Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ daivanyAlAka AnaMdavardhanano dhvanivicAra nagInadAsa pArekha
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ davanyAlaka AnaMdavardhanano dhvanivicAra nagInadAsa pArekha A parika emadAvAja gujarAtI sAhitya pariSada : amadAvAda-9
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ Dhvanyalok : Anandavardhanano Dhvanivichar. (Poetics). by Nagindas Parekh. 1981. (c) nagInadAsa pArekha prathama AvRtti H mArca 1981 prata : 1100 kiMmata rU 40-00 prakAzaka : raghuvIra caudharI maMtrI, gujarAtI sAhitya pariSada. parivada bhavana, TAImsa opha InDiyA pAchaLa nadIkinAre, 2. che. mArga, amadAvAda - 380 009 gujarAta sarakAranI Arthika sahAyathI prakAzita mudraka : (gujarAtI vibhAga) : kAntibhAI bha. mistrI, Aditya mudraNAlaya, rAyakhaDa, amadAvAda - 380 001 mudraka : (saMskRta vibhAga) : jitendra desAI navajIvana mudraNAlaya, amadAvAda-380 014
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ murabbI zrI viSNuprasAda trivedIne premAdarapUrvaka
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakanuM nivedana ziSTa graMthe pragaTa karavA e paNa pariSada-pravRttine eka bhAga che. zrI nagInadAsa pArekhe saMpAdita karela vanyAlakanI A AvRtti gujarAta sarakAranI Arthika sahAyane kAraNe ATalI paNa vahelI thaI zakI che e ahIM noMdhavA jevuM che. dhvanyAleka pustakanA pratyeka prakaraNamAM sAmagrI ekaThI karavAnI jahemata, tenI cakAsaNI karavAnI tatparatA ane emane zAstrIya paddhatie saMkalita karavAnI sUjha ahIM jovA maLe che. AvAM pustaka mATe vidyA-samAjamAM tIvra mAga UbhI thavI joIe. A pustaka abhyAsIone upayogI thaze ane emanA dvArA jijJAsu varga sudhI pahoMcaze te pariSadanI A pravRttine protsAhana maLaze. raghuvIra caudharI kumArapALa desAI maphata ojhA
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ nivedana bhAratIya kAvyavicAranA ItihAsamAM AnaMdavardhanAcArya(I. sa. 9mI sadI)ne graMtha "dhvanyAloka' atyaMta mahattvanuM sthAna dharAve che. emAM emaNe vanisiddhAMtanI sthApanA karI, rasane kendramAM mUkI, kAvyanAM badhAM aMgonI eka susaMkalita vyavasthA karI ApI che, jene pachInA moTA bhAganA AcAryo anusaryA che. bIjI rIte kahIe te, bhAratIya kAvyavicAranuM e eka UMcAmAM UMcuM zikhara che. e graMthamAM kArikA ane vRtti evA be aMze che ane te baMne eka ja vyaktinA lakhelA che ke bhinna bhinna vyaktinA, te vize matabheda pravarte che. ahIM "vanyAleka'ne AdhAre dhvanisiddhAMtanI samajutI ApavAno prayatna che, eTale Akho graMtha eka ja vyaktinI racanA. che ema mAnIne rajUAta karelI che. jyAM vRtti, kArikAnA punakathanarUpa ja heya, athavA vRttimAM ekAda be zabdanI samajUtI ja hoya, tyAM keIka vAra. vRttine jatI karI che athavA temanI samajatI kArikAne artha karatI vakhate temAM samAvI lIdhI che. "dhvanyAlaka" upara abhinavaguptanI "locana" nAme. TIkA che ane te bhAratanA nATayazAstra uparanI emanI TIkA "abhinavabhAratI" jeTalI ja mahattvanI ane vistRta paNa che. ahIM "dhvanyAloka'nI samajUtI sAmAnya rIte e TIkAne AdhAre ApelI che, paNa TIkAnA badhA. mudAono emAM samAveza karela nathI. ahIM mukhya prayatna "vanyAleka'nA. mukhya vicArane ja bane eTale spaSTapaNe samajAvavAno che, ane te mATe jeTaluM jarUranuM lAgyuM teTaluM ja lIdhuM che. viSayagrahaNamAM madadarUpa thAya e daSTie graMthamAM peTA mathALAM mUkyAM che ane khAsa karIne viSayAnukramaNI bane eTalI vigate taiyAra karI che, te abhyAsIone upayogI thaI paDaze evI AzA che.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ mULa graMtha ane vivaraNane judA pADavA mATe mULa graMtha moTA akSare chApe che ane vivaraNa nAnA akSaramAM chApyuM che. paNa lakhANa saLaMga ja vAMcI zakAya evuM rahe enI kALajI rAkhI che. gujarAta yunivarsiTInA ema. e. nA gujarAtInA abhyAsakramamAM "dhvaninuM svarUpa ane tenA prakAre" eka abhyAsa-viSaya TharAvavAmAM AvyuM hato ane te AnaMdavardhananA banyAlaka"ne AdhAre zIkhavAya evI apekSA hatI, eTale vidyArthIo mULa graMthane parAmarza karI zake e hetuthI meM vanyAleka'nA dhvaninI sthApanAne lagatA pahelA udyotane ane trIjA udyotanA vyaMjanAsiddhine lagatA bhAgano kAmacalAu anuvAda karyo hato; e anuvAda 1970nA sapTembara ane okaTobara mAsanA "buddhiprakAza'mAM pragaTa paNa thayo hate. e pahelAM, 1969hmAM, zrI DolararAya mAMkaDane "vanyAlaka ne anuvAda mULa ane TipaNe sAthe gujarAta yunivarsiTIe pragaTa karelo hato, paNa te vidyAthIo vAparI zake evo nathI ema lAgatAM meM e anuvAda karyo hato. mAro anuvAda paNa vidyAthIo pote vAMcIne samajI zakatA nahotA evo mAro anubhava hato. eTale e graMthano anuvAda vidyArthI pote vAMcIne samajI zake evA vivaraNa sAthe karavAno vicAra te vakhatathI ja mArA manamAM ramato thaye hato, paNa huM tatkALa e kAma hAthamAM laI zakuM ema nahotuM. soLa varasathI cAlatuM AveluM bAIbalanA anuvAdanuM kAma pUruM thayuM ane meM vargo levAnuM baMdha karyuM tyAra pachI e vicAra karI saLavaLyo ane 1978nA ogasTanI 23mIe meM e kAmano AraMbha karyo. 11mI sapTembare pahele udyota pUro thayo eTale meM mu. zrI rasikalAla parIkhane vAta karI ane kahyuM ke tame je e sAMbhaLI jAo to 'sAruM. temaNe taiyArI batAvI eTale traNeka beThakamAM temane vAMcI saMbhaLAvyuM. emane lakhANa gamyuM ane bAkIno bhAga paNa sAMbhaLavAnI taiyArI batAvI ethI mAro utsAha vadhe. jema jema ugho pUrA thatA gayA tema tema temanI AgaLa vAMcato gayo. e rIte 1979nA jAnyuArInI 17mIe ceAthe udyota pUro thayo. ane mu. zrI rasikabhAI AgaLa enuM vAcana 6ThThI mArce pUruM thayuM. e daramyAna, bhAIzrI bhAyANI pahele ane bIje uota vAMcI gayA ane temaNe keTalAka pheraphAro sUcavyA te karI levAmAM
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ AvyA. e pachI trIjo ane ceAtheA udyota tathA chapAyelA pahelA khe udyota paNa adhyApaka zrI jayaMta kAThArI mULa sAthe rAkhI vAMcI gayA ane emaNe je kaMI sUcane karyAM. tene lakSamAM laIne keTalAka pheraphArA karyAM. pustaka lakhAtuM hatuM te daramyAna ja paraba'mAM e hapate hapate pragaTa thavA mAMDayu hatuM. pahelA hapatA 1978nA navembaramAM ane khIjA udyotaneA chellA bhAga sapTembara 1979mAM chapAyA hatA. . C pustaka lakhavAnuM zarU karyuM ane e * paraba 'mAM chapAvA mAMDayuM tyAre mULa saMskRta pATha ApavAnI kalpanA naheAtI. e vicAra pAchaLathI AvyeA. pustaka lakhatI vakhate meM vAparelI dhvanyAlAka 'nI AvRttionI yAdI anyatra ApI che. emAMthI koI ekanA pAThane huM anusaryA nathI. jyAM je pATha ThIka lAgyA tyAM tene upayAga karyAM che. eTale jyAre saMskRta pATha ApavAnuM nakkI karyuM tyAre mAre me vAparelA pATha taiyAra karavA paDayo. pustaka AkhatI vakhate kayAM kaI AvRttine pATha vAparyAM che, enI noMdha kaI meM rAkhI nahAtI. AthI pustakane aMte je saMskRta pATha chApyA che temAM kadAca koI jagyAe saratacUkathI judA pATha paNa AvI gayA haiAya evuM banavAne saMbhava che. ' ' , anuvAda karavAmAM mane zrI kRSNamUrtinA aMgrejI anuvAdanI, AcAya vizvezvaranA hiMdI anuvAdanI tema ja yAdImAM nAMdhelA e gALI anuvAdonI madada maLI che. vivaraNa lakhavAmAM mane DaoN. rAmasAgara tripAThInI hiMdI vyAkhyA tArAvatI ' khUba upayogI thaI paDI che. pustakamAM paNa meM ene ullekha karyo che. kayAMka utArA paNa ApyA che. e badhA graMthAnA vidvAna lekhakAnA huM aMtarathI AbhAra mAnuM chuM. mArI samaja spaSTa karavA mATe meM mu. zrI rasikalAla parIkha tathA adhyApaka zrI tapasvI nAndI sAthe avAranavAra carcA paNa karI che, tenI sAbhAra AoMdha lauM chuM. potAnI tabiyata bahu sArI na hovA chatAM A AkhuM pustaka dhyAnapUrvaka sAMbhaLI jaI aneka kImatI sUcane karavA mATe tema ja prastAvanA lakhI ApavA mATe huM mu. zrI rasikalAlabhAI nA jeTalA AbhAra mAnuM teTalA eche che. pahelA be udyoteA kALajIpUrvaka vAMcI pheraphAro sUcavavA mATe tema ja saMskRta pAThamAM AvatI prAkRta gAyAneA zuddha pATha nakkI karI ApavA mATe bhAI zrI havillabha bhAyANIne ane badhA udyoto jhINavaTapUrNAMka vAMcI sUcA karavA mATe adhyApaka zrI jayaMta koThArIne paNa huM AbhArI chuM.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMtamAM, A pustakanA prakAzananI javAbadArI ApaNuM sAhitya, pariSade sAme cAlIne uThAvI e mAre mATe AnaMda ane gauravane viSaya che, ane huM e mATe pariSadane atyaMta RNI chuM. gujarAtI bhAga chApanAra Aditya mudraNAlayanA tathA saMskRta bhAga chApanAra navajIvana mudraNAlayanA vyavasthApaka zrI kAMtilAla mistrI tema ja zrI jitendra desAI tathA temanA sahAyaka bhAI zrI lAlubhAI paTela taraphathI maLelA snehabharyA sahakArane paNa huM sAbhAra saMbhAruM chuM. 15-2-1981 25, saradAra paTela nagara, amadAvAda-6 nagInadAsa pArekha
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA saMskRta bhASAmAM sAhitya vizALa ane vividha prakAranuM che - mahAkAvya, - ane muktaka, kathA ane AkhyAyikA, caMpU ane abhineyArtha arthAta nATaka arthAta rUpaka. tenA uparanAM ciMtAno paNa vividha prakAranAM che, e krama prApta che. kAvya che padArtha che, kAvyane kevI rIte oLakhavuM, e vize vividha mate saMskRta kAvyazAstranA graMthomAM nirUpita thayA che. jema ke, bhAmahe pitAnA graMthanuM nAma ja "kAvyAlaMkAra" rAkhyuM. eNe kAvyanuM lakSaNa bAkAya sahita cam' evuM ApyuM, paNa e pahelAM eNe kahyuM ke bIjAo rUpaka Adi bahu prakAranA alaMkAronI vAta kare che ane samarthanamAM kahe che ke suMdara paNa vanitAnuM mukha alaMkAra rahita hoya te zobhatuM nathI, ema kahIne eNe alaMkAra upara ja bhAra mUkyo. eNe kAvyadoSonI, kAvyaguNonI ane bIjI paNa carcA karI che, paraMtu bIjA ane trIjA paricachedamAM alaMkAronuM ja nirUpaNa karyuM che - lagabhaga cotrIsa jeTalA. daMDIe potAnA "kAvyAdarza'mAM "kAvyalakSaNa karAya che" kahI viSayanuM nirUpaNa zarU karyuM che. pitAnA pUrvenA vidvAnono ullekha karI kahyuM ke teoe kAvyanAM zarIra ane alaMkAro darzAvyAM che. kAvyanuM zarIra eTale padAvalio paNa te ISTa arthathI niyata thayelI hovI joIe. pachI eNe paraspara sUkSma bheTavALA aneka mArgona' ullekha karI vaidarbha ane gauDIya mArganA spaSTa bhedo kahyA ane baMne mArgonA guNe paNa batAvyA. jema ke vaidarbha mAganA dasa guNe: phleSa, prasAda, samatA, mAdhurya, sukumAratA, arthavyakti, udAratA, ojasa, kAnti ane samAdhi. AnAthI anyathA evA gauDIya mArganA guNo ke lakSaNo paNa gaNAvyAM che. vaLI, eNe ema paNa kahyuM ke sarva alaMkAra e arthane "rasAddha karavA mATe che (1-62). bIjA parichedamAM daMDIe arthAlaMkAranuM vigate nirUpaNa karyuM che ane trIjAmAM yamakAdi zabdAlaMkAronuM nirUpaNa che. evAmAM kAvyadoSonI carcA che. ThaMDI alaMkAranuM sAmAnya lakSaNa * kAvyane zobhA ApanArA dharmo " ( dAcazomAirAmanaraMjArAna pravAse) evuM Ape che. ahIM zobhA eTale sauMdarya, je vAmane spaSTa karyuM che. e pachI pote alaMkArajAta arthAta alaMkAronA samudAyane batAve che, ema
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 kahIne eNe lagabhaga pAMtrIsa arthAlaMkAro nirUpyA che. Ama, daMDI paNa kAvyacarcAmAM alaMkArane ja mahattva Ape che. vAmane paNa potAnA graMthanuM nAma "kAvyAlaMkAra ' rAkhyuM che. eNe potAnA graMthanA prathama sUtramAM ja kahyuM ke kAcam pram aDhAratA ane bIjA sUtramAM vyAkhyA ApI ke UMauryam aDhAraH ! A saudaryarUpI alaMkAra dezane choDI devAthI ane guNa tathA alaMkArane svIkAravAthI Ave che. paNa vAmane kAvyano AtmA to rItine kahyo. rItirAnA jaththagyA (2-6) arthAt ema sUcavyuM ke zarIra jema AtmAthI cetanavaMtuM bane che tema kAvya rItithI cetanavaMtuM bane che. rItine eNe "viziSTa padaracanA" kahIne oLakhAvI che. A vizeSa" guNasvarUpa che. daMDIe jene mArga kahyo tene vAmane rIti kahI. te traNa prakAranI : vaidabhI, gauDIya ane pAMcAlI. vaidabhI rItimAM samagra guNo Ave, jyAre gauDIyamAM ojasa ane kAnti e be. mukhya kahyA, ane pAMcAlInA lakSaNamAM mAdhurya ane saumAryane mUkyAM. e pachI vAmana tarata ja doSanuM lakSaNa Ape che paNa te nakArarUpe. guNathI viparIta te doSa. eNe A doSonuM nirUpaNa ThIka ThIka vigate karyuM che. trIjA adhikaraNamAM guNanuM vivecana karyuM che. guNanI vyAkhyA kAvyane zobhA. ApanArA dharmo " evI kahI ane alaMkArone A zebhAna atizaya ApanArAM kAraNe kahyAM che. (azomAsA: zataro vana gujA: I taratirAyahetavavAdA) paraMtu guNa ane alaMkAra vacce bIjo bheda e Ape che ke guNe hamezAM kAvyamAM hovA ja joIe, arthAta e nitya che, arthAta guNo vinA kAvyamAM zebhA-saudarya Ave ja nahi. jayAre alaMkAro vinA cAle paNa kharuM. guNamAM eNe ojasa, prasAda, zleSa, samatA, samAdhi, mAdhurya, saumArya, udAratA, arthavyakti, kAti ema dasa gaNAvyA ane A dasane baMdha kahetAM padaracanAnA guNo kahyA. A dasane pAchA arthaguNe paNa kahyA, arthAta ke zabda ane artha baMnenA dasa guNo thayA. arthaparatve A. guNenuM vivecana paNa e kare che. vAmane cothA adhikaraNamAM alaMkAronuM vigate nirUpaNa karyuM che. Ama, bhAmaha, daMDI, vAmana Adi kAvyanA sauMdarya athavA zebhAne: vicAra kare che ane emAM guNone Avazyaka gaNe che; jayAre alaMkArone zobhAnI vRddhi artho mAne che.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 . rAjAnaka ku take kAvyamAM 'vakrekita'te mahattva Apyu che; 'vakra kavivyApArathI zAbhatA evA zabdArtha sAhityaneA je baMdha temAM kAvya sthita che ' evI e vyAkhyA Ape che. emAM bhAra zabda ane anu. vi nahi paNa ekatvasAhitya - sAthe rahevApaNuM enA upara ane kavinI valkti upara ApyA che. A AlaMkArikAnI pUrve bharatamuninA gaNAtA nATyazAstramAM rasa padArthAMnuM mukhyatayA nirUpaNa che, paNa te nATakanA saMdarbhamAM. A rasa padA pANininA ' aSTAdhyAyI 'mAM sau prathama nirdiSTa thayelA maLe che. ane ene naTa joDeneA sabaMdha pata MjalinA mahAbhASyamAM nirdiSTa thayelA che. jema ke rasiko naTaH / cAra prakAranA abhinaya - vAcika, AMgika, sAttvika ane AhA - dvArA niSpanna thatA svAda ke AsvAda te rasa. vAcika abhinayanI sAmagrI dasa prakAranA rUpakAnA vADmaya sAhityamAM maLe. A sAmagrI cAra prakAranA abhinayAthI nirUpAtAM rasanI niSpatti thAya. A 'rasa ' padArthoM bhAmahAdine paNa jANItA hatA ja. bhAmahe ane daDIe preyasa, rasavat ane ejasvI alaMkAreAnuM je varNana karyuM che te uparathI e jANI zakAya che. paNa AthI vadhAre mahattva emaNe rasanA tattvane ApyuM lAgatuM nathI. kAvyamAM rasane mahattva ApanAra Ana Mdava nAmaneA graMtha A mATe lakhyA hAya ema vastu, alaMkAra ane rasa-mAM rasa ja Anada nAcAye karyuM che : nAcAryuM che. temaNe dhvanyAlAka' lAge che. traNa prakAranAM vyaMgyAsArarUpa che, evuM spaSTa kathana atra ca punaH punaruktamapi sAratayedamucyate vyaMgya-vyaMjaka bhAve'smin vividhe saMbhavasya / rasAdimaya ekasmin kaviH syAdavadhAnavAn // - [ 4-6 ] A mATe ja Anadrava nAcAye zabdanI prasiddha evI e zakti, abhidhA ane lakSaNA, uparAMta ' vyaMjanA' nAmanI zakti umerI. kAvyamAM AvatA zabda vAcyA Ape, laThyA Ape, uparAMta vyaMgyAtha paNa Ape. AvA vyagyA je kAvyamAM mukhya hoya tene dhvanikAvya kahevAne prazcAta pADayo. A mATe emaNe kAvya je zabdAya mAM samAvAtuM hatuM temAM aMte ja mukhya gaNyA. arthAta krAmyalakSaNa zabdArthamAM samAtuM hatuM te pUrvenA AlaMkArikA je khaMdha ' athavA te padaracanA upara bhAra mUkatA hatA tene sthAne AnaMda'nAcAye ane kAvyanA AtmA kahyo. 6
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 yo'rthaH sahRdayazcAdhyaH kAmyAtmeti vyavasthitaH / vAcabattIyAnAhyau tatha mevADumI to che [ 1-2] AnaMdavardhanAcAryuM kAvyalakSaNamAM A je prasthAna karyuM tene pachInA ghaNAkharA kAvyazAstrIo anusare che. ane sAhityadarpaNakAra vizvanAtha te kAvyanI vyAkhyA rAma vAvayam ApavAnI hada sudhI jAya che. AnaMdavardhanAcAryo pUrvenA AlaMkArikAe ApelA padArtho choDI dIdhA nathI, paNa badhAnI dhvani nIce punarvyavasthA karI che. Ama, atyAre ApaNe je "zakavatI' zabdano prayoga karIe chIe te A AnaMdavardhanAcAryanA vanyAleka'ne yathArtha rIte lAgu paDe che. AvA zakavatI graMthane sugama gujarAtI anuvAda karavAnuM bhagIratha prayatna zrI nagInabhAIe karyo che. dareka bAbatane pite spaSTa rIte samajavAno prayatna karI e potAnI samajaNane sugama gujarAtI bhASAmAM nirUpita karI che. emAM emanI jhINavaTabharI sUkSma dRSTi to che ja. A anuvAdane keTalAMka udAharaNathI mUlavIe. mULa "dhvanyAlaka"mAM pratyeka udyotamAM viSayanuM saLaMga nirUpaNa hoya che. A kAraNe carcAnA mukhya mukhya muddAone pakaDavAmAM ane samajavAmAM muzkelI rahe che. zrI nagInabhAIe A muzkelI dUra karavA saMkhyAbaMdha zIrSaka jyAM che ane te te zIrSaka nIce te te muddAonI carcA karI che. AthI AkhA graMthamAM kayA muddAo carcAyA che enI vAcakane sahelAIthI samajaNa paDe che. jema ke "vanivirodhI traNa pakSo" emAM vizeSa spaSTIkaraNa karI A traNa pakSomAMthI (1) dhvaninuM astitva ja nathI ema kahenArA abhAvavAdIo (2) dhvanino samAveza lakSyArthamAM thaI jAya che ema kahenArA lakSaNavAdIo ane (3) dhvani vANIno viSaya nathI ema kahenArA anirvacanIyatAvAdIo. pachI zIrSaka Ave che: "abhAvavAdIono pahelo vikalpa', (pR. 4. bIju zIrSaka "abhAvavAdIono bIjo vikalpa' pR. 5). pachInuM zIrSaka "lakSaNavAdIone pakSa. pachInuM zIrSaka "anirvacanIyatAvAdIone pakSa'. vyaMgyArthInA traNa bhedo : vastumAtra, alaMkAra ane rasAdi', (5. 12). "vastudhvaninI vaccethI bhinnatA', pR. 14). "alaMkAra dhvaninI vAcyathI bhinnatA', (pR. 16). "rasadhvaninI vAthI bhinnatA ', (pR. 17). "pratIyamAna arthe ja kAvyano AtmA', (pR. 19). "vyaMgyanuM ja prAdhAnya', (pR. 21) "kavipakSe vAyavAcakanI upAdeyatA', (pR.23). dhvaninI vyAkhyA', (pR. 24. "alaMkAramAM
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 dhvaninA aMtarbhAvanuM khaMDana ', (pR. 25). "vanisiddhAMtanuM mULa vyAkaraNamAM', (pR. 45). "pheTavAda', (pR. 46). "dhvaninA be mukhya bhedo', (pR. 47). lakSaNAvAdIonA traNa vikalpa', (pa. 48). pahelA vikalpanuM khaMDana', (pR. 49). "bIjA vikalpanuM khaMDana ', (pR. 50). "trIjA vikalpanuM khaMDana ', (pR. 57). anivarcanIyatAvAdIonuM khaMDana', (pR. 58). - A pahelA udyotanAM keTalAMka zIrSako che. A zIrSakane jANavAthI dhvaninI sthApanA aMge kayA kayA muddAo che teno spaSTa khyAla AvI jAya che. A ja pramANe bIjA, trIjA ane cothA 'udyotamAM paNa zIrSaka ApIne muddAonI samajaNa saraLa karI ApI che. e badhAnA dAkhalA laMbANabhaye ahIM utArato nathI. upara pahelA udyotanAM zIrSakanI noMdha kaMIka vigatathI karI che ene 'uddeza zrI nagInabhAI e samagra nirUpaNanuM pRthakkaraNa karI muddAo kevI rIte judA pADyA che teno khyAla Ave e che. uparAMta, A graMthane samajavAmAM saMzaya na rahe e mATe paNa A pRthapha zIrSake upayogI che. graMthanI saraLatAnAM udAharaNo te vAcakane pAne pAne maLaze. mULamAM je bhAga samajavo muzkela paDe evo che, tenuM ekAda udAharaNa ApuM; jema ke, mahAbhAratanA pradhAna mahAbhAratanuM svarUpa zAstranuM che ane temAM kAvyanuM sauMdarya paNa che. ene aMte jIvanano rasa UDI jAya evo yAdano ane pAMDavone, : aMta cItarIne mahAmunie e graMthanuM pradhAna tAtparya vairAgya utpanna karavAnuM che, ane mekSa nAmane puruSArtha ane zAMta rasa ja mukhyapaNe 'vivakSita che, ema sUcaveluM che. bIjA vyAkhyAtAoe paNa keTaleka aMze enuM vivaraNa kareluM che ane mahAmohanA aMdhakAramAM paDelA leke, vimalajJAnarUpa prakAza ApIne uddhAra karavAnI IcchAvALA te lokanAthe kahetAM - vyAse paNa-- jema jema A saMsAranI asAratA pragaTa thatI jaze tema tema enA upara verAga pedA thato jaze, emAM zaMkA nathI." ema vAre vAre kahIne e ja vAta kahI che. tethI karIne, bIjA rasee gauNa banIne puSTa karele zAMta rasa ane bIjA puruSArthoe gauNa banIne puSTa karela mokSarUpa puruSArtha ja pradhAnapaNe vivakSita che, evuM mahAbhAratanuM tAtparya spaSTapaNe pratIta thAya che. rasono aMgAMgibhAve te pahelAM ja (udyote 3, kArikA
