161 30 (ka) aguttara nikAya aThakathA 111110 (kha) ujjayinI ina aiMzeTa iNDiyA pR0 14 (ga) madhyabhArata kA itihAsa bhAga 1-pR 175 dvivedI likhita 31 tIrthakara mahAvIra bhAga 2, pR0 587 32 lAipha ina aizaiTa iNDiyA 364 33. ujjayinI-darzana pR0 12 madhyabhArata sarakAra 34 (ka) tanmamayupavAmo'dya pitarau zrAvako hi me| -uttarA0 bhAvavijaya kI TIkA ma01 zloka0182 patra 386-2
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 | munizrI pratApa abhinandana granya jaina dharmAvalambI vanA / mahAvIra ke samavasaraNa me zatAnIka rAjA kI patnI mRgAvatI tathA caNDa-pradyota kI zivA Adi ATha patniyAM dIkSita huI, usa samaya caNDa-pradyota bhI vahA~ para upasthita thA / 35 bhagavAna mahAvIra se usakA prayama sAkSAtkAra vahI huA thA aura vahI para usane vidhivat jaina dharma svIkAra kiyA thA / 36 aguttara nikAya aTakathA ke anusAra caNDapradyota ko dharma kA upadeza bhikSu mahAkAtyAyana ke dvArA milA thA jo sAdhu banane ke pUrva caNDapradyota ke rAjapurohita the / caNDa-pradyota ke Agraha se ve tathAgata buddha ko bulAne gaye the| kintu buddha ke upadeza ko sunakara sAdhu bana gye| buddha ujjainI nahI Aye kintu unhone mahAkAtyAyana bhikSu ko ujjanI bhejaa| caNDapradyota usake upadeza se vudva kA anuyAyI vnaa|' kintu umakA vuddha ke sAtha kabhI sAkSAtkAra huA ho aisA ghaTanA prasaga vauddha sAhitya me nahI hai| yaha spaSTa hai ki mUla Agama aura tripiTaka me caNDa-pradyota ke kisI vizepa dharmAnuyAyI hone kA ullekha nahI hai / vAda ke kyA-mAhitya me hI usakA sArA varNana milatA hai| vaha bhagavAna mahAvIra yA tathAgata buddha ina dono me se kisakA anuyAyI thA? yaha bhI sabhava hai ki vaha prArabha me eka dharma kA anuyAyI rahA ho, vAda me dUsare dharma kA anuyAyI banA ho / yaha bhI sabhava hai ki usakA jaina aura bauddha dono hI paramparAo ke mAya sambandha rahA ho, jisase vAda ke kathAkAro ne apanA-apanA anuyAyI siddha karane kA prayAna kyiA ho| hamArI dRSTi se usakI ATho rAniyAM jaina dharma me dIkSita huI, aura ve vivAha ke pUrva bhI jaina thI ata caNDa-pradyota kA bAda me jaina honA adhika tarka sagata lagatA hai| 101111567 (kha) zrAvako pitaromama" tripaSTi 35 bharanezvara vAhuvalI vRtti dvitIya vibhAga pa0 323 36 tatazcaNDapradyota dharmamagIkRtya svapuram yayau-bharatezvara bAhuvalI vRtti 2 / 323 37 (ka) aguttara nikAya aTakathA 111 / 10 (kha) dheragAthA-~-aTakathA bhAga 1 pR0 483 -
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ vartamAna yuga meM bhagavAna mahAvIra ke vicAroM kI sArthakatA DaoN0 narendra bhAnAvata ema e pI-eca. DI. vaDhe mAna bhagavAna mahAvIra virATa vyaktitva ke dhanI the / ve krAMti ke rUpa me utpanna hue the| uname zakti, zIla va saundarya kA adbhata prakAza thaa| unakI dRSTi vaDI painI thI / yadyapi ve rAjakumAra the| rAjasI samasta aizvarya unake caraNo me loTatA thA tathApi pIDita mAnavatA aura dalita zoSita jana-jIvana se unhe sahAnubhUti thii| samAja meM vyApta artha-janya viSamatA aura mana me udbhUta kAma janya vAsanAo ke durdamanIya nAga ko ahiMsA, sayama aura tapa ke gArUDI sasparza se kIla kara ve samatA, sadbhAva aura sneha kI dhArA ajamna rUpa se pravAhita karanA cAhate the| isa mahAn uttaradAyitva ko, jIvana ke isa lokasagrahI lakSya ko unhone pUrNa niSThA aura sajagatA ke sAtha sampAdita kiyA, isame koI sandeha nahIM / __mahAvIra kA jIvana-darzana aura unakA tattvaciMtana itanA adhika vaijJAnika aura sArvakAlika lagatA hai ki vaha Aja kI hamArI jaTila samasyAo ke samAdhAna ke lie bhI paryApta hai| Aja kI pramukha samasyA hai sAmAjika arthajanya vipamatA ko dUra karane ko / isake lie mArksa ne varga-sagharSa ko hala ke rUpa me rakhA / zopaka aura zoSita ke pArasparika anavarata saMgharSa ko anivArya mAnA aura jIvana kI antas bhAva-cetanA ko nakArakara kevala bhautika jaDatA ko hI sRSTi kA AdhAra mAnA / isase jo duSpariNAma huA vaha hamAre sAmane hai / hame gati to mila gaI para dizA nahI, zakti to mila gaI para viveka nahI, sAmAjika vaiSamya to sataho rUpa se kama hotA huA najara AyA para vyakti-vyakti ke mana kI dUrI vaDhatI gii| vaijJAnika AviSkAro ne rASTro kI dUrI to kama kI para mAnasika dUrI aura baDhI / vyakti ke jIvana me dhArmikatA-rahita naitikatA aura AcaraNa rahita vicArazIlatA panapane lgii| vartamAna yuga kA yahI sabase baDA antavirodha aura sAskRtika sakaTa hai| bhagavAna mahAvIra kI vicAradhArA ko ThIka taraha se hRdayagama karane para samAjavAdI lakSya kI prApti bhI sabhAvya hai aura vaDhate hue isa mAskRtika sakaTa se mukti bhii| mahAvIra ne apane rAjasI jIvana me aura usake cAro ora jo ananta vaibhava kI ragInI thI, usase yaha anubhava kiyA ki AvazyakatA se adhika sagraha karanA pApa hai, sAmAjika aparAdha hai, AtmachalanA hai / Ananda kA rAstA hai apanI icchAo ko kama karo, AvazyakatA se adhika sa graha na kro| kyoki hamAre pAsa jo anAvazyaka sagraha hai, usakI upayogitA kahI aura hai / kahI aisA prANI varga hai jo uma sAmagrI se vacita hai, jo umake abhAva me satapta hai, Akula hai / ata hame usa anAvazyaka sAmagnI ko sagrahIta kara rakhanA ucita nahIM / yaha apane prati hI nahIM, samAja ke prati chalanA hai, isa vicAra ko aparigraha darzana kahA gyaa| isakA mUla mantavya hai-kisI ke prati mamatva-bhAva na rakhanA / vastu ke prati bhI nahI, vyakti ke prati mI nahI, svaya apane prati bhI nahI / vastu ke prati mamatA na hone para hama anAvazyaka sAmagrI kA to sacaya kareMge hI nahIM, Avazyaka sAmagrI ko bhI dUmaro ke lie visarjita kreNge| 28
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 | munizrI pratApa abhinandana grantha Aja ke sakaTa kAla me jo sagraha vRtti (Hoarding) aura tadjanita vyAvasAyika lAbha vRtti panapI hai, umame mukta hama tava taka nahI ho sakate jaba taka ki aparigraha darzana ke isa pahala ko AtmasAt na kara liyA jaay| __ vyakti ke prati bhI mamatA na ho| isakA dArzanika pahalU itanA hI hai ki vyakti apane 'svajano' taka hI na more / parivAra ke sadasyo ke hito kI hI rakSA na kare varan usakA dRSTikoNa samasta mAnavatA ke hita kI ora agrasara ho / Aja prazAsana aura anya kSetro me jo anaitikatA vyavahRta hai usake mUla me 'apano ke prati mamatA kA bhAva hI vizepa rUpa se preraka kAraNa hai| isakA artha yaha nahI ki vyakti pArivArika dAyitva ne mukta ho jAya / isakA dhvanita artha kevala itanA hI hai ki vyakti 'sva' ke dAyare se nikalakara 'para' taka pahuce / 'svArtha ke sakIrNa kSetra ko lAgha kara 'parArtha ke vistRta kSetra ko apanAye / santo ke jIvana kI yahI sAdhanA hai / mahApurupa isI jIvanapaddhati para Age baDhate haiM / kyA mahAvIra, kyA buddha mabhI ina vyAmoha se pare haTakara, AtmajayI vane / jo jisa anupAta meM isa anAmakta bhAva ko AtmasAt kara sakatA hai vaha usI anupAta me loka-sammAna kA adhikArI hotA hai| Aja ke tathAkathita netAo ke vyaktitva kA vizlepaNa ima kamauTI para kiyA jA sakatA hai / netAo ke sambandha meM Aja jo dRSTi badalI hai aura usa zabda ke artha kA jo apakarSa huA hai, sakoca huA hai, usake pIche yahI lokadRSTi rahI hai| apane prati bhI mamatA na ho yaha aparigraha darzana kA carama lakSya hai| zramaNa saskRti me isalie zArIrika kapTa-sahana ko eka ora adhika mahattva diyA hai to dUmarI ora isa pArthiva deha-visarjana ke pUrva 'salekhaNA vrata' kA vidhAna kiyA gayA hai / vaidika saMskRti me jo samAdhi avasthA, yA satamata me jo sahajAvasthA hai, vaha isI koTi kI hai| isa avasthA meM vyakti 'sva' se Age baDhakara itanA adhika sUkSma ho jAtA hai ki vaha kucha bhI nahIM rahatA / yahI yoga sAdhanA kI carama pariNati hai| sakSepa meM mahAvIra kI ima vicAradhArA kA artha yahI hai ki hama apane jIvana ko itanA sayamita aura tapomaya banAye ki dUsaro kA lezamAtra bhI zopaNa na ho, mAtha hI sAtha hama apane meM itanI zakti, purupArtha aura kSamatA ajita karaleM ki dUsarA hamArA zopaNa na kara sake / prazna hai aise jIvana ko se jIyA jAya ? jIvana me mIla aura zakti kA yaha sagama kaise ho? isake lie mahAvIra ne 'jIvana-vrata-sAdhanA' kA prArUpa prastuta kiyA / sAdhaka jIvana ko do vargoM me vATate hue unhoMne bAraha vrata batalAye / prathama varga jo pUrNatayA ina vrato kI sAdhanA karatA hai, vaha zramaNa hai, muni hai mana hai, aura dUsarA varga jo azataH ina vrato ko apanAtA hai, vaha zrAvaka hai, gRhastha hai, sasArI hai| ina bAraha prato kI tIna zreNiyAM haiM / pAca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAvrata / aNuvana me zrAvaka nyUla hisA, jhUTha, corI, abrahmacarya aura parigraha kA tyAga karatA hai| vyakti tathA samAja ke jIvanayApana ke lie vaha Avazyaka sUkSma hisA kA tyAga nahIM karatA (java ki zramaNa isakA bhI tyAga karatA hai) para use bhI yathAzakya sImita karane kA prayatna karatA hai / ina vrato me mamAjavAdI samAja-racanA ke sabhI sAvazyaka tatva vidyamAna haiN| prathama aNurAta meM niraparAdha prANI ko mAranA nipiddha hai kintu aparAvI ko daNDa dene kI chUTa hai| dUsare aNuvrata meM dhana, sampatti, parivAra Adi ke vipaya meM dUsare ko dhokhA dene ke lie asatya bolanA nipiTTa hai| tIsare vrata me vyavahAra-zuddhi para bala diyA gayA hai| vyApAra karate samaya accho vastu dikhAkara ghaTiyA de denA, dUdha meM pAnI Adi milA denA, jhUThA nApa, taula tathA rAja-vyavasthA ke viruddha Aca
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha khaNDa dharma, darzana eva sarakRti vartamAna yuga me bhagavAna mahAvIra ke vicAro kI sArthakatA | 216 raNa karanA niSiddha hai| isa vrata me corI karanA to varjita hai hI kintu cora ko kisI prakAra kI sahAyatA denA yA curAI huI vastu ko kharIdanA bhI varjita hai| cauthA vrata svadAra-santopa hai jo eka ora kAmabhAvanA para niyamana hai to dUsarI ora pArivArika sagaThana kA anivArya tatva / pAcave aNuvrata me zrAvaka svecchApUrvaka dhana sampatti, naukara-cAkara Adi kI maryAdA karatA hai| tIna guNavato me pravRtti ke kSetra ko sImita karane para bala diyA gayA hai / zopaNa kI himAna tmaka pravRttiyo ke kSetra ko maryAdita eva uttarotara sakucita karate jAnA hI ina guNavato kA uddezya hai / chaThA vrata isI kA vidhAna karatA hai / sAtaveM vrata me bhogya vastuo ke upabhoga ko mImita karane kA Adeza hai / AThaveM me anarthadaNDa arthAt nirarthaka pravRttiyo ko rokane kA vidhAna hai| cAra zikSAvrato me AtmA ke paripkAra ke lie kucha anuSThAno kA vidhAna hai| navA~ sAmAyika vrata samatA kI ArAdhanA para, dazavA~ sayama para, gyArahvA tapasyA para aura vArahavAM supAtradAna para vala detA hai| ina bAraha vrato kI mAdhanA ke alAvA zrAvaka ke lie pandraha karmAdAna bhI varjita haiM arthAt use aise vyApAra nahI karanA cAhie jiname hiMmA kI mAtrA adhika ho yA jo samAja-virodhI tattvo kA popaNa karate ho / udAharaNata coro, DAkuoM yA vaizyAo ko niyukta kara unhe apanI Aya kA sAdhana nahI vanAnA caahie| isa vrata-vidhAna ko dekhakara yaha nizcita rUpa se kahA jA sakatA hai ki mahAvIra ne eka navIna aura Adarza samAja-racanA kA mArga prastuta kiyA, jisakA AdhAra to AdhyAtmika jIvana jInA hai para jo mArksa ke samAjavAdI lakSya se bhinna nahI hai| Izvara ke sambandha me jo jana vicAradhArA hai, vaha bhI Aja kI janatatrAtmaka aura Atma svAtantrya kI vicAradhArA ke anukUla hai / mahAvIra ke samaya kA samAja bahudevopAsanA aura vyartha ke karmakADa se vandhA haA thA / usake jIvana aura bhAgya ko niyantrita karato thI koI parokSa alaukika sattA / mahAvIra ne Izvara ke sacAlaka rUpa kA tIvratA ke sAtha khaNDana kara isa bAta para jora diyA ki vyakti svaya apane bhAgya kA nirmAtA hai| usake jIvana ko niyantrita karate haiM usake dvArA kiye gaye kArya / ise unhoMne 'karma' kaha kara pukArA / vaha svaya kRta kamoM ke dvArA hI acche yA bure phala bhogatA hai / isa vicAra ne nairAzyapUrNa asahAya jIvana me AzA, AsthA aura puruSArtha kA Aloka vikherA aura vyakti svaya apane pairo para khaDA hokara karmaNya bnaa| Izvara ke sambandha me jo dUsarI maulika mAnyatA jaina darzana kI hai, vaha bhI kama mahatva kI nhiiN| Izvara eka nahI, aneka hai / pratyeka mAdhaka apanI AtmA ko jItakara, carama sAdhanA ke dvArA Izvaratva kI avasthA ko prApta kara sakatA hai / mAnava jIvana kI sarvocca utthAna rekhA hI Izvaratva kI prApti hai| isa vicAradhArA ne mamAja meM vyApta pAkhaNDa, andha zraddhA aura karmakANDa ko dUra kara svastha jIvana-mAdhanA yA Atma-sAdhanA kA mArga prazasta kiyaa| Aja kI zabdAvalI me kahA jA sakatA hai ki Izvara ke ekAdhikAra ko mamApta kara mahAvIra kI vicAradhArA ne use janatatrIya paddhati ke anurUpa vikendrita kara sabake lie prApya vanA diyA--zata rahI jIvana kI saralatA, zuddhatA aura mana kI dRDhatA / jima prakAra rAjanaitika adhikAro kI prApti Aja pratyeka nAgarika ke liye sugama hai, usI prakAra ye AdhyAtmika adhikAra bhI use sahaja prApta ho gaye / zUdro aura patita samajhI jAne vAlI nArI jAti kA samuddhAra karake bhI mahAvIra ne samAja-deha ko puSTa kiyA / AdhyAtmika utthAna kI carama sImA ko sparza