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 vageremAM) pratipAdita thaI gayo che. vAstavika aMtastatvane kahetAM AtmAno vicAra na karIe to, zarIra gauNa hovA chatAM tene paNa pradhAna ane suMdara gaNI zakAya, tema mahAbhAratamAM paNa enA aMtastattvane dhyAnamAM na laIe te bIjA aMgabhUta rasane ane puruSArthane pradhAna ane cArutamaya. gaNavAmAM virodha nathI." { udyotaH 4-5, 5. 346 ] zrI nagInabhAIe anuvAda uparAMta vadhAre spaSTIkaraNa mATe je samajUtIo ThekANe ThekANe ApI che te upara paNa dhyAna ApavA jevuM che. jema ke - dhvanyAloka'mAM dhvanivirodhI je sAta pakSe gaNAvelA che, traNa abhAvavAdIonA vikalpa, traNa lakSaNavAdIonA vikalpa ane eka anirvacanIyatAvAdIone pakSa, te noMdhyA pachI emaNe vyakanA graMtha uparanI potAnI TIkAmAM jayarathe gaNAvelA ivanividhI bAra mato paNa yA che. (pR. 9) e ja pramANe lakSaNane barAbara samajAvavA mATe emaNe je bhAga. Ape che te vidyArthIone mArga sarala kare tevo che : lakSaNAvAdIonA bIjA vikalpanuM khaMDana : A bhAga barAbara samajavA mATe lakSaNanI AkhI prakriyA vigate joI javI paDaze. kaI mANase gaMgAkinAre jhUMpaDuM bAMdhyuM che. potAnA jhuMpaDAne gaMgAnI zItaLatA ane pavitratAne pUro lAbha maLe che, ene eNe bIjA mANasane bodha karAvavo che. e enuM prayojana che. have, gaMgAtaTa te ghaNe vizALa che ane tenI sAthe zItaLatA ke pavitratA joDAyelI nathI. eTale je e ema kahe che ke, "gaMgAtaTe mAruM jhUMpaDuM che," to gaMgAnI zItaLatA ane pavitratAne baMdha karAvavAnuM enuM prayojana siddha thatuM nathI. tethI e lakSaNano Azraya laI "gaMgAtaTa'ne badale "gaMgA' zabdano upayoga karIne ema kahe ke "mAruM jhUMpaDuM gaMgA upara AveluM che.' A thaI belanAranI vAta. have, ApaNe sAMbhaLanAranI dRSTie eno vicAra karIe. "gaMgA upara jhUMpaDuM che' evuM vAkya e sAMbhaLe che, tyAre pahelAM te ene abhidhAvRttithI evo artha samajAya che ke "gaMgAnA jaLapravAha upara paDuM che.' paNa
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaLapravAha upara jhUpaDuM saMbhavatuM nathI eTale e artha laI zakAto nathI. Ama, mukhya eTale ke vAcya artha bAdhita thAya che. tethI e gaMgA sAthenA nikaTatAnA saMbaMdhane AdhAre "gaMgA ane artha "gaMgAtaTa' evo kare che. Ama karavAthI je bAdhA hatI, ke jaLapravAha upara jhUMpaDuM na hoI zake, te dUra thAya che. Ama, lakSaNathI prApta thato artha bAdhAnuM nivAraNa kare che. tyAM ja lakSaNAnuM kAma pUruM thAya che, enI zakti tyAM ja viramI jAya che. paNa zItaLatA ane pavitratAne bodha karAvavAnuM prayojana te asiddha ja rahe che. e arthane bodha "gaMgA" zabda karAvI zake ema che. paNa e zabdanI abhidhAzakti ane lakSaNazakti vAcya ane lakSya arthane bodha karAvI viramI gaI che. AthI projanarUpI na artha vyakta karavA mATe eNe trIjI zakti vyaMjanAnI madada levI paDaze. e vyaMjanAzakti "gaMgA" zabda dvArA zItaLatA ane pavitratAno bodha karAvI vaktAnuM prayojana siddha kare che. "gaMgA" zabda e arthane bodha na karAvI zakatA hoya to eno upayoga ja doSayukta Thare - e vAparavAmAM ja bhUla thaI gaNAya, paNa ema nathI. e zabda e arthane baMdha karAvI zake ema che, paNa e mATe eNe vyaMjanAvRttinI madada levI paDe che. Ama, ApaNe joyuM ke abhidhAvRttinuM kAma mukhArthane baMdha karAvavAnuM che, e artha bAdhita thatAM, lakSaNAvRttinuM kAma lakSyAthane badha karAvI bAdhA dUra karavAnuM che, jyAre vyaMjanAvRttinuM kAma prayajanane bodha karAvavAnuM che. Ama, lakSaNavRtti ane vyaMjanAvRtti baMnenA viSaya ja judA che. eTale paNa e be eka na ja hoI zake. ane mATe lakSaNa e dhvaninuM lakSaNa paNa na banI zake." [ udyota : 1-17, pR. 54-55] A uparAMta mULa graMthane samajavAmAM madadarUpa thAya evA anya graMthono paNa emaNe havAle ApI saMkSiptamAM carcA karI che. jema ke, "kAvyaprakAza', sAhityadarpaNa", "bihArIsatasaI' ityAdi. ATalA namUnAo uparathI nagInabhAIe keTale parizrama karI graMthane gujarAtI vAcaka mATe sugama ane sulabha karyo che ene khyAla Avaze. A anuvAda vAMcatAM mana upara kaI zikSakanI chApa paDe che. jema koI kuzaLa zikSaka zramane gaNyA vinA potAnA vidyArthIone samajaNa Ape evI zailI AkhA graMthamAM che.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ nagInabhAIe "abhinavano rasavicAra" lakhI gujarAtI vidyAthIM. -one sahAyaka thavAmAM je parizrama uThAvyo che tevo ja parizrama abhinavaguptapAdAcAryanA AdhArarUpa "dhvanyAleka'nI samajaNamAM sahAyaka thavA mATe " uThAvyo che. pote pitAne saMskRtajJa kahevaDAvavAnI nA pADe che, paNa koI saMskRtajJanI kasoTI kare evo puruSArtha emaNe A graMthamAM karI batAvyo che. e mATe teo sarvadA abhinaMdanane yogya che. prAraMbhamAM kahyuM tema, kAvyasvarUpanI carcA je te bhASAmAM racAyelAM kAvyo upara AdhAra rAkhe che, te gujarAtI bhASAnA sAhitya mATe AvA graMthe keTalA upayogI ane prastuta gaNAya? A prazna vyApaka rUpano che. vanyAloka' AdimAM ApelI vigate kadAca saMskRta bhASAmAM ja sAdhya heya. gujarAtI bhASAnuM baMdhAraNa juduM hovAthI kadAca udAharaNa ApI na zakAya. AthI huM zrI nagInabhAIne vinaMtI karuM chuM ke pro. Saintsbury. e "Loci Critici' graMthamAM pAzcAtya kAvyatattvanA erisToTalathI mAMDIne ogaNIsamI sadI sudhInA kAvyavicArakanA mahattvanA ane vyApaka padArtho nA anuvAdo ApI pAzcAtya vivecanasAhitya upara je upakAra karyo che, tevo ja upakAra teo saMskRta sAhityanA graMthamAMthI tAttvika ane sanAtana mUlyanA je bhAgo hoya temane mULa saMskRta, gujarAtI anuvAda ane TippaNa - sAthe ApI gujarAtI vivecana sAhitya upara kare. A kArya mATe teo sakSama che ema samajIne huM emane A vinaMtI karuM chuM. prabhu emane - taMdurasta dIrdhAyuSya Ape evI paramAtmAne prArthanA karI viramuM chuM. 11-2-1981 rasikalAla cho. parIkha
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNikA ke-58 udyota pahele maMgalAcaraNa graMthaprayojana dhvanivirodhI traNa pakSe abhAvavAdIono pahelo vikalpa abhAvavAdIone bIjo vikalpa abhAvavAdIono trIjo vikalpa lakSaNAvAdIone pakSa anirvacanIyatAvAdIone pakSa dhvanivirodhI bAra pakSe sahRdayanI vyAkhyA kAvyarthanA be veda: vAcya ane pratIyamAna pratIyamAnanuM svarUpa vyaMgyArthanA traNa bheda vastudhvaninI vAcyathI bhinnatA alaMkAra dhvaninI vAcathI bhinnatA rasadhvaninI vAthI bhinnatA pratIyamAna ja kAvyane AtmA kAvyArthatatva ja ene jANI zake che kavi pakSe vAcyavAcakanI upAdeyatA bhAvaka pakSe vAvAcakanI upAdeyatA pratIyamAnanI pratIti vAcyArtha pachI ja thAya che dhvaninI vyAkhyA alaMkAramAM dhvaninA aMtarbhAvanuM khaMDana samAsaktimAM vaninA aMtarbhAvane niSedha AkSepamAM dhvaninA aMtarbhAvane niSedha prAdhAnyanuM nirNAyaka cAva 19 - che ba ba na ra 26 ra
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 che che ja che % 35 . 38 ka 2 ra 43 43 dIpaka ane anutimAM vyaMgya upamA apradhAna vizeSAktimAM vaninA aMtarbhAvane niSedha paryAyoktamAM dhvanina aMtarbhAvane niSedha apahatuti ane dIpakamAM dhvaninA aMtabhavano niSedha saMkarAlaMkAramAM vaninA aMtarbhAvane niSedha saMkarAlaMkAranA cAra prakAra aprastutaprazaMsAmAM vaninA aMtabhavano niSedha aprastutaprazaMsAnA pAMca prakAra -carcAne samAropa vyAjastutimAM vaninA aMtabhavane niSedha bhAvamAM paNa dhvaninA aMtarbhAvane niSedha samArepa cAlu dhvanisiddhAMtanuM mULa vyAkaraNamAM sphoTavAda vaninA pAMca arthe dhvaninA be mukhya bheda avivakSitavAcanuM udAharaNa vivakSitAnyaparavAcanuM udAharaNa lakSaNavAdIonA traNa vikalpa pahelA vikalpanuM khaMDana bIjA vikalpanuM khaMDana lakSaNAnI prakriyA trIjA vikalpanuM khaMDana anirvacanIyatAvAdIonuM khaMDana udyota bIje avivakSiAvAgyanA be bhedo eno AdhAra lakSaNa arthAtara-saMkramita vAcanAM udAharaNa atyaMta-tiraskRtavAcanAM udAharaNa vivakSitAnyaparavAnA be bheda asaMlatyakramavyaMgya dhvani 47 40 50 54 57. 59-141 para 64
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 171 rasAdinI samajUtI rasanuM udAharaNa bhAvanuM udAharaNa rasAbhAsanuM udAharaNa bhAvAbhAsanuM udAharaNa bhAvodayanuM udAharaNa bhAvazAMtinuM udAharaNa bhAvasaMdhinuM udAharaNa bhAvazabalatAnuM udAharaNa rasavadalaMkAra ane dhvaninI bhinnatA rasAdi alaMkArane viSaya rasavata, preyasa, UrjasvI ane samAhitanI samajUtI rasAdi alaMkAranA be prakAra zuddha rasAdi alaMkAranuM udAharaNa saMkIrNa rasAdi alaMkAranuM udAharaNa rasavirodhanI samajUtI virodha TALavAnA upAya rasAdinA aMgarUpe ja alaMkAra zobhe dhvani, upamAdi ane rasAdi alaMkAranAM kSetra cetanavastunA vRttAMtanI yojanA heya tyAM rasAdi alaMkAra gaNAya e mata asvIkArya enAM udAharaNo guNa ane alaMkArane bheda mAdhuryane Azraya Aje guNano Azraya dIrdha samAsavALuM bheguNanuM udAharaNa guNa mATe dIrdha samAsa Avazyaka nathI samAsa vagaranuM guNanuM udAharaNa mAdhurya ane ojasanI vibhinna rasamAM vyavasthA prasAdane Azraya nitya doSa ane anitya doSanI vyavasthA bhAmaha gaNAvelA cAra de 73 73 173 74 76 179 8 0 8 0 /1
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 nitya ane anitya doSanI samajUtI rasAdi ane aMgonA saMbaMdhonI anaMtatA zRMgAramAM yamakAdi asvIkArya apRthagyatnanirvatya alaMkArane ja vanimAM sthAna evA alaMkAranuM udAharaNa zRMgAramAM yamakAdinA sthAna vizenA nirNayo 89 rasadhvanimAM svIkArya alaMkAra alaMkAra-janAnI cha zarate rasanA aMga tarIke jevA alaMkAranuM udAharaNa aMgIrUpe yojelA alaMkAranuM udAharaNa yogya avasare yojelA alaMkAranuM udAharaNa yogya avasare adhavaca choDI dIdhelA alaMkAranuM udAharaNa saMkara ane saMsRSTi aMge vivAda ane nirNaya alaMkArane TheTha sudhI nirvAha na karyo hoya evuM udAharaNa alaMkArane aMgarUpe ja rAkhavAnI kALajI rAkhI hoya evuM udAharaNa 97 siMhAvalokana saMlakSyakramavyaMgyanA be bheda zleSAlaMkAra ane zabdazaktimUla dhvanine bheda jyAM alaMkAra vAcya na hoya, vyaMgya hoya tyAM ja zabdazaktimUla kavani kahevAya 104 anekArtha zabdonI abhidhAne eka arthamAM niyaMtrita karatAM kAraNe ja kAraNe 104 vyaMgya alaMkAra paNa bIjA zabdothI kahevAyo hoya te te dhvani na gaNAya 105 enuM udAharaNa 106 jyAM vyaMjanAthI bIje alaMkAra samajAya tyAM dhvani 106: enAM udAharaNo 107: zabdazaktimUla virodhAlaMkAra dhvani 110 enAM udAharaNo 110. vyaMgya vyatirekAlaMkAranuM udAharaNa 112 arthazaktimUla saMlakSyakama dhvani 113 vibhAvAnubhAvAdi dvArA rasAdinI pratIti thAya tyAM ja asaMlakSyakrama dhvani 114
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 117 119 119 120 121 122 123 1ra3 124 vyaMgyArthI zabdathI kahevAtAM dhvani na rahe enAM udAharaNe artha zaktimUla dhvaninA bheda kaviproDhaktimAtraniSpannazarIranuM udAharaNa kavinibaddhapAtraprauDhaktimAtraniSpannazarIranAM udAharaNa svata saMbhavInI samajUtI ane enAM udAharaNa arthazaktimUla alaMkAra dhvani alaMkAra dhvani alaMkAramAMthI tema ja vastumAMthI paNa vyaMjita thaI zake vyaMgyAlaMkAra pradhAna hoya tyAM ja dhvani vAgyAlaMkAranA prAdhAnyane dAkhala jyAM vyaMgyAlaMkAra pradhAna hoya tyAM tene AdhAre nAmakaraNa thAya rUpakavaninAM dRSTAMta upamAvaninAM dRSTAMta AkSepa dhvaninuM daSTAMta arthAtaranyAsanA be prakAra baMnenAM dRSTAMta vyatireka dhvaninA be prakAra bIjA prakAranuM udAharaNa uprekSAdhvaninAM udAharaNa zleSadhvaninuM udAharaNa yathAsaMkhyadhvaninuM udAharaNa dIpakadhvaninuM udAharaNa aprastutaprazaMsAdhvaninuM udAharaNa a5hanutidhvaninuM udAharaNa saMdehadhvani prativastUpamAdhvani hetualaMkAra dhvani sahokti alaMkAravani upameyopamAdhvani atizayoktidhvani vibhAvanAvani 124 125. 126: 126 12 127 128 128 128 130: 130 131 131. 13ra, 13. 13 134 103 133 134 134
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 135 tulyogitAdhvani 134 alaMkAra dhvaninI prayojanavattA 134 alaMkAra vanirUpa banatAM parama cAtA prApta kare che alaMkAra be rIte dhvaninuM aMga bane cheH vyaMjakarUpe ane vyaMgyarUpe 135 vastumAtrathI vyaMjita thatA alaMkAra niHsaMdeha dhvaninuM aMga bane 135 bIjA alaMkArathI vyaMjita thatA alaMkAra cAvane kAraNe | vyaMgya pradhAna hoya te ja dhvaninuM aMga bane che vaninA mukhya aDhAra bhedo dhvani ane guNIbhUtavyaMgyano bheda 137 guNabhUtavyaMgyanAM daSTAMta 137 guNIbhUtavyaMgya pAche saMlakSyAMkamavyaMgya vani bane che avyutpatti ke azaktine kAraNe vaparAyelA lAkSaNika zabda dhvanine viSaya na bane vyaMgyAthuM phuTapaNe ane pradhAna rUpe vyakta thAya e ja vani 141 1 3e 140 udyota trIjo 142-338 vaninA pada ane vAkyaprakAzya bheda 142 dhvaninA ekAvana zuddha bheda 143 padaprakAzya atyaMtatiraskRtavacanAM daSTAMta 15 padaprakAzya arthAtarasaMkramita vAcanAM daSTAMta 146 vAkyaprakAzya atyaMtatiraskRtavAcanuM dRSTAMta 148 vAkayaprakAzya arthAtarasaMkramita vAcanAM daSTAMta 148 padaprakAzya saMlakSyakrama zabdazaktimUla dhvaninuM daSTAMta 149 enuM ja vAkayaprakAzya daSTAMta 150 padaprakAzya kaviprauDhaktimAtrasiddha arthazaktimUla bhedanuM udAharaNa vAkayaprakAzya kaviprauDhaktimAtrasiddhanuM daSTAMta paprakAzya kavinibaddhapAtraprauDhaktimAtrasiddha dhvaninuM daSTAMta. 552 enuM ja vAkyaprakAzya daSTAMta 152 padamakAya svataHsaMbhavI dhvaninuM daSTAMta 152 vAkazyaprakAzya svataHsaMbhavI svaninuM daSTAMta vaninI padaprakAzyatA sAme vAMdho ane tene javAba 151 151 153 154
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 157 158 160 -asaMlakSyakramavyaMgyanA vadhArAnA cAra bheda -varNonI rasadyotakatA 157 padaprakAzya asaMlakSyakramavaninuM daSTAMta padAMzaprakAzya asaMlakSyakrama dhvaninuM dRSTAMta 159 vAkyaprakAzya asaMlakSya dhvaninA be prakAra : zuddha ane saMkIrNa 160 zuddhanuM udAharaNa saMkIrNanuM daSTAMta 161 asaMlakSyakramadhvani saMdhaTanA mAraphate paNa vyakta thAya 162 - saMdhaTanAnA traNa bheda 162 rIti, vRtti, mArga ane saMdhaTanAno itihAsa 162 saMghaTanAnI vyaMjakatA 163 guNa ane saMdhaTanAne saMbaMdha 164 enA traNa vikalpa 164 guNonA viSaya niyata che saMdhaTanAne nathI 165 zRMgAramAM dIrdhasamAsavALI saMghaTanAnAM dRSTAMta raudrAdimAM samAsa vagaranI saMghaTanAnuM daSTAMta guNa saMdhaTanArUpa ke saMdhaTanAzrita nathI guNene Azraya doSanA be prakAra 171 avyutpattikRta deva zaktithI DhaMkAI jAya, azaktikRta doSa najare caDe 171 saMdhaTanAnuM niyAmaka tatva vaktA ane vAcanuM aucitya vaktA rasabhAva rahita hoya te game tevI saMdhaTanA cAle, paNa je rasabhAvasamAvita hoya te samAsa vagaranI ke madhyama samAsavALI saMghanA vAparavI 174 zRMgAra karuNa vageremAM A be jAtanI ane raudrAdimAM madhyama | samAsavALI ke dIrdha samAsavALI vAparI zakAya 174 prasAda guNanuM mahattva kAvyaprakAragata aucitya paNa saMghaTanAnuM niyAmaka 176 kAvyanA prakAranuM svarUpa 176 kAvyaprakAravAra saMdhaTanAnI vyavasthA saMpaTanA ane vRttine bheda 178 gadyakRtiomAM paNa A ja be niyAmaka 173 175 177 179
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabaMdhanI vyaMjakatA 182 prabaMdhamAM sAcavavAnAM aucitya 182 vibhAvaucitya 183 bhAvaucitya 184 ratimAM aucityanI AvazyakatA 185 anubhAvaucitya 187 aitihAsika ane karipata vastu 187* rasavirodhI vastu choDI daI rasAnukUla upajAvI levuM 188. saMdhi ane saMdhyagonI yojanA rasanI dRSTie ja karavI 189: prasaMgAnusAra rasanuM uddIpana prazamana karatA rahevuM 10. pradhAna rasa vizrAMta thavA mAMDyo hoya te tenuM pharI anusaMdhAna karavuM 190: alaMkAranI yojanA rasAnurUpa karavI 191 saMlakSyakramabhaMga paNa rasAdine vyaMjaka 1dara enAM dRSTAMta 19ra, supa, tidi padAzonI vyaMjakatA 194 badhAnuM bheguM udAharaNa 195 supanI vyaMjakatAnuM daSTAMta 199 tinI vyaMjakatAnAM dRSTAMta 199: saMbaMdhanI vyaMjakatAnuM dRSTAMta 200 vRttine anurUpa samAsa paNa vyaMjaka banI zake 201 nipAtanI vyaMjakatAnAM dRSTAMta 201 nipAta vAcaka kema nathI gaNAte ? 202 upasargonI vyaMjakatAnuM dRSTAMta 203: traNathI vadhu upasargo ke nipAte eka sAthe na vAparavA 204 enAM dRSTatA 204, 205. padanI punarukti paNa vyaMjanAne upakAraka 205 kALanI vyaMjakatAnuM dRSTAMta 206 pratyaya-aMza ane prakRti aMzanI vyaMjakatA enuM udAharaNa 207 sarvanAmonI vyaMjakatA subAdinI vyaMjakatAnuM samarthana aMjakatA e ja zabdanI cAtA - * 2070 208. ,
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25 'rasanatA e ja sahRdayatA rasanA virAdhIo ane temanA parihAra rasanA virAdhIonI yAdI virAdhI rasA aMgenI samajUtI rasaviAdhIonI samajUtI virAdhI rasane lagatA vibhAvAdinuM nirUpaNa sabaMdha dharAvatI vastunuM vistArathI nirUpaNa rasamAM *vakhate viccheda ane kavakhate vistAra puSTa rasanuM pharI pharI uddIpana vRttinuM anaucitya vRttie vize mAhitI virAdha kema TaLe ? virAdhI rasanuM khAdhya ke aMga rUpe nirUpaNa karavuM aMgatA svAbhAvika ane AreApita vyabhicArI bhAveAnI rasA aMge vyavasthA maraNa vipralaMbhanuM aMga banI zake virAdhI rasAMgAnI khAdhyatAnAM dRSTAMta virAdhI rasAMgA svAbhAvika aMga banyAnuM dRSTAMta virAdhI rasAMge! upara agatvanA AreApanAM dRSTAMta virAdhI rasA ke rasAMgAne pradhAna rasanAM aMga banAvavAM anuvAda aMzamAM vireAdhI tattvAnA samAvezamAM deSa nathI 'vidhi' ane 'anuvAda' zabdonA upayAganuM samana nAyakranA prabhAvAtizayanA varNanamAM pratipakSIneA karuNa Ave te dUSaNa nathI, bhUSaNa che karuNamAM zRMgAra joDavAthI paNa karuNa pASAya che eka rasanI pradhAnatAnuM samana pradhAna ane gauNa rasanI samajUtI sAnA paraspara saMbaMdha H virAdhanA ane bASyabAdhaka enI samajUtI bAdhaka virodha kema TaLe? agarasanA paripASa na karavA 211 212 213 213 214 214 216 216 218 218 218 219 219 220 220 221 223 224 25 226 226 228 230 231 232 234 235 235 237 237
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 3 virodhI rasanI adhikatA na batAvavI aMgI rasanA virodhI vyabhicArInuM jhAjhuM nirUpaNa na karavuM 2 38 aMga rasane paripoSa sApyA pachI paNa aMga ja rahe e vize dhyAna rAkhavuM 239 virodhI gauNa rasamAM thoDI UNapa rAkhavI 40 eka rasa bIjAno vyabhicArI banI zake che 241 ekAyane virodha Azraya badalavAthI TaLe che virodhI rasanA be prakAra : ekAdhikaraNane lIdhe virodhI ane niraMtaranAne kAraNe virodhI 243 ekAdhikaraNane kAraNe virodhInA be prakAra : ekAzrayane kAraNe vireAdhI ane eka laMbanane kAraNe vidhI 243 ekADhayane virodha Azraya badalavAthI TaLe che niraMtaratAne virodha vacamAM bIjA rasanuM nirUpaNa karI TALI zakAya 244 zAMta rasanuM pratipAdana 244 virodhI rasomAM paNa zRMgArane sparza upakAraka vRttionuM vivecana 25. arthavRtti ane zabdavRtti 250kathAvastu ane rasAdine saMbaMdha - guNaguNIne ke chava-zarIrane? 251 emanI vacce kAryakAraNabhAva mAnavo joIe 252 rasa Akrama nathI, asaMlakSyakrama che kama dhyAnamAM na AvavAnAM kAraNa 255 anuraNanarUpa vyaMgamAM kama saMlakSya 25: avivakSitavAmAM paNa krama saMlakSya 260 vyaMjanAsiddhi - pUrvapakSa 26abhidhAthI vyaMjanAne viSayabheda abhidhAthI vyaMjanAno svarUpabheda padArtha-vAkaSArthanyAya lAgu na paDe 264 ahIM ghaTapradIpanyAya che. 265 Azrayabheda paNa che 266 guNavRtti ane lakSaNAthI baMjanAnI bhinnatA 266 baMneno svarUpabheda 26 253 263
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 baMnene viSayabheda vyaMjanA abhidhA ane lakSaNAthI bhinna hovA chatAM baMnene Azrame rahelI heAya che 270 274 lakSaNA cArurUpa vyaMgyA'nI pratIti karAve tyAM ja dhvani temAM paNa kAraNa vyaMjanA 274 abhidhAthI vyaMjanAnI bhinnatA 275 vyaMjanA zabdanI aniyata zakti kharI, paNa vya MgyArthInI bAbatamAM niyata 276 277 mImAMsakAe paNa vyaMjanA svIkAravI rahI vaiyAkaraNAtA mata siddhAMtane anukULa naiyAyikAtA mata vyaMjanAne anukULa 281 anumitivAdanuM khaMDana zabdanA viSayanA e prakAra : anumeya ane pratipAdya anumeya vivakSArUpa tenA e prakAra pratipAdyanA e prakAra : vAcya ane vyaMgya guNIbhUtavyaMgyanuM nirUpaNa enAM udAharaNe vAcyAlaMkAramAM vyaMgya bhaLatAM tenI zAbhA vadhe che badhA alaMkArAmAM atizayAkti garbhita hoI zake atizayAkti aucitya ane anaucityapUrvaka vaparAyAnAM udAharaNa bhAmahanI atizayAktinI vyAkhyA sAdarayamUlaka alakArAmAM sAdRzya vyaMgya hAya to ja te nidarza nAnuM udAharaNa alaMkAranI garbhitatAne lagatA niyama guNIbhUtavyaMgyanuM vizALa kSetra vyaMgyanI chAyA ja mukhya alaMkAra kAku-AkSipta guNIbhUtavyaMgya zAbhAtiya pAme che enuM udAharaNa ene vize lecanakAra ane mammaTa vaccenA matabheda khInuM udAharaNa 269 281 282 283 283 283 284 289 290 292 293 293 24 295 295 295 2398 298 299 299 299 ...