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 ! munizrI pratApa abhinandana grantha karane kA mArga bhI unhone sabake lie khola diyA-cAhe vaha strI ho yA puruSa, cAhe vaha zUdra ho, cAhe aura koii| mahAvIra ne janatantra se bhI Age baDhakara prANatantra kI vicAradhArA dI / janatantra meM mAnava nyAya ko hI mahatva diyA gayA hai / kalyANakArI rAjya kA vistAra mAnava ke lie hai, samasta prANiyo ke lie nahIM / mAnava-hita ko dhyAna me rakhakara janatantra me anya prANiyo ke vadha kI chUTa hai / para mahAvIra ke zAsana me mAnava aura anya prANI me koI antara nahI / savakI AtmA samAna hai| isIlie mahAvIra kI ahiMsA adhika sUkSma aura vistRta hai, mahAvIra kI karuNA adhika tarala aura vyApaka hai / vaha prANI-mAtra ke hita kI savAhikA hai| merA vizvAsa hai jyo-jyo vijJAna pragati karatA jAegA, tyo tyo mahAvIra kI vicAradhArA adhikAdhika yugAnukUla banatI jAyagI / usame zAzvata satya nihita hai jo acala hai / yaha acala satya vijJAna ke sAtha Age baDhakara hI sacala vana pAyagA, kevala rUDhiyo kI dhUla hI chiTaka kara pIche raha jAyegI, naSTa ho jaaygii|
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI sthAnakavAsI jaina itihAsa kA svarNa pRSTha hamArI AcArya-paramparA -muni zrI pratApamala jI mahArAja vIra nirvANa ke pazcAt kramaza sudharmA prabhRti devaddhi-kSamA zramaNa taka 27 jyotirdhara AcArya hue haiM / jinake dvArA zAsana kI apUrva prabhAvanA huii| vIra savat 680 me sarva prathama devaddhigaNIkSamAzramaNa ne bhavya-hitArtha vIra-vANI ko lipivaddha karake eka mahattvapUrNa sevA kArya pUrA kiyA / tatpazcAt gaccha-paramparAo kA vistAra hone lgaa| vikrama sa0 1531 me 'lokAgaccha' kI nirmala kIti deza ke kone-kone me prasArita huI / tatsamvandhita ATha pATAnupATa paramparAo kA sakSipta nAmollekha yahA~ kiyA gayA hai| bhANajI RSi bhaddA Rpi nUnA RSi bhImA Rpi jagamAla RSi sakhA Rpi rUpajI RSi jIvAjI Rpi tatpacAt aneka mAdhaka vRnda ne kriyoddhAra kiyaa| jiname zrI jIvarAjajI ma0 eva harajI muni vizepa ullekhanIya hai / unake viSaya me kucha aitihAsika tathya prasiddha haiM, jo nIce akita kiyA gayA hai| maru pradeza (mAravADa) ke pIpADa nagara me vi0 sa0 1666 me yati tejapAla jI eva ku varapAla jI ke 6 ziSyo ne kriyoddhAra kiyaa| jinake nAma-amIpAla jI, mahipAla jI, hIrA jI. jIvarAja jI, giradhArIlAla jI eva harajI hue haiM / uname se jIvarAja jI, giradhArIlAla jI aura harajI svAmI ke ziSya paramparA-Age vaDhI / vi0 sa0 1666 me zrI jIvarAja jI ma0 AcArya pada para pratiSThita hue| unake sAta zipya hue jo mabhI AcArya pada se alakRta the| jinake nAma isa prakAra haiM pUjya zrI pUnama cada jI ma0 pUjya zrI nAnaka rAma jI ma0 pUjya zrI zItaladAma jI ma0 " , svAmIdAsa jI ma0
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 | munizrI pratApa abhinandana grantha pUjya zrI kundana mala jI ma0 ,, nAtha rAma jI ma0 , , daulata rAma jI ma0 koTA sampradAya kA udgama koTA sampradAya Age calakara kaI zAkhAo me vibhakta huI / jiname se eka zAkhA ke agragaNya muni eva AcAryAM kI zubha nAmAvalI nimna hai| (1) zrI harajI Rpi jI ma0 eva jIvarAja jI ma0 (2) pUjya zrI gulAvacanda jI ma0 (godAjI ma0) , , pharasurAma jI ma0 ,, lokapAla jI ma0 ,, mayArAma jI ma0 (mahArAma jI ma0) ,, daulatarAma jI ma. ,, lAlacada jI ma0 , hukmIcada jI ma0 ,, zivalAla jI ma0 ,, udayasAgara jI ma0 cauthamala jI ma0 zrIlAla jI ma0 ,, zrI mannAlAla jI ma0 ,, zrI khUvacada jI ma0 , , zrI mahatamala jI ma0 pajya zrI daulatarAma jI ma0 se pUrva ke pAco AcArya ke viSaya me prAmANika tathya prApta nahI haiM / parantu A0 zrI daulatarAma jI ma0 sA0 se lekara pU0 zrI sahasramala jI ma0 sA0 taka ke AcAryoM kI jo hane aitihAsika sAmagrI upalabdha hai / use kramaza dI jaaygii|| pUjya zrI daulatarAma jI ma. sA0 koTA gajya ke antargata 'kAlA pIpala' gAMva va vagairavAla jAti me ApakA janma huA thaa| zava kAla dhArmika saMskAro me biitaa| vi0 ma0 1814 phAlguna zuklA 5 kI magala velA me kriyA niSTha zraddheya AcArya zrI mayAgama jI ma0 sA0 ke mAnnivya me ApakI dIkSA sapanna huii| prakhara buddhi ke kAraNa nava dIkSita muni ne svalpa samaya me hI ratna traya kI AzAtIta abhivRddhi kI / jAna aura kriyA ke sandara sagama se jIvana uttarottara unnatizIla hotA rahA / phalasvarUpa sayamI-guNo se prabhAvita hokara caturvidha magha ne Apako AcAryapada se zubhAlakRta kiyaa| mukhya rUpa ne koTA eva pArzvavartI kSetra Apa kI vihAra sthalI rahI hai| kAraNa ki-ina kSetro me dharma-pracAra kI pUrNata kamI thii| bhArI kaThinatA ko sahana karake Apane usa kamI ko dUra kiyaa| pAna goTe meM bhI atyadhika paripaha sahana karane pdde| tathApi Apa apane pracAra kArya me savala rahe / uccatama lAcAra-vicAra ke prabhAva ne kAphI saphalatA milI / ata sarAvagI, mAhezvarI, agravAla, pora
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha khaNDa dharma, darzana eva saMskRti hamArI AcArya paramparA | 223 vAla, vagairavAla eva osavAla isa prakAra lagabhaga tIna sau ghara vAlo ne Apake mukhAravinda se guru AmnAe~ svIkAra kii| isI prakAra bUndI, vArA Adi kSetra bhI atyadhika prabhAvita hue| phalasvarUpa AcArya deva kA vyaktitva aura camaka uThA / vasa mukhya vihArasthalI hone ke kAraNa koTA sampradAya ke nAma se prakhyAta hue| ekadA zipya maNDalI sahita AcArya pravara kA dillI meM subhAgamana huA / usa vakta vahA~ Agamanamarma suzrAvaka dalapata siMha jI ne kevala dazavakAlika sUtra ke mAdhyama se pUjya pravara ke samakSa 22 Agamo kA niSkarSa prastuta kiyaa| jisa para pUjya pravara atyadhika prabhAvita hue / lAbha yaha huA ki pUjya zrI kA Agamika anubhava adhika paripuSTa bnaa| ratnatraya ko prakhyAti se prabhAvita hokara kaThiyAvADa prAnta me vicarane vAle mahA manasvI muni zrI ajarAmala jI ma0 ne darzana eva adhyayanArtha Apako yAda kiyaa| tadanusAra mArgavati kSetro me zAsana kI prabhAvanA karate huye Apa limaTI (gujarAta) padhAre / zubhAgamana kI sUcanA pAkara samakita sAra ke lekhaka vidvadavarya muni zrI jeThamala jI ma. sA. kA bhI limaDI padArpaNa huaa| muni traya kI triveNI ke pAvana sagama se lImaDI tIrtha sthalI bana cukI thI / janatA me harSollAma bhakti kI gagA phUTa pdd'ii| pArasparika anubhUtiyo kA muni maNDala meM kAphI AdAna-pradAna huaa| isa prakAra zlAghanIya zAsana kI prabhAvanA karate huye AcArya deva sAta cAturmAsa ughara vitAkara puna rAjasthAna me padhAra gye| ___ jayapura rAjya ke antargata 'rAvajI kA uNihArA' grAma me Apa dharmopadeza dvArA janatA ko lAbhAnvita kara rahe the| unhI dino dillI nivAsI suzrAvaka dalapatasiMha jI ko rAtri me svapna ke mAdhyama se aisI dhvani sunAI dI ki-'aba zIghra hI sUrya ojhala hone jA rahA hai / ' nidrA bhaga huii| tatkSaNa unhoMne jyotipa-jJAna me dekhA to patA lagA ki-pUjya pravara kA Ayupa kevala sAta dina kA zeSa hai| vastuta. zIvra sevA meM pahu~cakara unhe saceta karanA merA kartavya hai| aisA vicAra kara avilamba usa gAMva phuNce| jahA~ AcAryadeva virAja rahe the| ziSyo ne AcArya deva kI sevA me nivedana kiyA ki dillI ke zrAvaka cale A rahe haiN| pUjya pravara ne socA---ekAeka zrAvaka jI kA yahA~ AnA, sacamuca hI mahattvapUrNa honA cAhie / manovijJAna me pUjya pravara ne dekhA to mAlUma huA ki-isa pArthiva deha kA AyuSa kevala sAta dina kA zeSa hai / 'zubhasya zIghram' ke anusAra usa samaya AcArya deva sathArA mvIkAra kara lete hai / zrAvaka dalapatasiMha jI upasthita hue / "matyaeNa vadAmi" ke pazcAt kucha zabdoccAraNa karane lage ki-pUjya pravara ne pharamA diyA - puNyalA | Apa mujhe sAvadhAna karane ke lie yahA~ Aye ho| vaha kArya arthAt jIvana paryanta ke lie maiMne sathArA kara liyA hai| isa prakAra kAphI varSoM taka zuddha sayamI jIvana ke mAdhyama se caturvidha sagha kI khUba abhivRddhi karane ke pazcAt samAdhipUrvaka sa 1633 pauSa zuklA 6 ravivAra ke dina Apa svargastha hue| pUjya zrI lAlacada jI ma0 Apa kI janma sthalI bUndI rAjya meM sthita 'karavara' gAMva eva jAti ke Apa sonI the| citra kalA korane me Apa niSNAta the| aura citra kalA hI Apa ke bairAgya kA kAraNa bnii|
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 | munizrI pratApa abhinandana grantha ekadA antaraDA grAma ke ThAkura sA0 ne rAmAyaNa sambandhita bhittiyo para citra banAne ke lie Apako bulAyA / tadanusAra raga-rogana lagAkara citra adhikAdhika camakIle banAye gye| pUrI taura se rogana sUkha nahI pAyA thA aura vinA kapaDA Dhake ve ghara cale gaye / vApisa A karake dekhA to bahuta sI makkhiyA~ rogana ke sAtha cipaka kara prANo kI AhutiyAM de cukI thii| basa, mana me bhArI glAni utpanna huI / antarha daya me vairAgya kI gagA phUTa pddii| vicAro kI dhArA meM DUva gaye hAya / merI thoDI asAvadhAnI ke kAraNa bhArI akAja ho gayA / ava mujhe dayA hI pAlanA hai / khoja karate hue A0 zrI daulatarAma jI ma0 kI sevA me Aye aura uttamottama bhAvo se jaina dIkSA svIkAra kara lii| ___ guru bhagavata kI paryupAsanA karate hue Agamika Thosa jJAna kA sapAdana kiyaa| mabala eva saphala zAsaka mAna karake sagha ne Apa ko AcArya pada para AsIna kiyA / ApakI upasthiti me koTA sapradAya me mattAvIsa paDita eva kula sAvu-sAdhvIyo kI saMkhyA 275 taka pahuMca cukI thI isa prakAra koTA sapradAya ke vistAra me Apa kA zlAghanIya yogadAna rhaa| AcArya zrI hukamIcanda jI ma. sA0 Apa kA janma jayapura rAjya ke antargata 'ToDA' grAma me osavAla gotra meM huA thaa| pUrva dhArmika saMskAro ke prabhAva se va yadA-kadA muni mahAsatI ke vairAgyotpAdaka upadezo ke prabhAva se ApakA jIvana Atma-ciMtana me lIna rahA karatA thaa| ekadA pa0 zrI lAla cada jI ma0 sA0 kA bUndI me zubhAgamana huA aura mumukSu hukamI canda jI kA bhI unhI dino gharelU kArya vazAt bUndI me AnA huA thaa| vairAgya vAhinI vANo kA pAna karake savat 1876 mArga zIrpamAsa ke zukla pakSa me vizAla jana samUha ke samakSa A0 zrI lAlacanda jI ma0 ke pavitra caraNo me dIkSita hue aura baliSTha yoddhA kI bhA~ti nava dIkSita muni ratna-praya kI sAdhanA me juDa gaye / vastuta uccatama AcAra-vicAra vyavahAra ke prabhAva se sayamI jIvana mavala bnaa| vyAkhyAna zailI zabdADambara se rahita sIdhI-sAdI sarala eva pairAgya se ota-prota bhavyo ke mAnasa-sthalI ko sIdhI chane / Apake hastAkSara ati sundara Ate the| Aja bhI Apa dvArA likhita zAstra nimbAheDA ke pustakAlaya kI zobhA me abhivRddhi kara rahe haiM / 'jJAnAya-dAnAya-rakSaNAya' tadanusAra sva-para kalyANa kI bhAvanA ko lekara Apane mAlava dharatI ko pAvana kiyaa| zAmana prabhAvanA me AzAtIna abhivRddhi huI / sAdhika suptazaktiyo me naI cetanA agaDAI lene lagI, naye vAtAvaraNa kA sarjana huaa| jahAM-tahAM dayA dharma kA nArA gUjauThA aura vikharI huI sagha-zakti me puna ekatA kI pratiSThA huii| pUjya pravara ke zubhAgamana me zrI sagho me kAphI dharmonnati huI / jana-jana kA antarmAnasa pUjya pravara ke prati sazraddhA nata mastaka ho uThA / cUMki-pUjya zrI kA tapomaya jIvana thaa| niratara 21 varSa taka velevele kI tapArAdhanA, oDhane ke lie eka hI caddara kA upayoga, pratidina do sI 'namotyuNa' kA smaraNa karanA, jIvana paryaMta sarva prakAra ke miSThAnno kA parityAga aura svaya ke adhikAra me ziSya nahI vanAnA Adi mahAn pratijJAo ke dhanI pUjyapravara kA jIvana anya nara-nAriyo ke liye preraNAdAyaka rahe, usame Azcarya hI kyA hai ? usI ucca koTi kI sAdhanA ke kAraNa cittauDagaDha me Apa ke sparza se eka kupTI rogI ke roga kA anta honA, rAmapurA me Apa kI maujUdagI me eka vairAgina bahina ke hAtho meM par3I hathakaDiyo kA TUTanA aura nAtha dvArA ke vyAkhyAna samavazaraNa me nabhamArga se vicitra Dhaga ke
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha khaNDa dharma, darzana eva saMskRti hamArI AcArya-paramparA | 225 rupayo kI barasAta Adi-2 camatkAra pUjya pravara ke uccAtiuccakoTi ke sayama kA sasmaraNa karavA rahe hai| apanI prakhara pratibhA, utkRSTa cAritra aura asarakAraka vANI ke kAraNa janatA ke itane priya ho gaye ki-bhaviSya me Apa ke AjJAnugAmI sata-satI samUha ko janatA "pUjya zrI hukmacada jI ma0 sA0 kI sampradAya ke" nAma se pukArane lagI / isa prakAra lagabhaga aDatIma varpa pAca mAsa taka zuddha sayama kA paripAlana kara cAritra cUDAmaNi zramaNazreSTha pUjya zrI hukmIcanda jI ma0 sA0 kA vaizAkha zuklA 5 savat 1917 magalavAra ko jAvada zahara me samAdhipUrvaka svargavAsa huA / tatpazcAt sAdhika sarva uttaradAyitva Apa ke guru bhrAtA pUjya zrI zivalAla jI ma0 ko sabhAlanA jarUrI huA / jinakA paricaya isa prakAra hai| AcArya zrI zivalAla jI ma. sA. Apa kI pAvana janmasthalI mAlavA prAnta me dhAmaniyA (nImaca) grAma thA / savat 1861 me Apane dIkSA agIkAra kI thI / sva0 pUjya zrI hukmacanda jI ma0 kI taraha hI Apa bhI zAstramarmajJa, -svAdhyAyI va AcAra-vicAra me mahAna niSThAvAna-zraddhAvAna ye| nyAya eva vyAkaraNa vipaya ke acche jJAtA ke sAtha-sAtha sva-mata-para-mata mImAsA me bhI Apa kuzala kovida mAne jAte the| Apa yadA-kadA bhakti bhare va jIvanasparzI, upadezI kavitta bhajana-lAvaNiyA~ bhI racA karate the| jo samprati pUrNa sAdhanA bhAva ke kAraNa aprakAzita avasthA me hI raha gaye haiM / Apake pravacana tAtvika vicAro se ota-prota jana sAdhAraNa kI bhAva-bhApA me hI huA karate the aura sarala bhApA ke mAdhyama se hI Apa apane vicAro ko jana-jana taka pahu~cAne me saphala bhI hue haiN| jijJAsuo ke zakAo kA samAdhAna bhI Apa zAstrIya mAnyatAnusAra anokhe Dhaga se kiyA karate the / nirantara chattIsa varSa taka ekAntara tapArAdhanA kara karma kITa ko dhone me prayatnazIla rahe the| ve pAraNe me kabhI-kabhI dUdha ghI Adi vigayo kA parityAga bhI kiyA karate the| isa prakAra kAphI sayama kA paripAlana kara va caturvidha sagha kI khUba abhivRddhi kara sa0 1933 paupa zuklA 6 ravivAra ke dina Apa divagata hue| kulAcArya ke rUpa me bho Apa vikhyAta the / pUjya pravara zrI udayasAgara jI mA0 pUjya zrI zivalAla jI ma0 sA0 ke divagata hone ke pazcAt saMpradAya kI vAgaDora Apake kamanIya kara-kamalo me zobhita huii| Apa kA janma sthAna jodhapura hai / khivesarA gotrIya osavAla zreSThI zrI nathamalajI kI dharma patnI zrImato jIvAvAI kI kukSI se sa0 1876 ke popa mAsa me Apa kA janma huaa| samayAnumAra jJAnAbhyAsa, kucha azo me dhaghA-rojagAra bhI sikhAyA gayA aura sAtha hI sAtha laghu vaya me hI Apa kA sagapaNa bhI kara diyA gayA thaa| vastuta kucha naimittika kAraNo se aura vikAmonmukhI jIvana ho jAne ke kAraNa vivAha yojanA ko vahI ThaNDI karake sayamagrahaNa karane kA nizcaya kara liyaa| dino dina vairAgya bhAva-saritA me tallIna rahane lage / yena-kena-prakAreNa dIkSA bhAvo kI mada-mada mahaka unake mAta'pitA taka phuNcii| kAphI vighna bhI Aye lekina Apa apane nizcaya para sudRDha rhe| kAphI dinoM taka 26 taka zUddha