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAku ekalA krazA vyaMgyA vyakta karI na zake guNIbhUtavyaMgya ane dhvanimAMthI jemAM cArutA vadhu hAya tenA uparathI nAma ApavuM guNIbhUtavyaMgyanuM dhvanimAM pavasAna enu udAharaNa arthAtarasa kaeNmitavAcya dhvani ane guNIbhUtavyaMgyA bheda enA niyamAM pradhAnagauNa-vivekanu mahattva enu 'udAharaNa 28 aprastutapraza MsAmAM vAcyA koI vAra vivakSita, keAI vAra avivakSita tA, kAI kAI vAra vivakSitAvivakSita haiAya che vikSita hAya evAM udAharaNa avivakSita haiAya evuM udAharaNa virvAkSatAnivakSitanuM udAharaNa citrakAvyanI vyAkhyA tenA be prakAra : zabdacitra ane acitra hRdayavatI' nAmaneA kAvyaprakAra " enAM udAharaNa paripakva kavi mATe dhvani e ja kAvya dhvaninA bhedo, guNIbhUtavyaMgyA ane ala kArAnAM saMkara ane saMsRSTi sakaranA traNa prakAra : maMgAMgibhAva, sa Mdeha ane ekapadAnupraveza dhvaninA bhedanI gaNanA peAtAnA bhedo sAthenA traNa prakAranA saMkaranAM udAharaNa peAtAnA prabhedo sAthenI saMsRSTinuM udAharaNa guNIbhUtavyaMgya sAthenA saMkaranAM udAharaNa guNIbhUtavyaMgya sAthenI saMsRSTinuM udAharaNa vAcyAla kAra sAthenA dhvaninA saMkaranuM udAharaNa vAcyAlAranI dhvani sAthenI saSTa, padAnI dRSTie ja saMbhave enA traNa prakAra trIjA prakAranuM udAharaNa saMka-sasRSTinI khIjI rIta enA pAMca bheda 30. 301 303 303 305 308 208 311 311 312 313 314 314 317 318 312 319 319 320 320 322 322 325 327 328 328 3rara 329 329
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMcamA prakAranA cAra peTA bhedo saMsUra alaMkAranA vani sAthenA saMkaranuM udAharaNa saMskRSTa alaMkAra sAthe dhvaninI saMsRSTinuM udAharaNa upasaMhAra dhvani pachI rItionuM pratipAdana nirupayogI dhvani pachI zabda ane arthanI vRttionI carcA paNa anAvazyaka rItio ane vRttione ItihAsa anirvacanIyatAvAdIone javAba 329 330 331 332 3 37 333 334 335 34 0 cha 344 udyota ceAthe 329-368 'dhvani ane guNIbhUta vyaMgyathI pratibhA anaMtatAne pAme che 339 svanithI jUnA viSayomAM paNa navInatA Ave che 339 avikSitavAthI AvatI navInatAnAM udAharaNa 339 tiraskRtavAethI AvatI navInatAnuM udAharaNa arthAtarasaMkramita vAcyathI AvatI navInatAnuM udAharaNa 341 vivakSitAnyaparavAgyathI AvatI navInatAnAM udAharaNa 341 rasAdinA AzrayathI AvatI anaMtatA 342 zabdazatimUla saMlayakrama vyaMgyathI AvatI navInatAnuM udAharaNa 343 arthazaktimUla saMlakSyakrama vyaMgyathI AvatI navInatAnuM udAharaNa enA ja kaviprauDhoktisiddha prakArathI AvatI navInatAnuM udAharaNa 344 enA ja kavinibaddhapAtraprauDhaktisiddha prakArathI AvatI navInatAnuM udAharaNa 344 - rasAdi kavani upara ja dhyAna kendrita karavuM 345 prabaMdhamAM eka rasane pradhAna kare 345 rAmAyaNane pradhAna rasa karuNa 346 mahAbhAratane pradhAna rasa zAMta 346 rasAnurUpa arthane alaMkAra vagara cAle 249 - guNIbhUtavyaMgyathI AvatI navInatAnAM udAharaNa 351 navInatAnA mULamAM pratibhA 35ra - vAcyArthathI paNa navInatA Ave 355 avasthAbhedanAM udAharaNa 355 dezabhedanAM udAharaNa . 257
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 357 357 359 36 0 361 362 362 kAlabhedathI AvatI vividhatA svarUpabhedathI AvatI vividhatA kAvyano viSaya sAmAnya nahi, vizeSa uktivaicitrya navInatAmAM vadhAre kare kAvyavastunI anaMtatA saMvAdanA traNa bhedo pahelA be bheda tyAjya traNe bhedanI rAjazekharanI vyAkhyA trIjo bheda svIkAya purANA zabdArtho vAparavAmAM doSa nathI graMthano upasaMhAra dhvanyAlaka (saMskRta) kArikAsUci parikarAdi lekasUci udAharaNasUci 36 8 364 365 h 368 1-118 110: 121 122
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ upagamAM lIdhelAM pustaka 1. vanyAloka (saMskRta)H locana ane bAlApriyA tathA divyAMjanA TIkA sahita. saMpAdaka - mImAMsA - sAhityAcAya paTTAbhirAma zAstrI. kAzI saMskRta sirIjha graMthamAlA - 135, caukhaMbA saMskRta sirIjha ophisa, banArasa siTI. 1940. 2. davanyAlaka (locana sAthe): mULa, hiMdI anuvAda tathA . rAmasAgara tripAThI, ema. e. pIeca. DiI., AcAryanI hiMdI vyAkhyA tArAvatI sAthe, khaMDa 1-2. prakAzaka motIlAla banArasIdAsa, dillI, vArANasI, paTanA. 1963. 3. vanyAloka : mULa, hiMdI anuvAda, vivaraNa ane vistRta bhUmikA sAthe. AcArya vizvezvara, siddhAMtaziromaNi. jJAnamaMDala limiTeDa, vArANasI. 1962. 4. davanyAlaka (locana sAthe): mULa, baMgALI anuvAda ane vAsudeva nAmanI baMgALI TIkA sAthe. lecanane anuvAda nathI. lagabhaga savAse pAnAMnI bhUmikA. udyota 1-2. saMpAdaka - adhyApaka Do. zrI vimalAkAnta mukhopAdhyAya, ema. e. (aMgrejI ane baMgALI), Di. phila. (saMskRta), kAvyatIrtha. pustakazrI, 30/1, koleja re, kalakattA-9. 1971. 5. vinyAka (baMgALI anuvAda) : zrI subodhacaMdrasenagupta, ema.e. pIeca.DI. ane zrI kAlIpada bhaTTAcArya, kAvya-vyAkaraNatIrtha, ema. e. e. mukharjI enDa kaMpanI prA. li., baMkima caeNTa sTrITa, kalakattA-12. 3jI AvRtti. 1971. 6. cAlaka (aMgrejI anuvAda) TippaNe sAthe Do. ke. kabaNamUti, ema. e., bI. TI., pIeca. DI. oriyenTala buka ejansI, 15, zukravAra, pUnA-2. 1955. 7. dhvanyAlaya : mULa, gujarAtI anuvAda ane TippaNa sAthe saMpAdaka - DolararAya mAMkaDa, gujarAta yunivarsiTI, amadAvAda-9, 1968.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8. dhvanyAle kalecanaH gujarAtI anuvAda, cinmayI TIkA ane pravezaka sAthe. saMzAdhaka - tapasvI za. nAndI, gujarAta yunivarsiTI, amadAvAda-9. 1973. 9. jala Ava dhi amerikana oriyenTala seAsAyaTI varSI 97, aMka 3. julAi-sapTembara, 1977, varSI 97, aMka 4. oNkaTobara-Disembara, 1977. dha dhvanyAleka eNnDa dha dhvanyAleAkaleAcana H e TrAnslezana oNva dha phA' udyota. je. ema. bheMsana eNnDa ema. yu. pavana. dhvanyAlokanA cothA udyota ane tenI lAcana TIkAnA anuvAda, aneka pATIpeA sAthe. 10. bhAratIya sAhityazAstra (marAThI): gaNeza tryaMbaka dezapAMDe, ema. e., elaela. bI. popyulara buka Depo, laeNmigTana rADa, muMbaI. 1958, - 11. sAhityadarpaNa : 32 mULa, baMgALI anuvAda ane zrI rAmacaMdra tarka vAgIzanI saMskRta TIkA tathA zrI sunItikumAra caeNTaranI prastAvanA sahita saMpAdaka adhyApaka DaoN. vimalAkAnta mukhApAdhyAya, ema. e. ( aMgrejI ane baMgALI), Di. li. (saMskRta ), kAvyatI. pustakazrI. 30/1, kaoNleja rA, kalakattA - 9. 1969. 12. kAvyamImAMsA (rAjazekhara) : -13. dhvanyAleAka : lAMbI prastAvanA ane TippaNA sAthe. saMpAdaka-sva. zrI sI. DI. lAla ane paMDita Ara. e. zAstrI. zodhita-varSi'ta 3jI AvRtti. ke. esa. rAmasvAmI zAstrI ziromaNi. eriyenTala insTiTayUTa, vaDodarA. 1934. - * 14. kAvyaprakAza : mULa, aMgrejI anuvAda ane TippaNeA tathA prastAvanA sAthe. sapAdaka - DaoN. ke. kRSNamUrti', ema. e., bI. TI., pIeca. DI. karNATaka yunivarsiTI, dhAravADa. 1974. vAmanAcAya jhaLakIkaranI khAlamAdhinI TIkA sAthe. 6 ThThI AvRtti. saMpAdaka - raghunAya dAmeAdara karamarakara. bhAMDArakara eriyenTala si InsTiTyUTa, pUnA. 1950.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 53 zuddhipatra vAcakone vinaMtI [vAMcavAnuM zarU karatAM pahelAM nIcenA sudhArA acUka karI lezo. emAM mAtra chApabhUlo ja sudhArI nathI, kyAMka arthaghaTana paNa pheravyuM che. gADhe AMkaDe hoyatyAM paMktino kramAMka nIcethI samajo.]. 5. paM. zuddha pATha 5. paM. zuddha pATha 9 4 dhvanino 43 14 vAgyAthe ja pradhAna che.. 10 13 lIdhe svaccha thayelA vyaMgyArtha pradhAna che. jemanA e mAnIe 15 16 niSedharUpa 43 13 samajAvatAM 19 8, 2, 5 koca 43 8 vyaMgyaparaka 24 5 vAgyArtha 45 15 vidvAnoe 25 4 aMgarUpa che. baMne eka 2 vaiyAkarane nathI. 19 vivakSita 3 vyaMjaka 57 3 upalakSaNa 59 3 vivalatAnyaparavA 26 11 mAM (pR. 42) 61 3 jalazakarathI bharyA Apela che. 61.63 mathALe uaota 2-1] 28 12 udAharaNa 64 10 "malina" ne badale 28 2 sakalaM kamindu "parataMtra' 30 10 vyaMgyArtha 74 4 na hoya ane upamA 36 18 ekaviSayAnupraveza vagere alaMkArya rasanI 6 anugrAhya zebhA vadhAratA hoya to 12 vyaMgya vAcyane gauNa 74 5 gauNa hoya ane bIjA banAvatA hoya ja kaI pradhAna arthanI zobhA vadhAratA hoya tyAM 29 3 pArijAta 75 3 phINane pheke 2 vakSaHsthalanuM 78 8 "ahIM'ne badale "tyAM" 42 12 baMne vyaMgya para hoya, 81 10 "guNone 'ne badale 4ra chelI vAcArya sene "
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 81 6 hoya che. ema mAnavuM joIe. 82 9 AvyA che. 83 2 zrutikaSTa 91 10 atyaMta dacchAvALA 92 7 lAkho zvajhis 93 6 vivaraNamAM (pR. 86) 12 aMgAgibhAva 98 2 asaMlakSyakramacaMkhyamAM 103 4 zlokamAM 103 14 anugrAhya 105 7 pratIta 106 9 gozALAmAM 109 mathALe udyota 2-21] 115 4 sAdhAraNabhUta 117 5 eTale ke vyaMgya alaMkAra 117 12 zabadazaktimUla 117 17 varSa 120 16 (pR. 48) ApeluM ja che. 123 2 saMlakSyakramabhaMgyarUpe 125 7 tarkavitarka 126 12 asuronA 132 11 aprastutaprazaMsA 133 aMgAMgibhAva 137 2 arthAntarasaMkramita vAgya 139 5-7 nAnA akSaramAM joIe 129 1 pragaTa thAya che tyAre 143 5 vivaNitAnyaparavAe 143 13 avivakSitAvAadhvani 14 4 asaMlakSyamavyaMgya 146 9 atizaya 3 avivakSitavAdhvani 149 10 arthAtarasaMkramita vAca 12 samartha 15 0 pratIta 151 8 balAtkAre laI lIdhuM. 3 (bIjA udyotamAM | pR. 119) 152 7 kyAM sudhI." (pR. 48) 155 11 bodha thAya che. 158 9 grahaNa 159 padAMza 1 "jazo nahi." 160 10 eka ane rada kare 161 14 kArikAmAM (pR. 91) 166 6 saMdhaTanAne 169 2 saMghanA 3 khaMDana 169 4 ojasanI 173 6 paDe che, 175 4 pR. 81) 15 viSaya 178 12 levAnI jarUra che. 179 12 (12,13). 180 1 (12) AkhyAyikAmAM 4 (13) kathAmAM 181 14 atyaMta samAsa vagaranI 188 9 racavuM 188 9 ItivRttano nirvAha 192 2 saMlakSyamavyaMgya 192 1 asaMlakSyakamabaeNga
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 261 8 pragaTa kare 266 10 eTaluM 271 13 ema kahevuM yogya nathI. e pachI paMkti 20 21 le. 272 5 "lakSaNa'ne badale gauNI " 4 "upAdAna'ne badale 193 11 gIdhano 196 14 parAkramanI 199 8 nipuNa 201 15 pArivAroTayArahomi 3 nyAye 202 1 divaso 6 rAma: 203 13 mRgalAMonI 2 betraNathI 8 mayUrabhaTTanA 9 buddhithI 208 emAM ja 211 mathALe kramAMka 211 215 3 anubhAvanuM 29 2 mAnatA 241 14 lakSaNa dvArA 244 11 "nAgAnaMda'mAM 244 11 "mAlavikA ne badale "malayavatI' 246 14 prApta 251 1 atha 253 chellI kevaLa avAjathI paNa 260 7 upakrama 261 6 vyaMgyArthInuM e phakarA pachIno phakare ahIM...mAnyA che." rada karo. 281 16 vRttimAM (pR. 45). 288 5 koIvAra 292 4 36 ne AMkaDo nAnA TAIpa pUrA thayA pachI lo. 293 18 "yuvAna kRSNanI 297 7 cAra hoI 301 15 cAtAnI 303 13 guNIbhUtavyaMgya 319 chellI ekapadAnupraveza 327 4 nizvAsathI 353 mathALe navInatAnA 366 5 (pUnA
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ devajyAlaka AnaMdavardhanane dhvanivicAra nagInadAsa pArekha
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota pahelo maMgalAcaraNa svecchAe siMhanuM rUpa dhAraNa karanAra madhuripu viSNunA, pitAnI nirmaLa kAMtithI caMdramAne jhAMkhe pADanAra, ane zaraNe AvelAMnAM duHkha dUra karanAra, nakhe tamAruM rakSaNa karo. A maMgalAcaraNa pachI potAnA graMthanuM prayojana jaNAvatAM graMthakAra kahe che : jene pUrvanA kAvyatatvavidoe kAvyane AtmA jAhera karyo che, te vaninuM astitva ja nathI, ema keTalAka kahe che; keTalAka kahe che ke e te "bhAkta" eTale ke lakSyArtha ja che, lakSyArthamAM ja ene samAveza thaI jAya che; te keTalAka vaLI ema kahe che ke e dhvanitattva vANune viSaya ja nathI, arthAt e anirvacanIya eTale ke jenI vyAkhyA na thaI zake evuM che; AthI sahudanA mananI prItine arthe ame tenuM svarUpavarNana karIe chIe.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4] vanividhI traNa pakSe [ dhavanyAlaka: vanivirodhI traNa pakSe Ama, pahelI kArikAmAM ja emaNe vanino virodha karanArA traNa pakSone ullekha karyo che: 1. avaninuM astitva ja nathI, ema kahenArA abhAvavAdIo, 2. vanine samAveza lakSyArthamAM thaI jAya che, ema kahenArA lakSaNavAdIo, ane 3. dhvani vANune viSaya nathI, ema kahenArA anirvacanIyatAvAdIo. ApaNe joI zakIe chIe ke A traNa pakSomAM virodha uttarottara ocho thato jAya che. pahelo abhAvavAdI pakSa dhvaninA astitvane ja InkAra kare che; bIje lakSaNavAdI pakSa vani che ema to svIkAre che, paNa tene samAveza lakSaNAmAM ja thaI jAya che ema kahe che; ane trIjo anirvacanIyatAvAdI pakSa vaninuM svataMtra astitva svIkAravA chatAM ema mAne che ke enI vyAkhyA thaI zake ema nathI. pahelI kArikA uparanI vRttimAM abhAvavAdIone pakSa vigate mAMDatAM graMthakAra kahe che ke - kAvyatatvavidoe paraMparAthI kAvyane AtmA ivani che. ema bApakAra jAhera kareluM che, ane sahRdayenA manamAM Aje paNa e prakAzI rahyo che, tema chatAM keTalAka enA astitvane svIkAra karatA nathI. e abhAvavAdIonA ATalA vikalpo saMbhave che? abhAvavAdIono pahelo vikalpa 1. emAMnA keTalAka kadAca ema kahe ke kAvyanuM zarIra zabdArtha che, e nirvivAda che. emAM zabdanI cArutAnA sAdhaka anuprAsAdi zabdAlaMkAre paNa jANItA che. varNa saMghaTanAnA dharmo mAdhuryAdi te paNa pratIta thAya che. enAthI abhinna evI upanAgarikAdi vRttio keTalAke jaNAvelI che, te paNa ApaNe sAMbhaLI che. vaidabhI vagere rItio paNa jANItI che. e badhAMthI jude A dhvani vaLI zuM che? ahIM vRtti ane rItine guNathI abhinna kahI che, kAraNa, anuprAsane AdhAre ja udbhaTe nAgarikA, upanAgarikA ane grAmyA ema traNa, ane rukaTe: madhurA, prauDhA, paruSA, lalitA ane bhadrA ema pAMca vRttio gaNavelI che; ane vAmane vaidarbho, gauDI ane pAMcAlI rItio paNuM guNane AdhAre ja
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 1-1 ] abhAvavAdIone bIjo vikalpa [5 gaNAvelI che. A rIte jotAM, prAcIna AcAryoe gaNAvelA kAvyanAM - cArvasAdhaka taro zabdAlaMkAra, arthAlaMkAra, guNa ane enA upara AdhArita pravRttio ane rItio to saune jANItA che. e uparAMta tame A vani nAmanuM navuM tattva kyAMthI lAvyA ? e vaLI zuM che ? lecanakAra kahe che ke nathI e cAtvanuM sthAna, kAraNa, e zabdArtharUpa nathI; tema nathI e cAratvano hetu, kAraNa, e guNAlaMkArathI bhinna che. AnI sAme koI evI 'dalIla kare ke bhale e zabdArthavarU 5 na hoya ane cArutvano hetu paNa na hoya, tema chatAM e guNAlaMkArathI judI koI varatu to heI zake che, ema mAnIne bIjo vikalpa rajU karavAmAM Avyo che. abhAvavAdIone bIjo vikalpa 2. bIjA kadAca ema kahe ke dhvani che ja nahi; kAraNa, prasiddha prasthAna-eTale ke zabdArtha ane tenA guNAlaMkArathI bhinna e kaI kAvyaprakAra hoya te temAM kAvyatva heI ja na zake. sahRdayanA hRdayane AnaMda Ape evA zabdArthane ja kAvya kahevAya. A prasiddha prasthAnathI judI paDatI hoya evI kaI paddhatine A vyAkhyA lAgu ja na paDI zake, eTale ke te kAvya ja na gaNAya. dhAre ke dhvani siddhAMtamAM mAnanArA keTalAkane sahRdaye mAnI levAmAM Ave, ane teo dhvanine kAvya kahevAnuM zarU kare, teye badhA vidvAne tene svIkAra nahi kare. locana"nI madadathI ApaNe A bIjA vikalpanuM svarUpa vigate samajI laIe. pahelA vika95nI samajUtIne aMte karelI dalIlanA javAbamAM abhAvavAdI kahe che ke pUrvAcAryoe prasthApita kareluM che ke guNAlaMkArayukta zabdArthane ja kAvya kahevAya. kAvyanI vyAkhyA evI che ke sahRdayanA hRdayane AnaMda Ape evI zabdArthamaya racanA te kAvya. eTale have jovAnuM e rahe che ke e prasiddha prasthAnathI juduM koI prasthAna sahadayanA hRdayane AnaMda ApanAra zabdArthamaya racanA hoI zake ke kema ? abhAvavAdI ema kahe che ke na hoI zake. kAraNa, tamArA kahevA pramANe, dhvani te zabdArtha ane tenA guNalaMkArathI bhinna varatu che, eTale dhvanine tame kAvyano AtmA TharAvavA mAge che, tevo e na ja thaI zake. kAvya sAthe eno
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 ] abhAvavAdIone bIjo vikalpa [ vanyAlaka koI saMbaMdha to batAvavo joIe ne? jema nATakamAM nRtya, gIta, abhinaya vagere rasaniSpattimAM madada kare che, tema chatAM teno kAvya sAthe koI saMbaMdha nathI hoto, te ja rIte, A vani paNa kAvyane koI rIte upakAraka thato hoya toye, e zabdArtha zarIra na hovAthI ene kAvya sAthe saMbaMdha hoI na zake. ane eTale ja "sahRdayanA hRdayane AnaMda ApanAra zabdArthamaya racanA te kAvya" e vyAkhyA ene lAgu paDI na zake. AnA javAbamAM vanivAdI kahe che ke zabdArthanA, guNa ane alaMkAra sivAya paNa, vani nAme koI guNa hoI zake, ane ene nirNaya tamArI vyAkhyA pramANe sahada ja karI zake. have, vanisaMpradAyamAM mAnanArA sahaM ne evo anubhava hoya ke dhvani nAmanuM tattava che ane te AnaMda Ape che, to. ene asvIkAra kaI rIte thaI zake ? ame je ema kahyuM che ke kAvyane AtmA ivani che, te evA sahRdayanI kalpanA karIne ja kahyuM che. AnA javAbamAM abhAvavAdI kahe che ke tame dhvanisiddhAMtamAM mAnanAra sahRdayanI ka95nA karI, tenA anubhavane AdhAre dhvaninuM astitva siddha karavA mAge cho, e banI zake ema nathI. kAraNa, eka te, e vanitatva ja siddha thayelI vastu nathI, ane emAM mAnanAra sahadaya vaLI kalpita che. e kalpita sahRdayanA anubhavane AdhAre dhvaninuM astitva siddha karavA javuM e hAsyAspada che. vaLI, evA becAra jaNa dhvanine kAvyane AtmA kahe toye badhA vidhAne eno svIkAra nahi kare. pahelA vikalpamAM ema kahyuM hatuM ke zabda, artha, guNa ane alaMkAra uparAMta cAvasAdhaka kaI tatva che ja nahi, mATe ivaninuM paNa astitva nathI. ahIM A bIjA vikalpamAM ema kahevAmAM AvyuM che ke e badhAthI bhinna evuM vani nAmanuM koI tatva che ema svIkArIe toye te zabdArthamaya na hoI tene kAvya sAthe koI saMbaMdha hoI ja na zake ane mATe ja te kAvyanI cAtAnuM sAdhaka paNa na hoI zake. dhvanivAdIo abhAvavAdIonA baMne pakSo svIkArI laIne ema kahe ke dalIlane khAtara mAnI laIe ke ivani cArutvano sAdhaka hetu hAI tene samAveza zabda, artha, guNa ane alaMkAramAM thaI jAya che, tema chatAM pUrvanA kaI AcArye eno dhvani nAme ullekha karyo nathI ane e kAvyane AtmA che ema kahyuM nathI, eTale dhvanine navA tattva tarIke svIkAra thavo joIe; to enuM nirasana karavA mATe abhAvavAdIone trIjo vikalpa rajU karavAmAM Ave che.
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 1-1 ] abhAvavAdIone trIjo vikalpa abhAvavAdIone trIjo vikalpa 3. bIjA keTalAka vaninA abhAvane bIjI rIte samajAvaze, kaheze ke vani koI apUrva vastu hoya e te saMbhavita ja nathI. e cArutvanA hetuthI bhinna nathI eTale upara gaNAvelA cArutvanA hetuomAM ja ene samAveza thaI jAya. emAMnA keI ekane navuM nAma ApavuM e kaMI mahatvanI vAta nathI. uparAMta, vANInA vicitryanA prakAra te anaMta che, eTale prasiddha kAvyalakSaNakAroe jene ullekha karyo na hoya evo kaI kSudra prakAra hoya paNa khare; paNa tene ivani vani kahIne, pite sahudaya che ema beTe cheTuM mAnI laIne, AMkho mIMcIne nAcavAnI zI jarUra che, e amane samajAtuM nathI. bIjA AcAryoe hajAre alaMkAro batAvelA che ane hajI batAve che. paNa temanI te AvI dazA sAMbhaLI nathI. eTale ivani e to khAlI pravAda-upajAvI kADhelI vastu che. emAM koI tapAsI zakAya evuM tattva batAvI zakAya ema nathI. mane ratha nAmanA eka kavie A saMbaMdhe eka leka paNa racelo che ke - " jemAM alaMkArayukta ane manane AnaMda Ape evuM kaI vastu nathI; jemAM nathI zabdaracanAnuM kauzala ke nathI vakrokti; te kAvya ivaniyukta che, ema kahIne jaDa tenI AnaMdamAM AvI prazaMsA kare che. tene je kaMI samaju mANasa, vininuM svarUpa kevuM che ema pUche te e zo javAba Apaze, enI amane khabara nathI." guNalaMkArathI bhinna kaI cAvahetu heI na zake, je vini guNAlaMkArathI bhinna hoya to te cArutva hetu na hoI zake, ane hoya toye atyaMta zudra ja heya, - Ama traNe rIte jotAM vani e pravAdamAtra che. A rIte abhAvavAdIonA traNe vikapanuM nirUpaNa karyA pachI, have lakSaNavAdIone pakSa rajU kare che.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8] lakSaNavAdIone pakSa [ dhvanyAloka lakSaNavAdIone pakSa 4. bIjA keTalAka vinine "bhAkta" eTale ke lakSyArtha kahe che, ema je kahyuM che, tene artha e che ke keTalAka kAvyane AtmA kahevAtA dhvanine guNavRtti eTale ke lakSaNa kahe che. jeke kaI kAvyanuM lakSaNa bAMdhanAre guNavRttine ke bIjA koI prakArane ivani evuM nAma ApyuM nathI, tema chatAM kAvyamAM amukhya vRttithI eTale ke gauNavRttithI vyavahAra thAya che, ema batAvanAre davanimArgane saheja sparza karyo che, paNa te koInA lakSamAM AvyuM nathI, ema mAnIne ja ame kahyuM che ke bIjA keTalAka ene lakSyArthI kahe che. ahIM amukhyavRtti tarIke dhvanimArgane saheja sparza karyAnuM kahyuM che te eTalA mATe ke bhAmahe (1-9) kAvyanA hetuo gaNAvatAM "zabda" ane "abhidhAna "ne alaga alaga gaNAvelA che, ane enI samajUtI ApatAM uphabhaTe kaheluM che ke "abhidhAna eTale abhidhA vyApAra. ane te be prakArane hoya che. mukhya ane guNavRtti. vAmane paNa kahyuM che ke sAdathI thanArI lakSaNane vakrokti kahe che. Ama, bhAmahe "abhidhAna' zabadathI, udbhaTe "guNavRtti" zabdathI ane vAmane " lakSaNA' zabdathI vanitatvane saheja nirdeza kare che, paNa tene koIe khAsa lakSamAM lIdho nathI. e pachI pAMcamo virodhapakSa anirvacanIyatAvAdIone rajU kare che. anirvacanIyatAvAdIone pakSa 5. bIjA keTalAke, lakSaNa bAMdhavA jeTalI pragabha buddhi na hovAthI, ema kahyuM che ke dhvanitattva vANune agocara che, e kevaLa sahRdaya-hadaya-saMvedya ja che. dhvanine virodha karanAra pAMca pakSo ahIM gaNuvyA che. have pachI lakSaNavAdInA paNa traNa vikalpo gaNAvavAmAM Avaze, eTale badhA maLIne kula sAta pakSo ahIM calA che. paNa vanino virodha karanArA ekaMdare bAra matone sayakanA graMtha uparanI potAnI TIkAmAM jayarathe ullekha karelo che. e mato nIce pramANe che :
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 1-1 ] dhvanividhI bAra mata [ 9 1. vani athavA vyaMjanA jevo koI svataMtra vyApAra mAnavAnI jarUra nathI, kAraNa, eno samAveza " tAtparya ' zaktimAM ja thaI jAya che ema mAnanArA mImAMsako. 2. "cAraH rAH ra zArthaH' e nyAye dhyanino samAveza abhidhAmAM ja karanArA mImAMsake. 3. ane 4. dhvanino samAveza dvitIya lakSaNa ane viziSTa lakSaNa ema be lakSaNAmAM ja thaI jAya che ema kahenArA lakSaNavAdIo. 5 ane 6. vanine samAveza be prakAranAM anumAnamAM thaI jAya che ema mAnanArA taiyAyike. anumAnanA ahIM vivakSita be prakAro kayA e vize matabheda che. 7. vani e taMtrane eTale ke dvi-arthI vAkyano ja eka prakAra che ema mAnanArA sAhityazAstrIo. 8. vanine samAveza athapattimAM thaI jAya che evuM mAnanArA paMDita. 9. vanino samAveza samAsakita, paryApta vagere alaMkAromAM ja thaI jAya che ema mAnanArA AlaMkArike. 10. rasa (rU5 vani ) vibhAvAdinuM kArya che ema mAnanArA prAcIna -lelaTa vagere jemanA anuyAyI hatA. 11. rasa dhvanita thato nathI paNa bhogIkaraNa ke bhoga nAmanA vyApArathI anubhavAya che ema mAnanAra bhaTTa nAyaka ane temanA anuyAyIo. 12. dhvani e anirvAya che ema mAnanAro pakSa - cArAtarAdhanam ! e rIte jayarathe eno ullekha kare che. vaninI bAbatamAM pravartatA vividha matonI noMdha laI have vRttimAM eTale AvA parasparavirodhI aneka mato hovAne kAraNe, sahunA mananA AnaMdane arthe, ame vaninuM sAcuM svarUpa kahIe chIe. e dhvaninuM svarUpa badhA sArA kavionAM kAvyonA sArarUpa ane atyaMta ramaNIya che. joke pahelAMnA atyaMta tIkSaNa buddhizALI kAvyavivecakonI buddhi paNa ene pakaDI
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 ] kAvyAnA e aza [ dhvanyAlAka zakI naheAtI, tema chatAM rAmAyaNu mahAbhArata jevAM kAvyeAmAM satra enA AMkhe caDe evA upayeAga thayA che, evuM je sahRdaye joI zakathA che, temanA manane AnaMda thAya eTalA mATe ame tenu svarUpa (vigate) samajAvIe chIe. dareka graMthanI zarUAtamAM tenAM viSaya, prayeAjana, adhikArI ane saMbaMdhane nirdeza karavAmAM Ave che, tema ahIM paNa karyo che. dhvaninuM svarUpa e A graMthanA pratipAdya viSaya che; dhvani vizenA matabhedezanuM nirAkaraNa karavuM, dhvaninA sAcA svarUpanuM nirUpaNu karavuM ane a Mte sahRdayeAnA manane Anada ApavA e enuM prayAjana che; dhvanisvarUpanA jijJAsu sahRdaye enA adhikArI che; ane zAstra ane viSayane pratipAdaka-pratipAdya tathA vaktA ane zrotAne vyutpAdaka-vyutpAdya saMbaMdha che. AmAM adhikArI sahayA che ema kahyuM che, tenI vyAkhyA lAcanakAre evI ApI che ke kAvyanuM vArevAre anuzIlana karavAne lIdhe jemanA maneAmukuramAM vanIya viSayamAM tanmaya thavAnI yeAgyatA hAya evA svahRdaya-saMvAdavALA eTale ke kavinA hRdaya sAthe peAtAnA hRdayanuM tAdAtmya sAdhI zake evA te sahRdaye. 1. A rIte graMthanAM viSaya, prayeAjana, adhikArI ane sabaMdha e cAra anubaMdhe! batAvyA pachI je dhvaninI vyAkhyA mAMdhavAnA prArabha karyo che tenI bhUmikA racavA kahe che ke ra sadAnI zlAghAne pAmelA je atha kAvyanA AtmA manAce che, tenA vAcya ane pratIyamAna evA be bheda kahelA che. A kArikA lAge che saraLa, paNa eNe ThIka ThIka carcA jagADelI che. pahelA prazna e ke tame dhvaninA svarUpanuM nirUpaNu karavAnI zarUAta karI che, te ahIM vAcyane ullekha zA mATe karA che ? ene javAba leAcanakAra evA Ape che ke A teA dhvaninA svarUpanA nirUpaNanI bhUmikA che. jema pahelAM pAyeA racI tenA upara jIMmArata racAya, tema A bhUmikArUpI pAyA upara dhvaninA svarUpanI imArata racavAnI che. dhvani eTale ke pratIyamAna anA pAyAmAM paNa vAcyA rahelA che, eTale tenA ullekha pahelA
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 1-3, 4] pratIya mAna judI ja vastu che [ 11 karavo ja paDe. bIje vAMdhe kaI kadAca evo le, ane pAchaLathI vizvanAthe lIdhe paNa hato, ke sahRdayenI zlAghA pAmele je artha kAvyano AtmA gaNAya te te pratIyamAna ja hoya che, kadI vAya hoto nathI. ane tame e arthanA pratIyamAna ane vAca evA be bheda pADo cho, e vadatavyAdhAta che. enA javAbamAM locanakAra kahe che ke tamArI vAta sAcI che, paNa ahIM bheda" zabdano artha "aMza' karavAno che. ahIM kAvyanA AtmArUpa arthanA be bheda nathI pADathA, paNa tenA be aMza hoya che, ema kahyuM che: eka vAcya ane bIjo pratIya mAna. artha to eka ja che, ane mATe ja e zabda ekavacanamAM vAparyo che. paNa emAM vAcya ane pratIyamAna evA be aMzonuM mizraNa hoya che, eTale te baMne aMzone ahIM nirdeza karyo che. ane vRttimAM spaSTa karyuM che ke - lalita kahetAM guNAlaMkArathI zAbhita ane ucita kahetAM rasAdine anurUpa racanAne kAraNe ramaNIya kAvyamAM, zarIramAM jema AtmA rahe che tema, e sahudayanI lAghA pAmele artha raheluM hoya che ane tenA vAcya ane pratIyamAna evA be bheda che. 2. e pachI trIjI kArikAmAM kahyuM che ke emAM je vAcya aMza che te te prasiddha che, ane bIjA kAvyalakSaNakAree upamA vagere prakArethI tenI vyAkhyA karelI che, eTale ame tene vistAra karatA nathI. mAtra jarUra pUrate tene ullekha karIe chIe. 3. 4 paNa pratIyamAna te mahAkavionI vANImAM rahelI, prasiddha avayathI bhina, nArInA dehamAM vilasatA lAvaNya jevI, judI ja vastu che. Ane samajAvatAM vRttimAM kahyuM che ke - pratIyamAna te vAcya karatAM judI ja vastu che, je mahAkavionI vANImAM jovA maLe che. A je pratIyamAna artha
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 ] vyaMgyAnA traNa bhede [ dhvanyAlaka sahRdayamAM prasiddha che, ane pratIta thatA alaMkRta zabdArtharUpa avayathI judA pragaTa thAya che, te strIonA lAvaNya je che. jema strIomAM lAvaNya, badhA avayathI juduM pratIta thatuM, sahunAM locanane amRtarUpa thaI paDatuM, koI bIju ja tava che, tema A pratIyamAna arthanuM paNa che. ahIM eka vastu khyAlamAM rAkhavAnI che, ke jema ramaNInuM lAvaNya sahu dekhI zake evA avayavothI ane alaMkArothI bhinna hovA chatAM, e avayavo ane alaMkAro mAraphate ja anubhavAya che, tema, kAvyano pratIyamAna artha paNa, kAvyanA deharUpa zabdArtha ane tenA alaMkArothI bhinna hovA chatAM, temanI mAraphate ja pragaTa thAya che. vyaMgyAnA traNa bhedo e pratIyamAna artha vAcyArthanA sAmarthyathI Aphisa thAya che, eTale ke vyaMjanAthI samajAya che, ane te vastumAtra, alaMkAra ane rasAdi ema aneka prakAranA hoya che, evuM have pachI batAvavAmAM Avaze. ane e badhA ja prakAromAM te vAcyArthathI jude ja hoya che. ahIM pratIyamAna arthanA traNa prakAra batAvyA che : 1. vastumAtra, 2. alaMkAra ane 3. rasAdi. enI vizeSa samajUtI ApatAM locanakAra kahe che ke pratIyamAna arthanA be bheda hoya che: 1. laukika, ane 2. alaukika athavA kAvyavyApArathI ja samajAte. emAMne laukika che, te to koI vAra svazadavAo banato hoya che, eTale ke tene zabdamAM mUkI zakAto hoya che. ane te vidhiniSedha vagere aneka prakArano hoya che. ene vastu kahe che. e laukikanA be prakAra hoya che: 1. alaMkAra ane 2. vastumAtra. pahelAM je upamAdi alaMkArarUpe pratIta thayo hoya, te ja jayAre vAkyamAM gauNatA choDI daI pradhAna bane che, tyAre te alaMkAra maTI jAya che ane pratIyamAna athavA vani banI jAya che; paNa pahelAM. e alaMkAra hato eTalA mATe ene alaMkAravani kahe che. jema koI brAhmaNa zramaNa eTale ke bauddha bhikSu banI jAya toye te brAhmaNa-zramaNa kahevAya che, tevuM A che. enAthI alaga pADavA mATe bIjAne vastumAtra vani kahe che. ApaNe be dAkhalAthI A spaSTa samajI laIe.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 1-4 ] vyaMgyAthanA traNa bede [ 13 UDe che bhamarAo A guMjAguMja karI karI, jAya che saranI pAse, Ave pAchA pharI pharI. ahIM bhamarAo madhura guMjArava karatA karatA sarovara tarapha UDatA jAya che ane pAchA Ave che, evo vAyArtha che. paNa eno vyaMgyArtha e che ke kamaLo khIlavAno samaya najIka Avyo che, eTale ke zarada RtunuM Agamana thayuM che. A vyaMgyArtha evo che ke kavie dhAryuM hota to spaSTa zabdomAM paNa kahI zakata. ahIM amuka hakIkatanuM ja sUcana che ane te zabdamAM mUkI zakAya ema che mATe e laukika dhvaninA vastumAtra vani. prakAranuM udAharaNa gaNAya. have ApaNe bIjo dAkhala joIe. tArI daMtaprabhArUpe kesara vilasI rahyAM, bhramaro madhunA lebhI, julphAMrUpe UDI rahyA. A oNkanA vAcAryamAM be apahatuti alaMkAra che: daMtaprabhA nathI paNa kesaro che, japhAM nathI paNa bhramare che. paNa e vAcyArthamAMthI je vyaMgyArtha samajAya che te evo che ke tuM strI nathI, kamalinI che. ane e paNa pAche eka apanuti alaMkAra che. e paNa dhArIe to zabdamAM mUkI zakAya evo che. eTale e laukika che, paNa alaMkAra dhvani che. A be prakAranA laukika avaninI samajUtI thaI. paNa bIjA keTalAka pratIyamAna artho evA hoya che, je svane paNa svazabdavAo banatA nathI ke lokavyavahAramAM jene samAveza thato nathI ane je kevaLa AnaMdarUpa hoya che. ApaNe jyAre kAvyanA zabdomAM nirUpAyelA vibhAvAdine anubhava karIe chIe, tyAre teno ApaNA hRdaya sAthe saMvAda eTale ke meLa hevAthI te ApaNane suMdara lAge che ane ApaNuM hRdayamAM pahelethI rahelI te te vibhAvAdine anurUpa vAsanA jAgrata thAya che ane ema sukumAra banelA ApaNA hRdayamAM svasaMvitanA AnaMdanI carvaNArUpa vyApAra zarU thatAM, tenA vaDe rasarUpe AsvadAya che. kevaLa kAvyamAM ja e anubhavAya che ane e rasadhvani kahevAya che. e ja sAco dhvani che ane e ja mukhyapaNe kAvyane AtmA che. A vastumAtra, alaMkAra ane rasAdira 5 vani vAcyArthathI bhinna hoya che ema kahyA pachI e ja vAta dAkhalAo ApI samajAvatAM kahe che ke
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14] vastudhvaninI vaccethI bhinnatA [ dhvanyAlaka vastuvaninI vaccethI bhinatA jema ke emane pahele vastudhvani te vAgyathI bilakula bhinna hoya che. kAraNa, kaI vAra vAcya vidhirUpa hoya che, tyAre pratIyamAna niSedharUpa hoya che. jema ke - pharo bAvAjI nirAMte, zvAna te Aja mAriyo, siMha, godAvarI tIre jhADImAM vAsa jehane. [ bAvAjI, nirAMte phare te kUtarAne te Aje godAvarIne tIre AvelI jhADImAM rahetA durdIta siMhe mArI nAkhe.] koI strInA ekAMta milanamAM tyAM phUla vINavA AvanAra, kUtarAthI bItA bAvAjI vikSeparUpa banatA haze, temane uddezIne pelI strIe uccArelAM A vacana che. ahIM vAcArya vidhirUpa che, bAvAjIne "nirAMte pho' ema kahyuM che, paNa eno pratIyamAna eTale ke vyaMgya artha e che ke A bAja pharakazo nahi, ahIM to have siMha Ave che. | kaI vAra vAgye niSedharUpa hoya che to pratIyamAna vidhirUpa hoya che. jema ke - sAsu ahIM ghaTe che, ahIMyAM huM, joI le divase, paMthI ratAMdhaLA, mA mArI zayyA mahIM paDatA. kaI kAmAMdha strI rAtavAso rahevA AvelA vaTemArgune badhI vyavasthA samajAvatI hoya tema A vacane bele che. ahIM vAcyArtha niSedharUpa che. paMthIne "mArI pathArImAM na paDato" ema kahyuM che, paNa eno vyaMgyArtha AmaMtraNarUpa eTale ke vidhirUpa che. kaI vAra vAcya vidhirUpa hoya che, paNa pratIyamAna anubhaya (nahi vidhi ke nahi niSedha)rUpa hoya che. jema ke - "jAo, nisAsA ane rudana mane ekalIne ja bhogavavA do. kAMka dAkSiNyane bhaMga thatAM, pelI vagara tamAre e bhegavavAM paDe e sAruM nahi."
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ dho 1-4] vastudhvaninI vAthI bhinnatA [ 15 khaMDitA nAyikAnI A uktimAM Ama te vidhi che, nAyakane javAnuM kahyuM che, paNa pratIyamAna artha vidhirUpa paNa nathI ke niSedharUpa paNa nathI; e mAtra nAyikAnuM ghavAyeluM aMtara ja vyakta kare che. koI vAra vAcya niSedharUpa hoya che, paNa pratIyamAna anubhayarUpa hoya che. jema ke - huM tane vinaMtI karuM chuM ke maherabAnI karIne pAchI phara. o hatAza thayelI, tArA mukhazazIthI aMdhakArane nAza karIne tuM bIjI abhisArikAone paNa vinarUpa thaI paDe che." ahIM locanakAra e rIte artha kare che ke utAvaLI utAvaLI priyatamane ghera jatI nAyikAne, e nAyikAne ghera jato nAyaka sAmo maLe che. tenI A nAyikA pratyenI ukti che. nAyikAne potAnI oLakhANa ApavA mATe narmamAM e tene "hatAza' kahe che. eno artha evo lAge che ke mane AvatAM moDuM thayuM eTale hatAza thaIne tuM mAre tyAM javA nIkaLI che. huM tAre tyAM ja jato hato. have joIe to tuM mAre ghera cAla athavA ApaNe baMne tAre ghera jaIe, e eno vyaMgyArtha che. e nathI vidhirUpa ke nathI niSeSarUpa. koI vAra vAcyana ane vyaMgyane viSaya jude hoya che, eTale ke vAcyArtha ekane mATe hoya che ane vyaMgyAthe bIjAne mATe hoya che. jema ke - kone roSa caDe nA, dekhIne traNa priyA taNe adhare? padma bhramaravALuM sUMghI, vAryuM karanArI sahe hAvAM." [ priyAnA adharane khaMDita thayelo joIne kone roSa na caDe? jenI nA pADI te tuM paheluM karavAnI. bhramaravALA kamaLane sUchyuM te have bhagava.] ahIM prasaMga evo kayo che ke koI kulaTAne adhara parapuruSasevanathI khaMDita thayo che, teno pati AvI pahoMcyo che, ane adharakSata joI kodhe bharAya che. A vAta nAyikAnI catura sakhI jANI gaI che, paNa jANe kazuM jANatI ja na hoya ema, nAyikA, pati, upapati, sapanI, vagerene
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 ] alaMkAra dhvaninI vAothI bhinnatA [ dhvanyAlaka saMbhaLAya e rIte A zabdo bole che. ene vAcArya to nAyikAne ja lAgu paDe che ke tuM nA pADIe to sAMbhaLatI ja nathI. vAryA chatAM te bramaravALuM kamaLa sUchyuM to teNe tArA hoThe DaMkha dIdho. have bhogava. paNa ene vyaMgyArtha judI judI vyakti mATe judo judo thAya che. (1) patine mATe ene vyaMgyArtha e che ke ene adhara khaMDita thayo che te koI parapuruSe nathI karyo. e to bhramare DaMkha dIdho che. eTale krodha na karIza. (2) patine krodhe bharAI Thapako Apate sAMbhaLI, nAyikAe durAcAra karyo haze, evI zaMkA sevanAra paDozIone mATe ene vyaMgyArtha e che ke A te bamare DaMkha dIdho che, bIjuM kazuM nathI, khoTo vahema na lAvazo. (3) patie Thapako Ape ane nAyikAne durAcAra khulle paDayo ethI rAjI thatI sapatnIo mATe vyaMgyArtha e che ke bhramaranA DaMkhathI paNa vahemAI ne pati ene Thapako Ape, e to patine enA upara keTalo prema che, e batAve che. sAcI vAta jANaze eTale krodha zamI jaze. tamAre rAjI thavA jevuM kazuM nathI. (4) nAyikA mATe ene vyaMgyArtha e che ke patie tane Thapako Ape eTale sapatnIomAM tuM halakI paDI evuM tAre mAnavAnuM nathI. balake, e to tAruM bahumAna che. tArA upara prema hoya to ja AvI. IrSyA thAya ne? have meM badhuM saMbhALI lIdhuM che eTale eno krodha UtarI jaze. (5) u5pati mATe vyaMgyArtha e che ke tArI sAthe chUpo prema rAkhanArIne Aje to meM bacAvI lIdhI che, paNa have pachI kadI nizAnI rahe e rIte kaMI na karavuM. (6) AsapAsa UbhelA catura puruSo mATe vyaMgyArtha e che ke huM kevI catura chuM. meM kevuM badhuM chAvarI lIdhuM. Ama, ahIM vAcya ane vyaMgyanA viSaya judA judA che. AvI rIte vAyathI bhinna pratIyamAnanA ahIM je bhede batAvyA che, te uparAMta bIjA paNa bhede saMbhave che. ahIM te mAtra digdarzana ja karAvyuM che. A thaI varatudhvani ane vAcyArthInI bhinnatAnI vAta. alaMkAra dhvaninI vaccethI bhinnatA have, dhvanine bIje bheda je alaMkAra dhvani, te paNa vAgyathI bhinna che, evuM AgaLa bIjA udyotamAM vigate batAvavAmAM Avo.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 1-4 ] rasa dhvaninI vaccethI bhinnatA [ 17 rasavaninI vAthI bhinnatA trIje je rasAdi bheda che, te te vAyasAmarthyathI vyaMjita thaIne ja pragaTa thAya che, te sAkSAt zabdavyApArano viSaya banato nathI, eTale ke eka vastu ane alaMkAra vininI peThe zabdavAcya hato ja nathI, eTale e vAthI jude ja hoya che. kAraNa ke e je vAcya hoya te kAM te ene svazadathI eTale ke nAma daIne ulekha thaye hoya, athavA vibhAvAdinA pratipAdana dvArA enI pratIti karAvI hoya. je pahelo pakSa svIkArIe to jyAM 2sAdinuM nAma na lIdhuM hoya tyAM rasAdinI pratIti thavI na joIe. paNa ApaNe joIe chIe ke rasAdi haMmezAM svazabdathI kahevAyelA hotA nathI. jyAM kahevAyelA hoya che tyAM paNa viziSTa vibhAvAdinA pratipAdana dvArA ja temanI pratIti thatI hoya che. svazabdathI te tene kevaLa anuvAda ja karavAmAM Ave che. tenI pratItimAM e kAraNa nathI hotuM. kema ke bIje, jyAM vibhAvAdinuM nirUpaNa nathI hatuM, paNa phakta nAma laIne rasane ullekha ja kare hoya che, tyAM rasanI pratIti thatI jovAmAM AvatI nathI. je kAvyamAM phakta zRMgArAdi zabdamAtrano ullekha karyo hoya che, paNa vibhAvAdinuM pratipAdana karyuM nathI hotuM, temAM rasanI pratIti lagAre thatI nathI. vaLI, rasAdinuM nAma na lIdhuM hoya ane kevaLa vibhAvAdinuM nirUpaNa karyuM hoya toye rasanI pratIti thAya che; kevaLa nAma levAthI rasanI pratIti thatI nathI, eTale anvayavyatirekathI siddha thAya che ke rasAdi haMmezAM vAyasAmarthyathI AkSisa eTale vyaMjita ja thatA hoya che, e kadI vAcya banatA nathI. Ama, trIje prakAra paNa vAgyathI bhinna che. ema siddha thayuM. enI pratIti jANe vAgyanI pratItinI sAthosAtha ja thatI lAge che, e have pachI batAvIzu. rasa./
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 ] rasadhaninI vAothI bhinnatA. [ dhvanyAlaka rasAdinI pratIti svazabdanA upayogathI nathI thatI, paNa ucita vibhAvAdinA nirUpaNuthI thAya che, evuM anvayavyatirekathI siddha thayAnuM upara kahyuM che. eka varatu hoya tyAM bIjI paNa hoya ja, enuM nAma anvaya. jema ke, jyAM rasAdine svazadathI ullekha karyo hoya tyAM rasAdinI anubhUti hoya ja - e anvaya. ethI UlaTuM, eka vastu na hoya tyAM bIjI na hoya te vyatireka. jema ke, jyAM rasAdino svazabdathI ulekha na hoya tyAM rasAdinI pratIti na hoya. A baMne vastu ahIM lAgu paDatI nathI, eTale svazabdathI rasAdinI pratIti thAya che e vAta avayavyatirekathI khoTI Thare che. jyAre jyAM jyAM vibhAvAdinuM nirUpaNa hoya tyAM tyAM rasAdinI pratIti thAya che - e anvaya; ane jyAM jyAM vibhAvAdinuM nirUpaNa nathI hotuM tyAM tyAM rasAdinI pratIti nathI thatI - e vyatireka; e baMne vastu ahIM lAgu paDe che, eTale rasAdinI pratIti vibhAvAdinA nirUpaNarUpa vAcanA sAmarthyathI ja AkSipta thAya che, e vAta avayavyatirekathI sAcI Thare che. ahIM, vibhAvAdinuM nirUpaNa karavuM ene paNa rasanI pratIti vAgyathI karAvavAno eka prakAra gaNAvyo che, te eTalA mATe ke vibhAvAdi to haMmezAM vAgya ja hoya che, zabdamAM rajU karelA hoya che. e vibhAvAdinuM abhidhAthI jJAna thayA pachI ja carvaNu athavA rasAsvAda zakya bane che. e dRSTie vAcArya paNa rasAnubhUtimAM upayogI thaI paDe che. bIjI rIte joIe to, guNAlaMkArayukta vANImAM nirUpAyelA vibhAvAdimAMthI rasa vyaMjita thAya che. e vyaMjanAvyApAra kaMI rasAdine janaka nathI hoto, tema vibhAvAdi rasanA anumAnanAM kAraNa nathI banatAM. eno artha e thayo ke vibhAvAdinuM nirUpaNa vAcya-vAcakabhAvathI ja thAya che, eTalA pUratA emane vAcanA prakAra tarIke gaNAvyA che. paNa e rasanA janaka che athavA e rasanA anumApaka eTale ke anumAnanAM sAdhana che, e baMne vAtane asvIkAra karyo che. paNa e vibhAvAdi rasAdinA - abhivyaMjaka che eTalI vAtane svIkAra karyo che. vRttimAM je ema kahyuM che ke rasAdi hamezAM vAcasAmarthyathI AkSipta ja thatA hoya che, temAMthI e phalita thAya che ke vibhAvAdi pote vAce che ane enA sAmarthyathI rasAdi AkSita ja thAya che, eTale ke vyaMjanA mAraphate ja pratIta thAya che, abhidhA, anumAna che keI bIjA vyApAthI pratIta thatA nathI. 4.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota -5 ] pratIya mAna artha ja kAvyane AtmA [ 19 pratIyamAna artha ja kAvyane AtmA cothI kArikAmAM pratIya mAna artha vAcAryathI judI ja vastu che evo paricaya ApyA pachI tenA vastu, alaMkAra ane rasAdi evA traNa prakAra batAvyA ane ema paNa kahyuM ke pahelA be koI vAra svazadavA... bane che, paNa rasAdi kadI navazabdavAo banato nathI. ane have kahe che - e pratIyamAna artha (rasa) ja kAvyano AtmA che. enuM pramANa e che ke prAcIna kALamAM kauMcamithunanA vigamAMthI janmele zeka Adi kavinA zlokatvane pAmyo hato. ane pachI vRttimAM kahe che ke vividha zabda artha ane racanAnA prapaMcane lIdhe suMdara evA kAvyane e ja sArabhUta eTale ke prANa che, ane tethI ja sahacarI haNatAM tenA viyogathI kAtara thayelA kauMcanA AkaMdathI janmelo zeka ja Adikavi valamIkinA kalekarUpe pariNamyo. bezaka, e zeka karuNa rasane sthAyI bhAva che. pratIyamAnanA (vastumAtra, alaMkAra, vagere) bIjA bheda jovAmAM Ave che, tema chatAM, te badhA, rasabhAva vagerenuM prAdhAnya hovAthI, rasAdi nAme ja oLakhAya che. A bhAga samajAvatAM locanakAra kahe che ke "te ja artha' eTale pratIyamAna rasarU5 artha e ja kAvyane AtmA che. vastumAtra ane alaMkArarUpa paNa pratIyamAna artha hoya che, paNa te baMne paNa Akhare to rasamAM ja pariName che. eTale sAdhAraNabhAve ema kahyuM che ke kAvyano AtmA vani che. ane enuM atihAsika udAharaNa vAlmIkinA zlekanuM ApyuM che, ke tyAM kauMcadhanDanA viyogathI janmele zeka AdikavinA zlokarUpe pragaTa thayo hato. ahIM kArikAne anvaya A pramANe karavAnuM cheH purA kaudaviyono tya: zo: maraveH kovAyamAtaH Adi kavine zeka zlekatvane pAme evo anvaya levAnuM nathI. jo ema na karIe to to kauMcanA duHkhathI muni paNa duHkhI thayA ema mAnavuM paDe, ane to pachI rasa kAvyane
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20] pratIyamAna artha ja kAvyanA AtmA [ dhvanyAlAka * AtmA che, ema kahevAneA avakAza ja na rahe. eve laukika zAka kAMI rasa na kahevAya. uparAMta, je peAte satapta hoya te bleka racavAnI sthitimAM ja na hAya. ahIM je zAka che te karuNa rasanA sthAyI bhAvarUpa zAka che, laukika bhAvarUpa zAka nathI, ahIM kAI evA prazna kare ke pahelAM tame dhvanine kAvyane| AtmA kahyo che ane tenA traNa prakAra gaNAvyA che : vatu, alaMkAra ane rasAdi. ane have ema kaheA che ke A rasAdi dhvani ja kAvyane! AtmA che, e kevuM ? enA javAbamAM kahe che ke dhvani traNa prakAranA hoya che, e sAcu che, paNa emAM rasAdi dhvani ja mukhya che ane vastu ane alaMkAra paNa Akhare. te rasamAM ja pariName che, ane rasAdi ja mukhya hAI traNe prakAranA dhvanitA e rasAdimAM samAveza thaI jAya che. 5. dhvani kAvyanA AtmA che ene atihAsika dAkhale ApyA pachI have kahe che ke e svasa vaidanasiddha paNa che, eTale ke ApaNe pAte ene anubhava karI zakIe chIe. e svAdu vastutattva (eTale ke vastu, alaMkAra ane rasarUpa vyaMgyAnA sAra) jemAMthI jhare che, evI mahAkavionI sarasvatI kahetAM vANI temanA aleAkasAmAnya pratibhAvizeSane ujajavaLarUpe abhivyakta kare che. eTalA mATe ja paraMparAthI svIkRta kavie A sa`sAramAM aneka ane jAtajAtanA hovA chatAM kAlidAsa vagere betraNa ke pAMcacha ja mahAkavie gaNAya che. ahIM abhivyakta kare che'neA artha leAcanakAra evA kare che ke bhAvakane e pratibhAnuM anumAna nathI karavuM paDatuM, paNa e tenA hRdayane rasAvezathI bharI de che ane te tene AsvAda laI zake che, eTale tene pratibhAne pratyakSa anubhava thAya che. Ama, mahAkavinI pratibhAne jore bhAvaka pe|te kAvyanA AtmArUpa rasadhvaninA pratyakSa anubhava karI zake che, eTale bIjA purAvAnI jarUra rahetI nathI. 6. '
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ * udyota 1-8 ] vyaMgyanuM ja prAdhAnya [ 21 A uparAMta, pratIyamAna anA astitvane siddha karanAra jI... paNa eka pramANu e che ke - e atha kevaLa zabdArtha zAsana (zabdazAsana = vyAkaraNa ane athazAsana = kAza)nA jJAnathI jANI zakAtA nathI. e tA phakta kAnyA tattvajJA ja jANI zake che. e atha jo vAcyArUpa ja hAta tA tA phakta zabda ane anA jJAnathI ja jANI zakAta. paNa jemaNe kevaLa kaiAza ane vyAkaraNane ja abhyAsa karyAM che, paNa kAvyatattvAnA bhAvanathI je vimukha che, temane e pratIyamAna artha samajAtA nathI. jema gAMdhava lakSaNA jANatA heAya eTale ke saMgItanuM zAstra jANatA hoya, paNa jemane utkRSTa gItanA paricaya na hoya, temane svarazruti vagere lakSaNeAnA medha thatA nathI, eTale ke teo saMgItanI sUkSma khUbIenA sAcA AsvAda laI zakatA nathI. 7. "sagyanuM ja prAdhAnya Ama, vAcyathI bhinna evA vyaMgyanu' astitva sASita karyAM pachI prAdhAnya paNa tenuM ja che, ema khatAve che ' e a ane tene vyakta karavAne samartha kAIka zabda ( badhA zabdo nahi ) - evA zabdArthAne mahAkavie prayatnapUrvaka kharAkhara eLakhI levA joI e. - ahI. vyaMgyAne vyakta karanAra 'koIka zabda ( badhA zabdo nahi ) ' ema je kahyu` che, teneA artha e che ke samAna avALA aneka zabdo hAvA chatAM, prastuta prasaMge iSTa vyaMgyA vyakta karI zake evA te koI eka ja zabda hoya che, ane tene barAbara oLakhI levA joIe. peAte kayA arthe vyajita karavA mAge che ane kayA zabda ene vyaMjita karI zakaze e barAbara samajI levu joI e. kAraNa,
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 ] vyaMgyanuM ja prAdhAnya [ vanyAlaka vyaMgya (artha) ane vyaMjaka (zabda)ne sArI rIte upayoga karavAthI ja mahAkavi mahAkavipadane pAme che, kevaLa vAyavAcakanI racanAthI pAmato nathI. A kArikAmAM ane enI vRttimAM barAbara oLakhI levA joIe." ema kahevA mATe "pramazeyau" evo zabda vApare che. e pratyabhijJAne samajAvavA mATe locanakAra potAnA guru utpaladevano eka zloka utAre che : taistairapyupayAcitairupanatastanvyAH sthito'pyantike kAnto lokasamAna evamaparijJAto na rantu yathA / lokasyaiva tathAnavekSitaguNaH svAtmApi vizvezvaro naivAlaM nijavaibhavAya tadiyaM tatpratyabhijJoditA // [je priyatamane meLavavA mATe aneka prakAre prArthanA karI hatI, te Avyo che, pAse beThe che, paNa nAyikAne khabara nathI ke A te ja priyatama che, jene belAvavA mATe meM ATaATalA prayatno karyA hatA, eTale te ene sAmAnya mANasa ja samaje che ane tenI sAthe ramaNa karatI nathI. te ja rIte, vizvezvara, lokone AtmA hovA chatAM, te rUpe tenA guNone jyAM sudhI paricaya na thAya tyAM sudhI tene vaibhava anubhavI zakAto nathI, mATe teno paricaya karAvavAno prayatna karyo che. ] | zabdomAM amuka viziSTa arthanuM sUcana karavAnI zakti rahelI hoya che, ane ApaNane tenI jANa paNa hoya che, paNa e tarapha ApaNuM khAsa. dhyAna gayuM nathI hotuM. evA zabdo zodhI kADhavA ane teno paricaya keLavavo e ja mahAkavinuM kAma che. kavinI AgaLa tenA aMtaranA bhAva vyakta karavA mATe evA zabda ApoApa Ave che, paNa jyAM sudhI te ene e rIte barAbara pichAnato nathI, tyAM sudhI tene kAvyAnaMda prApta thato nathI. ahIM sudhI vyaMgya artha, tene bodha karAvanAra vyaMjaka zabda ane je vyApArathI e bodha thAya che te vyaMjanAvyApAra, e traNanuM kAvyamAM prAdhAnya che ema batAvyuM. 8. enI sAme koI virodhI ema kahI zake ke tame vyaMgya--vyaMjakanuM prAdhAnya che, ema kahe che, paNa vyaMgyArthInI prApti te vAyArtha mAraphate
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyotat-10 ] kavi pakSe vAgyavAcakanI upAdeyatA [ ra0 ja thAya che, eTale pahelo vAyArthe Ave ane pachI gyAthe Ave - Ama, prAdhAnya to vAgya-vAcakanuM ja che, ane kavio paNa vAcya-vAcakanI ja sAdhanA karatA hoya che. enA javAbamAM have kahe che ke-- kavi pakSe vAcyavAcakanI upAdeyatA have, vyaMgya-vyaMjakanuM prAdhAnya hovA chatAM, kavio pahelAM vAcya-vAcakane ja sAdhe che, e paNa yogya che, ema batAvavA kahe che - je mANasa (aMdhArAmAM) kaMI jevA mAgatA hoya teNe pahelAM dI piTAva paDe che, te ja te joI zake. tema kavie paNa yaMgyArthI mATe vAcya-vAcakane Adara kare paDe che. Ane samajAvatAM vRttimAM kahe che ke - mANasa jevA IcchatA hoya che kaI vastune, tema chatAM, dIpazikhA e ja eno upAya hevAthI, teNe prayatna dIpazikhA mATe karavo paDe che. kAraNa, enA vinA jevAnuM zakya nathI. e ja pramANe, vyaMgya artha dhyeya hovA chatAM, mANase prayatna vAcyArtha mATe kare paDe che. (kAraNa, enA vagara vyaMgyArtha pamAte nathI.) Ama, pratipAdaka kavine mATe vyaMgya artha ja pradhAna che, evuM sAbita thayuM. 9. bhAvaka pakSe vA-vAcakanI upAdeyatA pratipAdya bhAvakane paNa A ja vAta lAgu paDe che, eTale ke tenI daSTie paNa vyaMgyAthe ja pradhAna che, ema batAvavA kahe che - jema padArtha eTale ke zabdanA artha dvArA vAkyarthanI pratIti thAya che, tema pratIyamAna arthanI pratIti vAcyArthanI pratIti mAraphate ja thAya che.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 ] dhvaninI vyAkhyA [ banyAlaka ahIM vyaMgyArthanA prAdhAnyane be dRSTie vicAra karyo che. kavinI ane bhAvakanI. kavi avagamana karAvavA mAge che vyaMgyArthanuM, tema chatAM, eNe pahelAM to vArtha mATe ja mathavuM paDe che, kAraNa, vyaMgyArthIno bodha vAcyArtha mAraphate ja karAvI zakAya che. e ja rIte, bhAvake paNa pahelAM vAyartha samajavo paDe che, kAraNuM, vAcyArtha mAraphate ja vyaMgyArthIne pAmI zakAya che. Ama, kavi ane bhAvaka baMnenI dRSTie prAdhAnya to vyaMgyArthanuM ja che, mAtra tenA upAya tarIke baMnee pahelAM vAcyArtha mATe prayatna karavo paDe che.10 have, vAcyArthInI pratIti pachI ja vyaMgyArthanI pratIti thAya che, tema chatAM, vyaMgyArthanA prAdhAnyane AMca AvatI nathI, ema batAve che - jema padArtha ( eTale ke zabdano artha ) pitAnA sAmarthyathI vAkaSArthanuM pratipAdana kare che, tema chatAM, vAkyarthanI pratItimAM tenuM alaga bhAna rahetuM nathI. te ja rIte, vAcyArthavimukha sahadanI tatvArthadazinI buddhine pratIyamAna artha ekadama samajAya che. ahIM sahadone vAgyArthavimukha kahyA che, tene artha e che ke teo kevaLa vAcAryathI saMtoSa pAmatA nathI, teo vyaMgyArtha pAmavA utsuka hoya che, eTale vAcArthamAM rokAyA vagara ekadama vyaMgyArtha sudhI pahoMcI jAya che. 12. dhvaninI vyAkhyA Ama, vAcyArthathI alaga evA pratIyamAna arthanuM astitva ane prAdhAnya sAbita karyA pachI prastuta prasaMge eTale ke dhvaninI vyAkhyA karavAmAM tene upayoga karI kahe che- 13 jemAM artha pitAne athavA zabda pitAnA arthane gauNa banAvI daI pratIyamAna arthane vyakta kare che, te kAvyavizeSane vidvAne dhvani kahe che.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 13 ] alaMkAramAM ivaninA aMtarbhAvanuM khaMDana [ 25 Ane vigate samajAvatAM vRttimAM kahe che ke - jemAM artha eTale ke vAcyavizeSa ane zabda eTale ke vAcakavizeSa, te pratIyamAna arthane vyakta karatA hoya, tevA kAvyane dhvani kahe che. A vyAkhyAthI ema darzAvavAmAM AvyuM che ke dhvanine viSaya vAsthanI cArutAnA heturUpa upamAdi alaMkAra ane vAcakanI cArutAnA heturUpa anuprAsAdi - alaMkArothI bhinna ja che. vaLI, je ema kahyuM ke dhvani che ja nahi, kAraNa, prasiddha prasthAnathI bhinna e koI kAvyaprakAra hoya te temAM kAvyatva hoI ja na zake" (juo abhAvavAdIone 1le vika95), te paNa yuktisaMgata nathI. kAraNa, kevaLa kAvyalakSaNakAromAM ja ivani jANato nathI. bAkI, kAvyonI je parIkSA karavAmAM Ave te te sahudanA hRdayane AnaMda ApanAra tattva e ja che, ema mAlUma paDe. e sivAyanuM bIjuM te "citra" che, ema ame have pachI (udyota 3, kArikA 41-42mAM) batAvIzuM. - alaMkAramAM vininA aMtarbhAvanuM khaMDana vaLI, je ema kahyuM ke "e cArutvanA hetuthI bhinna nathI eTale atyAra sudhImAM gaNavAyelA cArutvanA hetuomAM ja ene samAveza thaI jAya"(juo, abhAvavAdIono bIjo vikalpa) - te paNa yogya nathI. kAraNa, alaMkAro to vAcya-vAcakane Azraye rahelA hoya che, temAM vyaMgya-vyaMjakane Azraye rahelA dhvanine samAveza zI rIte thaI zake? ame AgaLa e paNa batAvIzuM ke vAgyavAcakanA cArutvanA heturUpa alaMkAra dhvanimAM samAI jAya che- dhvaninA aMgarUpa che. e vize parikara kaloka che ke - dhvani te vyaMgya-vaMjaka saMbaMdha upara AdhArita hoya che, eTale vAcavAcakanA cArutvanA heturUpa alaMkAromAM tene samAveza zI rIte thaI zake ?"