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 | munizrI pratApa abhinandana grantha ghara para hI mAdhvocita AcAra-vicAra pAlate rahe / antata khUba parIkSA-jAMca paDatAla kara lene ke pazcAt mAta-pitA va nyAtI-gotI sabhI varga ne dIkSI kI anumati pradAna kii| mahA manoratha-siddhi kI upalabdhi ke pazcAt pU0 pravara zrI zivalAla jI ma0 ke AjAnugAmI muni zrI harSacanda jI ma0 ke sAnnidhya meM savat 1868 caitra zuklA 11 guruvAra kI zubha velA meM dIkSita hue| dIkSA vrata svIkAra karane ke pazcAt pUjya zrI zivalAla jI ma0 kI sevA meM rahakara jainamiddhAnta kA gahana abhyAsa kiyA / vuddhi kI tIkSNatA ke kAraNa svalpa samaya me vyAkhyAna-vANI va paThanapAThana me pralApanIya yogyatA prApta kara lI gii| sadaiva Apa Atma-bhAva me ramaNa kiyA karate the / pramAda Alamba me samaya ko khonA, Apa ko apriya thA / sarala eva spaSTavAditA ke Apa dhanI the ataeva sadaiva AcAra-vicAra meM sAvadhAna rahA karate the / va anya manta mahanto ko bhI usI prakAra prerita kiyA karate the| Apa kI vihAra sthalI mukhya rUpeNa mAlavA aura rAjasthAna hI thii| kintu bhArata ke sudUra taka Apa ke sayamI jIvana kI mahaka vyApta thii| Apa ke ojasvI bhApaNo se va jyortimaya jIvana ke prabhAva me aneka itara jano ne madya, mAna va pazuvali kA jIvana paryanta ke liye tyAga kiyA thA aura kaI baDe-baDe rAjA-mahArAjA jAgIradAra Apa kI vidvattA se va camakate-damakate cehare se AkRSTa hokara yadA-kadA darzano ke lie va vyAkhyAnAmRta pAna hetu AyA hI karate the| anya aneka grAma-nagaro ko pratilAbha dete hue Apa zigya samudAya mahita ratalAma padhAre / pArthiva deha kI sthiti dino-dina dabatI jA rahI thI / basa dra tagatyA mukhya-mukhya sata va zrAvako kI salAha lekara pUjya pravara ne apanI painI mUjha-bUjha se bhAvI AcArya zrI cauthamala jI ma. sA0 kA nAma ghopita kara diyaa| caturvidha saMgha ne isa mahAna yojanA kA mukta kaTho se svAgata kiyaa| Apa ke zAsanakAla me caturvidha sagha me AzAtIta jAgRti AI / isa prakAra samvat 1954 mAgha zuklA 13 ke dina ratalAma me pUjya zrI udayasAgara jI ma0 sA0 kA svargavAsa ho gyaa| pUjya pravara zrI cauthamala jI ma pUjya pravara zrI udayasAgara jI ma0 ke pazcAta sampradAya kI sarva vyavasthA Apa ke valipTa kadho para A khaDI huI / Apa pAlI mAravADa ke rahane vAle eka susampanna bhosavAla parivAra ke ratna the| Apa kI dIkSAtithi sambat 1606 caitra zuklA 12 ravivAra aura nAcArya padavI samvat 1954 mAnI jAtI hai / pU0 zrI udayasAgara jI ma0 kI taraha Apa bhI jJAna, darzana, cAritra ke mahAn dhanI aura una vihArI tapanvI sata the / yadyapi zarIra me yadA-kadA asAtA kA udaya huA hI karatA thaa| tathApi tapa-japa-mvAdhyAya-vyAkhyAna me rata rahA karate the| anekAneka guNa ratno se alakRta ApakA jIvana anya bhavyo ke liye mArga-darzaka thA / Apa kI maujUdagI meM bhI zAsana kI samucita suvyavasthA thI aura pAramparika sagaThana sneha bhAva pUrvavat hI thaa| isa prakAra kevala tIna varpa aura kucha mahInoM taka hI Apa samAja ko mArga-darzana dete rahe aura samvat 1657 kArtika zuklA 6 vI ke dina Apa zrI kA ratalAma me dehAvasAna huaa| pUjya zrIlAla jI ma0 sA0 Toka nivAsI zrImAn cunnIlAlajI ko dharmapatnI zrImatI cA~davAI kI kukSI me sa0 1926
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha khaNDa dharma, darzana eva saskRti hamArI AcArya-paramparA | 227 AsADha vadI 12 ke dina Apa kA janma huA thA / ati lanuvaya me Apa kA lagna ho cukA thaa| tathApi nIra-nIraja nyAyavat virakta bhAva meM rahate the / antata sa0 1945 mAghavadI 7 kI magala velA me dIkSA svIkAra karake bha0 mahAvIra ke pada cinho para calane lge| smaraNa zakti stutya thii| ataeva thoDe kAla me hI jaina Agamo kA gaharA parizIlana kiyA tathA paryApta mAtrA me anya jJAna kA bhI sapAdana kiyA gayA / caturvidha saMgha ko Age baDhAne me Apa kA stutya yoga rahA hai / sarala vyAcyAna zailI se AkRSTa hokara kaI itara jana samUha madya-mAMsa va pazubali kA tyAga bhI kiyA karate the| Apa ke zAsana kAla meM sata maNDanI eva zrAvakamaDalI ke bIca kAphI utAra-caDhAva ke vAdala maDarAne rahe / phalasvarUpa sapradAya do vibhAga meM vibhakta ho gii| AcArya pravara vicarate hue jetAraNa padhAre / vahA~ sa0 1977 ApADha zuklA 3 ke dina isa pArthiva deha kA parityAga kara svargavAmI hue| Agamodadhi AcArya zrI mannAlAla jI ma0 sA0 samvat 1926 me pUjya prapara kA janma ratalAma meM huA thA / Apa ke pitA zrI kA nAma amaracanda jI, mAtezvarI kA nAma nAnI vAI boharA gotrIya osavAla the| zaizava kAla ati sukha sAtA maya viitaa| pUjya pravara zrI udayanAgara jI ma0 kA pIyUpa varSIya upadeza sunakara zreSTI zrI amaracanda jI aura suputra zrI mannAlAla jI dono jana vairAgya meM plAvita ho utthe| saM0 1938 apADha zuklA 6 vI magalavAra ko pUjya pravara ke kamanIya kara-kamalo dvArA dIkSita hue aura lodavAle zrI ratana canda jI ma0 ke nezrAya me Apa dono ko ghopita kiye gaye / dIkSA ke pazcAt suSThurityA abhyAsa karane me laga gaye / pUjya zrI mantrAlAla jI ma0 kI buddhi ati zuddha-vizuddha nirmala thii| kahate haiM ki eka dina me lagabhaga pacAma gAthA athavA zloka kaThastha karake munA diyA karate the| vinaya, anubhava-namratA aura anuzAsana kA paripAlana Adi-2 guNo se Apa kA jIvana AvAla vRddha santo ke lie priya thA / etadartha pU0 zrI udayasAgara jI ma0 ne dila kholakara pAtra ko zAstro kA adhyayana karavAyA, gUDhAtigUDha zAstra ku jiyo me avagata karAyA aura apanA anubhava bhI sikhAyA gyaa| isa prakAra zanai garna gAbhIryatA, samatA, mahiSNutA, kSamatA Adi anekAneka guNo ke kAraNa Apa kA jIvana, camakatA, damakatA. dIpatA huA samAja ke sammukha AyA / AcArya pada yogya guNo se samaveta samajhakara caturvidha saMgha ne sambat 1975 vaizAkha zuklA 10 ke dina jammU, (kAzmIra) nagara me cAritra-cUDAmaNi pUjya zrI hukmIcanda jo ma0 sA0 ke sampradAya ke "AcArya" isa pada se Apa (pU0 zrI mannAlAla jI ma0) zrI ko vibhUpita kyiA gyaa| tatpazcAt vyAkhyAna vAcaspati pa0 ratna zrI devIlAla jI ma0 prasiddhavaktA jaina-divAkara zrI cauthamala jI ma0 bhAvI AcArya zrI khUbacanda jI ma0 Adi aneka santa ziromaNi Apa ke svAgata sevA me pahuMce aura puna sarva muni maNDala kA mAlavA me zubhAgamana huA / aneka sthAno para Apake yazasvI cAturmAma hue / aura jahA~ jahA~ AcArya pravara padhAre, vahA~-vahA~ AzAtIta dharmonnati va dAna, zIla, tapa, bhAvArAdhanA huA hI karatI thii| aneka mumukSu Apake vairAgyotpAdaka upadezo ko zravaNagata kara Apa ke cAru-caraNa saroja me dIkSita bhI hue haiN|
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 | munidhI pratApa abhinandana granya mAlavA-rAjasthAna va pajAva prAnta ke kaI bhAgo me Apa kA paribhramaNa huaa| Apa ke tala-mparzI-jJAna-garimA kI mahaka sudUra taka phailI huI thii| kaI bhAvuka jana yadA-kadA sevA me A-Akara zakA-namAdhAna pAyA hI karate the / zramaNa saghIya upAdhyAya zrI hastImala jI ma0 sA0 bhI Apa kI sevA me rahakara zAstrIya adhyayana kara cuke hai / isa prakAra Apa jahA~ taka AcArya pada ko suzobhita karate rahe, vahA~ taka caturvidha sagha kI caumukhI unnati hotI rahI / saba me naI jAgRti AI aura naI cetanA ne agaDAI lii| sa0 1960 ajamera vA buhRd mAdhu-sammelana-sampanna kara AcArya pravara varSAvAsa vyatIta karane hetu vyAvara nagara ko dhanya bnaayaa| nahmA zarIra me roga ne Ataka khaDA kara diyA / tatkAla AsapAsa ke aneka variSTha sata sevA me padhAra gaye / antatogatvA sa0 1660 apADha vidI 12 somavAra ke dina Apa svargavAsI hue| ___Apa ke rikta pATa para cAritra-cUDAmaNi-tyAgI-tapodhanI pUjya pravara zrI khUbacanda jI ma0 sA0 ko AmIna kiye gye| AcArya pravara zrI khUbacanda jI ma0 sA0 vi0 sa0 1630 kArtika zuklA aSTamI guruvAra ke dina nimbAheDA (cittoDagaDha) ke nivAsI zrImAn Tekacanda jI kI dharma patnI gendI vAI kI kukSI se Apa kA janma huA thaa| zaizava kAla sukhamaya votA, vidyAdhyayana huA aura ho hI rahA thA ki - pArivArika sadasyo ne ati zIghratA kara sa0 1946 mArga zIpamuklA 15 ke dina vivAha bhI kara diyaa| bAlaka khUbacanda zarma kI vajaha se na hA~ hI kara mare / samayAnusAra vAstavika vAto kA jyo-2 jAna huA, tyo-2 khavacanda apane jIvana ko dhArmika kriyA-kANDa-anupThAno se pUrita karane lage / aura usI prakAra sAmArika kriyA kalApo se bhI dUra rahane lage -jaisA ki varSoM taka kanaka rahe jala me, para phAyo kabhI nahIM AtI hai| ___ yo zuddhAtma jIva rahe vizva me, nahIM malinatA chAtI hai / vama vivAha pe cha varSa pazcAt arthAt 1652 ApADha zuklA 3 kI zubhavelA me vAdImAnamardaka guru pravara zrI nandalAla jI ma0 mA0 ke nezrAya me udayapura kI raga sthalI me Apa dIkSita hue| dIkSA ke pazcAt guru bhagavata zrI nandalAla jI ma0 sA0 svaya ne Apa ko zAstrIya talasparzI adhyayana karavAyA, apanA nijI anubhava aura bhI anekAneka upayogI sikhAvano se Apa ko honahAra bnaayaa| phalasvarUpa Apa kA jIvana dino dina mahAnatA va vinaya guNa se mahaka uThA / kaI vAra guru pravara zrI nandalAla jI ma0 sA0 anya mumukSuo ke samakSa pharamAyA bhI karate the ki-zrI uttagavyayana bhUle prathamAcAya ke anurUpa khUbacanda jI muni kA jIvana vinaya guNa gaurava se yota-prota hai / yaha koI dokti nahIM hai / kyoki-Apa dvArA racita, bhajana, lAvaNiyo me nApane apanA nAma narvathA gopanIya rakhA hai / aura guru bhagavata ke nAma kI hI muhara lagAI hai jaisA ki-"mahA muninandalAla taNA mipya' yaha vigepatA nApaje natrImRta jIvana kI ora naketa kara nahI hai| Apata jIvana dhAga-vainanya se labAlaba paripUrNa sampUrNa thaa| vyAyAna vANI me vairAgya gsapradhAna thA / bara jati mara va gAyana janA sAgopAga para mArkapaka thI / ataeva upadezAmRta pAna hetu inara jana bhI umaTa maha ke AyA karate the / anara kAraka vANI prabhAveNa maI mumukSu Apake neprAya me agni hA the / vartamAna pAra me mpavira pada vibhUpita jyotirdhara pa0 ratna zrI pannUracanda jI ma0
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha khaNDa dharma, darzana eva saskRti hamAro AcArya-paramparA | 226 sA0 Apa ke hI gipya ratna haiM / aura hamAre caritranAyaka Apake guru bhrAtA va pravartaka zrI hIrA lAla jI ma0 mA0 va tapasvI zrI lAbhacanda jI ma0 sA0 Apa ke prazipya haiN| Apa ke akSara ati sundara Ate the| isa kAraNa Apa kI lekhana kalA bhI stutya thii| Apa apane amUlya samaya me kucha na kucha likhA hI karate the / citrakalA me bhI Apa nipuNa the| Aja bhI hastalikhita Apa ke aneko panne sata-maNDalI ke pAsa maujUda hai| jo samaya-samaya para kAma me liyA karate haiM / - Apa kavi ke rUpa meM bhI samAja ke sammukha Aye the| Apa dvArA racita aneka bhajana doha va lAvaNiyAM Aja bhI mAdhaka jIhvA para tAje haiM / ApakI racanA sarala suvodha va bhAvapradhAna mAnI jAtI hai| zabdo kI dushatA se pare hai / kahIM-kahIM ApakI kavitAo me apane Apa hI anuprAma alakAra itanA rocaka vana paDA hai ki-gAyako ko ati Ananda kI anubhUti hotI hai aura puna puna gAne para bhI mana aghAtA nahIM hai| jaisA ki "yaha prajana phurvara ko pragaTa suno puNyAI, mahArAja, mAta rukmINi phA jAyA jI / jAna bhoga choDa liyA yoga roga karmoM kA miTAyA jI // ' marva guNa sampanna pravarapratibhA ke dhanI Apa ko samajhakara caturvidha sagha ne sa0 1960 mAgha zuklA 13 zanivAra kI zubha ghaDI mandamaura kI pAvana sthalI me pUjya zrI hukmI canda jI mahArAja ke sampradAya ke Apa ko AcArya banAe gaye / AcArya pada para AsIna hone para "yathA nAma tathA guNa" ke anumAra caturvidha sagha-samAja me caumukhI tarakkI pragati hotI rahI aura Apa ke anuzAsana kI paripAlanA vinA davAva ke sarvatra-sazraddhA-bhakti-prema pUrvaka huA karatI thI / ataeva AcArya pada para Apa ke virAjane se makala saba ko svAbhimAna kA bhArI garva thaa| Apa ke marva kArya satulita huA karate the / zAstrIya maryAdA ko AtmamAta karane me sadaiva Apa kaTivaddha rahate the / mahimA sampanna vimanna vyaktitva samAja ke lie hI nahIM, apitu jana-jana ke lie mArgadarzaka va preraNAdAyI thA / samatA-rama me ramaNa karanA hI Apa ko abhIpTa thaa| yahI kAraNa thA kivirodhI tattva bhI Apake prati pUrNa pUjya bhAva rakhate the| mAlavA-mevADa-mAravADa, pajAba va khAnadeza Adi aneka prAto me Apane paryaTana kiyA thaa| jahA~ bhI Apa caraNa-saroja gharate the, vahA~ kAphI dharmodyota huA hI karatA thaa| cA~danI-cauka dillI ke bhaktagaNa Apake prati aTUTa zraddhA-bhakti rakhate the| ____ isa prakAra sa0 2002 caitra zuklA 3 ke dina vyAvara nagara me ApakA dehAvasAna huA aura Apake pazcAt sampradAya ke karNadhAra ke rUpa me pUjya pravara zrI sahasramala jI mahArAja sA0 ko cune gaye / / AcArya pravara zrI sahanamalajI mahArAja sA0 ___ Apa kA janma sa0-1652 TAMDagaDha (mevADa) me huA thaa| pItaliyA gotriya osavAla parivAra ke rana the / ati laghuvaya me vairAgya huA aura terApatha sampradAya ke AcArya kAlurAma jI ke pAsa dIkSita bhI ho gaye / mAdhu banane ke pazcAt siddhAnto kI taha taka pahu~ce, jijJAmu buddhi ke Apa dhanI the hI aura terApaya kI mUla mAnyatAeM bhI sAmane AI |'-"mrte hue ko vacAne meM pApa, bhUkhe ko roTI kapaDe dene me pApa, anya kI sevA-zuzrupA karanA pApa'' arthAt-dayAdAna ke viparIta mAnyatAo ko sunakara-samajhakara Apa tAjjuva me paDa gaye / mare | yaha kyA ? mArI duniyAM ke dharma-mata-patho kI mAnyatA dayAdAna ke