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 ] samAsAktimAM dhvaninA atarbhAvanA niSedha [ dhvanyAlAka kadAca koI ema kahe, ke je alaMkArAdimAM pratIyamAna arthanI spaSTapaNe pratIti na thatI hoya, temAM dhvaninA aMtarbhAva thAya che, ema bhale na mAne, paNa jyAM evI pratIti thatI hAya tyAM - eTale ke samAseAkti, AkSepa, kAraNu na kahyuM hAya evI vizeSAkti, paryAcAkta, apavruti, dIpaka, saMkara vagere alakArAmAM - tA dhvaninA aMtarbhAva mAnavA ja joI e. eneA nirAsa karavA mATe kahyuM che ke " jemAM atha peAtAne athavA zabda peAtAnA ane gauNa khanAvI daI" vagere, enA a e che ke jayAM atha peAtAne athavA zabda peAtAnA abhidheyAne gauNu manAvI de ane bIjA ane vyakta kare te kAvyane dhvani kahevAya. e dhvaninA samAseAkti vageremAM zI rIte samAveza thaI zake ? vyaMgyA pradhAna hoya tyAre ja dhvani kahevAya, ane samAseAkti vageremAM vyaMgyAtha pradhAna hAtA nathI. [have pachI upara gaNAvelA vyaMgyagarbha alaMkArAmAM dhvanine samAveza na thaI zake ema pratyeka alaMkAra laIne vigate batAvelu che. e badhI carcA mukhya siddhAMta samajavA mATe Avazyaka nathI, eTale jemane emAM rasa na hoya te, e AkhI carcAne sAra je traNa zlAkamAM Apela che tyAMthI vAMcavAnuM zarU kare teAye cAle. ] samAsAktimAM dhvaninA atarbhAvane niSedha samAseAktimAM te - upoDharAgeNa vilolatArakaM tathA gRhItaM zazinA nizAmukham / yathA samastaM timirAMzukaM tathA puro'pi rAgAd galitaM na lakSitam // [ pragADha rAga (lAlI; prema ) thI caMdre vileAla tArA (tArAkIkI ) vALA nizAnA mukha (prAraMbha; sukha)ne evI rIte pakaDI lIdhuM ( vyApI lIdhuM; cuMkhyuM) ke rAga (lAlI; prema )ne
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 1-13 ] AkSepamAM dhvaninA aMtarbhAvane niSedha [ 27 lIdhe tenuM timirarUpI vastra AkheAkhuM tenI sAme ja sarI paDyuM, te tenA dhyAnamAM paNa na AvyuM.] A zlokamAM saMsthAnuM varNana che. paNa emAM leSayukta vizeSaNe vagere dvArA caMdra ane saMdhyAmAM nAyaka-nAyikAnA vyavahAranuM ApaNuM thayuM che. samAsakti alaMkAranI vyAkhyA evI che ke "samAna kArya, liMga athavA vizeSaNa dvArA prastuta varNanIya padArthamAM aprastuta padArthanA vyavahAranuM AropaNa karavAmAM Ave tyAre samAsakti alaMkAra thAya." (sAhityadarpaNa) ahIM saMdhyAnuM varNana karavAnuM hoI caMdra ane saMdhyA ja prastuta che, paNa zleSayukta vizeSaNa vagere dvArA e baMne upara nAyaka-- nAyikAnA vyavahArano Aropa karavAmAM Avyo che. eTale ahI samAsokti alaMkAra che. paNa e nAyaka-nAyikAne vyavahAra caMdrasaMdhyAnA arthanuM ja sauMdarya vadhAre che, eTale alaMkArarUpa che; e pote pradhAna nathI, eTale ene dhvani na kahI zakAya. AthI vRttimAM kahyuM che ke - vageremAM vyaMgyArtha vAcyArthIne anusare che, ane vAcyArtha ja pradhAnabhAve pratIta thAya che, kAraNa, ahIM vAyArtha caMdra-saMdhyA che, ane tenA upara nAyaka-nAyikAnA vyavahArane Aropa karela che, te gauNa che. (eTale emAM dhvanino samAveza. na thaI zake.) AkSepamAM davaninA aMtarbhAvane niSedha e pachI AkSepa alaMkAra vize kahe che ke - AkSepamAM paNa joke vAcyArthathI bhaMgya-vizeSane AkSepa thAya che, eTale ke vAcyArthamAMthI amuka vyaMgyArtha samajAya che, tema chatAM cArutva te vAcyArthamAM ja hoya che, kAraNa vAcyArthIne bedha khAsa karIne AkSepaktine jere ja thato. hoya che. kema ke AkSepAlaMkAramAM vizeSane bodha karAvavAnI IcchAthI zabdamAM rajU thayela niSedharUpa je AkSepa hoya che, te vyaMgyavizeSane baMdha karAvato chate, mukhya kAvyazarIra hoya che, eTale ke te ja pradhAna hoya che.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28] prAdhAnyanuM nirNAyaka cAratva [ dhvanyAloka prAdhAnyanuM nirNAyaka cArutva vAca ane vyaMgyamAMthI kone pradhAna gaNavuM, ene nirNaya cArutvanA utkarSane AdhAre karavAmAM Ave che, eTale ke vAya ane vyaMgyamAMthI jenuM cAritva vizeSa hoya te pradhAna gaNAya che. ahIM kadAca koI evI dalIla kare ke tame ema kahe che ke te kAvyane ja dhvani kahI zakAya, jemAM vyaMgyAthe heya, eTaluM ja nahi te pradhAna paNa hoya; ane prAdhAnyane nirNaya cArutvane AdhAre karavAmAM Ave che. to pachI eno artha e thayo ke cArutvapratIti e ja kAvyane AtmA che. enA javAbamAM bhecanakAra kahe che ke amane e svIkArya ja che. vivAda nAma pUrato che. matalaba ke vivAda che te eTalA pUrato che ke ene dhvani nAma ApavuM ke koI bIjuM nAma ApavuM. cAvapratIti kAvyane AtmA che, e vize matabheda che ja nahi. have AkSepa alaMkArano dAkhalo Ape che. jema ke- anurAgavatI saMdhyA, sAmethI dina Avate, ahe daivagati kevI, tathApi na samAgama. AkSepa alaMkAranA udAhaNa tarIke A zloka utAryo che, paNa kharuM jatAM, vAmana sivAyanA AlaMkArike ene AkSepa tarIke svIkAratA nathI. kharuM jotAM, e dAkhalo pahelAM kahelA samAsakti alaMkArano che. kAraNa, emAM paNa leSayukta vizeSa "anurAgavatI' ane saMkhyA ane caMdranAM liMga dvArA e baMnemAM nAyaka-nAyikAnA vyavahArano AkSepa karavAmAM Avyo che. vAmananI AkSepa alaMkAranI vyAkhyA 31mAnAkSepaHA no artha keTalAka evo kare che ke jyAM upamAna zabdathI kahevAyuM na hoya tyAM AkSepAlaMkAra, ane tenuM udAharaNa A pramANe Ape cheH aindraM dhanuH pAMDupayodhareNa, pAra pAnAnakSatAmanuM ! prasAdayaMtI sakalakamindu, tApaM raverabhyadhikaM cakAra /
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 1-13 ] prAdhAnyanuM nirNAyaka cAva [ 29. [ pAMDu pAdhara para Adra eTale bhInA, taratanA ja thayelA nakhakSato. jevA indradhanune dhAraNa karanArI ane kalaMkavALA (nAyikAnA upabhogane kAraNe kalaMkita ) caMdrane prasanna eTale ujajavaLa (ane nAyakapakSe AnaMdita) karanArI zarada Rtue (nAyikAe) ravi(rUpa bIjA nAyaka)ne tApa (saMtApa) vadhArI mUkyo. ] AmAM sUryane IrSyAkaluSita nAyakanI upamA vyaMgya che, zabdathI kahelI nathI, eTale vAmanane mane e AkSepAlaMkArane dAkhalo che. tema chatAM, emAM paNa e vyaMgyArtha vAyArthanuM ja saudarya vadhArato hoI ene dhvani na kahI zakAya. bIjA keTalAka e vyAkhyAne artha evo kare che ke upamAnane AkSepa eTale ke nirarthakatA kahevI te AkSepa alaMkAra, ane tenuM A udAharaNuM. Ape che: tasyAstanmukhamasti saumyasubhaga kiM pArvaNenendunA, sauMdaryasya padaM dRzau yadi ca, taiH kiM nAma nIlotpalaiH / kiM vA komalakAMtibhiH kisalayaiH, satyeva tatrAdhare, hA dhAtuH punaruktavasturacanArabhbheSvapUrvo grahaH / / [tenuM saumya suMdara mukha hovA chatAM pUrNimAnA caMdranI zI jarUra ? saudaryanA dhAmarUpa tenI be AMkho hovA chatAM pelAM nIlempanI zI jarUra? tene adhara hovA chatAM kamala kAMtimaya kisalayanI zI jarUra ? bhAre kheda ane AzcaryanI vAta che ke brahmAne enI e vastuonI racanA karavAnuM gheluM lAgyuM che ! ] ahIM "tenuM saumya suMdara mukha hovA chatAM pUrNimAnA caMdranI zI jarUra?" ema kahevAmAM e mukhanI pUrNimAnA caMdra sAthe sarakhAmaNI vyaMgya che, ane e rIte vyaMgya thatA upamAnanI jarUra nathI evuM ahIM kahyuM che, eTale e AkSepAlaMkArane dAkhala thayo. paNa "caMdranI zI jarUra che?' e zabdamAM mukAyele AkSepa ja, mukha caMdra jevuM che e upamA karatAM vadhu suMdara che, eTale ahIM vyaMgyArthI vAcyArthanI zobhA vadhAre che.. ane vAcArya ja pradhAna che, mATe ene vani na kahevAya. dhvani to jyAM . baMgAthe pradhAna heya tyAM ja kahevAya. ethI vRttimAM kahyuM che ke -
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 ] prAdhAnyanuM nirNAyaka cArutva [ dhavanyAloka ahIM "anurAgavatI saMdhyA" vageremAM paNa vyaMgyAthane bodha thAya che, tema chatAM, vAsthanI cAtA ja adhika che, eTale prAdhAnya tenuM ja vivakSita che (tethI e vani na kahevAya. e kalekanA alaMkArane AkSepa kahe ke samAsakti kahe e mahattvanuM nathI). ahIM pratipakSI evI dalIla kare ke je samAsaktimAM ane AkSepamAM vyaMgyArthanI pratIti thAya ja che, to ene dhvani kahevAmAM zo vAMdhe che ? enA javAbamAM have kahe che ke - jema dIpaka ane apaskRti alaMkAramAM vyaMgyarUpe upamAnI pratIti thAya che, tema chatAM, (temAM cArutvane abhAva hevAthI ane ema) tenuM prAdhAnya vivakSita na hovAthI, te upamA nAme oLakhAtA nathI, tevuM ja ahIM paNa samajavuM. arthAta , dIpaka ane apahatuti alaMkAramAM upamA vyaMgya hoya che, tema chatAM, cAtAnI daSTie jotAM tenuM prAdhAnya nathI hotuM, eTale e alaMkAro upamA nAme oLakhAtA nathI. nAma to jenuM prAdhAnya hoya tene AdhAre ja apAya che. tema ahIM eTale ke samAsakti ane AkSepa alaMkAramAM paNa vyaMgyArtha hoya che e kharuM, paNa te vAcAryane zobhAvavA Ave che, eTale prAdhAnya vAcAryanuM hoya che ane vyaMgyArtha gauNa hoya che, tethI e alaMkArone dhvani na kahI zakAya. vani to jyAM vyaMgyartha pradhAna heya tyAM ja kahevAya. ApaNe e baMne alaMkAronuM svarUpa samajI laIe. dIpakanI vyAkhyA evI che ke jyAre prastuta ane aprastutane eka dharmathI joDavAmAM Ave tyAre dIpaka kahevAya. jema ke -- "sarANu para ghasAyelo maNi. aAthI ghavAyela yuddhavijayI yuddho, jenI eka kalA ja bAkI rahI che evo caMdra, suratamAM masaLAyelI bAlavanitA, mada jharI javAthI kSINa thaI gayelo hAthI, zarada RtumAM sAMkaDI thaI gayelI nadI ane yAcakone dAna ApIne jene vaibhava khUTI gayo che evA mANaso potAnI kSINatAthI zobhe che." javAthI zu thaI gayelI
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ halota -17 ] vizaktimAM vaninA aMtarbhAvane niSedha [ 31 ahIM jene vaibhava dAna ApI ApIne khUTI gayo che evA puruSe prastuta che, ane emane sarANa para ghasAyelA maNi vagere pAMca vastuo sAthe badhAne sAmAnya evA kSINatAthI zobhArUpa dharmathI joDavyA che, tethI dIpaka alaMkAra che. vaLI, ahIM dAna ApIne kSINa thayelA puruSo ane bIjI pAMca vastuo vacce upamAna-upameyabhAva vyaMgyArthathI samajAya che. tema chatAM, e pradhAna na hovAthI ahIM upamA alaMkAra che ema kahevAtuM nathI, paNa eka ja sAmAnya dharmathI badhA padArtho dIpita thatA hoI dIpaka alaMkAra kahevAya che. apahatuti alaMkAranI vyAkhyA bhAmahe evI ApI che ke jyAM abhISTa vastune chupAvavAmAM AvI hoya ane jyAM kaMIka upamA rahelI hoya tyAM, abhISTa vastune chupAvavAmAM Ave che e kAraNe, apahatuti alaMkAra kahevAya che. dA. ta., A kaMI madathI mukhara bhramaronI hAra guMjatI nathI; e to kAmadevanA kheMcAtA dhanuSyane dhvani che." A lekamAM bhramaranA guMjanano inkAra karyo che, ane emAM bhramaranA guMjana ane kAmadevanA dhanuSyanA dhvani vacce upamAna-upameyabhAva garbhita raheluM che, tema chatAM, guMjananA InkAramAM ja cAtA heI, tenuM ja prAdhAnya che, ane tethI ahIM upamA vyaMgya hovA chatAM, ene upamA na kahetAM apahatuti ja kahe che. Ama, jenuM prAdhAnya hoya tenA uparathI nAma apAya che. e ja rIte samAsakti ane AkSepamAM vyaMgyArtha hoya che, paNa te pradhAna nathI hato eTale ene dhvani nathI kahetA. vyaMgyArtha pradhAna hoya te ja vani kahevAya. Ama, atyAra sudhImAM eTaluM sAbita karyuM ke vanine samAveza samAsakti ke AkSepamAM na thaI zake. have vizeSoktimAM vanine samAveza na thaI zake e batAve che. vizeSAktimAM vaninA aMtarbhAvane niSedha moTA bhAganA AlaMkArikae vizeSaktinI vyAkhyA evI ApI che ke kAraNo mojUda hovA chatAM jyAM kArya na thAya tyAM vizeSati mAnavI. enA traNa prakAra kahelA cheH 1. aciMtyanimittA, 2. uktanimittA, ane 3. anuktanimittA.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 ] vizaktimAM dhvaninA aMtarbhAvane niSedha [ vanyAlaka * kAraNa mojuda hovA chatAM kArya thatuM nathI evuM nirUpaNa hoya tyAre kAraNa vyaMjanAthI samajavAnuM hoya che. paNa keTalIka vAra e kAraNa eTaluM gUDha hoya che ke ApaNI kalpanAmAM AvI zakatuM nathI. evuM jyAre bane tyAre aciMtyanimittA vizeSokti kahevAya. dA. ta., jIte che traNa lokone eka kusumAyudha; haryuM jenuM tanu toye, haryuM nA baLa zaMbhue. [ kAmadeva e ja traNe lokane jItI le che, jenuM zarIra zaMbhue harI lIdhuM paNa baLa na haryuM".] zaMkare enuM baLa kema na haryuM e ApaNe ka9pI zakatA nathI, eTale A aciMtyanimittA vizeSeti thaI emAM kAraNa ka9pI zakAtuM nathI eTale vyaMgyArthane avakAza ja nathI. Ama, vaninA saMbaMdhamAM eno vicAra karavAno raheto nathI. uktanimittAmAM kAraNa kahI dIdhuM hoya che, eTale tyAM paNa vyaMgya saMbhavatuM nathI. dA. ta., karkhara zo baLe toye zaktimAna je janejane avAryavIrya evA e namuM kusumacApane. [ kapUranI peThe baLI javA chatAM je pratyeka mANasamAM potAnuM jora jaNAve che, te avAryavIrya eTale ke khALI na zakAya evA baLavALA kAmadevane namaskAra ho.] ahIM kAmadeva kapUranI jema baLI gayo che, eTale jema kapUranuM kazuM bAkI rahetuM nathI tema kAmadevano deha paNa rahyo nathI, chatAM te pratyeka mANasamAM potAnuM jora jaNAve che, kAraNa, te avAryavIrya che, tenuM baLa khALI na zakAya evuM che. Ama, ahIM enA baLane nAza kema na thaye enuM kAraNa batAvI ja dIdheluM che ke e baLa avArya, khALI na zakAya evuM che. eTale, ahIM paNa, vyaMjanAne avakAza ja nathI ane mATe vaninA. saMbaMdhamAM ene vicAra karavAno raheto nathI. have rahI anuktanimittA vizeSakti. emAM kAraNa kaheluM hotuM nathI, eTale emAM vyaMgyArthInI jarUra paDe che. mATe graMthakAre anuktanimittA vizaktine ja ullekha karIne kahyuM che ke -
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ uota -13 ] paryAyatamAM paNa vininA samAveza niSedha [ 2 ! anuktanimittA vizeSaktimAM paNa sAthIo ene bUma pADe che, eNe "AvuM chuM" ema kahyuM che, enI UMgha cheka UDI gaI che, enI javAnI IcchA paNa che, chatAM e vaTemArgu saMkoca dUra karI zakatuM nathI." vageremAM prakaraNane je vyaMgyanI pratItimAtra thAya che, e pratItine kAraNe keI cArutva AvatuM nathI, eTale enuM prAdhAnya nathI. aciMtyanimittA vizeSAktinI peThe ahIM paNa kAraNa kaheluM nathI, paNa te evuM gUDha nathI ke kapI na zakAya. bhaTTa ubhaTe ahIM ThaMDInI atizayatAne kAraNa karyuM che. ThaMDI eTalI badhI che ke sAthIo bUma pADe che, pite hA kahI che, UMgha UDI gaI che, javAnuM mana paNa che, chatAM e pathArI cheDI zakato nathI. koI vaLI ahIM evuM kAraNa ka9pe che ke "je huM paDI rahIza to kadAca pharI UMdha Avaze ane te svapnamAM mane priyAnAM darzana thaze,' ema mAnIne e pathArI choDato nathI. game te kAraNe kalpo, paNa te gauNa ja rahe che, ane vAya vizeSoti ja ahIM pradhAna che, eTale ahIM vani che ema na kahI zakAya. e pachI paryApta alaMkAranI bAbatamAM kahe che ke - paryAptamAM paNa vaninA samAvezane niSedha paryAptamAM paNa je vyaMgyanuM prAdhAnya hoya te tene samAveza bhale vanimAM thatuM, paNa tethI kaMI dhvanino samAveza paryAyoktamAM na thaI zake. kAraNa, dhvaninuM kSetra ghaNuM moTuM che ane te aMgI eTale ke pradhAna hoya che, evuM pratipAdana have pachI karavAmAM AvanAra che. paraMtu bhAmahe je udAharaNa ApeluM che tenA jevA paryAptanA udAharaNamAM te vyaMgyanuM ja prAdhAnya nathI hetuM, kAraNa, tyAM vAya gauNa che evuM vivakSita hetuM nathI. A samajavA mATe ApaNe paryaktanuM svarUpa samajI levuM paDaze. jAmahe enuM lakSaNa evuM ApeluM che ke jyAre vAcavAcakavRttithI eTale ke abhidhAthI bhinna vRtti dvArA je kahevAnuM hoya tenuM kathana karavAmAM Ave tyAre rasa.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ dhvanyAlaka 4] paryAyatamAM paNa ninA samAvezana niSedha paryAye|kta alaMkAra kahevAya. udbhaTa, daMDI, mammaTa ane vizvanAthanI vyAkhyA pazu lagabhaga Ane maLatI ja che ane tenA sAra e nIkaLe che ke. jyAre je kahevuM hoya tenuM kathana abhidhAthI bhinna (vyaMjanA) vyApAra dvArA karavAmAM Ave tyAre paryAyeAkta alaMkAra kahevAya. jema ke - zatruone uccheda karavAnI jenI dRDha icchA hatI ane je unmArge eTale ke ucita mArga cheADIne cAlI rahyA hatA, evA muni parazurAmane mArA dhanuSe dhanA upadeza ApI dIdhA.' r A bhISmanI ukti che. eka teA kAi muni duzmanAvaTa rAkhe e ja anucita che, temAM vaLI zatrunA uccheda karavAnA vicAra karavA e vadhu anucita che, tenA dRDha Agraha sevavA e vaLI ethI paNa vadhu anucita che; eTale zatrunA ucchedanI dRDha IcchA rAkhanAra ane mATe ja dharmanA mArga cUkIne cAlanAra muni parazurAmane bhISmanA dhanuSe dhane! pATha zikhavADayo. arthAt, bhISmanI zakti parazurAmanI zakti karatAM vadhAre che, bhISme parazurAmane harAvyA evA ahI vyaMgyA che. e ahIM * parazurAmane dharmane pATha zikhavADavo' ema kahIne kahelA che. eTale ahIM paryAyeAkta ala kAra teA thayA. paNa e vyaMgyA ahIM dharmane! pATha zikhavADayo ' e vAcyAnI zeAbhA vadhAravA ja AvelA che, gauNa che, tethI dhvani na kahevAya. paNa ' kA bAvAjI nirAMte ' jevA dAkhalAmAM jyAM vyaMgyA pradhAna haiAya tyAM tene samAveza bhale dhvanimAM kareA. paNa paryAyeAktanuM je udAharaNa bhAmahe ApyuM. che temAM te| vyaMgyA pradhAna nathI. e udAharaNa A pramANe che : . " je anna vedAbhyAsI brAhmaNAe na lIdhu hAya te ame gharamAM ke mAmAM ( pravAsamAM ) khAtA nathI." kRSNa zizupAlane dhare gayA hatA ane zizupAle emane mATe bhAjana taiyAra karAvyuM hatuM, paNa kRSNane zatrune tyAM bhAjana karavAmAM viSanI zaMkA AvI, eTale temaNe A pramANe javAba ApyA ke ame brAhmaNAne bheAjana karAvyA vagara dhare ke bahAra bhAjana karatA nathI. AmAM vyaMgyA viSa khAvAnuM ALavAnA che, paNa emAM kAI cArutA nathI, eTale e pradhAna nathI. ethI UlaTu, ' ame brAhmaNNAne bhAjana karAvyA vagara bhAjana karatA nathI' e vAcyAmAM vadhAre cArutA che. Ama, vyaMgyA gauNu hAI enA dhvanimAM samAveza na thaI zake. paNa koI paryAyeAktanA dAkhalAmAM kharekhara vyaMgyA
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ * udyote 1-13 ] apahnuti ane dIpakamAM dhvaninA atarbhAvane niSedha [ 35 pradhAna hoya, teA tenA dhvanimAM samAveza karI tene ala kArdhvanimAM sthAna ApI zakAya. paNa evuM kavacita ja bane che. e pachI apati ane dIpakanI bAbatamAM kahe che ke apahnuti ane dIpakamAM dhvaninA aMtarbhAvanA niSedha e baMnemAM (upamA vyaMgya hoya che tema chatAM) vAcyanuM ja prAdhAnya hoya che ane vyaMgya gauNa hoya che e sau jANe che. -- ahIM kAI ne evA prazna thAya ke A e alaMkArAnI vAta te pahelAM thaI gaI che, chatAM pharI kema karavAmAM Ave che? te tene javAba e che ke tyAM te evuM batAvavA e e alakAreAnI vAta karI hatI ke dIpaka vagere alaMkArAmAM upamA vyaMgya hoya che, chatAM te pradhAna heAtI nathI, tethI e alakArAne upamA kahetA nathI. nAma teA pradhAna hAya tenA parathI ja apAya. tema jyAre vyaMgyA gauNa hAya tyAre tene dhvani nAme oLakhavAmAM nathI AvatA, e batAvavA mATe A khe alaMkAronI carcA karI hatI. je alaMkArAmAM dhvanine samAveza karavA joIe ema pUrva pakSe kahyuM hatuM, temAM paryAyeAkta pachI apati ane dIpakanAM nAma Ave che, eTale e krama sAcavavA ahIM krI e enA ullekha karyA che, ane tyAM je vastu sAbita karI hatI tenuM ja karI punarAvana karyuM che ke e temAM vAcya pradhAna hoya che ane vyaMgya gauNu hoya che e sau jANe che. sa'karAla kAramAM dhvaninA aMtarbhAvanA niSedha e pachI sakarAla kAranI carcA kare che. saMkarAla kAranA cAra prakAranI carcA leAcanakAre karelI cheH 1. sa MdehasaMkara, jemAM eka ja sthAne e viruddha alaMkArAnA ullekha hAya, paNa e e bhegA teA rahI zake nahi, chatAM koI ekanA ja svIkAra ke asvIkAra karavAmAM kAI nyAya ke koI doSa paNu nathI hotA. AvI sa MdehabharI sthitine kAraNe ene sa Mdehasa kara kahe che. enuM udAharaNa - zazivadanA'sitasara sijanayanA sitakusumadazana paMktiriyam / gagana jalasthala saMbhava hRdyAkArA vidhinA / / tA [caMdramukhI, nIlakamalanayanI, ane zubhrakusumadatI A nAyikAne vidhAtAe AkAza, jala ane sthalamAMthI utpanna thatA manehara AkAravALI banAvI che. ]
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 ] sakarAlAramAM dhvaninA aMtarbhAvane niSedha [ vanyAlaka AmAM je traNa vizeSaNe Ave che, tene vigraha be rIte thaI zake che. jema ke "caMdramukhI" eTale "caMdra e ja jenuM mukha che evI', athavA "caMdra jevA mukhavALI '. je pahele artha karIe to rUpaka alaMkAra thAya, ane bIje artha karIe to upamA alaMkAra thAya. A bemAMthI kayo alaMkAra svIkAro ane kA choDI de ene nirNaya karavA mATe koI prabaLa sAdhana nathI. eTale ahIM saMdeha-saMkara alaMkAra che. ahIM vAca karyo ane vyaMgya kaye ene ja nirNaya thaI zakato nathI, eTale ke gauNu ane kaye pradhAna evo prazna ja Ubho thato nathI. tethI ahIM vani saMbhava nathI. 2. zabdArthAlaMkAra-saMkara. emAM eka ja vAkayamAM zabdAlaMkAra ane . arthAlaMkAra bhegA AvyA hoya che. jema ke smara, smaramiva priyaM ramayase yamAliMganAt / / [jene tuM AliMgana daIne ramaNa karAve che, te kAmadeva jevA priyanuM. smaraNa kara.] A vAkayamAM "smara" zabda be vAra Ave che, eTale yamaka nAme zabdAlaMkAra che; "kAmadeva jevA' kahyuM che eTale upamA nAme arthAlaMkAra paNa che. AthI e zabdArthAlaMkAra-saMkarano dAkhalo che. emAM koI vyaMgyArthInI pratIti ja thatI nathI. 3. arthAlaMkAranA eka viSayAnupravezarUpa saMkara. emAM eka ja vAkyamAM ekathI vadhu arthAlaMkAre bhegA thayA hoya che. jema ke - sUrya ane divasane udaya ane asta eka sAthe thAya che, tethI sUrya asta pAmatAM thAkele divasa jANe aMdhakArarUpI guphAmAM pesI jAya che. " A zlokamAM aMdhakArarUpI guphA (tamogudA) e rUpaka che, ane jANe pesI jAya che" e uprekSA che. Ama, ahIM be arthAlaMkAro bhegA thayA che, eTale e trIjA prakArano saMkarAlaMkAra thayo. e baMne alaMkAromAM koI pradhAna ke kaI gauNa nathI, ane ahIM koI vyaMgyArtha paNa pratIta thatuM nathI. 4. aMgAMgibhAva athavA anugrAhya-anugrAhakabhAva saMkara. emAM ekathI vadhu alaMkAro svataMtra bhAve nahi paNa ekabIjA sAthe aMgAMgibhAve ke parasparopakArakabhAve rahelA hoya che. jema ke -