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 | munizrI pratApa abhinandana grantha maNDana me hai aura hamAre terApatha sampradAya kI managaDhanta uparokta mAnyatA ajaba-gajava ko ? kaI vakta AcArya kAlu jI Adi sAdhako se samyak samAdhAna bhI mAgA, lekina sAgopAga zAstrIya samAdhAna karane me koI saphala nahI hue / ataeva vicAra kiyA ki isa sampradAya kA parityAga karanA hI apane lie acchA rahegA / cU~ ki-jisakI mAnyatA rUpI jaDeM dUpita hotI hai usakI zAkhA, prazAkhA Adi sarva dUpita hI mAnI jAtI haiM / vasa sAta varSa taka Apa isa sampradAya ke antargata rahe, phira sadaiva ke lie isa sampradAya ko vomirA' kara bhApa sIdhe dillI phuNce| usa samaya sthAnakavAsI sampradAya ke mahAna kriyA pAtra vidvarya muni zrI devIlAla jI ma0 pa0 ratna zrI kesarImala jI mahArAja Adi sata maNDalI cAMdanI cauka dillI meM virAja rahe the / zrI sahasramala jI mumukSu ne darzana kiye / va dayAdAna viSayaka apanI vahIM pUrva jijJAsA, zakA, jyo kI tyo tatra virAjita munipravara ke sAmane rakhI aura vole-"yadi merA samyak samAdhAna ho jAyagA, to maiM nizcayameva ApakA ziSyatva svIkAra kara luuNgaa|" avilamba munidvaya ne zAstrIya pramANopeta sAgopAga spaSTa sahI samAdhAna kara sunaayaa| Apako pUrNata Atmasantopa huaa| ucita samAdhAna hone para ati harpa sahita puna samvat 1974 bhAdavA sudI 5 kI zubha magala velA me Apa zuddha mAnyatA aura zuddha sampradAya ke anugAmI vane, dIkSita hue| tattvakhojI ke sAma-sAtha jJAna-sagraha kI vRtti Apa kI stutya yI / paThana-pAThana meM bhI Apa sadaiva taiyAra rahate the / jJAna ko kaThastha karanA adhika Apako abhIpTa thA isalie Dhero savaiye, lAvaNiyAMzloka gAthA va dohe vagairaha Apa kI smRti me tAje the| yadA-kadA bhajana stavana bhI Apa racA karate the jo dharohara rUpa meM upalabdha hote haiN| vyAkhyAna zailI ati madhura, Akarpaka hRdaya sparzI va tAtvikatA se ota-prota thii| carcA karane me bhI Apa ati paTu va hAjira javAvI ke mAtha-sAtha prativAdI ko jhukAnA bhI jAnate the / janatA ke abhiprAyo ko Apa minaTo me bhApa jAte the / vyavahAra dharma me Apa ati kuzala aura anuzAsaka (Controller) mI pUre the| sambat 2006 caitra zuklA 13 kI zubha ghaDI me nAthadvArA ke bhavya ramya-prAgaNa meM Apako "AcArya' banAe gae / kucheka varSoM taka Apa AcArya pada ko suzobhita karate rahe tatpazcAt saghaMkya yojanA ke antargata AcAya padavI kA parityAga kiyA aura zramaNa saMgha ke matrI pada para AsIna hue| isake pahile bhI Apa sampradAya ke 'upAdhyAya" pada para raha cuke haiN| isa prakAra ratna traya kI khUba mArAdhanA kara ma0 2015 mAgha mudI 15 ke dina rUpanagaDa me ApakA svargavAsa huaa| pAThaka vRnda ke samakSa pUjyapravara zrI hukmIcanda jI mahArAja sA0 kI sampradAya ke mahAna pratApI pUrvAcAryoM kI vividha vizepatAo se ota-prota eka nanhI-sI jhAko prastuta kI hai / jinakI tapArAdhanA, jAna-mAdhanA eva sayama pAlanA advitIya thii| adyAvadhi uparokta pavitra paramparA ke karNAdhAra sthavirapada vibhUpita mAlavaratna, divya jyonirdhara gurupravara zrI kastUracanda jI mahArAja, hamAre caritra nAyaka guru zrI pratApamala jI mahArAja, pravartaka pravara zrI hIgalAla jI mahArAja, pra0 vaktA zrI kevala muni jI mahArAja, pra0 vaktA tapamvI zrI lAbhacanda jI mahArAja eva pravartaka zrI udayacanda jI mahArAja sA0 Adi aneka zramaNa zreSTa jayavanta haiM / jo pAmara mayArI jIvo ko manmArga kI ora prerita kara rahe haiM / aine pavitra manasviyo ke cAru caraNAravido me sadA yandanA jaMjaliyA~ samarpita ho /
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina darzana meM karma-sImAMlA -'priyadarzI' muni sureza 'vizArada' karma vipayaka vistRta vivecana jitanA jaina darzana prastuta karatA hai utanA to kyA paratu aza rUpa me bhI abhivyakta karane me anya dArzanika saphala nahIM hue haiM / hA, 'karma' zabda kA prayoga avazya sabhI darzano me huA hai / kintu karma ke talasparzI jJAna vijJAna me anya darzanakAra anabhijJa se rahe haiN| ___ mahAbhArata meM kahA hai-Izvara kI preraNA se hI prANI svarga naraka meM jAtA hai / yaha ajJAnI jIva apane sukha-dukha utpanna karane meM asamartha hai / 1 "vaizepika darzana me Izvara ko sRSTi kA kartA mAnakara usake svarUpa kA varNana kiyA hai| isI prakAra yogadarzana meM bhI jaDa aura jaga kA vistAra Izvara para nirbhara karatA hai| parantu jaina darzana Izvara ko karma kA preraka nahIM mAnatA hai / vayoki-karmavAda kA aisA dhruva matavya he ki-jaise jIva karma karane meM svAdhIna hai, vaise hI karma vipAka bhogane meM bhI / arthAt sukha aura dukha kA kartA jIva svaya hai na ki anya koI zakti vishess| uttamakarmoM kI dRSTi se Atmamitra rUpa aura dukhopArjana karane kI dRSTi se zatra rUpa mAnI gaI hai| 'kriyate yata-tat karma / ' arthAt jIvAtmA dvArA zubhAzubha kriyA (karma) kI jAtI hai--use karma kahate hai / vure-male karma jIvAjIva ke sayoga se hI vanate haiM / akelA jIva karma bandha nahIM karegA aura na akelA ajIva (jaDa) bhI / ata kahA gayA hai ki-jIva aura ajIva dono karma ke adhikaraNa yAnI AdhAra hai| kama pariNAma (bhAva) kI apekSA se tIva-mada-jJAta-ajJAta vIrya aura adhikaraNa ke bhedAnubheda se karmavandha me vividha vizeSatA pAI jAtI hai| 1 Izvara prerito gacchet svarga vA zvabhrameva vaa| ajJo janturanIzoyamAtmana sukha-du khayo / -mahAbhArata appA kattA vikattA ya, duhANa ya suhANa y| appA mitta mamitta ca, duppaTThiya supaTThio // -u a 20 gA 37 3 adhikaraNa jIvAjIvA -tattvArtha a6 / sU 7 4 tIvramanda jJAtAjJAna bhAva vIryAdhikaraNa vizeSebhyastadvizeSa -tattvArtha ma 6 / sU 7
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 | munizrI pratApa abhinandana grantha mUla prakRtyanusAra karmoM kI vazAvalI nimna hai ghAtika catuSpha aghAtika catuSka jJAnAvaraNa karma vedanIya karma darzanAvaraNa karma AyuSkarma mohanIya karma nAma karma antarAya karma gotra karma' uttara prakRtiyA~ arthAt avAnara bhedAnubheda nimna prakAra haiMpAca prakRtiyA~ do prakRtiyA~ nau , cAra , aTThAvIsa , eka sau tIna ,, pAca , do , kula eka sau aThAvana (158) uttara prakRtiyo kI paramparA vatAI gaI hai| jisame yaha sAra sasAra makaDI ke jAla kI bhAti vadhA huA hai| _ 'upayogo lakSaNam' upayoga jIvAtmA kA lakSaNa hai / vaha upayoga do prakAra kA hai-jJAnopayoga aura darzanopayoga / jJAna ko sAkAra upayoga aura darzana ko nirAkAra upayoga kahA gayA hai| jo upayoga vastu-vijJAna ke vizepa varma ko arthAt jAti-guNa-paryAya Adi kA grAhaka hai vaha jJAnopayoga aura "padArthoM kI kevala sattA yAnI sAmAnya dharma ko jo dhAraNa karatA hai use darzanopayoga kahate hai| jo karma AtmA ke jJAna guNa ko AcchAdita kare, use jJAnAvaraNa karma kahate hai| jisa prakAra Akha para kapar3e kI paTTI lagA dene se vantuo ke dekhane meM rukAvaTa AtI hai / usIprakAra jJAnAvaraNa ke prabhAva se padArthoM ke jAnane me rukAvaTa AtI hai / parantu aimI rukAvaTa nahIM jisase AtmA vilkula jJAna ganya ho jAya / cAhe jaise ghane bAdalo se sUrya ghirA huA ho, 'tathApisvalpAza me usake prakAza kI paryAya khalI rahatI hai / usI prakAra karmoM ke cAhe jaise gADhe-ghane AvaraNa AtmA ke cAro ora chAye ho, phira bhI AtmA kA upayoga lakSaNa kucha-azo meM prakaTa rahatA hai / agara aisA na ho to jIva tattvajaDavat banane me dera nahIM lgegii| jo karma AtmA ke darzana guNa ko Dhake, use darzanAvaraNIya karma kahA jAtA hai| jisa prakAra dvArapAla kisI mAnava se nArAja ho, to avazyameva uma mAnava ko rAjA taka jAne nahI degaa| cAhe rAjA ume milanA yA dekhanA bhI cAhe to bhI milanA-milAnA kaThina hI rhegaa| usI prakAra darzanAvaraNa 1 nANassAvaraNijja, dasaNAvaraNa thaa| veyaNijja tahA moha, Ayuphamma taheva ya / / nAma phamma ca goya ca, atarAya taheva ya / evameyAi, kammADa advaiva u samAso // --u 33 gA 2-3 2 na dvividhosTacaturbhada -~-tattvArtha0 ma 2-sU
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha khaNDa dharma, darzana eva saskRti jainadarzana me karma-mImAsA | 233 lobha mAna karma jIva rUpI rAjA kI padArthoM kI dekhane kI zakti me rukAvaTa pahuMcAtA hai| darzanAvaraNIya karma kI uttara prakRtiyA~-cakSa -catupka aura nidrApacaka isa prakAra nI bheda hai|' ___jo karma sva-para viveka me tathA svabhAva ramaNa me vAdhA pahuMcAtA hai athavA jo karma Atmika samyak guNa aura cAritraguNa kA nAza-hrAsa karatA hai / jaise zarAvI-zarAba kA pAna karane ke pazcAt viveka se bhraSTa ho jAtA hai| vaise hI moha-madirA prabhAveNa dehadhArI ke anta hRdaya me pradIpta vivekarUpI bhAskara svalpa kAla ke lie asta sA ho jAtA hai / isa karma kI pradhAna prakRtiyA do mAnI gaI haidarzana mohanIya aura cAritramohanIya aura dono kI paramparA vistRta rUpa se parivyApta hai / 2 jo padArtha jaisA hai, use vaisA hI samajhanA darzana kahalAtA hai| athavA tattva-zraddhAna ko darzana kahA jAtA hai| yaha AtmA kA maulika guNa hai| isakI rukAvaTa karanevAle karma ko darzanamohanIyakarma kahate haiM / samyaktva-mohanIya, mithyAtva mohanIya aura mizramohanIya karma arthAt yaha troka darzanAvaraNIya karma kA vazaja hai / jisake dvArA AtmA apane asalI svaspa kA vikAsa karatA huA una guNo ko jIvana me utAratA hai use cAritra kahate haiM / yaha bhI Atmika guNa hai| isakI ghAta karanevAle karma ko cAritramohanIya karma kahate hai| isakI pradhAna do prakRtiyA haiM-kapAyamohanIya aura nau kaSAyamohanIya / bhedAnubheda nimna prakAra hai anatAnubadhI catupka-krodha mAna mAyA apratyAkhyAna catuSka-krodha mAyA lobha pratyAkhyAna catuSka-krodha mAna mAyA lobha sajvalana catuSka-krodha mAna lobha nau kapAya mohanIya ke nava bheda nimna hai (1) hAsya (5) zoka (2) rati (6) 'jugupsA (3) arati (7) strI veda (4) bhaya (8) purupa veda (6) napu saka veda 1 cakSa racakSa ravadhikevalAnA nidrAnidrA pracalApracalA styAnagRddhivedanIyAni ca -tattvArtha a sAsUcA mohaNijja pi duviha, dasaNe caraNe thaa| dasaNe tiviha vutte, caraNe duviha bhave // -u0 a 33 gA 8 3. tattvAryazraddhAna samyagdarzanam / -tattvArtha a 1 / sU2 4 sammatta ceva micchatta, sammA micchattameva ya / eyAo tinni payaDIo, mohaNijjassa dasaNe / / -~-u0 a 33 gaa6|| 5 solasaviha bheeNa, kamma tu kasAyaja / sattaviha navaviha vA, kamma tu nokasAyaja / -u0 a033| gA 11 mAyA 30
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 | munizrI pratApa abhinandana grantha jisa karmodaya ke kAraNa jIva-jIvita rahatA hai aura bhaya ho jAne para maratA hai, vaha pAcanA Ayupa kama kahalAtA hai / Ayu karma kA svabhAva kArAvAsa ke madRzya hai| jaise nyAyAdhIza aparAdhI ko usake aparAdha ke anusAra amunAkAla taka jena me rakhatA hai| yadyapi apagavI kI galAmA gandI chuTakArA pAne kI icchuka avazya rahatI hai / tathApi avadhi pUrNa hue binA nahIM nikala pAtA hai| vaise hI Ayu karma jaba taka banA rahatA hai, taba taka AtmA prApta hue usa zarIra ko nahIM nyAga sakatA hai| jaba Ayu karma pUrA bhoga liyA jAtA hai, taba zarIra svata chuTa jAnA hai| Ayu kama kI unara prakRtiyA~ cAra hai-devAyu, manuSyAyu, tiyaMcAyu aura narakAyu / 1 / / Ayugya karma ke do prakAra hai-apavarttanIya aura anapavarttanIya Ayupa / pAnI-jAga jana-ganavipa eva vRkSa-jhapApAta Adi vAhya naimittika kAraNo se zepa Ayu jo paccIsa vapoM kA bho ni yAgya hai use anta mahatta meM bhoga lenA, apavartanIya Ayupa kahate haiM / yaha tiryaMca gati vAle ekendriya, dvindriyatrIndriya-caturindriya eva pacendriya jIvo ko eva manupya gati vAlo ko hotA hai| jo Ayu kisI bhI kAraNa se kama nahIM ho sake, arthAt jitane kAla taka kA AyuSya bandhana kiyA hai use pUrNa bhogI jAya, usa Ayu ko anapavartanIya Ayupa kahate haiN| jaise deva-nAraka-carama zarIrI uttamapurupa arthAt tIrthakara cakravartI vAsudeva, baladeva aura asatyAta varSoM kI AyuSa vAle ina AtmAo kA Ayu vIca me nahI TUTatA hai / / chaThA hai nAmakarma-isakA svabhAva citrakAra (peTara) ke samAna hai| jaise citrakAra vividha prakAra ke AkAra-prakAra vanAtA eva vigADatA hai| usI taraha nAma karma rUpI citrakAra bhI zubhAzubha maya vividha racanA banAyA karatA hai / isa karma kI vazAvalI kAphI vistRta rahI hai / kimI apekSA se 42 bheda, kisI apekSA se 63 bheda aura kisI apekSA se 103 aura kisI apekSA se 60 bheda bhI mAne gaye haiM / vistRta varNana karma gratha me ullikhita hai| gotra sAtavA karma hai / isa karma kA svabhAva kumbhakAra ke sadRzya hai| jisa prakAra kumbhakAra nAnAvidhi ghaTa nirmANa karatA hai / jiname kucha to aise hote hai-jinako sasArI nara-nArI sira para rakha karake arcanA karate haiM aura kucha kumbha aise hote haiM-jinako madya kiMvA vurI vastu bharane ke kAma meM lete haiM / imIprakAra jima karma ke udaya bhAva ke kAraNa jo uttama kula me janma lete haiM / yaha ucca gotrIya kahalAte haiM aura jinakA nimna kula parivAra me janma huA hai unhe nIca gotrIyakarma kahA jAtA hai / isa karma ke mukhya rUpa se do bheda haiM ucca gotra aura nIca gotra / jisa karma ke prabhAva se kArya ke madhya-mavyame vighnabAdhA A khaDI hove usa karma kA nAma antarAya karma hai / jaise --antetiSThAte iti =antarAya karma hai| isake pAMca bheda haiM / dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAntarAya, paribhogAntarAya aura vIryAntarAya karma haiM / 1 nArakataryajyonamAnupadevAni // -tattvArtha a0 8 sU 11 2 aupapAtika caramadehottama puruSA'sakhyeyavarpAyupo'napavAyupa / -tattvA0 a2 su0 52 3 uccarnIcazca -tattvArtha sUtra a0 8 sU0 na0 13 dAnAdInAm -tattvArtha sUtra a 8 sU0 na0 14
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha khaNDa dharma, darzana eva saskRti janadarzana me karma-mImAsA | 235 sakSipta rUpa se karmoM kI paribhApA yahA~ darzAI gaI hai| vizeSa jAnakArI ke liye karma grantha athavA tatsambandhita anya grandho kA adhyayana karanA cAhie / karma pudgalo kA jIvAtmA svaya vaibhAvika pariNati ke kAraNa AhvAna karatA hai / jisa prakAra amala AkAza me sUrya camaka rahA hai kintu dekhatedekhate ghaTA use Dhaka detI hai aura ghanaghora vRSTi bhI hone laga jAtI hai| usa ghaTAvalI ko kisane vulAyA ? vAyu ke vega ne hI use bulAyA aura tatkSaNa vAyu vega hI use vikhera detA hai / usI prakAra mana kA vikalpa karma ke bAdalo ko lAkara AtmA rUpI sUrya para AcchAdita kara detA hai / aura aisA bhI avamara AtA hai jaba AtmA tvI sUrya kA teja puna jAgRta ho jAtA hai| tava puna ubharI huI sArI ghaTA chinna-bhinna ho jAtI hai| __ uparyukta karma vargaNA prakRti-sthiti-anubhAga aura pradezabandha rUpa meM pariNamana hotI hai|' sthiti aura anubhAva bagha jIva ke kapAya bhAva se hotA hai aura prakRti tathA pradeza bandha yoga se hotA hai| kapAya ke sadbhAva me yoga nizcita hote hai / cAhe eka-do yA mana-vacana-kAyA ye tIno yoga ho / kiMtu yoga ke madbhAva me kapAya kI bhajanA arthAt hove kiMvA nahI / gyArahaveM se terahave guNasthAna taka yoga hote haiM / kiMtu kapAya nahIM hai / vinA kapAya ke yoga mAtra se pApa prakRti kA vandha nahI hotA hai kapAya rahita kevala yoga mAtra se do sUkSma samaya kA vadha hotA hai / vaha ekadama rUkSa aura tatkSaNa nirjarane vAlA aura vaha bhI sukhaprada hotA hai / use IryApathika Asrava kahate haiN| kApAyI bhAva ke antargata jo karma vandha hotA hai / use sAmparAyika Azrava kahA hai / yaha vandha rakSa aura snigdha isa prakAra mAnA gayA hai| bhale rukSa kiMvA snigdha vandha ho / kRta karma vipAka ko bhoge vinA kabhI chuTakArA nahI hotA hai / Agama kI yaha pavitra udghopaNA hai-- "kaDANa kammANa na mokkha atyi |"vdh yoga karma pudgala zubha aura azubha dono prakAra ke hote haiM / tadanusAra samaya para kartA ko vipAka bhI vaisA hI dete haiM / ___ vastuta sapUrNa karmAri para java vijaya patAkA phaharAne me jaba sAdhaka saphala ho jAtA hai tava vaha anata AnadAnubhUti kA anubhava karane lagatA hai aura sadA-sadA ke lie vaha amara vana jAtA hai| 1 payai sahavo vutto, NiI kAlAvahAraNa / aNubhAgo esoNeyo, paeso dala sacao / / -navatattva gA0 37 2 sakapAyAkapAyayo sAmparAyikeryApathayo / -tattvA0 sUtra a0 6 / sU05 succiNAkammA succiNaphalA havati / ducciNAkammA ducciNaphalA havati // -bha0 mahAvIra, aupapAtika sUtra 56
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ - -- jaina dharma aura jAtivAda -muni ajItakumAra jI 'nirmala mamAjavAda, sAmyavAda, pU jIvAda, sampradAyavAda, kriyAvAda, ajJAnavAda, jJAnavAda, u karpavAda apakarpavAda, yathArthavAda, AdarzavAda, eva jAtivAda isa prakAra na mAlUma kitane prakAra ke "vAda" vizva kI acala me zira uThAye khaDe haiM / pazu-pakSiyo kI apekSA vAdo kA vistAra dina pratidina mAnava ke mana mastiSka me adhika vRddhi pA rahA hai / merI samajha me mAnava samAja bhI uttarottara vaDhAne meM tatpara hai| jativAda kahA~ taka yadyapi sAmAjika suvyavasthA kI dRSTi se katipaya azo taka jAtivAda ko mahattva denA ucita hai / kyoki sAmAjika prANI ke lie isa vyavasthA kI AvazyakatA rahI hai| tAki samAja kA AvAla-vRddha pratyeka prANI nirbhayatA-nirbhIkatA pUrvaka sukha-samRddhimaya jIvana vyatIta kara make niyamopa niyama-maryAdA kA pAlana sugamatA-saralatA-svAdhInatA pUrvaka kara sake aura AhAra-vyavahAra-AcAra me bhI kimI prakAra kI vighna-bAdhA kA sAmanA na karanA paDeM / varan vyavarathA kI gaDavaDI hone para sAmAjika eva dhArmika kSetra kalupita honA svAbhAvika hai / isa prakAra sAdhAraNa samasyA bhI ulajha kara bhArI vinAza kA dRzya upasthita kara sakatI haiM / vastuta tana-dhana-jana hAni ke atirikta kaiyo ko ijjata-Avaru-jAna se hAtha dhonA paDatA hai aura sukha-zAti kA vAyu maNDala bhI vipakti hokara samAja-rASTra-va parivAra ko le DUbatA hai| ataeva gahana ciMtana-manana ke pazcAt mahAmanasviyo ne pUrvakAla me varNavyavasthA kA jo zlAghanIya sUtra pAta kiyA thaa| niH sadeha usa varNa vyavasthA ke pIche sAmAjika hita nihita thaa| katipaya svArthI tattvo ne Aja usa vyavasthA ko ekAgI rUpa se jAtivAda kI jajIro me jakaDa kara pagU vanA dI hai / phalasvarUpa vikRtiyA~ panapI, vugaiyA ghara jamA vaiThI aura sakIrNatA ko bharapeTa phalanephUlane kA avasara milA / kevala jIvana-vyavahAra kI dRSTi se to pratyeka samUha ke lie jAtivandhana apekSita rahA hai| kleza kI buniyAda-jAtivAda lekina ekAgI dRSTi se jAtivAda ko mahattva denA nirIha ajJatA mAnI jaaygii| maiM aura merI jAti hI sarvottama hai| anya saba halke eva tuccha hai| basa, garvonmatta vanA huA mAnava isa prakAra eka dUsare ko avahelanA bharI dRSTi se nihArane lagA, tiraskAra ke tIkSNa tIro se vidhanA prArambha kiyA aura mAnava jIvana kA mUlya guNo se na Aka kara kevala jAtivAda ke tharmAmITara se nApane lagA / yahA~ taka ki dhArmika evaM sAmAjika sarva adhikAro se bhadra janatA ko vihIna kiyA gyaa| phira se gale lagAnA ho hI kaise sakatA thA? thoDe-zabdo me kahU to apane Apa ko pavitra aura dharma ke ague mAnakara eva ucca jAti-pAti kA dama bharane vAle pAkhaNDI tattvo ne dharma ke nAma para khata mata mAtI kii| tAti
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha khaNDa dharma, darzana eva saskRti jaina dharma aura jAtivAda | 237 vAhya kriyA kANDa kI eva raTe hue kucha mantra-tantra-yantro kI oTa me vAstavikatA para pardA DAlA gyaa| mAnavatA ke sAtha khilavADa huA / antata jAtivAda kI khIcAtAna me krAti kA bigula gUja utthaa|| phalasvarUpa jAtivAda ke nAma para paDosI; paDosI ke bIca mArAmArI huI, kAle-gore ke vIca khUnI saMgharSa hue, yahUdI IsAI ke madhya katleAma hue aura hiMdU-muslima ke vIca lAzo kA Tera lagA, khUna kI nadiyA~ vahI eva Ae dina sagharpa ke nagADe vajate rahe haiN| uparyukta jhagaDe-ragaDe, eva kleza-dvapa kI pRSTha bhUmi dhana-dhAnya-dharaNI nahI, apitu jAtivAda ke nAma para hue aura ho rahe hai / arihata kI dRSTi me jAtivAda jAtivAda kA sadaiva sImita kSetra rahA hai| jahA~ vizAlatA kA abhAva aura sakorNatA kA vola-vAlA rahatA hai / java ki mahA manasviyo kA sarvAMgI jIvana pratyeka jIvAtmA ko udAra aura asIma vanane kI balavatI preraNA pradAna karatA hai : dharma-darzana kA zuddha svarUpa bhI virATatA me phUlatA-phalatA va sudRDha banatA hai / jisa prakAra kimI vizAla bhavana kA TikAva usakI nIva para AdhArita hai / vRkSa kI lambI jiMdagI usake sudRDha mUla para nirbhara hai / usI prakAra dharma kI vAstavikatA usake sArvabhauma-siddhAto ke AdhAra para hI rahI huI hai / adhyAtma vAdI koI bhI kaisA bhI mata-patha sampradAya apanA astitva apane mAlika-siddhAnto aura satya-tathya mAnyatA unake AdhAra para prabhutva jamAne me saphala-savala huA hai / yahI vAta jaina-darzana jAtivAda ke vipaya me eka maulika ciMtana prastuta karatA hai kammuNA bamaNo hoi, kammuNA hoi khttio| kammuNA vaiso hoi, suddo hoi kammuNA // utta0 a 25 gA 33 karma se brAhmaNa hotA hai karma se kSatriya, karma se vaizya aura karma se hI zUdra hotA hai| aura bhI kahA hai - na vi muNDieNa samaNo, na okAreNa bbhnno| na muNI raNNavAseNa, kusacIreNa na tAvaso / / --utta0 a 25 gA 31 kevala sira muMDAne se koI zramaNa nahI hotA hai, omakAra kA japa karane se brAhmaNa nahI hotA hai, araNya me rahane se muni nahI hotA hai, aura kuza kA banA cIvara pahanane mAtra se koI tapasvI nahI hotA hai| uparyukta ArpavANI me jAtivAda ko na sthAna eva na mahattva milA hai| valki jAtivAda se gavita una kaTTarapaNDe pujAriyo ke mithyAcaraNa ko dUra karane ke lie arhata-vANI spaSTata mArgadarzana de rahI hai| kevala jAti ke prabhAva se yadi kisI ko AdaraNIya mAnA jAya, to eka ucca jAti kula me janma pAkara bhI duSkarma ke dala-dala meM ulajhA huA aura eka nIca jAti-parivAra meM janma dhAraNa karake zubha karma-karaNI kathanI meM AsthA rakhatA hai| tadanusAra karma bhI karatA hai| darzakagaNa jAti kula eva usake parivAra ko na dekhatA huA, jo duSkarmI hai, umako avahelanA kI dRSTi se aura zubhakarmI ko acchI nigAha ne avazyameva nihaaregaa| vastuta. jAti kI pradhAnatA nahIM, karma kI pradhAnatA rahI huI hai|
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 | munizrI pratApa abhinandana grantha dharma-sAdhanA me jAtivAda vAdhaka jAti abhimAna ko nirasta karane ke lie kahA hai sakkha khu dImai tavo viseto, na dosaI jAi visesa koI / movAga putte hariesa sAhU, jasseritsA iDiDha mahANubhAgA / ---uttarA0 a0 12 gA 37 pratyakSa me tapa kI hI vizepatA-mahimA dekhI jA rahI hai| jAti kI koI vizepatA nahI dIkhatI hai| jisakI aisI mahAn camatkArI rahi hai, vaha harikezI muni svapAka putra hai-caNDAla kA veTA hai| miyyA bhrAnti ko dUra karane ke lie sarvaprathama mahA manasviyo ne apane vRhada magha me sabhI ko samAna sthAna diyA hai| caNDAla kula me janmA harikezI ko zramaNa saMgha me vahI sthAna aura vahI sammAna thA jo pratyeka bhikSu ke lie hotA hai| arjuna jaise ghAtaka mAlAkAra ke lie vahI upadeza thA, jo dhannA-zAlibhadra ke lie thaa| Anada-kAmadeva jaise vaNik zrAvaka maDalI me agrasara ye, to zakaDAla jaise ku bhakAra ko bhI zrAvakattva kA pUrA-pUrA svabhimAna thaa| arthAt --cAro varNa vizepa ke jana-mamUha saprema sammilita hokara sAdhika yojanAo ko pragatizIla banAte hai / sabhI ke balipTa kadho para sagha kA gustara uttaradAyittva samAna rUpa se rahatA hai / jisame jAtivAda kI durgandha koso dUra rahatI hai / aura prabhu kI vANI bhI abhedabhAva varamA karatI hai / jahA puNNasta katyA, tahA tucchatsa katthai / jahA tucchatsa katthai, tahA pupNassa katthai / / -AcArAgasUtra sarvana kathita vANI-pravAha me saubhAgI eva mandamAgI dono ko mamAna adhikAra hai| maje me dono pakSa apane pApa-paka kA prakSAlana karake mahAn vana sakate haiN| vANI-pravAha me kitanI samAnatA sagmatA eva marvajanahitAya-sukhAya kA mamAveza | yaha vizepatA sarvodaya ke sadala prarUpaka tIrthakara ke dezanA kI hai| jAtivAda kA garva vyartha bha0 mahAvIra ne apane upadeza meM kahA hai-"se asai uccAgoe, asai nIyAgoe, no hoNe, no airitte, na pohae, iti sakhAe ke goyAvAI, ke mANAvAI, kasi vA ege gijhe, tamhA paDie no kujjhe|" -AcArAgasUtra ima AtmA ne baneko vAra ucca gotra aura nIca gotra ko prApta kiyA hai| isalie mana me ucca gotra aura nIca getra kA na harpa aura na zoka lAve arthAt na to apane ko hIna samajhe aura na uccatA kA abhimAna hI kreN| eka bhAratIya kavi ne bhI imI viSaya kI puSTi kI hai jAta na pUcho sAdha kI, pUcha lIjie jJAna / mola pharo talavAra kA par3I rahana do myAna /
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha khaNDa dharma, darzana eva saskRti jaina dharma aura jAtivAda | 236 sArI bAto se yahI niSkarSa nikalA ki-dharma-sAdhanA meM jAtivAda ko kucha bhI mahattva nahI diyA / jAtivAda to Upara kA colA hai / mahattva hai jJAna darzana cAritra aura AtmA ko chUne vAle vAstavika satya tathyo kA / jo jAtivAda ke vandhana se sarvathA nivandhana aura vimukta haiN| phira bhale vaha AtmA jaina, bauddha, hiMdU, IsAI, muslima yA pAramI Adi kisI bhI cole me kyo na ho| bhale jinakA janma, bharaNa-popaNa eva lADa, pyAra, gAva, nagara athavA hiMda, cIna, amerikA, lakA Adi kisI bhI sthAna me kyo na huA ho| ____Aja jaina samAja aura itara mAmAjika tattva jAtivAda ke dala-dala me ulajhe hue hai| jisase vipamatA, vidve patA ko baDhAvA milA hai / ataeva jAtivAda ke bandhana ko gharelU kAryoM taka hI sImita rakhanA abhISTa rahegA / tisa para bhI anya jana samUha ke sAtha sahayoga-sahAnubhUti kA sAmajasya honA jarUrI hai / dhArmika kSetra meM jAtivAda ko lA ghasITanA, aparAdha mAnA gayA hai| vastuta dharma vyaktivAdajAtivAda ko nahIM dekhatA, vaha jIvAtmA kA anta karaNa kA anvepaNa karatA hai / Pawegreedom