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 1-13 ] sa'karAla kAramAM dhvaninA aMtarbhAvane niSedha [ 37 " e vizAlAkSIe teAphAnI pavanathI hAlatAM nIla kamala jevI adhIra dRSTi mRgalIe pAsethI lIdhI che ke mRgalIee enI pAsethI lIdhI che? '' A zlAkamAM saMdehAla kAra vAcya che, ane pAtInI dRSTi haraNInI dRSTi jevI caMcala che, eveA upamA alaMkAra vyaMgya che. paNa e sa MdehAlaMkArane ja puSTa kare che. AthI sa MdehAla kAr anugAhya athavA aMgI ane upamAla kAra anugrAhaka athavA aMga che, tethI A ceAthA prakAranA saMkarAlaMkAra thaye|. pahelA ane ceAthA prakAranA sa`karAla kAramAM bya gyanI saMbhAvanA che, paNa tenuM prAdhAnya na hAvAthI tyAM dhvani heAvAnA saMbhava ja nathI. eTalA mATe vRttimAM kahyuM che ke - sa'karAla kAramAM jyAM eka alakAra bIjA alaMkAranA sauMdaryane puSTa karatA hAya che, tyAM (eTale ke aMgAMgibhAvavALA ceAthA prakAramAM) vyaMgyanuM prAdhAnya vivakSita na heAvAthI te dhvaninA viSaya banI zakatA nathI. (sadehasa'kararUpa pahelA prakAramAM) e alakArAnI sabhAvanA hAvAne lIdhe tA vAcya ane vyaMgya anenI pradhAnatA sarakhI gaNAya. (eTale tyAM pazu dhvani sa`bhavatA nathI.) ane jo (a'gAMgibhAvavALA saMkarAlaMkAra hoya ane ) tyAM vyaMgya vAcyathI gauNu hoya te te paNu dhvaninA ( alaMkAradhvaninA) viSaya banI zake, paNa e ja dhvani che, ema kahI na zakAya. kAraNa, dhvanimAM te e uparAMta bIjI ghaNI khAkhAnA samAveza thatA heAya che. paryAya ktanI carcAmAM je kahyuM che, te ahIM paNa lAgu paDe che. vaLI, e vAta paNa kharI ke sarAlaMkAranA badhA ja prakArAmAM nAmamAM ja saMkara' zabda Ave che, e ja dhvaninI saMbhAvanAnuM nirAkaraNa karI de che, eTale ke tyAM dhvani saMbhavatA nathI, ema jaNAvI de che. < kAraNa, kAI eka alaMkAra pradhAna hoya teA pachI saMkara nAma ja na ApI zakAya. saMkara kahyo ene artha ja e ke koI eka alaMkAra emAM pradhAna nathI. ane pradhAna na heAya tA ni zI rIte saMbhave ? tema chatAM,
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 ] aprastutaprazaMsAmAM dhvaninA aMtarbhAvane niSedha [ dhvanyAlAka " kevaLa prasiddhine AdhAre cAlanArA duSTone guNA pratye anurAga nathI hatA. caMdrakAMtamaNi cadrane joI ne te pIgaLI jAya che, paNa priyAnuM mukha joI te nathI pIgaLateA." A zleAkamAM khIjAne meDhe kazAkanI prazaMsA sAMbhaLI je tenI prazaMsA kare che, te sAcesAca guNune oLakhatA hotA nathI ke tenI kadara paNu karatA nathI hAtA--evA eka sAmAnya kathananuM, caMdrakAMtANa caMdranI prazaMsA sAMbhaLI tene joI ne pANI pANI thaI jAya che, paNa priyAnuM mukha (caMdra karatAM paNa vadhu sudara hovA chatAM tene ) joI ne pIMgaLateA nathI, evA vizeSa kathana dvArA samana kareluM che, eTale ahI arthA taranyAsa nAmaneA alaMkAra vAcya che; ane te uparAMta, ahIM karatAM vadhu suMdara che' evA vyatireka alaMkAranI athavA mukha nathI pazu caMdra che' evA apati alaMkAranI paNa pratIti thAya che. priyAnuM mukha caMdra . priyAnuM mukha vyaMjanAthI C sakarAlaMkAranA A dRSTAMta jevA dAkhalAmAM vyaMgyanuM prAdhAnya che, evA Agraha rAkhA, tA enuM pariNAma e Avaze ke ene samAveza alaMkArdhvanimAM thaze, paNa e ja dhvani che, eTale ke samagra dhvani emAM samAI jAya che, ema nahi kahI zake. kAraNa, dhvaninuM kSetra anekagaNuM vizALa che, ane te ame paryAyAktanI carcA vakhate batAveluM che. A carcAnI zarUAtamAM vyaMjanAmUlaka alaMkArAmAM vinane samAveza karavA joIe ema kaheluM che, ane tyAM upara carcelA sAta alaMkArAnAM nAma dIdhelAM che, ane pachI ' vagere' ema kahelu' che. e ' vagere 'nI samajUtI ApavA have ahIM aprastutapraza'sA alakAranI carcA leAcanakAra upADe che. aprastutaprazaMsAmAM dhvaninA a'tAvanA niSedha aprastutanA kathana dvArA prastutanA kheAdha karAvavAmAM Ave, tene aprastutaprazaMsA kahe che. aprastuta dvArA prastutanA kheAdha karAvaveA hoya teA e e vacce kAI ne kAI prakAranA saMbadha tA hAvA ja joIe. ahI traNa prakAranA saMbaMdhane AdhAre A alaMkAranA prakAra pADelA che : (1) sAmAnyavizeSabhAva, (2) kArya-kAraNabhAva, ane (3) sAdRzya. emAM pahelA khatenA pAchA babbe peTAvibhAga pADelA cheH (1) jemAM aprastuta sAmAnyathI prastuta vizeSa vyaMjita thatuM hAya, (2) jemAM aprastuta vizeSathI prastuta
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ . udyota 13 ] aprastuta saMsAmAM vaninA aMtabhavane niSedha [ 39 sAmAnya vyaMjita thatuM hoya, (3) jemAM amaratuta kAraNathI prastuta kArya vyaMjita thatuM hoya, (4) jemAM aprastuta kAryathI prastuta kAraNa vyaMjita thatuM hoya; Ama cAra ane pAMcamo bheda te (5) sAdasyamUlaka. ApaNe e . badhA prakAronAM udAharaNa joIe. 1. " zI saMsAranI nirdhANatA (dUratA) ! zI ApadonI duSTatA ! svabhAvathI ja kuTila vidhinI gati duHkhadAyaka che." ahIM prastuta che ke eka mANasanI duHkhada sthiti ane kathana karyuM che "saMsAra kevo nirghaNa che " evA sAmAnyanuM. ahIM vAcya ane vyaMgya baMnenuM prAdhAnya sarakhuM che, eTale ahIM dhvani saMbhavato nathI. 2. "e mUrkhAe kamaLanA pAMdaDA uparanA pANInA TIpAne motI mAnI lIdhuM, e kaMI moTI vAta nathI. ethI paNa AgaLa sAMbhaLo. e jyAre te "motI ne dhImethI upADavA gayo tyAre AMgaLI aDatAM ja te elepa thaI gayuM, eTale "mAruM motI kyAM UDI gayuM?" evI ciMtAmAM ne ciMtAmAM tene roja UMdha ja AvatI nathI." ahIM pANInA biMdune motI mAnI levArUpa aprastuta vizeSanA kathana dvArA mUrkhAo asthAne mamatva bAMdhe che, evA sAmAnyane bodha karAvavAmAM Avyo che. ahIM paNa vAya ane vyaMgyanuM prAdhAnya sarakhuM che, tethI vani saMbhavato nathI. Ama, sAmAnya-vizeSa-bhAva-mUlaka baMne prakAromAM vanine samAveza na thaI zake. . " jeo ApaNI caDatI joIne rAjI thAya ane paDatI vakhate choDI na jAya, teo ja sAcA mitra che, baMdhu che, bIjA badhA loko to svAtha che." ahIM sAcA mitranuM varNana karyuM che te kAraNa che, ane aprastuta che. enA dvArA kahevuM e che ke "kaI hitaiSInI salAha mAnavI'. e kArya che ane prastuta che. Ama, ahIM vyaMgya kAryanI pratIti thAya che, paNa ahIM kAraNanuM kathana paNa pradhAna che; kAraNa, te ja kAryanuM samarthana kare che. Ama, ahIM paNa vyaMgya ane vyaMjaka baMne pradhAna hAI ivani saMbhavato nathI. 4. "samudramaMthana pahelAMnA parijAta vagaranA svarganuM, kaustubha ane lakSmI vagaranA madhumathana viSNu bhagavAnanA vRkSAsthalanuM tathA bhagavAna zaMkaranI jaTAnA bAlacaMdra vagaranA agrabhAganuM mane smaraNa che."
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 ] aprastutaprasAmAM dhvaninA aMtarbhAvane niSedha [ dhvanyAlaka ahIM jAmbavAna saphaLa maMtrI mATe Avazyaka evA vRddhasevA, dIrdha jIvana, vyavahArakuzaLatA, vagere guNo potAmAM che, ema sUcavavA mATe tenA pariNAmarUpa "samudramaMthana pahelAMnA samayanuM mane smaraNa che evuM kahe che. potAmAM maMtrIpadacita guNo havA e kAraNa che, ane tene pariNAme pote ATalA dIrdhakALa sudhI maMtritva karI zako e kArya che. Ama, ahIM kAraNanI pratIti karAvavA mATe kAryanuM kathana karyuM che ane e kAraNanI pratItithI puSTa thAya che; Ama, emAM paNa vAca ane vyaMgyanI sarakhI ja pradhAnatAM hoI emAM vanino samAveza thaI zake ema nathI. aprastutaprazaMsAnA sAmAnya vizeSabhAva upara AdhArita che, ane kArya-kAraNa-bhAva upara AdhArita che, ema cAra bhedamAM dhvanino samAveza thaI zake ema nathI, e batAvyA pachI enA sAdazya AdhArita pAMcamA bhedanI carcA zarU kare che. enA paNa be peTAda cheH (1) jemAM vAca aprastuta camatkAraka hoya paNa vyaMgya gauNa hoya. jema ke - "jeNe tane prANa samarpita karyA, jeNe tane baLapUrvaka uThADavo, jenA khabhA upara tuM lAMbA samaya sudhI rahyo, jeNe tArI pUjA paNa karI, evA A mANasanA prANa smita mAtrathI harI lenAra he bhAI vetAla, tuM upakArane badale vALanArAomAM agrasthAne virAje che." A zlokamAM koI kRtana mANasa pratye upAlaMbha ja prastuta che, ane te vyaMjanAthI samajAya che, tema chatAM, ahIM aprastuta vetAlanI vAta ja camatkAraka che. Ama, ahIM vyaMgya karatAM vAnuM ja prAdhAnya heI sAdasyamUlaka aprastutaprazaMsA alaMkAra che, vani nathI. bIjo prakAra evo che, jemAM atyaMta asaMbhavita vizeSaNo dvArA aprastuta acetanAdinuM varNana karavAmAM AvyuM hoya che ane te dvArA vyaMjanAthI prastuta cetananI pratIti thatI hoya che. jema ke - "he bhAva eTale ke padArtha samUha (samagra vizvasaudaryanA bhaMDAra A prAkRtika jagatanA caMdramA vagere padArtho), tuM vividha prakAre tArA AMtarika rahasyane chupAve che. ane lokonAM hRdayane haThapUrvaka AkarthI temane nacAvatA pIDA kare che. e loke tane jaDa mAnI laIne garvathI phelAya che. emane je jaDa kahIe to ethI tArI sAthe emanuM sAmya samajAya ane te te emane mATe prazastirUpa thaI paDe."
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ - ghAta -13 ] aprastutaprazaMsAmAM dhvaninA atarbhAvane niSedha [ 41 A zlokamAM koI ati vidvAna ane guNavAna puruSa sAmAnya loka vacce pitAnA pAMDitya vagere guNe chupAvIne raheto hoya che ane leke tenI mUrkha (jaDa) kahIne avajJA karatA hoya che, tenI pratIti ahIM vyaMgyathI thAya che ane te ja prastuta che. vAcyArtha karatA A vyaMgyArtha ja ahIM pradhAna che eTale ene samAveza kavanimAM thaI zake, ane to ene aprastuta prazaMsA nahi paNa vastudhvani kahevo joIe. A badhI carcAne sAra vRttimAM A rIte rajU thayo che - aprastutaprazaMsAmAM paNa jyAre sAmAnya-vizeSa-bhAvathI athavA kAraNa-kArya-bhAvathI vAcya aprastuta, pratIyamAna prastuta sAthe joDAyeluM hoya che, tyAre vAcyAM ane vyaMgyanuM prAdhAnya sarakhuM ja hoya che, jyAre vAcya aprastuta sAmAnya, vyaMgya prastuta vizeSa sAthe saMbaMdha hoya che, tyAre pradhAnapaNe vizeSanI pratIti thatI hoya che, tema chatAM, tene sAmAnya sAthe avinAbhAva saMbaMdha hovAne lIdhe sAmAnyanuM paNa prAdhAnya hoya che. jyAM vizeSa sAmAnyaniSTha hoya che, eTale ke jyAre vAcya aprastuta vizeSathI vyaMgya prastuta sAmAnyane bodha thatuM hoya che, tyAM joke sAmAnya pradhAna hoya che, tema chatAM, sAmAnyamAM badhA vizeSone samAveza thaI jato hoI, vizeSanuM paNa prAdhAnya hoya che. kAraNa-kArya-bhAva-mUlaka aprastutaprazaMsAne paNa A ja vAta lAgu paDe che. jyAre aprastutaprazaMsAmAM aprastuta ane prastutane saMbaMdha sAdezyamAtramUlaka hoya che tyAre paNa vAcya aprastuta sAdazya dharAvatA padArthanuM prAdhAnya vivakSita na hoya te tene samAveza dhvanimAM ja thAya che. ema nahi hoya, eTale ke e aprastuta je pradhAnapaNe vivakSita heya, te ja e kaI alaMkAravizeSa gaNAze. A chellA vAkyane artha evo che ke jyAre vyaMgyArtha gauNa hoya che, - tyAre ja aprastutaprazaMsA alaMkAra hoya che. je vyaMgyArtha pradhAna hoya che
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 ] vyAjastutimAM vaninA aMtabhavane niSedha [ dhvanyAlo to e alaMkAra rahI zakato nathI, kAraNa, ene samAveza vanimAM thaI jAya che. carcAne samAre 5 AkhI carcAne samAro5 karatAM have traNa lokomAM kahe che - jyAM vyaMgyAthe apradhAna hoya, ane vAcyArthInuM ja anusaraNa karate hoya, tyAM spaSTapaNe samAsakti vagere alaMkAra che, ema mAnavuM. jyAM vyaMgyArthIne AbhAsamAtra hoya, athavA te vyAbhyArthane anugAmI hoya, to tyAM vyagyArthInuM prAdhAnya na hovAthI dhvani na kahevAya. jyAM zabda ane artha baMne davaniparaka hoya, vyaMgyArtha ja pradhAna hoya, ane kaI paNa alaMkAranA anupravezanI saMbhAvanA na hoya tyAM devaninuM kSetra mAnavuM. AmAMnA pahelA zlokamAM "samAsakti vagere' zabda Ave che, tene lAbha laIne locanakAra vyAjastuti ane bhAva nAmanA bIjA be alaMkAronI carcA kare che, te paNa ApaNe joI laIe. vyAjastutimAM vininA aMtarbhAvano niSedha vyAjastutimAM kAM to niMdA miSe stuti karI hoya che athavA stuti bhiSe niMdA karI hoya che. ahIM niMdA miSe stuti karyAne dAkhala lIdhe che: pArakA gharanI vAtamAM mAre zuM kAma mAthuM mAravuM joIe ? paNa mArAthI mUMgA rahevAtuM nathI. ame dakSiNanA loko svabhAvathI ja bhaDabhaDiyA rahyA. he rAjana, duHkhanI vAta che ke tamArI vahAlI kIrti gheraghera, cArecauTe ne pIThAMomAM gAMDAnI jema bhaTakatI phare che." ahIM niMdA miSe stuti karelI che. tema chatAM prazaMsAvAcaka vyaMgyArtha karatAM niMdAvAcaka vyAyAthe ja vadhu camatkAraka che.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvamAM paNa dhvaninA aMtarbhAvanA niSedha [ 43 udyota 1-13 ] bhAvamAM paNa dhvaninA aMtarbhAvane niSedha bhAva alaMkAranI vyAkhyA rudraDhe A pramANe ApelI che. anurAga vagere je vizeSa prakAranI cittavRttine kAraNe utpanna thayelA vAjhyApArAdi vikAra jyAre te cittavRttine vyakta karavAmAM pUrepUrA saphaLa thAya che, tyAre je hetuthI e cittavRtti vizeSarUpa abhiprAyane kheAdha karAve che, te hetune bhAvaalaMkAra kahe che. jema ke " A mUDha pathika, tuM jotA nathI ke huM ekalI chuM, abalA huM ane juvAna chuM; A dharaneA dhaNI paradeza gayele che; bicArI dharaDI sAsu teA AMdhaLI te baherI che; tuM keAne ahIM rahevAnI prArthanA kare che?" rahevAnI jagyAnI mAgaNI karanAra koI vaTemArgu pratyenI kAI preSitapatikAnI A ukti che. yatheccha upabhAganI taka che evA vyaMgyA emAMthI samajAya che, ane te zleAkanA ekeeka zabdane upakAraka nIvaDe che. ekalI chuM eTale bIjuM kAI AvI paDavAnA sabhava nathI, abalA cheM eTale mArAthI DaravAnI jarUra nathI, pati paradeza gayeleA che eTale te ekAeka AvI pahoMce ema nathI, bacArI sAsu che, paNa te AMdhaLI ane baherI che, eTale kazuM joI sAMbhaLI zake ema nathI. Ama, ahI vAcyA ja pradhAna mAnIe teA ahIM kAI alaMkAra ja na rahe. A vAta eka eka alaMkAra laIne samajAvAvatAM pAra na Ave mATe A traNa zlAkamAM sAmAnya siddhAMta kahI dIdhA che ke (1) jyAM vyaMgyA pradhAna na heAya, (2) jyAM vyaMgyAne AbhAsamAtra hAya, (3) jyAM byagyA ane vAcyAnuM prAdhAnya sarakhuM hoya, ane (4) jayAM vyaMgyanI pradhAnatA spaSTa na hoya, tyAM dhvani na kahevAya. paNa jyAM zabda ane a vyaMgya paraka hoya, vyaMgyA ja pradhAna hoya ane kAI paNa alaMkAranA anupravezanI saMbhAvanA na hoya tyAM ja dhvaninuM kSetra manAya che. lAMbI vigatavAra carcAnA traNa zleAkamAM sAra ApyA pachI te kahe che samArApa cAlu AthI, dhvaninA khIjA kazAmAM aMtarbhAva thatA nathI. dhvaninA mIjA kazAmAM atarbhAva thatA nathI, tenuM A paNa eka kAraNa che, ke aMgI kAvyavizeSane ja dhvani kahyo che. vaLI,
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 ] carcAne samArepa [ dhvanyAlaka alaMkAre, guNo ane vRttio enAM aMga che, evuM have pachI pratipAdana karavAmAM Avaze. judo avayava avayavI kahevAte hoya evuM sAMbhaLyuM nathI. ane judo na hoya tyAre te te aMga ja hoya che. aMga ane aMgI kaMI eka nathI. jyAM baMne ekarUpa hoya (eTale ke alaMkAra ja vanirUpa hoya) tyAM paNa vininuM kSetra vizALa hoI te (dhvani) te (alaMkAra)mAM ja samAI ja nathI. Ane vigate samajAvatAM locanakAra kahe che ke alaMkArAdine AdhAra vAca-vAcaka-bhAva che, jyAre avanino AdhAra vyaMgya-vyaMjaka-bhAva che, eTale e be eka hoI ja na zake. bIju kAraNa e che ke dhvani to vizeSa prakAranA samagra kAvyane ja kahevAmAM Ave che. dhvani aMgI che ane alaMkArAdi enAM aMge che, ane vani ja mukhya hoI svAmI sthAne che. jemAM svAmIno samAveza karavargamAM nathI thaI zakato, tema vanine samAveza alakArAdimAM nathI thaI zakato. jema aMgI (AkhA zarIra)ne samAveza kaI eka aMgamAM nathI thaI zakate, tema vinino samAveza alaMkArAdimAM nathI thaI zakato. aMga ane aMgIne athavA avayava ane avayavIne eka mAnavAM hoya to te be rIte thaI zake. kAM to pratyeka avayava e avayavI che ema kahevuM, athavA badhA avayavone samudAya e avayavI che ema kahevuM. pratyeka avayava avayavI che ema to kahI zakAya ja nahi. ane je badhA avayavone samudAya e avavI che, ema kahe te emAM te pratIyamAna artha paNa AvI gayo. ane e jyAre pradhAna hoya che, tyAre eno samAveza alaMkArAdimAM thato nathI, e pahelAM joI gayA chIe. vaLI, pratIyamAna je apradhAna hoya to e dhvani kahevAze ja nahi. pratipakSI kadAca ema kahe ke tame koI ekAda alaMkArane ja pradhAna banAvI daI tene ja vani ane AtmA kahyo haze, evuM kalpIne kahyuM che ke jyAM alaMkAra vinirUpa hoya che, jema ke samAsakti vageremAM heya che, te tyAM tene samAveza alaMkAra dhvanimAM thAya che, paNa tene artha evo nathI ke e eka alaMkAramAM ja samagra vani samAI jAya che. kAraNa, ame e paNa batAvyuM che ke jyAM alaMkAra dhvani nathI hoto tyAM
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ havata -13 ] vanisighAtanuM mULa vyAkaraNa 4pa. paNa vani te hoya che. enAM udAharaNa A pahelAM ja " sAsu ahI ghaTe che" ane "kone roSa caDe nA" vagere ame ApI gayA chIe. ahIM eka vAtanI yAda ApavAnI jarUra che ke abhAvavAdIomAMnA trIjA vika95vAdIoe je ema kahyuM hatuM ke je dhvani sAtvano hetu hoya to pUrvAcAryoe gaNavelA koI alaMkArAdimAM e samAI ja joIe. tame evA kaI alaMkArane ja dhvani nAma ApI tene kAvyane AtmA TharAvI daI dhvani vani kahIne nAce che, te zobhatuM nathI. tenA javAbamAM A lAMbI carcA daramyAna jaNAvyuM ke alaMkAramAM dhvanino samAveza thaI zake ema nathI. teramI kArikAmAM je ema kahyuM che ke jemAM artha pitAne ane zabda potAnA arthane gauNa banAvI daI pratIyamAna arthane vyakta kare chete kAvyane vidvAne dhvani kahe che tene havAlo ApIne have AgaLa kahe che - dhvanisiddhAMtanuM mULa vyAkaraNa vidvAne dhvani kahe che" e zabdothI spaSTa thAya che ke dhvani evuM nAma vidvAnoe ApeluM che. game tema pracalita thaI gayeluM nathI. vidvAnemAM prathama vaiyAkaraNa che. kAraNa, vyAkaraNa badhI vidyAnuM mULa che. vaiyAkaraNe kAne saMbhaLAtA vargone dhvani. kahe che. e ja rIte, temanA matane anusaranArA kAvyatavArthadazIoe vyaMjakatAnuM tattva samAna havAthI zabdane, arthane, vyaMgyAthane, avanananI zaktine tema ja kAvyane paNa ivani evuM nAma ApyuM che. evA e mahAviSaya devaninuM have pachI. kahevAnArA enA bhede ane upabhede sahitanuM nirUpaNa kaMI kaI aprasiddha alaMkAravizeSamAtranA nirUpaNa jevuM nathI. eTale enAthI bhAvita cittavALA mANasa utsAha dharAve e gya ja che. IrSApUrvaka temane koI casakela magajanA TharAvavAno prayatna karavAnI jarUra nathI. Ama, vininA abhAvavAdIone javAba Ape. AmAM vaiyakiraNone anusarIne kAvyatattvArthadarzIoe vani nAma ApyuM che, e vidhAna jarA vigate samajI levAnI jarUra che.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46] pheTavAda [ dhvanyAloka peTavAda baneluM hoya che, pada varNonuM baneluM hoya che ane varNa e mukhathI ucArAyele ane taraMgaparaMparA mAraphate kAnathI grahaNa karato avAja athavA vani che. e kSaNika che. saMbhaLAtAM veMta e lopa pAme che. to prazna e thAya che ke ApaNane padano ke vAkayane artha zI rIte samajAya che ? varNa je kSaNika heya to aneka varSonA banelA padane dha zI rIte thaI zake ? kAraNa, e vaNe bhegA to thaI zake nahi. traNa varNana zabda hoya to bIje varNa saMbhaLAya tyAre pahele ane trIjo ane trIjo varNa saMbhaLAya tyAre pahele ane bIje varNa to hAya nahi, pachI AkhuM pada bane zI rIte ane arthane bodha karAve zI rIte ? Ano khulAso vaiyAkaraNo e rIte kare che ke pratyeka varNa, pada ke vAkyane eka sphoTa hoya che. ane varNa kSaNika hovA chatAM sphoTa nitya hoya che. varNa saMbhaLAtAM veMta lepa pAme che, e kharuM, paNa te cittamAM saMskAra mUkato jAya che. kalpanA evI che ke jema jema vaNe saMbhaLAtA jAya che tema tema A sphoTa thoDo thoDo vyakta thato jAya che ane jyAre chelle varNa saMbhaLAya che tyAre te pahelAMnA varSonA saMskAra sAthe maLIne rapheTane pUrepUro vyakta kare che. e sphoTa e ja artha. jevuM padanuM tevuM ja vAkyanuM. eka pachI eka saMbhaLAtAM pade vAkyanA pheTane theMDo thoDo vyakta karatAM jAya che ane chelluM pada saMbhaLAtAM te pahelAMnAM padonA saMskAra sAthe maLIne vAkayanA sphoTane kahetAM arthane pUrepUro vyakta kare che. pheTanI vyAkhyA evI che ke varNathI abhivyakta thato paNa varNathI jude ja, arthanI pratIti karAvanAra, akhaMDa. niravayava zabda. eno artha e thayo ke sphoTa e vyaMgya che ane varNa ene vyaMjaka che. varNane vaiyAkaraNe dhani kahe che, eTale tene anusarIne vanivAdIoe vyaMjaka zabdo ane vyaMjaka arthane dhvani evuM nAma ApyuM che. je dhvanita kare te dhvani. pachI je dhvanita thAya tene eTale ke vyaMgyArthIne paNa dhvani nAma ApyuM. ane ethI AgaLa vadhIne je vyApAra dvArA e artha vanita thAya tene eTale ke vyaMjanA vyApArane paNa vani nAma ApyuM, ane aMte jatAM jemAM vyaMjaka zabda, vyaMjaka artha, vyaMgyArtha ane vyaMjanA vyApAra heAya evA kAvyane paNa e ja nAma ApyuM. Ama, kAvyazAstramAM vani saMjJA 1. vyaMjaka zabda, 2. vyaMjaka artha, 3. vyaMgyArtha, 4. vyaMjanA vyApAra ane pa. baMgArtha, pradhAna kAvya, ema pAMca arthamAM vaparAya che. eTale AsapAsanA saMbaMdha uparathI jyAM je artha baMdhabesato thato hoya te le.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota'1-13 ] dhvaninA e mukhya bheda [ 47 abhAvavAdIonA badhA vidhAna pUrepUrA javAba ApyA pachI have kahe che vanitA e mukhya bheda dhvani che ja. sAmAnya rIte enA be prakAra cheH 1. avivakSitavAsthya ( lakSaNAmUla ) ane 2. vivakSitAnyaparavAsthya ( abhidhAmUla ). T emAM pahelAnuM udAharaNa " suvarNa -puSpA pRthvInAM vINe che puruSA traNa, "" zUra, vidvAna ane trIjo sevA je karI jANatA. ' ahIM dhvaninA be prakAra jaNAvyA che : 1. avivakSitavAcya eTale ke jemAM vAcya aM vivakSita na heAya, eTale ke kahevA icchele na heAya evA. udAharaNathI A spaSTa thaze. pRthvI kaI velI nathI, tema phUla kaMI seAnAnAM hatAM nathI ane kavi ahIM evuM kahevA paNa mAgatA nathI. ene atha e thaye| ke ahIM je vAcyA che te vikSita nathI. mATe ene avivakSitavAcya dhvani kahyo che. ApaNe joyuM tema, ahIM vAgyA laI zakAtA nathI, te bAdhita thAya che, eTale lakSaNA dvArA suvarNa puSpanA avipula saMpatti ane vINavAnA a` sahelAIthI prApta karavI evA laIne AkhA blekanA atha evA karIe chIe ke A pRthvInI vipula saMpatti traNa jaNune sahelAIthI prApta thAya cheH rane, vidvAnane ane sevakane. A AkhI prakriyA jarA vigate samajI lai e. pahelAM ApaNe abhidhA vyApAra dvArA vAcyA samajIe chIe. e pachI ( abhihitAnvayavAda anusAra ) tAtpa zakti dvArA anvaya samajIe chIe. ( anvitAbhidhAnavAda anusAra anvaya paNa abhidhA dvArA ja samajAI jAya che.) tyAra pachI vAcyAM asaMbhavita lAgatAM tene khAdha thAya che eTale ApaNane lakSaNAne Azraya levA paDe che. ane sAdazyanA saMbaMdhathI suvarNa`puSpanA atha ApaNe lakSaNA dvArA vipula samRddhi evA karIe chIe. ane tyAra pachI vyaMjanA vRttithI e lakSaNAnuM prayeAjana, zUra, vidvAna ane sevaka prazaMsAne pAtra evA khAdha karAvavAnuM che, ema samajIe chIe. ahI mukhyatve karIne zabda gjaka che ane artha tenA sahakArI hAI te paNa vyaMjaka che. Ama, ahIM abhiSA, tApa, lakSaNA ane vyaMjanA evI cAra vRtti vyApAravatI ane che. -