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAnI ro asti-lAhitya -zrI agaracaMda nAhaTA 'sAhitya vAridhi' bhArata AdhyAtma pradhAna deza hai, aThe rI maskRti ro mUla AdhAra dharma hai| dharma rI vyAkhyA aneka Rpi muniyA aura vidvAnA bhAta-bhAta rI karI hai, arthAt mArata ro dharma zabda bahuta vyApaka artha ro dyotaka hai| ihalaukika aura pAralaukika abhyudaya aura nizreyasa rI sArI pravRttiyA~ dharma me samAveza huya jAve ki-nIti aura AdhyAtmaka re vIcalI sigalI zubha pravRttiyA~ dharma me samAviSTa haiN| varma rI cintana pradhAna vicAradhArA ne darzana keve haiM, aura AcAra pradhAna pravRttiyA~ ne dharma keyo jAve hai / iye vAste AcAra prathamodharma ko sUtra vAkya bhI mile hai| bhArata rI AdhyAtmika sAdhanA praNAliyo me jJAna, karma aura bhakti ye tIna pradhAna hai| karma me yoga ro bhI mamAveza huyajAve hai, "yoga karmapu kauzalam" gItA ro Adarza vAkya hai| jJAna, karma aura bhakti A tInA mAgA me apekpA bheda sU koI keI ne to dUjAne Uco ara Accho mArga vatAve hai / vAstava ne lokArI ruci aura yogyatA bhinna-bhinna huve iye vAste dharma rA mArga bhI aneka vatAyA gayA hai| Akhira sAdhya to eka hai paNa sAdhana aneka hai / jisa taraha keIne kalakatte jAvaNo huveto vIrA rastA ApaAparI mavidhAnasAra alaga-alaga apanAyo jA sake / pahu~cane rI jagA to eka hI hai| koI jaldI aura koI derI mU, koI sIdho aura koI ghUmaphira pahuca sake haiM, isI taraha sU mastiSka-pradhAna vyakti jJAna ne mukhyatA deve / cha darzanA me vedAnta ne jJAnapradhAna keyo jAte haiN| kyoki ve darzana rI mAnyAtAre anumAra jJAna vinA mukti nahIM mila ske| isI taraha hRdaya-pradhAna vyakti re vAste bhaktimArga uttama batAyo hai| bhAgavat aura vaiSNava dharma me bhakti rI pradhAnatA hai| vArI vicArapArA me to mukti sU bhI bhakti U cI hai| bhagavAna sU bhI bhakti ne jyAdA mahattva diyo gayo hai / kyoki bhagavAna bhI bhakta re vaza me huve| kriyAzIla vyakti re vAste yoga yA karmamArga jyAdA upayukta hai| gItA re anusAra karma to pratyeka prANI hara samaya karato hI raive hai / ve se phala rI Azakti nahI rAkhaNI / bhagavAna upara pUrI zraddhA aura bhakti rAkhaNI / samarapaNa bhAva rI pradhAnatA rAkhate ho zubha pravattiyA~ karate rahaNo Atmonnati ro mArga hai / nisakAma karmayoga gItA ro mukhya sadeza hai| sAkhya aura yoga darzana rI sAra va samanvaya hI gItA hai| bhakti vyAkhyA bhI kaI taraha sU karI gaI hai / bhagavAna sU vizepa anurAga ro nAma-bhakti aura jine ke prema bhI ke makA hA~ / paralaukika prema sU vo bahuta U~co hai| bhaktibhAva alaga-alaga ruci aura yogyatA vAlA alaga-alaga Dhaga sU vyakta kare hai| aura zakti rA mulya 6 prakAra batAyA gayA hai| koI Apane bhagavAna ro dAsa mAne hai / koI sakhA mAne hai| koI patnI mAne haiN| isa taraha rA vahuta rakama rA bhAva bhakta logA me pAyo jAve hai| asala me Apare ahakAra ro visarjana kara bhagavAna re sAge ekatA sthApita karaNI vAre prati pUrNa samarpita huyajANo hI bhakti rI vizepatA hai| bhagavAna bhI aneka nAmA sUaura aneka avatArA re rUpa meM mAnA va pUjA jAve hai / vAste bhaktimArga
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha khaNDa dharma, darzana eva saskRti rAjasthAnI ro bhakti sAhitya | 241 bahuta vyApaka huya gayo / rAma-kRSNa ziva-bhakti rA kaI sampradAya cala gayA koI keneI bhaje aura koI keneI mAne pUje, paNa Aparo hRdaya jikere prati samarpita huve jike ne Apa sU baDo ISTa mAna leve vere prati Adara aura zraddhA vaDhatI hI jAve aivAste guru rI bhakti ne bhI bahuta mahattva diyo gayo aura aThe tAI keya diyo ke guru govinda do khaDe, kisake lAgU pAya / balihArI guru deva kI, govinda diyo batAya / 1 / / arthAt bhagavAna ne batAvaNa vAlA aura bhagavAnakhane pocAvaNa vAlA yA pahu~cane rA rAstA batAvaNa vAlA guruI huve hai| jikA sU Acche bure ro jJAna prApta kiyo jaave| sAvanA me sahAyatA mile / iye upagAra rI mukhyatA re kAraNa guruvA re prati bhI vahata bhakti bhAva rAkhyo jAve hai| bhagavAna to ApAre sAmane pratyakpa konI, para guru to pratyakSa hai, iye vAste gure re pratI vinaya, Adara aura zraddhA rAkhaNo bhI bhakti se pradhAna aga hai|| paramAtmA yA bhagavAna kuNa hai aura vero svarUpa kaI hai ? iye viSaya me kAphI vicAra bheda hai| jaina dharma rI mAnyatA vaidika aura vaiSNava dharma sU iye bAta meM kAphI bhinna paDa jAva hai| kyoki vaidika dharma me Izvara samvandhI mAnyatA isa taraha rI hai, ke Izvara eka hai aura samaya-samaya para aneka avatArA ne dhAraNa kare hai sRSTi rI utpatti vohI kare aura saba kartA-dhartA bohI haiM / brahmA re rUpa me sRSTi rI sRjanA kare, viSNu re rUpa me rakSaNa va poSaNa kare, aura ziva zakara re rUpa me siMhAra kare / jagata rA sArA jIva ve 'Izvara rI hI satAna hai arthAt verA hI vaNAveDA hai|' Izvara sarva samartha hai aura zaktimAna hai cAve to koI ne tAradeM koI ne mAra bhI de / iye vAste bhakta loga bhagavAna rI prArthanA kare, sevA pUjA va bhakti kare / ke bhagavAna re prasanna huA sU mhAro kalyANa husI o bhava parabhava sudharasI / bhagavAna re ruSTa huNe sU ApAne duHkha milasI, jo kucha huve hai bo saba bhagavAnaro kariyoDo hI huve hai| isa taraha rI vicAradhArA jaina darzana mAnya ko karInI / jaina darzana re anusAra Izvara paramAtmA yA bhagavAna koI eka vyakti vizeSa konI, guNa vizepa hai / jike vyakti me bhI paramAtmA rA guNa prakaTa huya jAve vene hI paramAtmA keyo jAve iye vAste Izvara eka konI, aneka hai ananta hai / pUrNa paramAtmA vaNane re vAda vene iye sasAra ora jIvA sU kai bhI lagAva sambandha konI / vo to kRtya-kRtya aura AtmAnadI vaNajAve hai / vo na to kere Upara rAjI huve na virAjI / na tuSTa huve na ruSTa huve| jagata rA jIva Apa AparA AcchA va burA karmA ke anusAra Apare mate hI phala bhoge haiN| paramAtmA re iyA ro koI hAtha konI / Izvara jagata ro karttA gharatA konI / jagata Apare svabhAva yA prakRti su anAdikAla sU calyo ArAyo hai aura anantakAla taka calato rhsii| isa taraha rI maulika vicAradhArA jaina darzanarI huNe re kAraNa vaidika darzanA mU vA kAphI bhinna paDa jAve hai / aura aiI kAraNa jaina dharma me karmA ne pradhAnatA dI hai| karma rA khatama huvaNe su hI mukti mile, karma hI vadhana hai / ve vadhana sU chUTajANA hI mukti hai| pratyeka jIva karma karaNe me va bhogane me svatatra haiM / Izvara ro aza yA dAsa konI / Atmika guNa re vikAsa sU pratyeka AtmA paramAtmA bana ske| paramAtmA koI alaga cIja konI, AtmAro hI pUro vikAza huya jANo paramAtmA vana jANo hai / isa taraha rI dArzanika vicAra dhArA sU viyA sigho bhakti ro koI sabandha nahI dikhe / para jaina dharma meM bhI bhakti ro vikAma kAphI acche rUpa ne huyo, mero eka mukhya kAraNa o hai ki pratyeka AtmA mUla svabhAva sU paramAtmA huNe para bhI karmA re AvaraNa aura davAva ke kAraNa samAra me rUla rahyo hai / sukha-dukha
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 | munizrI pratApa abhinandana grantha bhoga rahyo hai / ai vAste jIva ga do bheda kiyA gayA (1) mukta (2) mamAge / AtmA rA tIna bheda kiyA gayA, vahirAnmA, antarajAtmA aura paramAtmA / jagata meM rAcyo pAcyo rahanaAlo bahiramAtmA hai| samArika para-padArya su udAmIna aura anAzakti bhAva rAkhate huvo bAtmA rI tarapha zupAna garANa Ale ne antara AtmA keyo jAve hai, aura AnmA re pUrNa zuddha mvarUpa yA svagAya mIra guNa ne prakaTa kara daNaM vAlo panmAnmA mAniyo jAve / iye gU sAdhAraNa samArika AtmA aura giddha paramAtmA meM moTA atara paTa jAve / aura paramAtmA gara miDha huvaNa vAste jikA vyakti ve sthiti meM prApta kara liyA hai bAra prati Adarza aura zraddhA ro bhAva gavaNo jarUrI hai / aura ye I vAna ne lera jana dharma meM bhakti bhAva ge vidhAya huyo / tIrthaMkarA aura gurujanArI bhakti jarUrI mAnI gaI / isa taraha jana aura janetara donA me bhakti ne jarUrI aura paramAtmA vanane yA bhagavAna khane pahuMcane ge uttama mArga mAna liyo geyo| bhakta logA aura kaIjanA bhakti mAhitya re nirmANa meM bahuta baDo yoga diyo / rAjasthAnI bhakti mAhitya kAra lI dono vicAradhArAA arthAt jaina aura jainetara dono dhamoM na sambandhita hai| iye vAste hI ito pulAmI karaNo jarUrI huyo, jike mU rAjasthAnI bhakti sAhityare udbhava, vikAsa aura bhinna-bhinna svarupA gemahI jAna haya sake hai| hAlatAI rAjasthAnI bhakti mAhitya para koI yoja aura cintana pUrNa rAnya nahIM lisyo gayo hai| paNa vAstava me o eka vaDo zodha pravandha ro vipaya hai| hai to iye nivandha me rAjasthAnI bhakti sAhitya sambandhI kucha munya bAtAge hI ullekha karamU / rAjasthAnI sAhitya phuTakara rUpa meM to 11-cI 12-vI zatAbdI me bhI racaNI zuru huya gayo, paNa svatatra racanA re rUpa me 13-vo zatAbdI sU sAhitya nirmANa ge kAma acchI taraha huvaNa laagyo| janehi iye zatAbdI rI bahuta nI jaina racanAvA Aja bhI prApta haiN| vA me kaI to cariya kAvya rUpa me hai, paNa bhakti racanA ro Arambha iye zatAbdI tU hI ho jAve hai / mhAre mapAdita aitihAsika jaina kAvya sagraha me zAha raiNa aura kavi bhatAU~ re viNAvaDA do jinapati sUri gIta prakAzita huA hai| jike sU vA kaviyA rI bhakti bhAvanA ro kAI paricaya mile hai / prArambha me hI zAha raiNa likhe hai yugavIra jinapatisUri guNagAIsU, bhaktibhara harasihi manaramala / tihUaNa tAraNa zivamukha kAraNa vachAya pUraNa klptro| vidhana vinAsana pAva paNAsaNa, gurita timira bhara shskro| atima pakti me kavi li ehU zrIjinapatisUri, guru juga pavaru-zAha rayaNa ima sathuNaIe / samaraI je naranArI niratara, tAhA ghara navanidhi sapajaIe / kavi bhattau Apare jinapati sUri gIta re ata me likhe haiM - lINaU me kamalehi bhamarajima bhattau, pAya kamala paNamii kahai / samarai je nara nAra nirantara tihA ghare ridhi nAvAnAha lahaie / jina patisUri rA donU eka guru bhaktakavi savat 1277 re Asa-pAsa ye gIta vaNAyA hai| isa taraha rA guru gItA rI paramparA karIva 800 varpA sU varAvara calI A rahI hai| jike rA kaI udAharaNa mhAre aitihAsika jaina kAvya saMgraha sU upascita kiyA jA sake haiM / paNa nivadha re vistAra re bhaya sU khAlI vArA prArambhika pravAha re rUpa me Upara kaI paktiyAM A sakI hai| 15 vI zatAbdI sU tIrthaMkaro
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha khaNDa dharma, darzana eva saskRti rAjasthAnI ro bhakti sAhitya | 243 tIrthA aura guruA vagairaharA bhakti gIta aura kAvya jyAdA milaNe lAge hai / savat 1412 me racoDo gotamasvAmI rAsa rI kucha paktiyAM nIce dI jA rahI haiM / vA me kavi hRdaya rI bhakti bhAvanA vaDe acche rUpa meM prakaTa huI hai / iye rAma rI racanA kharataragaccha rA upAdhyAya vinayaprama bahuta hI sundara rUpa me karI hai / gautama svAmI samozaraNa meM padhAra rahayA hai vero varNana karate huye kavi likhe hai Aja huvo suvihANa, Aja e velimA puNya bharau / dIThA gautama svAmI, jo niyanayaNa amiya sarau / / bhagavAna mahAvIra svAmI ro nirvANa huyo jaNe bhaktirAgavaza vArA prathama gaNadhara gautamasvAmI jI ko vilApa karyo hai vo bArI hRdayagata bhAvanAyeM pUrNa rUpa sU prakaTa kare hai, ve kaive hai iNa same ye samiya dekhi, Apa kanAsu TAliyo ai / jANato ai tihuaNa nAha loka vyavahAra na pAliyo ai / / atibhalo eka kidhalosvAmI, jANayo kevala mAgase e| cintavyo ai bAlaka jema, ahavA keDe lAgase ai / / hUM kima eka vIra jiNada, bhagatihi bhole bholavyo ai| ApaNo ai Ucalo neha nAhana saMpaya sAcavyo ai / / arthAt bhagavAna mahAvIra Apare atima nirvANa mamaya me mane dUra bheja diyo, loka vyavahAra meM jo atima Tema me ApArA TAvarA ne dUra have tohI najadIka bulAyo jAve hai| bhagavAna the lokavyavahAra ro pAlana karyo konA, ye dekhyo ke hai kevalajJAna mAga sU yA vAlaka re mAphaka thArai lAre lAga jAsU / mhAro thAsU sAco sneha hai paNa the to vItarAga ho ye vAste sneha rAkhyo konI / ata me gotamasvAmI bhagavAna re prati rAga ho jike ne choDa ra vItarAgI vaNagayA / 16vI zatAbdI re jana kavi bhaktilAbha zrImadhara bhagavAna re stavana me bhakti rI nirmala gagA vahAI hai verI bhI thoDI paktiyA~ Apare sAmane upasthita kara rahyo hU~ saphala sasAra avatAra ai hU~ giNu, sAmi zrImaMdharA tumha bhagate bhaNu , bheTavA pAyakamala bhAva hiyaDe dharUM', kariya supamAya je vInasu te muNo, divasa ne rAti hiyaDe anero dharU~, mUDhamana rijhavA valiya mAyA karU~, tUhi arihata, jANe jisI Acaru, temakara jema saMsAra sAgaratarU, aika arihata t deva bIjo nahI, aika aiha AdhAra jaga jANajo amasahI, jayo jayo jagaguru jIva jIvanadharA, tuma samo vaDa nahI avara vAlesarA, amiya samavANi jANu sadA sAbhalu, bAravara parasadA mAhi Avi milU , citta jANu sadA sAmipaya olagu kimakarU ThAma kuDala giri vegalU,, mauliDA bhagati tU citta hAre kise, puNya sajoga prabhu dRSTigocara huse, jehane nAme mana vayaNatana ullase, dUra thI DhokaDA jema hiyaDe vase, bhala bhalo aiNi saMsAra sahU ai acha, sAmi zrImadharA te saha tuma pache, dhyAna karantA supana mAhI Avi mile' dekhiye nayaNa to citta Arati Tale,, . syAma sohAvaNA nAma mana gaha gahe, teha sU neha je bAta tuma jI kahe,
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 | munizrI pratApa abhinandana grantha tuma pada bheTavA atigaNo Tala valU, paMkhajo hoyato sahiya Avi milyU, meha ne maura jima kamala bhamaro rame, tema arihaMta tU citta more game,, jaina kaviyo rA sarvAdhika bhakti tIrthakaro aura gulmI re prati rahI hai, paNa zrImadarabhagavAna jikA abAra jaina mAnyatA re himAva sU mahAvideha vapetra me tIrthakara ke rUpa me vicara raha yA hai bAre prati to jaina kaviyA rI bhakti bhAvanA umaDa paDI hai, kavi UparalI pakti me kahave hai ki mhAre mana me to thAre darzana rI ghaNI lAga rahI hai, paNa the dUra ghaNA to hU pahuca ko sakunI, mhArA mana thAmU milaNe ne ito chaTapaTAraha yo hai ke prakRti mhAre pAkhA lagA detI to ha uDa thAsU jA milato, dhyAna karatA vakta yA supane me bhI the mhane a, milo to thAne dekhate hI mhArI sava cintA dUra huyajAve, jisa taraha mora ne meha aura bhavare ne kamala bahuta hI pyArA lAge, vimI taraha sU hai arihanta bhagavAna ) the mhAre cinta me basa raha yA ho, isa taraha rA bhakti gIta saikaDo nahI hajAro hai, zrImandara bhagavAna re tarei zvetAmbara jaina samAja me saba sU vaDotIrtha zrI siddhAcala jI yA zatu jayajI mAnyAjAve hai, ve tIrtha prati bhI jaina kaviyA rI bhakti bhAvanA vizepa rUpa sU prakaTa huyI hai, rAjasthAna rA moTA kavi samayasundara zatru jaya stavana me keve hai dhana dhana Aja divasa ghaDI, dhana dhana suja avatAra, zatru jaya zikhara Upara caDhI, bheTyau zrI nAbhi malhAra, cada cakora taNI paraha.nirakhatA sUkha thAya, hiyaDu hejaDa, ulhasai ANada aMgi na mAya,, du.kha dAvAnala uphamamiyo, buThaU abhiya mai meha, mujha AgaNi surataru phalyU bhAgaU bhava bhramaNa saMdeha, mujhe mana ullaTa anighaNau, mana mohayU re zatrajaya bheTataNa kAja' lAlamana mohayu re, saMgha karai baghAvaNA mana mohayU re, tIrtha nayaNa nihAli, Aja saphala dina mhArau, mana mohayu re, jAtrAkarI sukhakAra, duragati nA bhaya duHkha TatyA, pugI mana rI Asa, lAla mana mauha yau re,, aThe ghaNA udAharaNa deNA sabhava konI, mhAre sapAdita samaya sundarakRti-kusumAjalI, jinarAjasUri aura vinayacada kusumAjalI, jinarpa grathAvalI, varnavarddhana grathAvalI, jJAnasAra grathAvalI Adi gratha bhaktaloga vAce AI bhIlAvaNa hai| rAjasthAnI mAhitya ro savasU adhika nirmANa jaina kaviyA karyo, dUjI nambara cAraNa kaviyA ko hai| viyA prAya sigalI jAtavAlA rAjasthAnI bhakti sAhitya vaNAyA~ hai, kyoki bhakti me koI bheda bhAva Uca-nIca konI, A to hRdaya rI cIja hai aura vo sagalA mAnakhA me aika jimA mile hai| hajAra bhajana rAjasthAna re madirA me aura jammA jAgaraNa me gAije hai, vA me aneka taraha rA devI devatA re prati kaviyA rI ghaNI mRddhA aura bhakti ro darzana huve, minakha lugAI ro bhI bhakti me koI bheda konI, rAjasthAna rA mIrAbAI to sagalA bhaktA me miramoDa mAnayo jAve hai vArA bhajana utara bhArata me to prAya sava jAgA prasiddha hai, dakSiNa bhArata rI bhApAo me bhI vAro anuvAda chapyo hai arthAt bhakti re spetra me mIrAbAI ro nAma samAra prasiddha hai, avAra viyA to vAre nAma mU hajAra bhajana chapa cukyA hai, paNa
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturya khaNDa dharma, darzana eva saskRti rAjastha nI ro bhakti sAhitya | 245 vAme vArA khuda rA vaNAvaNA bahuta kama hI husI, ghaNakarA to dusarA logA vArA nAma sU vaNAya prasiddha kara diyaa| ___rAjapUta kaviyo me pRthvIrAja rAThauDa vahuta vaDA bhagata hA, bhaktamAla ne bhI vAre bhakti ro vakhANa mile, kRSNa rukhamaNiveli vArI sarvazreSTha rAjasthAnI racanA hai| vAasala me bhaktikAvya hI hai / viyA pRthavIrAja jI zrIrAma kRSNa gaMgA rI stuti rA dUhA vaNAyA jike meM bhI bhaktirasa chalaka raha yo hai / bAMrA vaNAvaDA kaI DiMgala gIta to bahuta hI uccakoTI rA hai / samarapaNabhAva ro aika Accho udAharaNa vAro o DiMgala gIta hai - harijema halADo jima hAlauja, kAya dhaNiyA sUjora kRpAla, maulI divo divo chata mAthe, devo sau leu sa dayAla, gaisa karo bhAva raliyAvata, gajabhAve kharacADha gulAma, mAhare sadA tAharI mAhava, rajA sajA sira Upara rAma, mujha umeda var3I mamaihaNa, sindhura pAsaikema sara, cautAro khara sIsa cita de, kisU pUtaliyA pANa kare, tU svAmI pRthvIrAja tAharau, vali vIjA ko kare vilAga, rUDo jiko pratApa rAvalo, bhUDo jiko hamINo bhAga,, cAraNa kaviyo me IzaradAsa jI ghaNA prasiddha bhaktakavi huyA, vAre vaNAyeDo harirasa to bhaktAre vAste nityapATha rI pothI baNagayo, aura bhI vArI ghaNI racanAye mile / harirasa ro aika sundara saskaraNa zrI badrIprasAda jI sAkariyA sUartha sahita sapAdana karAya mhai sArdUla rAjasthAnI risarca imTIyUTa mUMchapAyo hai / pRthvIdAsa grathAvalI, IzvaradAma grathAvalI aura dursAADhA grathAvalI rI pUrI sAmagrI nAkariyAjI khane ghaNA darpo sU paDI hai, hAla vA kAma pUrokara bhejyau konii| dUsarA cAraNa bhakta kavi pIradAna lAlasa huyA, jikA rI racanAo ro sagraha pIradAna grathAvalI re nAma sU sapAdana kara mhai isTITyUTa sU prakAzita karavA diyo / ai 18 vI zatAbdI me huyA, 16 vI zatAbdI me kavi opAjI ADhA bhI AcchA bhaktakavi huyA hai| cAraNa bhaktakavi aika nahI pacAso huya gayA hai, avAra tAI ghaNA logA rI A dhAraNA hai ke cAraNA ro sAhitya vArarasa ro hI ghaNo hai, paNa khoja karaNe sU bhakti sAhitya bhI kAphI mile haiN| rAghavadAsa rI bhaktamAla va verI TIkA pe jike ne mhe sapAdana karI hai / ghaNA cAraNa bhaktakaviyA rA ullekha hai / svaya cAraNa kavi vramadAsa rI vaNAvarI rAjasthAnI me bhI eka bhaktamAla hai| ai daunU bhaktamAlA rAjasthAna 'prAcya vidyA pratiSThAna jodhapura sU chapa cukI hai / iye taraha rI cAraNA rI bhaktamAla gujarAta vagairaha me kaI pAI jAve haiM, bA sagalA ne mAmane rAkhara cAraNa bhakta kaviyA rI aika pUrI sUcI vaNAra vAre racanAvArI khoja, sagraha aura prakAzana karaNo jarUrI hai / mhAre sagraha re aika guTake me aika hI kavitta meM 10 cAraNa bhakta kaviyA rA nAma haiN| o guTako savat 1712 ro jaina vidvAna ro likhayoDo hai / iye kAraNa aime prasiddha 18 vI zatAbdI tAI rA 10 bhaktakaviyA rA nAma hai| o kavitta nIce diyo jA rahayo hai|
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 | munizrI pratApa abhinandana grantha kavitta-kavemarA ga nAmA gecaumuha corA caDa jagata Izvara guNa jANe, karamAnada arakola, malU avakhara paramANe / mAdhau mutharArAma, nAma mADala nija grIdAdUdA nAraNadAna, sAtha jInanada mImA / caurAsI rUpaka narahara, caraNa varaNa vANi jujuvA cAraNa saraNa cAraNa bhagata, harigAyava rahatA huvA // iye kavittamAyalA kaI bhakta kaviyA ga uraleva to DA0 mohanalAla jinAnu re "cAriNI mAhilya re itihAsa, meM huyo hai, paNa keI nAma me isA bhI hai jikA ge be meM ullena konI jisa taraha caumuha, kola, nAgvadAsa, cAge zAyada paDosI, jikomAdhodAsa ro pitA ho / ' rAjasthAnI ro bhaktisAhitya ghaNo vizAla aura iivadha prakAra ge hai| kaI to baTA vaDA kAvya hai keI choTA-choTA sundara gIta hai, kaI rAma, keI kRSNa kaI mahAdeva kaI dvArA devi devatA tathA loka devatA savadhI hai / jike ne jiverI ipTa huyI kaI paracI va camattAra mityo vo ve devidevatAro bhagata huyagayo, vA devI devatA rA mandira vaNAyA gayA, pUjA zura huI, paNa bhakti gIta gAijaNa lAga gayA, mAdhavadAsa ro rAma rAso pRthvIdAma rI kRSNa mkhamaNi veli kavi kizane rI vaNAyogI mahAdeva pArvatI beli, kavi kuzalalAbha aura laghagaja re racauTA devIcarita aura vahutamA devI devatA ga ghda bhAtabhAta re bhavita sAhitya rA AcchA namUnA hai / zrImad bhAgavat bhakti pradhAna aika baDo prasiddha pugaNa pratha hai| jikega gajanyAnI me gadya aura padya meM kaI anuvAda huA, isI taraha aura bhI bahutasA pugaNA bhakti prathArA rAjasthAnI meM anuvAda kiyA gayA hai / phuTakara harajama to hajAgarI sasyA meM mile hai aura gAije, bhakti rAjasthAnI na jIvana me isI ghula milagI ki thoDI ghaNI migalA hI bere raga me ragIjagayA, koI kero hI bhakta vaNa gayo koI dUsare koI ro, paNa bhakti prAya magalA loga hI keIna keI rI karatA hI mile, gAva-gAda aura nagara-nagara me koI na koI devI devatA ge choTo moTo mandira jarUra mila jAve, kaI bhati mapradAya bhI rAjasthAna me qhaba panapayA aura sata kaviyA me hI kaI bhakta huyA, para vAre racanArI bhApA hindI pradhAna huNe sU aThe vAro jikara ko kiyo gayo nI, iye choTe se niva-dha meM iNA ghaNA bhanta kaviyA rI carcA kara satopa mAnaNo paDyo hai aura udAharaNa to bahuta hI kama diyA jA sakA gayA AzA hai aimU preraNAleyara rAjasthAnI bhakti mAhitya rI AcchI taraha khoja kI jAtI, aura cunIDA kaviyA rI AcchI 2 racanAo rAmagraha AlocanA mahita prakAzita kiyA jAmI /
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAja aura nArI -rAjala kumArI jaina svatantratA prApti ke 25 varSoM meM nArI zikSA ke kSetra meM jitanI unnati huI utanA hI mAnava kA cAritrika stara tejI se patana kI ora pahuca rahA hai / honA to yaha cAhie thA ki zaikSaNika unnati bhI vikAsonmusI ho, lekina huA isake viparIta hI / Aja nArI ghara kI cAharadIvArI ko avazya hI lAgha kara jIvana aura rASTra ke hara kSetra meM puspa se kandhe se kandhe milAte hue khaDI hai| hara purupa ko cAritrika vikAsonmukhI hone ke lie sahArA detI vaha svaya hI vikSipta sI vanI apane caritra ko hI kho baiThI hai| dUsarI ora samAja kA mUla rUpa nahI hai / jyAdA ekatA, sagaThana, prema, maitrI pUrNa vyavahAra evam eka dUsare ke prati madbhAvanA ho lekina Aja hama dekhate hai ki samAja me na ekatA, na sagaThana na prema na sadbhAvanA eva na maMtrI pUrNa vyavahAra hai / Aja samAja me eka dUsare ke prati vidrohI bhAvanA, Dhepa pUrNa vyavahAra Adi aneka bAteM pracalita haiN| yahAM yaha prazna vicAraNIya hai ki-isakA mUla kAraNa kyA hai ? kame mamAja unnata hokara vikAsazIla ho Adi aneka prazna hai ? mAnava jIvana kI zuruAta sarva prathama ghara eva parivAra se hotI hai| jo ki mAnava ke lie sarvaprathama pAThazAlA kA svarUpa pradAna hotI hai / mAnava isI pAThazAlA se prArambhika jJAna yA vyAvahArika jJAna prApta kara bAhara samAja me nikalate hai yahA~ marva prathama zikSaka ke rUpa nArI kA hI yogadAna hai| vaha hotI hai mAM, jo ki santAna ko janma hI nahI detI varnA usake AcAra-vicAra saskAra bhAvanAeM Adi kA sambandha santAna ke rakta ke sAtha sacAra hotA rahatA hai / yahI guNa Age jAkara santAno me vikasita ho jAte haiM / yadi mAnava sannikaTatA se ina siddhAnto kA adhyayana kare to spaSTa patA cala jAyagA ki mAtA pitA ke guNa vAlaka meM maujUda hoge, jo isake janmadAtA me hai / agara santAna ko kucha na sikhAyA jAya to vaha guNa usakI santAna me pAye jAte hai / jaimA vAlaka ko vyavahAra pArivArika vAtAvaraNa se milegA umI anusAra bAlaka apane Apako yogya banAegA / isalie cAritrika utthAna me nArI jitanI sahAyaka ho sakatI hai utanA purupa nahI / mAnA ki purupa zaktizAlI hai usa zakti kA kendra sthala nArI hI hai| nArI me vaha guNa maujUda hai jisake dvArA vaha apanI santAna ko vikAsazIla eva yogya banA sakatI hai| dUmarI ora vaha use kumArga kA pathika evam ayogya bhI banA sakatI hai| kahIM-kahI yaha kahA hai ki ___ "kATo se bharI zAsAo ko jisa prakAra phUla sundara banA sakatA hai| nArI usI prakAra garIva ghara ke Agana ko sundara banA sakatI hai|" lekina yaha bahuta kama dekhane ko milatA hai ki-jahA~ yaha kathana caritArtha hotA hai vahA hama mahAna purupo kI jIvanI itihAsa ke pRSTho me prAcIna granyo kA avyayana kareM to hame patA calegA ki mahAna purupo ke jIvana ko utkRSTa banAne me kisI na kisI nArI kA avazya yogadAna rahA hai / jaime zivAjI ko apanI mA~, bhISma pitAmaha ko unakI vImAtA, rathanemi kA rAjula aneko nAriyAM ullekhanIya hai / jisake kAraNa mahAn purupo ke jIvana ko utkRSTa vanAne meM sahAyaka rahI evam aisI aneko nAriyA ullekhanIya hai jo rASTra, samAja dharma kI unnati eva nArI