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48] dhvaninA be mukhya bheda 4 [ dhvanyAleka khIjA prakAranuM eTale ke vivakSitAnyaparavAsthyanuM udAharaNa ' kavaNu parvatape jaI kayAM sudhI tapa kayuM karyuM te mujane kahe; taruNI, jethI cUge tava hATha zuM aruNu kha'khatanuM phUla pApaTA. "" [ s taruNI, A pApaTanA baccAe kayA parvata para, keTalA samaya sudhI, kayuM tapa karyuM hatuM ke e tArA adhara jevA lAla khi khaLane svAdathI cUgavA pAme che. ] . ' a evA che ke A popaTanuM baccuM tArA adhara jevA lAla biMba phaLane svAdapUrvaka cUgavA pAmyA che, e kaI jevI tevI siddhi nathI. eNe jarUra keAI bhAre tapasyA karI hAvI joIe. jagatamAM paMcAgni sevana vagere je jAtajAtanAM tapeA jANItAM che temAMthI teA kAI evuM nathI, je AvuM phaLa ApI zake. vaLI, tapane mATe zreSTha gaNAtAM je zrIpatAdi sthAne che, temAM paNa kAI AvuM phaLa ApI zake evuM nathI. tema devAnA hAra kalpe e paNa Akhare teA parimita samaya ja gaNAya. e ka MI Avu phaLa na ApI zake. eTale pUchavuM paDe che ke eNe kayA parvata para jaI, keTalA samaya sudhI, kayuM tapa karyuM hatuM ke e AvuM atyaMta dula bha phaLa pAmyA ? tArA adhara jevu lAla kahyuM che, ene paNa a` evA che ke jagatamAM sudarIe teA lAkhA che, temAMnI keInA adhara sAthe game te biMbaLanI sarakhAmaNI bhale thAya, paNu, tArA adhara teA e badhA karatAM caDiyAta che, ane A bibaLa teA e tArA adhara jevuM che; ene cagavA pAmavu e kaMI sAmAnya vAta nathI. 'pApanuM baccuM' kahyuM che tene aya evA che ke e yauvanane yeAgya phaLa pAmyA che, temAM paNa enA e tapA ja prabhAva che. A AkhI cAdbhakti nAyakane nAyikA pratyenA abhilASa--peApaTanA baccA peThe nAyikAnuM adharapAna karavAnA abhilASa vyakta kare che, ane enA hetu nAyikAnI ratine uddIpita karavAnA che. ahIM nAyake peAtAnI cuMbana karavAnI icchA sIdhesIdhI vyakta karI grAmyatAnA doSa vaMhArI lIdhe nathI, ane A rIte vyaMjanAthI pragaTa karI che, e enI vidagdhatA batAve che.. pahelA bhedanA udAharaNamAM cAra vyApAra--abhidhA, tApa, lakSaNA ane vyaMjanA--kAme lAgyA hatA, ahIM traNa ja che. kAraNu, lakSaNAnI je
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyo 1-14 4] pahelA vika5tuM khaMDana [ traNa zarate, mukhyArthabAdha, tenI sAthe saMbaMdha ane prayojana, te ahIM pUrI paDatI nathI eTale ahIM lakSaNa vyApAramAM AvatI ja nathI. lakSaNavAdIonA traNa vikapa have je leke ema kahe che ke bhakti athavA lakSaNA e ja dhvani che, temanuM samAdhAna kare che. e lokonA paNa traNa vikaTa saMbhave che : 1. vani ane lakSaNa eka ja che. 2. lakSaNa e avaninuM lakSaNa che. lakSaNanuM kAma eka vastune bIjIthI judI pADavAnuM hoya che. pRthvI gaMdhavatI kahevAya che. gaMdhavatva (gaMdhavALA hevuM) e evuM lakSaNa che, je pRthvIne jala, vAyu vagere bIjAM tattvothI judI pADe che. 3. lakSaNe e vaninuM upalakSaNa che. upalakSaNa eTale oLakhAvanArI nizAnI. dhAro ke be jaNA sAthe pharavA nIkaLyA hoya ane temaNe eka ghara upara kAgaDo beThelo joyo hoya, ane tyAra pachI koI vAra e bemAMthI eka jaNa bIjAne pUche ke phalANAbhAInuM ghara kayuM che tyAre e bIjo mANasa javAba Ape ke te divase je ghara upara kAgaDo beTho hato te. ahIM kAgaDo e upalakSaNa che. AmAMthI pahelA vika95no javAba ApatAM graMthakAra kahe che - pahelA vikalpanuM khaMDana 14 ja vani ane lakSaNAnAM rUpa judAM che, eTale e be eka nathI. ane vRttimAM samajAve che ke - upara batAvyA che te prakArane ivani lakSaNanI sAthe ekarUpa nathI. kAraNu, baMnenAM rUpa judAM che. jyAM vAya-vAcaka dvArA vAo sivAyanA artha pragaTa thato hoya ane e arthamAM ja vaktAnA abhiprAyanI vizrAMti thatI heI enuM prajanarUpe ghotana thatuM hoya ane e vyaMgyAthe ja pradhAna hoya, tyAM dhvani kahevAya che. bhakti eTale ke lakSaNa te upacAramAtra che. arthAta, lakSaNA to eve sthAne paNa thAya che, jyAM prayojanazAna mATe vyaMjanAnI jarUra na hoya. vaLI, vyaMjanA e sthAne paNa hoya che, jyAM mukhyArthabAdha vagere hetuo na hovAne kAraNe lakSaNa saMbhavatI ja rasa. 4
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 ] bIjA vikalpanuM khaMDana [davanyAlaka nathI. Ama, vyaMjanA vagaranI lakSaNa ane lakSaNa vagaranI paNa vyaMjanA saMbhave che, eTale e be eka ja na hoya. bIjA vikalpanuM khaMDana kadAca koI ema kahe ke lakSaNa ane dhvani bhale ekarUpa na hoya, te lakSaNane ivaninuM lakSaNa te gaNI zakAya ne ? ene have javAba Ape che - lakSaNuM e dhvaninuM lakSaNa paNa nathI, kAraNa, emAM ativyApti ane avyApti baMne deSa Ave che. ativyApti deSa e rIte Ave che ke jyAM dhvani nathI hato tyAM paNa lakSaNa saMbhave che. jyAM vyaMgyane kAraNe khAsa cAtA AvatI na hoya tyAM paNa kavio prasiddhine kAraNe lakSaNa vRttithI zabdano upaga karatA jovAmAM Ave che. jemake - padmapatranI A pathArI kRzAMgInA saMtApane kahI Ape cheH ene upalA ane nIcale baMne bhAga puSTa stana ane nitaMbanA bhArathI cImaLAI gayA che. zarIrane madhya bhAga eTale ke kaTi pAtaLI hoI te pAMdaDAne aDI nathI, eTale teTale bhAga lIlo rahyo che, ane ahIM tenI bhujalatA vArevAre pachaDAvAthI e bhAga astavyasta thaI gayo che." A lekamAM " kahI Ape che" (rati) ema kahyuM che, paNa kahevuM" e cetananuM kAma che, eTale mukhyArtha bAdhita thatAM ahIM lakSaNathI ene artha "spaSTa rIte pragaTa kare che' evo karIe chIe. kavie e ja zabdo vAparyA hota toye kazI soMdarya hAni thavAnI nahotI, ane "kahI Ape che" ema kahevAthI kazuM vizeSa saudarya AvI jatuM nathI. evuM ja bIju udAharaNa - priyajanane se vAra AliMgana ApavAmAM Ave che, hajAra vAra cuMbana karavAmAM Ave che, rahI rahIne pharI ramaNa karavAmAM Ave che, paNa emAM punarukti nathI lAgatI. "
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota, 1-14 3 ] bIjA vikalpanuM khaMDana [ 51 punarukti koI uktinI thaI zake, kriyAonI nahi. eTale ahIM mukhya artha bAdhita thatAM lakSaNAthI eno artha "kaMTALAjanaka ke nAvInya rahita" evo karIe chIe. paNa sIdhuM ema kahyuM hota toye sauMdaryane kaMI hAni pahoMcavAnI nahatI ke punarukita kahevAthI kaMI khAsa saudarya AvyuM che evuM paNa nathI. evuM ja trIjuM udAharaNa svarAcArI strIo krodhe bharAyelI hoya ke prasanna hoya, raDatI hoya ke hasatI hoya, game te sthitimAM tene grahaNa kare, te hadaya harI lIdhA vagara rahetI nathI." grahaNa koI vastunuM thAya, strInuM nahi, tema ja haraNuM paNa kaI mUrta vastunuM thAya, hRdayanuM nahi. eTale ahIM lakSaNathI "grahaNa karavuM 'no artha svIkAravuM' ke "bhogavavuM ane "haraNa karavuM' no artha "viza karI levuM" evo karyo che. emAMye khAsa kazuM sauMdarya nathI. evuM ja cothuM udAharaNa - priyatame potAnI navoDhA patnInA stana upara, te navI hevAne kAraNe, haLavethI prahAranuM pradAna karyuM, paNa te prahAra kemaLa hevA chatAM sapanIonA hRdayane asahya thaI paDyo." ahIM paNa "dAna' koI vastunuM thAya, prahAranuM nahi, eTale lakSaNathI eno artha "prahAra karyo' e laIe chIe, ane e paNa kazA khAsa sauMdarya vagarane prayoga che. evuM ja pAMcamuM udAharaNa - "zeraDI pArakAne mATe pIDA anubhave che (pilAya che), bhAMgavA chatAM mIThI ja rahe che, jene vikAra (eTale ke jemAMthI ane gALa) paNa saune gamato hoya che, evI zeraDI je atyaMta kharAba jamInamAM paDIne vadhI nahi zakI te emAM doSa e zeraDIno che? ane kasa vagaranI bhUmine nathI ?" AmAM zeraDI nirjIva hoI anubhava karI na zake, eTale lakSaNathI pIDA anubhave che ne artha "pilAya che" evo karIe chIe, e prayogathI koI khAsa saudarya sadhAtuM nathI.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 ] bIjA vikalpanuM khaMDana [ davanyAka - AvA dAkhalAone kadI davaninAM udAharaNa na kahI zakAya, kAraNa ke - 15 je zabda, vyaMjanA sivAya bIjI koI rIte pragaTa na karI zakAya evuM cAva pragaTa karate heAya ane vaLI vyaMjanAvRtti dharAvatA hoya te ja dhvani nAmane pAtra che. ahIM ApelAM udAharaNemAM (lakSaka) zabada bIjI rIte. pragaTa na thaI zake evA cArutvanuM kAraNa banatuM nathI, arthAt, e udAharaNemAMnA "kahI Ape che", "anubhave che" vagere lakSaka zabda evuM keI sauMdarya pragaTa nathI karatA, je bIjA zabdathI pragaTa na thaI zakata, matalaba ke e vAcyamAM paNuMmUkI zakAta, eTale ene dhvani na kahI zakAya. eTaluM ja nahi - lAvaNya" vagerenI jema je zabdo potAnA artha karatAM bIjA arthamAM rUDha thayelA che, te vaparAya tyAre avani padane pAmatA nathI. e zabdomAM paNa lakSaNa te heya che, eTale emane. paNa koI vAra dhvani kahI te zakAya, paNa te judA kAraNe, evA zabdanA kAraNe nahi. "lAvaNya', "kuzala', "pratikUla' vagere zabdo pitAnA mULa artha karatAM judA ja arthamAM vaparAtA thaI gayA che. "lavaNu" eTale mIThuM. lavaNuM" uparathI bhAvavAcaka nAma "lAvaNya' banyuM, eTale eno artha khArAza' e thAya. zAka vageremAM mIThuM nAkhavAthI tene svAda sAro lAge che, e uparathI "suMdaratA'nA arthamAM lAvaNyazabda vaparAte thayo. zarUAtamAM to e prayoga lAkSaNika ja hato, paNa pachI e A bIjA arthamAM evo to rUDha thaI gayo ke koIne enA mULa arthanI smRti paNa
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 1-16 ] bIjA vikalpanuM khaMDana [ 53 na rahI. ane suMdaratAnA paryAya tarIke ja e vaparAvA lAgyo. "kuzala" zabdane paNa mULa artha to "kuza kahetAM dAbhane vADhanAra" evo thAya. sau jANe che ke dAbha vADhatI vakhate khUba sAvadha rahevuM paDe che, dAbhane pakaDavAmAM AvaDatanI jarUra paDe che. e uparathI koI paNa viSayamAM hoziyAra hoya, AvaData dharAvato hoya, tene kuzaLa kahIe chIe. Aje bahu ochA loko kuzala A mULa artha jANatA haze. eTale Aje e zabdamAM lakSaNa rahI nathI. "hoziyAra "ne e paryAya ja banI gayo che. A badhA rUDhi lakSaNAnA dAkhalA che. emAM kaI prajana nathI hotuM, ane mATe ja vyaMjanAne vyApAra paNa nathI hoto. ane ema hoI evA zabdone dhvani kahI zakAya ja nahi. tema chatAM keTalIka vAra e zabdonA mULa arthano paNa saMketa thAya e rIte emane pravega thato hoya che, ane tyAre jarUra tyAM dhvani saMbhave che. jema ke bihArI satasaInI eka paMkti A pramANe che: "saguna salone rUpakI juna cakha tRSA bujhAI" enuM gujarAtI karIe to saguNa salUNA rUpanI nayanatRSA nava chIpe" evuM thAya. khAruM pANI game teTaluM pIe toye tethI tarasa chIpatI nathI. ahIM nAyikAnA dehanuM sauMdarya evuM che ke ene jotAM AMkho dharAtI nathI. e kahevA mATe A paMkti lakhAI che. emAM "salUNA" zabdanA baMne artho, lAvaNyayukta" ane "mIThAvALuM" vivikSita che. eTale ahIM rUDhi lakSaNamAM vyaMgyArtha rahele lAge che, tema chatAM e vyaMgyArtha kevaLa "salUNuM" zabdathI nathI samajAte, paNa AkhA vAkyanA saMdarbhamAMthI vyaMjanA dvArA samajAya che. AMkhanI tarasa chIpatI nathI." ema kahyuM che mATe ApaNe "salUNa'ne artha mIThAvALuM, "khAsa" evo levA prerAIe chIe. AthI spaSTa thaze ke rUDhi lakSaNamAM vyaMgyArtha hoto nathI, e to prajanavatI lakSaNamAM ja hoya che. uparanA vivecana uparathI eTaluM siddha thAya che ke lakSaNane je ApaNe vaninuM lakSaNa mAnIe te jyAM jyAM lakSaNuM hoya tyAM tyAM dhvani hovo joIe. paNa ApaNe joyuM ke evuM nathI. aneka dAkhalA evA maLe che, jemAM lakSaNa hovA chatAM vani nathI hoto. ene artha e thayo ke e vyAkhyAmAM ativyAptino doSa che. kAraNa, jyAM dhvani na hoya evA dAkhalAne paNa e lAgu paDe che. vaLI,
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 ] bIjA vipanuM khaDana [ dhvanyAleAka 17 je phaLane uddezIne, mukhya vRtti cheDIne guNavRttithI atha pragaTa karavAmAM Ave che, te phaLane dyotita karavAne e zabda skhalati kahetAM asamartha nathI hAtA. lakSaNAnuM prayAjana cArutvanA atizayayukta ane pragaTa karavAnuM heAya che. jo e pragaTa karavAmAM zabda amukhya khanI jatA hAya, eTale ke ene amukhyavRttineA, lakSAvRttine Azraya levA paDatA hoya, teA te zabdanA prayoga ja doSayukta. Thare. paNa ema nathI hatuM. ahIM ema kahevAmAM AvyuM che ke cAruvayukta ane medha karAvavAnuM je prayeAjana siddha karavA mATe abhidhAvRttine tyAga karIne lakSaNAvRttine| Azraya levAmAM Ave che, te prayeAjana vyakta karavAne e zabdasama hAya che. tema na hoya teA e zabdanA prayAga ja deSarUpa kare. paNa tema hotuM nathI. A bhAga barAbara samajavA mATe lakSaNAnI AkhI prakriyA vigate joI javI paDaze. kAI mANase gaMgAkinAre jhUpaDuM bAMdhyuM che. peAtAnA jhUpaDAne gaMgAnI zItaLatA ane pavitratAne pUre lAbha maLe che, ene eNe khIjA mANasane edha karAvavA che. e enuM prayeAjana che. have, gaMgAtaTa te dhaNA vizALa che ane tenI sAthe zItaLatA ke pavitratA joDAyelI nathI. eTale jo e ema kahe ke ' gaMgAtaTe mAruM jhUMpaDu che', te ga MgAnI zItaLatA ane pavitratAne kheAdha karAvavAnu enuM prayAjana siddha thatuM nathI. tethI e lakSaNAne Azraya laI ' gaMgAtaTa 'ne badale ' gAMgA ' zabdaneA upayAga karIne ema kahe che ke ' mAruM jhUMpaDuM gaMgA upara Avelu che.' A thaI khelanAranI vAta. have, ApaNe sAMbhaLanAranI dRSTie ene vicAra karIe. gaMgA upara jhUMpaDuM' che' evuM vAkaya e sAMbhaLe che, tyAre pahelAM te ene abhidhAvRttithI evA artha samajAya che ke ' gaMgAnA jaLapravAha upara jhUMpaDuM che.' paNa jaLapravAha upara jhUMpaDuM saMbhavatuM nathI eTale e artha laI zakAtA nathI. Ama, mukhya eTale ke vAcya artha bAdhita thAya che. tethI e gaMgA *
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 1-17 ] bIjA vikalpanuM khaMDana [ papa sAthenA nikaTatAnA saMbaMdhane AdhAre gaMgA'ne artha ga'gAtaTa' evA kare che. Ama karavAthI je khAdhA hatI, ke jaLa pravAha upara jhUMpaDuM na hAI zake, te dUra thAya che. Ama, lakSaNAthI prApta thatA artha bAdhAnuM nivAraNa kare che. tyAM ja lakSaNAnuM kAma pUruM thAya che, enI zakti tyAM ja viramI jAya che. paNa zItaLatA ane pavitratAnA khedha karAvavAnuM prayAjana tA asiddha ja rahe che. e arthanA medha gaMgA' zabda karAvI zake ema che. paNa e zabdanI abhidhAzakti ane lakSaNAzakti vAcya ane lakSya ane kheAdha karAvI viramI gaI che. AthI prayeAjanarUpI navA a vyakta karavA mATe eNe trIjI zakti vyaMjanAnI madada levI paDaze. e vyaMjanA zakti 'gaMgA' zabda dvArA zItaLatA ane pavitratAnA medha karAvI vakatAnuM prayAjana siddha kare che. gaMgA' zabda e aneA kheAdha na karAvI zakatA hAya tA ene upayAga ja deSayukta Thare--e vAparavAmAM ja bhUla thaI gaNAya. paNa ema nathI. e zabda e arthA medha karAvI zake ema che, paNa e mATe eNe vyaMjanAvRttinI madada levI paDe che. Ama, ApaNe joyuM ke abhidhAvRttinuM kAma mukhyAneA kheAdha karAvavAnuM che, e a bAdhita thatAM, lakSaNAvRttinuM kAma lakSyArthInA khAdha karAvI bAdhA dUra karavAnuM che, jayAre vyaMjanAvRttinuM kAma prayAjananeA meAdha karAvavAnuM che. Ama, lakSaNAvRtti ane vyaMjanAvRtti baMnenA viSaya ja judA che, eTale paNa e e eka na ja hAI zake. ane mATe lakSaNA e dhvaninuM lakSaNa paNa na banI zake. t have, vRttimAM je ema kahyuM che ke prayeAjanane vyakta karavAmAM zabda jo amukhya thaI jateA hAya, eTale ke tene pAchA amukhyavRttine kahetAM lakSaNAvRttine Azraya levA paDatA hoya te tene prayAga ja deoSayukta Thare enA a evA che ke lakSaNAvAdIe prayeAjana mATe pharI lakSaNAneA Azraya levAnI vAta kare teA tenuM paNa ahIM khaMDana karavAmAM AvyuM che. te e rIte, ke prayeAjanodha mATe pharI lakSaNAne Azraya levA hAya teA mukhyA Adha thavA joIe, je bIjo atha laIe tene mukhyArtha sAthe sabaMdha hAvA joIe, ane ene mATe kAI prayAjana paNa hAvuM joIe. AmanI eke zarata ahIM pUrI paDatI nathI. pahelI vAra lakSaNAneA Azraya laI ApaNe ' gaMgA ' zabdamAMthI - gaMgAtaTa' atha prApta karyAM che. e kaI * gaMgA' zabdane mukhya a nathI, tema e have bAdhita paNa thatA nathI. tema chatAM, dalIla khAtara mAnI laIe ke e mukhya aM che ane bAdhita -
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5] bIjA vikalpanuM khaMDana [ dhvanyAka paNa thAya che, teye zaitya ane pAvanatvane je artha ApaNe ahIM levA mAgIe chIe tene "gaMgAtaTa sAthe saMbaMdha nathI. e dharmo te gaMgAnA che. vaLI lakSaNano pharI Azraya levA mATe kaI prayajana batAvavuM paDe, te paNa ahIM batAvI zakAya ema nathI. dhAro ke game te koI prayojana batAvyuM, to tenI siddhi mATe pharI lakSaNAno Azraya levo paDe ane tene mATe navuM prayajana kalpavuM paDe ane tene mATe pharI bIjI lakSaNAne Azraya levo paDe. ema ene pAra ja na Ave, anavasthA ja pedA thAya. eTale kahyuM che ke zaityapAvanatvarUpa prajanano bodha to "gaMgA" zabda ja karAvI zake ema che, mAtra e mATe eNe enI vaparAI gayelI abhidhA ane lakSaNa vRtti sivAyanI trIjI vyaMjanAvRttino Azraya levo joIe. A batAve che ke lakSaNAnuM kAma phakta abhidhAthI prApta thatA mukhyArthInI bAdhA dUra karavAnuM che, ene AdhAra vAcavAcakabhAva upara che, e abhidhAnI ja pUchaDI che. mATe- guNavRtti eTale ke lakSaNA vAcakatvane Azraye che, to ekamAtra vyaMjakatvane ja AdhAre rahelA vaninuM e zI rIte lakSaNa banI zake? eTale, dhvani alaga che ane lakSaNa alaga che. vaLI, e vyAkhyAmAM AvyAptidoSa paNa che, kAraNa, lakSaNamAM vivakSitAnyaparavAthyane, jemAM svapna paNa vAcyatAne na pAmatA rasAdine samAveza thAya che tene, tema ja bIjA aneka prakArone samAveza thato nathI. eTalA mATe lakSaNA dhvaninuM lakSaNa na banI zake. ahIM dalIla evI che ke vivakSitA paravAgye dhvanimAM kaMI mukhyArtha bAdhita thato nathI, eTale tyAM lakSaNAne avakAza ja nathI, tethI jo tame lakSaNAne dhvaninuM lakSaNa mAne to e ane evA bIjA aneka prakAro bAda rahI jaze. Ama, e vyAkhyAmAM avyApti doSa paNa che. lakSaNa dhvaninI vyAkhyA paNa na banI zake ema batAvyA pachI chevaTe kahe che ke -
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ - udyota 1-194] trIjA vikala5nuM khaMDana [ pachI - trIjA vikaha5nuM khaMDana 19 ja bahu bahu to e dhvaninA keI bhedanuM upakSaNa banI zake. ane vRttimAM samajAve che ke - have pachI vaninA je bhedepabhede batAvavAmAM AvanAra che, temAMnA keI ekAda bhedanuM e upalakSaNa banI zake. arthAta , dhvaninA je aneka bhedo ane upabheda ame batAvavAnA chIe, temAMnA jemAM lakSaNe AvatI hoya, tevA bhedanuM upalakSaNa lakSaNa thaI zake. jema ke avivakSitavA dhvanimAM lakSaNo hoya che, eTale enuM upalakSaNa lakSaNa thaI zake. paNa tyAM paNa lakSyArtha mukhya na hAI ane prayajanarUpa vyaMgyArtha to vyaMjanA mAraphate ja prApta thato heI, lakSaNa evA vaninuM paNa lakSaNa to na ja banI zake. tema chatAM, je tame ema kahe ke lakSaNAthI ja vaninuM lakSaNa baMdhAI jAya che, te amAruM kahevuM ema che, ke e rIte te abhidhAvyApArathI ja tenAthI bhinna evA badhA alaMkAronuM paNa lakSaNa baMdhAI jAya che, ema mAnavuM paDaze, ane te dareka alaMkAranuM juduM lakSaNa bAMdhavuM nirarthaka banI jaze. ahIM dalIla A pramANe cAle cheH dhvanivAdIe siddha karyuM ke lakSaNa dhvaninuM lakSaNa na banI zake, bahu bahu to koI ekAda prakAranA vininuM upalakSaNa banI zake. e uparathI lakSaNAvAdI kahe che ke ame upalakSaNane ja lakSaNa mAnI laIzuM. kAraNa, upalakSaNanuM kAma ja eka padArthane bIjAthI judA pADavAnuM che. badhA vinimAM lakSaNa na hoya tethI zuM thaI gayuM ? ane e lakSaNanuM to pUrvAcAryoe pUrepUruM nirUpaNa kareluM ja che, pachI tamAre navesara dhvaninuM nirUpaNa karavAnI zI jarUra che? enA javAbamAM dhvanivAdI kahe che ke tame kahe che e vAta svIkArIe to te alaMkAromAM sarvatra abhidhAna ane abhidheya eTale ke zabda ane artha ja hoya che, ane e abhidhAvRttinuM pUrepUruM nirUpaNa vaiyAkaraNo ane mImAMsakoe kareluM ja che. ane badhA alaMkAro abhidhAvRtti upara ja AdhArita hoya che, to pachI jemaNe alaMkAronuM AkhuM zAstra racyuM te AcAryone zrama phegaTa ja gayo, - ema kahevuM paDe.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 ] anila canIyatAvAdInu khaDana [ dhvanyAleAkaH vaLI, jo tame ema kaheA ke paryAyAkta, aprastutapraza MsA, vagere alaMkArAmAM dhvani che, evuM svIkArIne pUrvAcAryAe dhvaninuM lakSaNa bAMdhelu che, teA enA javAbamAM jaNAvavAnuM ke 196 A pahelAM ja khIjAee dhvaninuM lakSaNa khAMdheluM hAya tA e te amArA ja pakSa siddha thayA. " kAraNa, dhvani che ? pahelethI ja siddha thayelA hoya te - e ja amArA pakSa che. ane e jo te amAruM kAma vagara mahenate siddha thaI gayuM. ahI sudhImAM pahelI ja kArikAmAM dhvaninuM astitva na svIkAranArA abhAvavAdIe, lakSaNAvAdIe ane anirvacanIyatAvAdIone ullekha karyo. hateA temAMnA abhAvavAdIonA traNe vikahapeAnuM tema ja lakSaNAvAdImAnA paNa traNe vikalpeAnuM khaMDana thaI gayuM. ane dhvaninI vyAkhyA ane tenA mukhya prakArA dvArA anicanIyatAvAdIonuM pazu khaMDana thaI gayelu ja che, chatAM aMte emane sIdhA ullekha karIne emanuM khaMDana kare che: aniva canIyatAvAdIonu khaMDana vaLI, je leAke ema kahe che ke dhvanineA AtmA teA kevaLa sahRdaya-hRdaya-sa`vedya ja che, ane te anivacanIya--anAkhyeya kahetAM vyAkhyA na thaI zake evA che, te joI vicArIne vAta karatA nathI. kAraNa, ame upara dhvaninuM sAmAnya lakSaNa (jemAM apeAtAne ' vagere) ApI gayA chIe, ane tenA vividha prakArAnAM vizeSa lakSaNA have pachI ApanAra chIe, tema chatAM jo dhvani avyAkhyeya che ema kahevAmAM Ave te e vAta adhI ja vastuone lAgu paDaze, eTale ke te tA pRthvI paranI badhI ja vastu anicanIya che ema kahevuM paDaze. paNa jo A atizayAkti dvArA tee dhvaninuM svarUpa bIjAM kAvyeA karatAM. caDiyAtuM che, ema kahetA hoya, te te temanI vAta cAgya che. zrI rAjAnaka AnaMdanAcAya viracita vanyAlAkanA pahelA udyota pUrI thayeA.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota bIje avivakSitavAcanA be bhede (pahelA udyotamAM), dhvaninA (1) avivalitavAcya ane (2) vikSitAnyaparavAcya evA be bhede jaNAvavAmAM AvyA hatA. emAMnA avikSitavAnA peTAbhede batAvavA mATe A. kArikAmAM kahyuM che ke - avivakSitavAcya dhvaninuM vAcya eTale ke teno vAcyArtha be prakAranuM hoya che : (1) arthAtarasaMkramita vAcya ane (2) atyaMtatiraskRtavA. e baMne prakAranA artho dvArA vyaMgyArthInI ja vizeSatA sadhAya che. ene AdhAra lakSaNa arthAtarasaMkramita vAca eTale jemAM vAcya arthanuM bIja arthamAM saMkramaNa karAvavAmAM AvyuM che e; ane atyaMtatiraskRtavAca eTale jemAM vAcyArthIne atyaMta tiraskAra karavAmAM Avyo che eTale ke tene bilakula DhAMkI devAmAM ke cheDI devAmAM Avyo che evo. ahIM vAcya arthanuM bIjA arthamAM saMkramaNa karAvanAra ane tenA atyaMta tiraskAramAM arthAta tene DhAMkI devAmAM kAraNabhUta koI tattva mAneluM che. e tattva che vyaMjanAvyApAranA sahakArIo - lakSaNuM, belanAranI vivakSA vagere. emAM lakSaNuM