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 | munizrI pratApa abhinandana grantha AdarzoM kA rUpa pragaTa karatI hai / jhAsI kI rAnI, sarojanI nAyaDU, enIvesenTa, sItA, candana vAlA rAjula Adi / eka agreja lekhaka ne apanI pustaka me nAriyo ke bAre meM yaha likhA hai eka sthAna para ki "jo nArI pAlanA jhulAtI hai, vaha zAsana bhI kara sakatI hai|" ukta kathana Aja bhI tIna dezo para lAgU hotA hai / vaha hai bhArata, ijarAila eva lakA / agara hama prAcIna granyo evam dhArmika siddhAnto, rivAjo kA adhyayana kare to hame patA calatA hai ki prAcIna samaya me hI nAriyo ko samAna adhikAra diye gaye haiN| bha0 mahAvIra ne bhI apane caturvidha sagha kA nirmANa ke samaya nAriyo ko purupo ke samAna hI mAnakara varAvarI ke adhikAra diye haiN| bhAratIya savidhAna meM bhI nAriyo ko samAnatA kA adhikAra milA hai| isa prazna para hama vicAra kareM to spaSTa ho jAtA hai ki mAnavatA kI amara vela nAriyo ke dvArA hI phalatI-phUlatI hai aura vikasita hotI hai| ata nAriyo kA suzikSita eva susaskRta honA atyanta Avazyaka hai tathA vacco me bhI acche saskAra evam cAritrika utthAna sabhava hai| agara jisa deza kI naI pIDhI surakSita evam susaskAramaya hogI to usa rASTra, dharma eva samAja kI unnati avazya hI carama sImA para hogI / magara jisa deza va samAja kI nAriyA~ hI suzikSita eva susaskRtA na hogI to usa samAja ke vAlako me acche saMskAra evam sabhyatA kahAM se hogI / aura vaha samAja kame unnatizIla banegA / ata usa samAja eva rASTra kA bhavipya andhakAra maya hogA ata nAriyo kA suzikSita honA Avazyaka hai / Aja nAriyo kI jo sthiti hai caha vicAraNIya hai| Ajakala bhAratavarSa meM nArI varga kI avikAza sadasyo ne zikSA ke kSetra me unnati avazya karI va kara rahI hai| magara sAtha hI apanI bhApA sabhyatA eva saskRti kI sImA ko choDakara pazcima sabhyatA eva saskRti ko apanA kara apane Apa ko gauravazAlI mAnatI hai / agara yaha kahA jAya to anucita hogA ki Ajakala nArI samAja ne apanI zaikSaNika kSetra me unati to avazya ko hai, magara vaha dUsarI ora cAritrika hatyA ke kSetra me avanati ke mArga kA bhI anukaraNa kara rahI hai / eka samaya vaha thA ki bhAratavarSa apanI apanI sabhyatA, maskRti evam dRDhatA ke lie prasiddhi ko caramotkRpTa zisara para the agara bhaviSya meM bhI yahI sthiti rahI to eka samaya vaha bhI A sakatA hai jaba bhAratavarSa me jo unnata saskRti thI vaha itihAsa ke pRSTho taka sImita raha jAyagI aura Ane vAlI bhAvI pIDhiyAM yaha bhI na jAneMgI ki hamArA dharma kyA thA, hamArI sabhyatA saskRti kyA thI hamAre samAja ke Adarza niyama kyA the? nArI jagata ina sampUrNa sthiti kA avalokana eva ahama prazno para vicAra kareM unake Adarza niyamo ko apanAye va usake anurUpa apane ko DhAla sake to vaha avazya hI rASTra, samAja dharma eva parivAra kI unnati me mahattvapUrNa yogadAna kara sakatI hai / isake lie sarva prathama use apane andara prema va ekatA kI bhAvanA ko jAgRta karanA hogA / zaikSaNika unnati ke sAtha-sAtha cAritrika dRDhatA bhI kAyama karanA hogA / ata nAriyo kA kartavya hai ki vaha apane andara ekatA kI jyoti nirmANa kare eva apanI sabhyatA, saskRti ko apanAkara apane jIvana ko unnata banAye tAki bhAvI pIDhI suzikSita, susaskAramaya, prema, sahayoga, sevA, maitrI pUrNa sadbhAvanA Adi guNo se yukta hogI tabhI rASTra aura samAja, dharma eva parivAra kI unnati me sahAyaka ho sakatI hai| varnA deza kI bhAvI pIDhI guNo se yukta na hogI, aura samAja dharma parivAra kI vyavasthA me kuzala na hogI / eva jo bhAratavarSa varSoM taka gulAma rahane ke sAtha Arthika sthiti
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha khaNDa dharma, darzana evaM saMskRti samAja aura nArI | 246 kI bhI unnati na kara sakA vahI sthiti Aja ke svatatra bhArata kI ho sakatI hai| Aja hama svatatratA prApti ke 25 varSa bAda bhI apanI Arthika sthiti nahI sudhAra sake / kAraNa ki varSoM kI gulAma eva Arthika paristhitiyAM / zrI rASTrIya kavi gupta ne apanI ina paktiyo me nArI ko asahAya dayanIya avasthA meM mAnA hai| abalA jIvana hAya tumhArI yahI kahAnI / Acala me hai dUdha aura mAMkho me pAnI // ___ tathA mahAn vyakti ke dvArA yaha bhI kahA jAtA hai ki-puruSa-nArI kA khilaunA hai / lekina nArI svaya usake khelane mAtra kA upakaraNa nahIM hai| ata nAriyo kA kartavya hai ki apanI parithiti me sudhAra kareM eva usame lajjA, karuNA, namratA eva zIla ko apanAeM / apane andara prema ekatA sagaThana kI bhAvanA kI jyoti prajjalita kare eva AdarzoM ko apanAe, tabhI deza samAja parivAra me apanI pratiSThA kAyama kara skegii| aura tabhI vaha deza samAja eva naI pIDhI me sudhAra kara sakatI hai / nAriyo kA pramukha yaha uddezya honA cAhie ki AdarzoM eva guNo ko svaya apanAe aura Ane vAlI nava-pIDhiyo ko una AdarzoM ko sikhalAe eva unako apane jIvana me apanAne ke lie utsAhita eva sahI mArgadarzana deN| tAki vaha deza, samAja dharma eva parivAra ko unnati ke zikhara para pahuMcAne meM yogadAna de sake ata isame yahI niSkarSa nikalatA hai ki-agara nArIjagata ko apanI pratiSThA kAyama karanA hai, va apane rASTra, samAja eva dhArmikakSetra kI unnati karanA hai to vaha sarva prathama apane Apa me sudhAra kareM eva Adarza Adi ko apanAe tAki use samAnatA kA adhikAra prApta ho eva apane-apane Ane vAlI nava pIDhI kA bhaviSya sundara eva jyortimaya ho /
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMgha kI ujjvala paramparA ke pratIka : mevAr3abhUSaNa mahAnayogI zrI pratApamala jI mahArAja -madanalAla jaina-(rAvalapiNDI vAle) mmwwwmmmmmm mevADa bhUpaNa parama zraddhaya mahAn yogarAija gurudeva zrI pratApamala jI mahArAja ke mahAn cAritra eva samAja sevA ke upalakSa me no abhinandana grantha kA prakAzana kiyA jA rahA hai-yaha baDhI prasannatA kI bAta hai / grantha kA prakAzana isaliye kiyA jAtA hai ki-bhAvI janatA usa mahAn divya jyoti ke mahAn karmaTha jIvana ke sambandha meM kucha jAna sake aura usase preraNA pAkara janamAnasa apane Apako ujjvala eva unnata kara ske| yaha abhinandana grantha bhI isI dizA me eka mahAn prayAsa hai / hama isakI mahAn saphalatA cAhate haiN| mahAn yogI! vizva me samaya-samaya para mahAna vibhUtiyA mAnavatA ke kalyANa ke lie janma letI rahatI haiN| sasAra ke jina mahAn purupo ne apane jIvana ko sasAra ke bhoga-vilAso me napTa na karake satya tathA jJAna ke samujjvala anvepaNa me lagAyA, unhI mahAn purupo me parama zraddhaya mahAn yogI, mevADa bhUpaNa paDita-ratna, tyAga-mUrti svAmI zrI pratApamala jI mahArAja haiM, jo sacce sayamI, zramaNa saMskRti ke pratIka banakara ina mahAn vizAla deza bhArata kI sundara bhUmi para avatarita huye haiN| bAlyakAla! parama zraddha ya zrI svAmI pratApamala jI mahArAja ne vAlyakAla se hI tyAga, tapa aura vairAgya ko apanA lakSya banAye rakhA, zizu-sA sarala mana aura sevA kI maurabha se mahakatA mana hai Apa zrI jI kA, zubha janma devagaDha madAriyA mevADa bhUmi me IsvI san 1608 ko huA thaa| vAlyakAla se hI jaina santo ke zubha darzano kA lAbha Apa zrI ko prAya milatA hI rahatA thA / jisase dhArmika jAgRti kI chApa Apa zrI jI ke roma-roma me samA cukI thii| dIkSA! Apa abhI kevala 14 varSa ke hI the, itanI choTI sI alpa Ayu me hI Apa ko vairAgya utpanna ho gayA, aura IsvI san 1922 me mandasaura me jaina dIkSA ko agIkAra karake eka jaina sAdhu ho gaye / Apa zrI jI ne dIkSA parama zraddheya pUjyavara gurudeva jI vAdImAna-mardaka zrI nandalAla jI mahAgaja se lI / Apa zrI jI ke jIvana me saralatA, saumyatA, mRdutA aura sevAbhAva musya rUpa se kUTakUTa kara bhare haiM / Apa zrI ne zarIra dvArA sukha dukha kI nirapekSatA kA apane jIvana kI prayogazAlA ke dvArA jo mahan pratyakSa udAharaNa prastuta kiyA hai, vaha sadaiva smaraNIya hai| yuga-prarvataka / __ parama zraddheya zrI svAmI pratApamala jI mahArAja eka yuga-prarvataka mahAn purupa haiN| Apa zrI jI aime mahAn santa haiM, jinhoMne sadA hI sasAra me aura apane sAdhu-sagha me sukha aura zAti ko sthira rakhane ke lie namatA, satya tathA ahiMsA ko hI parama Avazyaka batalAyA / sagaThana, anuzAsana-samAja-sevA aura sahanazIlatA Apa zrI ke jIvana ke mUla siddhAnta haiN| Apa zrI jI dhArmika jAgati, zikSA-prasAra eva samAja utthAna me jo Ajakala yogadAna de rahe haiM-vaha bhulAyA nahIjA sktaa|
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha khaNDa . dharma, darzana eva saskRti sagha kI ujjvala paramparA ke pratIka | 251 mahAn karmaTha saMyamI santa ! Apa zrI jI prakharapratibhA ke dhanI santa haiM / bhagavAn mahAvIra ke ahiMsA va satya ko apane jIvana me utAranevAle tathA ina mahAn siddhAnto kA ghara-ghara me pracAra va prasAra karane me Apa zrI kA bahuta yogadAna hai-samAja-sevA aura dharma-rakSA ke nimitta jo Apa zrI jI kA mahattvapUrNa sahayoga samAja ko mila rahA hai| vaha sarAhanIya hai / zraddheya zrI pratApamala jI mahArAja sthAnakavAsI jaina jagata ke prakAza-stambha haiN| jina ke zubha jIvana kA lakSya kevala satya-prApti aura AdhyAtmika vikAsa hI hai| mahAna santa apane vacana se nahI apitu AcaraNa se hI janatA ko sanmArga darzana karAyA karate haiN| zraddheya zrI pratApamala jI mahArAja kA mahAna jIvana sacamuca ahiMsA, satya, tyAga vA tapazcaryA kA sajIva pratIka hai| Apa zrI jI ne apanA samasta jIvana mAnavatA kI rakSA aura Atmika vikAsa ke tatvo kI khoja me lagAyA huA hai| deza ke karmaTha, sayamI santo ke Ardazo para Aja bhI mAnava samAja kA stara TikA huA hai| mevADabhUpaNa parama zraddheya gurudeva zrI pratApamalajI mahAgaja jisa samAja tathA deza aura dharma ko prApta ho, sacamuca vo kitanA bhAgyazAlI samAja hai / jaina samAja ko khAsakara aise mahAna sata ko pAkara mahAna gaurava kA hI anubhava hotA hai| Apa zrI jI paropakArI, jana-hita me apanA sarvasva-samarpaNa kara dene vAle nararatna santa hai / Apa jaise sata sasAra kI sarvottama vibhUti haiN| ajJAna ke andhakAra me bhaTakane vAle prANiyo ke lie divya prakAza-pu ja haiM / santa Atma-sAdhanA me lIna rahakara bhI vizva ke mahAna upakartA hote haiN| Apa zrI jI ke jIvana ke 65 varpa aura muni jIvana ke 51 varSa pUrNa hone jA rahe haiN| isa dIrghakAla me Apa zrI jI ne dharma aura saMgha ke lie jo kucha kiyA hai| usakA mUlyAkana karanA sarala nahI hai| aise santo kA smaraNa, stavana, abhinandana guNagAna mAnavajAti ke lie mahAn magala rUpa hai | Apa zrI jI kA yaha muni jIvana svaccha, nirmala aura ujjvala eva pavitra hai| jo sAdhako yAni muni maNDala ke lie eka patha-pardazaka rUpa hai| isa lamve muni jIvana me Apa zrI jI ne deza bhara me paidala pada yAtrA karake mAnava-jAti me satya, ahiMsA, kSamA, prema kA vo dIpa prajjvalita kiyA hai| jisa kI ujjvala jyoti cirakAla taka bhAvI pIDhiyo ko Alokita karatI rahegI, aura saba dezavAsiyo ko magalamaya preraNA pradAna karatI rhegii| dharma pracAra-dharma pracAra ke kSetra me bhI Apa zrI jI kA yogadAna prazasanIya hai| vibhinna kSetro kI sAra-sabhAla karanA, yaha saba Apa zrI jI kI aisI vizeSatAeM haiM-jo zramaNa saghIya sAdhu-munirAjo ke lie anukaraNIya haiM-Apa zrI jI zramaNa sagha ke utsAhI sagaThana priya aura eka mahAn utsAhI, karmaTha sata haiM / tapomaya muni jIvana ne mAnava kI mAnasika kalpanAo ko eva Atmika kSadhA-pipAsA ko zAnta karane ke lie samaya-samaya para mahAna upadezAmRta kI anupama-anUThI dhArA bahAI hai-jo prazasanIya haiusa ke vicAra mAtra se hRdaya pramoda se bhara jAtA hai| Apa zrI jI kA adhyayana hindI, gujarAtI, prAkRta eva saskRta me khUba haiM-vAstava meM Apa zrI jI kA mahAn jIvana sthAnakavAsI jaina samAja ke lie dhana hai / hamArI hardika kAmanA hai ki mevADabhUSaNa jI mahArAja dIrgha-kAla taka bhagavAna mahAvIra svAmI ke mahAn siddhAnto kA tathA jaina dharma kA pracAra karate raheM / zraddhaya pUjya guruvara jI zrI pratApamala jI mahArAja ke mahAna sadguNo kA kahA~ taka varNana karUM? merI tuccha lekhanI me itanA bala hI kahA hai jo isa mahAna AtmA ke divya guNo kA citraNa kara sake! phira bhI zraddhAvaza isa mahAna jyoti puja-ratna ke prati kucha bhAva apanI aura se likha pAyA hU-Apa jI
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 | munizrI pratApa abhinandana granya kI spapTa-vAditA ke kAraNa jana-mAnasa madA hI Apa jI ke prati Akarpita eva zraddhAvAn rahA hai / aise mahAn tapopUta manta kA abhinandana karate huye hama saba ko va samUce jaina samAja ko apAra harpa va unlAsa kA honA svAbhAvika hai / yaha abhinandana granya mevADa bhUpaNa zrI jI kI samAja sevAo ke prati eka zraddhA kA sumana tathA samAjopayogI prakAzana ho, yahI zubha kAmanA hai / yaha eka mahAn sayamI sata ke prati hamArA sahI aura racanAtmaka abhinandana hai / anta meM hamArI hArdika kAmanA hai ki mevADa bhUpaNa jI cirajIvI hokara sagha aura zAsana ke abhyudaya ke mahAn, uttaradAyitva ko saphalatA ke sAtha vahana kahate rhe| tuma salAmata raho / hajAra varSa, hara varSa ke dina ho pacAsa hajAra / satyaM zivaM sundaram ke pratIka -mahAsatI madanaku varajI ma0 "sasAra dveSa kI Aga meM jalatA rahA, para santa apanI mastI me calatA rhaa| manta viSa ko nigala karake bhI sadA, sasAra ke liye amRta ugalatA rahA // paropakAra, dayA, sneha, madhuratA, zItalatA Adi sato kA mukhya guNa hai| kahA hai sAdhu candana bAvanA zItala jyAro ag| lahara utAre bhujaga ko de de jJAna ko raga / / inhI sanna ratno me parama zraddheya AdaraNIya paNDita ratna mevADa bhUpaNa gurudeva zrI pratApa muni jI mahArAja bhI eka hai / ApakA jIvana bahuta sundara hai / Apake hRdaya me kSamatA, sahiSNutA, dhairyatA, madhuratA, saralatA, namratA, karuNA inyAdi mamI santocita guNa vidyamAna hai| Apa zrI kA mere para atyadhika upakAra hai / mujhe jJAnadAna Apane hI diyA / maiM ApakI pUrNa AbhArI hU~ / tathA sAtha hI yaha kAmanA karatI hU~ ki prabhu Apa ko cirAyu banAye, jisame ki-jAti, samAja tathA deza ko Apa dvArA saMpreraNA gilatI rahe eva hamArA deza, hamArI jAti, hamArI samAja nirantara Age vaDhatI rahe / itihAsa ke svarNima pRSTha usI jIvana kA smaraNa karatA hai jo sUrya jaise prakAza, candra sI zItalatA, nadI pravAha mI saralatA, phUlo sI mahaka aura phalo sA mAdhurya kA khajAnA luTAtA ho / vahI jIvana vadanIya eva arcanIya mAnA hai| tadanusAra Apa zrI kA sAdhanAmaya jIvana tad pa mujhe pratIta huA hai| sevA-samatA-karuNA, paropakAra eva sahiSNutA Adi guNa-sumano se mahakatA huA jIvana-puppa hai jo mAnavatA ke upavana me svayaM mahata nhA hai aura apane zAta upadezo dvArA zrI sagha spI upavana ko bhI mahakAyA eva camakAyA hai| jinakA jIvana pravAha niratara ahinA sayama eva tapa kI triveNI meM aThakheliyA karatA rahA hai| parama pUjya zraddheya prAta smaraNIya mevADa-bhUpaNa gurudeva zrI pratApamala jI ma0 ke amasya guNo ko zabda vandhana me bAndhanA eka nirarthaka prayAsa hai / matya ziva sundaram ke pratIka mApakA punIta caritra anata kAla eva yuga-yugAntaro taka jIvanovAna kA amara nadeza detA rhegaa| aura Apako yaza surabhi madguNa eva mAdhanA, janatA ke hRdaya me zraddhA kA viSaya banI rhegii|