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 ] enA AdhAra lakSaNA [ dhvanyAlAka pradhAna che. eTale ja avivakSitavAcya dhvanine lakSaNAmUtra dhvani paNu kahe che. A e prakAranuM svarUpa barAbara samajavA mATe ApaNe lakSaNAnI prakriyA vigate jovI paDaze. lakSaNAnI vyAkhyA mammaTe evI ApI che ke mukhyA'nA khAdha thatAM, rUDhine kAraNe ke kAI prayeAjanane lIdhe, tenI sAthe saMbaMdha dharAvatA bIjo a je zaktithI samajAya che tenuM nAma lakSaNA. e zabdamAM AreApita karavAmAM AvelI zakti che. eTale lakSaNAnI traNa zarateA thaI cheH 1. mukhyA nA bAdha thavA joIe. e vagara lakSaNA pravartita na thaI zake. 2. bIjo je arthAM levAmAM Ave tene mukhyA sAthe koI ne koI sabaMdha hAvA joI e. sabaMdha vagaranA game te a laIe teA te| anavasthA ja pedA thAya. ane 3. lakSaNA mATe rUDhi hAvI joIe athavA keAI prayeAjana * hAvuM joI e. ' kuzala '' pravINa ', vagere zabdo rUDhine kAraNe 'dAla vAnAra * ane sArI rIte vINA vagADanAra' evA emanA mukhyA te adale Aje vaparAya che e arthamAM vaparAya che. jyAre ' gaMgA para jhUMpaDuM' jevA prayAgeAmAM zaityapAvanavane medha karAvavAnuM pratyeAjana e lakSaNAnuM kAraNa bane che. . . mukhyA ane lakSyArtha vacce kAI saMbadha havA Avazyaka gaNyA che ane evA saMbaMdhe sayeAga vagere pAMca mAnelA che. emAM sAdRzya saMbaMdha gaNAvelA nathI. eTale sAdRzya saMbaMdhavALI lakSaNAne mImaMsA lakSaNA kahetA nathI, paNa lakSaNAthI alaga gauNIvRtti mAne che, jyAre kAvyazAstrakAra ene gauNI lakSaNA kahe che. sAdRzya sivAyanA saMbaMdhavALI lakSaNAne zuddA lakSaNA kahe che. e lakSaNAnA be peTAbhedo che: 1. upAdAna lakSaNA ane 2. lakSaNa lakSaNuA. upAdAna lakSaNAmAM mukhyA peAtAnI bAdhA dUra karavA mATe bIjA anuM sUcana kare che ane tenI madadathI peAtAneA anvaya siddha kare che. jema ke dhALI TApI AvI'. TApI nirjIva hAI AvavAnI kriyA karI zake nahi eTale e artha bAdhita thAya che. eTale sayeAga saMbadhathI dhALI TApIvALA mANasa ' evA a levAmAM Ave che ane ema bAdhA dUra thAya che. AmAM mukhyArtha kAyama rahe che, ane te bIjA anI madada le che. mATe ene upAdAna eTale grahaNa karanArI lakSaNA kahe che. enuM khIju nAma ajahattvArthA (peAtAnA a na cheDanArI) paNa che. kAraNu, e peAtAnA mukhyA cheDI detI nathI. "
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhota 2-2 ] arthA tarasa kRmitavAcanAM udAharaNa [ 61 ethI UlaTu, lakSaNa lakSaNAmAM mukhyA bilakula cheADI devA paDe che. * gaMgA para jhU MpaDu' emAM gaMgAnA mukhya artha jalapravAha thAya ane te para jhUMpaDuM sa Mbhave nahi eTale e artha bAdhita thatAM nikaTatAnA saMbaMdhane jore 'gaMgAtaTa ' evA khIjo artha levAmAM Ave che. Ama, ahIM mULa artha je ' jalapravAha' tene bilakula tyAga karavA paDe che. eTale ene jahastvAryA ( peAtAneA artha cheADI denArI) paNa kahe che. ahI' batAvelA arthAtarasaMkramitavAsthyanA mULamAM ajahasvArthI athavA upAdAna lakSaNA rahelI che ane atyaMtatiraskRtavAsthyanA mULamAM jahastrAryAM. athavA lakSaNu lakSaNA rahelI che, te have AvatAM udAharaNA uparathI spaSTa thaze. arthA tarasa kaeNmitavAsthyanAM udAharaNa 1. arthAMtarasaMkramitavAsthyanuM udAharaNa - " snigdha ane zyAmala medyAnI kAMtithI AkAza lIpAI thayu che, utsAhabharI bagalI cakkara lagAvatI UDI rahI che, pavanamAM zIkara bhaLelI che, meghanA mitra mayUrA AnaMda-kekA karI rahyA che; bhale Ama thatu. huM teA kaThora hRdayanA rAma chuM. badhu sahI lauM chuM. pazu sItAnuM zuM thaze? arere! devI, dhIraja rAkha. * ,,, ahIM 'rAma' zabdamAM arthAtarasa kramitavAcya dhvani rahelA che. Ane samajAvatAM leAcanakAra kahe che ke AkAzane cArekArathI vAdaLAMe gherI lIdhuM che. pANIthI bharelAM hovAne lIdhe emanI snigdha eTale ke sa-rasa ane draviDa nitAenA jevI zyAmala eTale ke zyAma varNInI kAMtithI kahetAM camakathI AkAza chavAI gayuM che. A bagalInA garbhAdhAnane samaya che eTale bagalIe utsAhamAM AvIne vAdaLAmAM cakkara lagAvI rahI che; A uddIpana vibhAvAne kAraNe AkAza tarapha jovuM muzkela banI gayuM che; dizA tarapha jovA jAuM chuM teA jalazIkarathI bharyAM pavana vAya che; ahIM pavana' zabda bahuvacanamAM vAparyAM che e ema sUcave che ke pavana game tema aneka dizAmAMthI vAya che. teA pachI koi guphAmAM jaI te esa, .
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 ] arthA tarasa'*mitavAcanAM udAharaNuM [ dhvanyAlAka pazu te paNa zaka nathI, kAraNa, medhanA mitra mayUrAnI mIThI kekA tyAM paNa kAne paDavAnI ane varSARtunI jANa karavAnI--je asahya che. A badhA uddIpana vibhAveAthI rAmaneA vipralaMbha jAgyA che, ane ratibhAva te ubhayaniSTha hoya che eTale sItAne saMbhArIne ja rAma peAtAne vize kahe che ke mArA mATe A uddIpana vibhAvA game teTalA vadhu pramANamAM hAya tAye huM teA kaThora hRdayane rAma chuM eTale sahI lauM chuM. ahIM kaThora hRdayane e vizeSaNa dvArA iSTa dhvanine mATe avakAza pedA karyAM che. jo ema na karyuM hota te rAma' zabda dvArA dazarathanA kulamAM janma, kausalyAneA sneha pAmave, sItAnI prApti thavI vagere khIjA ja vyaMgyArthI samajAvAne saMbhava raheta, je ahI iSTa nathI. ahIM chuM ema kahyuM che tene artha evA che ke huM teA kaThora hRdayanA hAI jIvu chuM' paNa sItAnuM zuM thaze? te jIvatI haze? Ama sItAnuM smaraNa thatAM ja jANe pratyakSa hAya ema tene uddezIne ja kahe che ke ' hAya, devI, dhIraja rAkhaje. ' tuM devIpade adhiSThita thayelI che eTale tAre dhIraja 2.khavI ja rahI. > . ' A zlAkamAM rAma peAtAne mATe 'huM rAma chuM' ema kahe eneA ka artha nathI, eTale ahI. mukhyA bAdhita thAya che ane lakSaNAthI kaTherahRdaya ' vizeSaNune jore ' sahana karavAnI zakti dharAvatA rAma ' evA lakSyA prApta thAya che ane enuM prayAjana rAjyamAMthI dezavaTe vagere aneka dharmAM sAthe eneA sabaMdha joDavAnA che. eTale ahI' eve artha samajAya che ke huM teA AkhuM jIvana duHkha ja veThatA AvyA chuM: rAjya gayuM, badhuoneA viyeAga thayA, pitAnuM avasAna thayuM, vanavAsa veThavA paDayo, Akhare prANapriya patnInuM paNa haraNa thayuM--A badhuM veThI veThIne huM teA kaThAra hRdayanA thaI gayA chuM eTale A uddIpane ne sahI zakIza, paNa pelI janakanI lADamAM UcharelI dIkarInuM zuM? te zI rIte sahana karaze? Ama, ahI 'rAma ' zabda sasahiSNuviziSTa rAma'nA aM vyakta kare che. mATe vRttimAM kahyu` che ke ene lIdhe eTale ke khASita zabda H kevaLa ' rAma ' nAmanI vyaktinA Adha nathI * rAma'ne lIdhe ahI thatA paNa vyaMgya dharma viziSTa (aneka duHkha sahana karanAra) vyakti rAmanA Adha thAya che. zlAka - athavA mArA ja 'viSamamANalIlA ' kAvyamAMnA nIcenA --------------
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 2-2 ] atyaMtatiraskRtavAnAM udAharaNa [ 63 guNe sahuda vaDe svIkArAya che tyAre ja kharekhara guNa bane che. jyAre ravikiraNo anugraha kare che tyAre ja kamaLa kamaLa bane che." ahIM bIje "kamaLazabda arthAtarasaMkramita vAgyanuM udAharaNa che. kamaLa kamaLa bane che" ema kahevAno kazo artha nathI eTale eno mukhyArthI bAdhita thAya che ane pachI lakSaNAthI " vyaMgyaguNaviziSTa kamala" evo artha thAya che ane tenuM prayojana lakSmI kahetAM zobhA, saurabha ane pUrNa vikAsa vagere seMkaDe guNonuM sUcana karavAnuM che. Ama, e arthAtarasaMkramitavAe dhvaninuM udAharaNa bane che. atyaMtatiraskRtavAnAM udAharaNa atyaMtatiraskRtavAcyanuM udAharaNa vAlmIkine nIce zloka che : jenI badhI zabhA sUryamAM cAlI gaI che, ane jenuM biMba himathI gherAyeluM che e niHzvAsathI aMdha thayelA ArasA je caMdra prakAza nathI." ahIM "aMdha" zabda atyaMtatiraskRtavAsyanuM udAharaNa che. "aMdha eTale jenI AMkha phUTI gaI che, je dekhI nathI zakatA e; paNa ArasAne kaMI akha hetI nathI eTale tene "aMdha" kahI na zakAya. Ama, mukhyA bAdhita thatAM teno bilakula tyAga karI lakSaNathI jema AMdhaLo kazuM joI zakato nathI tema "koI paNa padArthanuM pratibiMba na pADI zake evo" artha levAmAM Ave che ane tenuM prayojana jhAMkhApaNuM, asuMdaratA vagere aneka guNe vyakta karavAnuM che. Ama, ahI mukhyArthIne taddana choDI devA paDe che, mATe e atyaMtatiraskRtavAya vaninuM udAharaNa che. evuM ja bIju udAharaNa madamAtAM vAdaLavALuM AkAza, varSAnI dhArAothI DolatAM arjunanAM vana, ane nirahaMkAra caMdravALI rAtri paNa citta harI le che."
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64] zivakSitA paravacanA be bhedo [ dhvanyAloka ahIM "madamAtA" ane "nirahaMkAra" e be zabdo atyaMtatiraskRtavAgyanAM udAharaNa che. kavi kahevA ema mAge che ke tArAbharyuM nirmaLa AkAza, zItaLa maMda sugaMdhI pavanathI DAlatI ajunavRkSanI vADIo, ane caMdra purabahAramAM prakAzato hoya evI rAtrio to manahara hoya che ja, paNa kamAM varNavI che evI rAtrio paNa citta harI letI hoya che. - A lekamAM vAdaLAne "madamAtA" ane caMdrane "nirahaMkAra' vizeSaNa lagADelAM che te e baMne padArtho nirjIva heI temane lAgu paDI zakatAM nathI, tethI vAcArya bAdhita thAya che ane lakSaNathI sAdazyane jere e zabdo anukrame "anucita karanAra', "anivArya" ane "malina', "zabhAhIna' vagere arthonuM sUcana kare che. emAM paNa mukhyArthIne bilakula tyAga karavo paDe che eTale e atyaMtatiraskRtavA dhvaninuM udAharaNa che. pahelAM vaninA be bheda pADavA hatA : 1. avivakSitavA athavA lakSaNAmUla ane 2. vivakSitAnyaparavAcya athavA abhidhAmUla. emAMnA pahelAnA be peTAbe 1. arthAtarasaMkramita vAcya ane 2. atyaMtatiraskRtavAcanAM udAharaNo ApaNe joI gayA. have je bIjo bheda vivakSitAnyaSaravAca, tenA be peTAbheda batAve che. vivakSitAvyaparavAnA be bheda vivakSitavA ivanine AtmA (artha) be prakArano heya cheH 1. asaMlakSyakrame pragaTa thanAro ane 2. saMlakSyakrame pragaTa thanA. ahIM vacamAM eka vastu kahI devAnI jarUra che ane te e ke dhvaninA je be mULa bheda pADyA che : 1. avivakSitavAca ane 2. vivakSitavAcya. te vivakSAne AdhAre pADelA che. avivakSitavAgyamAM vAcyArtha vivakSita nathI hato, je kahyuM hoya che te bolanArane abhipreta nathI hotuM. jyAre vivakSitAnyaparavAmAM vAcArya vivakSita heya che, je kahyuM heya che te paNa bolanArane abhipreta to hoya che, paNa tyAM ja aTakI javAnuM nathI hotuM. e vAcArtha dvArA bIjo eka artha eTale ke vyaMgyArtha samajAvavo hoya che. matalaba ke vAcArya vyaMgyArthanuM sUcana karavA Avyo hoya che. have, A.
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 2-3 ] asaMlakSyakramavyaMgya dhvani 1 kapa kArikAmAM ema kahyuM che ke vivakSitavAya vanimAM kaI vAra vAcyArtha pachI vyaMgyArtha samajAya che tene krama dhyAnamAM Ave che ane koI vAra vAcyArtha pachI vyaMgyAthe eTalI jhaDapathI samajAya che ke krama hovA chatAM khyAlamAM Avato nathI. A krama khyAlamAM Ave ke na Ave ene AdhAre ahIM vivakSitavAya vaninA bheda pADelA che. jemAM e kramano khyAla na Ave te asaMlakSyakrama ane jemAM kramano khyAla Ave te saMlakSyakrama. vRttimAM e ja vAta spaSTa karI che - | mukhyarUpe pragaTa thatA vyaMgyArtha e ja ivanino AtmA che. e vyaMgyAthamAMne kaI vAcyArthInI apekSAe krama lakSamAM na Ave e rIte pragaTa thAya che te kaI kamapUrvaka (eTale ke krama lakSamAM Ave e rIte) pragaTa thAya che. Ama, enA be prakAra mAnavAmAM AvelA che. vRttinuM paheluM vAya mahattvanuM che. mukhyarUpe pragaTa thato vyaMgyAthe ja dhvanine AtmA che, eTale ke jemAM vyaMgyArtha pradhAna hoya tene ja dhvani kAvya mAnavAmAM Ave che. jemAM vyaMgyArtha pradhAna nathI hoto tene dhvani kAvya nathI kahetA. ane tethI rasAdi vagere vyaMgyArtho paNa jemAM apradhAna hoya che tene dhvani kAvya kahetA nathI. evI sthitimAM rasavat vagere alaMkAra che ema kahevAya che. havenI be kArikAomAM e ja vAta kahelI che. asaMlakSyakamavyaMgya vani rasa, bhAva, rasAbhAsa, bhAvAbhAsa, bhAvazAMti bhAvodaya, bhAvasaMdhi, bhAvazabalatA) vagere asaMlakSyakrama che, ane e jyAre aMgIrUpe eTale ke pradhAnabhAve pragaTa thAya che tyAre ivanine AtmA kahevAya che. ane vRttimAM kahyuM che ke A rasArirUpa artha vAcyArthInI sAthosAtha pratIta thAya che. e jyAre aMgIrUpe eTale ke pradhAnarUpe pratIta thato heya che tyAre e dhvanine AtmA kahevAya che. rasa. 5
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 ] rasAdinI samajUtI [ dhvanyAlAka ahIM ApaNe kArikAmAM vaparAyelA rasa, bhAva vagere zabdone a samajI levA joIe. rasAdinI samajUtI bharate nATayazAstramAM AThe athavA keTalAkane mate nava sthAyI bhAva gaNAvelA che: rati, hAsa, zAka, kreAdha, utsAha, bhaya, jugupsA, vismaya ane niveda. dareka mANasamAM janmathI ja A rahelA hoya che. nAyaka nAyikArUpI AlaMbana vibhAvathI e jAgrata thAya che, bAhya paristhiti-udyAna, caMdra vagere--rUpI uddIpana vibhAvathI e uddIpita thAya che, zArIrika ceSTAorUpI anubhAvAthI enI bhAvakane pratIti thAya che ane dhRti, zaMkA, zrama vagere saMcArI ke vyabhicArI bhAvA ene puSTa kare che. A sthAyI bhAve ja rasatvane pAme che. devatA, rAjA vagere pratyenI rati, apuSTa sthAyI ane vyaMjita vyabhicArI bhAva kahevAya che. e jyAre anaucityapUrvaka nirUpAya che tyAre rasAbhAsa ane bhAvAbhAsa kahevAya che. keAI bhAvanA udaya camatkAraka rIte vavAyA haiAya tyAre te bhAvAya kahevAya che, kAI bhAvanI zAMti camatkAraka rIte varNavAI hoya tyAre te bhAvazAMti kahevAya che, e bhAvAnI saheApasthiti camatkAraka rIte varNavAI hoya tyAre te bhAvasa Mdhi kahevAya che ane jo aneka bhAvAnI sahe|pasthitinuM camakAraka varNana hoya te te bhAvazakhalatA kahevAya che. A darekanuM eka eka udAharaNa jovAthI spaSTa thaze. zRMgAra rasanuM udAharaNa : aha ( kevu. Azcaya )! priyanI pAse sUtI hovA chatAM peAtAnA manerathA saphaLa karavAmAM sama na thatI te priyA ( navavadhU) potAnI adhI mIMcelI AMkhe priyanA vanakamaLane nihALI rahI che. ' << A zleAkamAM nAyaka AlaMbana vibhAva che, pAse sUtI hatI e uparathI jenuM anumAna thAya che te ekAMta uddIpana vibhAva che, AMkha adhI mIMcIne nihALavu e anubhAva che ane emAMthI vya Mjita thatA lajjA, utsukatA vagere vyabhicArI bhAve che. e badhAnA sayAgathI rita nAmane sthAyI bhAva vyaMjita thaI zR MgAra rasarUpe AsvAdAya che. devaviSayaka ratibhAvanuM udAharaNa : tr he Iza, tArA gaLAnA eka khUNAmAM raheluM kAlakUTa mAre mana mahAamRta che. tArA zarIrathI juduM amRta heya tApaNu te mane game nahi."
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota -3 ] rasAdinI samajUtI [ 67 ahIM bhagavAna zaMkara pratyenI rati eTale ke prema pragaTa thaye che mATe e bhAva kahevAya. pradhAnarUpe vyaMjita thayelA vyabhicArI bhAvanuM udAharaNaH Aje svapnamAM kopathI ADuM jaI UbhI rahelI priyatamA meM joI mane aDaze nahi" ema hAtha vaDe sUcavatI raDatI raDatI te AgaLa cAlavA lAgI. tene AliMgIne aneka cATu vacano vaDe AzvAsana ApuM eTalAmAM to, he bhAI, zaTha vidhie mArI nidrA harI lIdhI." ahIM vidhi pratyeno asUyArUpI vyabhicArI bhAva pradhAnapaNe vyaMjita thaye che eTale e bhAva kahevAya. rasAbhAsanuM udAharaNaH "dUrathI AkarSaNa karanAra mohamaMtranA jevuM tenuM nAma jyArathI bhAre kAne paDayuM che tyArathI mAruM citta eka kSaNa paNa tenA vinA sthira rahetuM nathI. bIjA viSayomAMthI bhArI ruci marI gaI che. huM vihavala banI gayo chuM. mArAM A anaMgAtura aMgo vaDe huM tene prApta karavAnuM sukha kevI rIte meLavI zakuM e mane spaSTa samajAtuM nathI." ahIM rAvaNanI sItA pratyenI rati vyaMjita thAya che. sItAne rAvaNa pratye prema nathI eTale rAvaNane prema ekapakSI che. tethI emAM anaucitya pravezya che. eTale A zRMgAra rasane nahi paNa zRMgArAbhAsane dAkhalo thAya. bhAvAbhAsanuM udAharaNa : "pUnamanA caMdra jevA mukhavALI, caMcaLa ane dIrdha nayanavALI, smita karatA yauvana vaDe taraMgita vilAse jenA aMgamAM che evI e che. to huM zuM karuM ? enI maitrI kevI rIte thAya ? te mAro svIkAra kare e mATe mAre zuM karavuM?" AmAM rAvaNanI sItAviSayaka ciMtA vyaMjita thayelI che, eTale ekapakSI ratine kAraNe emAM anaucitya pravezya che. tethI e bhAvAbhAsanuM udAharaNa gaNAya. bhAvodayanuM udAharaNa : eka zayanamAM zokanuM nAma levAthI ekadama rIse bharAIne glAni pAmelI mugdhAe cAkti karavA chatAM paNa priyatamane tucchakArI kADhatAM te
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 ] rasAdinI samajUtI [ dhvanyAleADha . ekadama zAMta thaI gayeA. * UMghyA teA nahi hAya' kahI teNe DeAka khUba vAMka karIne tenA tarapha pharIne joyuM." AmAM DAka khUba vAMkI karIne jovAnI kriyA dvArA vyakta thatA autsukayanA udayathI camatkAra Ave che. bhAvazAMtinuM udAharaNa : pelInA gADhA lepavALA stanane AliMgana karyAthI tArI chAtIe thayelu' cihna chupAvavA mATe tuM A page paDe che? ' evuM kahetAM ja kAM , " > che ? ' ema kahIne tarata ja bhUMsI nAkhavA mATe huM tene ekadama bheTI paDayo eTale te sukhamAM lIna thaI jatAM tanvI te vAta ja bhUlI gaI.'' ahIM kApanI zAMtithI camatkAra pedA thAya che. 66 6 bhAvasaMdhinuM udAharaNa : jene gava jANItA che evA tapa ane parAkramanA nidhinA AvavAthI eka bAjuthI satsaMganI mIThAza ane vIrarasaneA atizaya utsAha mane AkarSe che ane bIjI taraphathI cetanane harI letuM, harica Mdana ane cadranA jevu zItala ane snigdha AnaMdadAyI vaidehInuM AliMgana mane rezake che.' 66 parazurAmane AvatA joI sItAthI AliMgAyelA rAmanI A ukti che. emAM Avega ane ha` nAmanA e bhAvAnI sahApasthiti camatkAraka che. bhAvazakhalatAnuM udAharaNa : " 1. kAM A anucita kA' ane kayAM caMdravaMza ! 2. e pharI jovA maLe kharI! 3. amAruM jJAna te| deSanI zAMti mATe che; 4. ahA, kepamAM paNa tenuM mukha kevuM kAMtimAna lAge che! 5. puNyazALI dhIra puruSo zu kaheze ? 6. svapne paNa e maLavI muzkela che. 7. he mana, dhIruM thA. 8. kayA bhAgyazALI yuvAna e adharapAna karI zakaze?'' UvIne joI te pururavA A khele che. emAM eka eka vAkathathI anukrame vyakta thatAM 1. vitarka, 2. autsukaya, 3. mati, 4. smaraNa, 5. zaMkA, 6. dainya, 7. dhRti ane 8. ciMtAnI sahApasthitithI camatkAra pedA thAya che. A badhAne eTale ke rasa, bhAva, rasAbhAsa, bhAvAbhAsa, bhAvAya vagerenA asalakSyakrama vyaMgyamAM samAveza thAya che ane e jyAre pradhAna hAyache tyAre dhvani kahevAya che.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 2-4-5 ] rasavaliMkAra ane vaninI bhinnatA [ 69 rasavadalakAra ane vaninI bhinnatA have rasavadalaMkAra karatAM vanine viSaya judo che ema batAvavAmAM Ave che. jyAM vividha prakAranA vAcaka (zabda), vAcya (artha) ane temanA cArutvasAdhaka (alaMkAro) rasAdine vyakta karavA ja AvyA hoya te dhvanine viSaya kahetAM kSetra gaNAya. Ane samajAvatAM vRttimAM kahe che ke - rasa, bhAva, rasAbhAsa, bhAvAbhAsa ane bhAvazAMti vagere jemAM mukhya hoya ane jemAM zabdAlaMkAra ane arthAlaMkAra tathA guNo enA anugAmI hoya ane teo paraspara ekabIjAthI alaga rUpe davaninI dRSTie vyavasthita thayA hoya tene davani kAvya kahe che. rasavadahaMkArane viSaya paNa je kaI kAvyamAM pradhAna vAkyartha bIje hoya ane rasAdi tenAM aMgarUpe (apradhAna rUpe) AvelAM hoya te te kAvyamAM rasAdi alaMkAra gaNAya e mAre mata che. ane vRttimAM spaSTatA karatAM kahe che ke bIjAoe rasavadalaMkAranuM kSetra samajAveluM che, tema chatAM je kAvyamAM. bIje kaI artha pradhAnapaNe vAkakSArtha banate hoya ane tenAM aMgarUpe je rasAdi AvatAM hoya tene samAveza rasAdi alaMkAramAM thAya che e mAro abhiprAya che. jema ke cAktiomAM preyolaMkAra pradhAna vAkyartha hovA chatAM tyAM rasAdi aMgarUpe AvelA jovAmAM Ave che. Ano artha e che ke jyAre kAvyamAM bIje kaI artha eTale ke -rasarUpa, vastumAtra rUpa ke alaMkArarUpa koI artha pradhAna hoya ane rasAdi
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 ] enA e prakAra [ vanyAleka tenAM agarUpe AvelAM hoya teA tyAM e rasAdi alaMkAra gaNAya. ane pachI eka dAkhaleo ApyA che. e dAkhaleo, bhAmahe preyeAla kAranI je evI vyAkhyA ApelI che ke guru, deva, rAjA ane putraviSayaka premanA vaNaeNnane preyeAla kAra kahe che, tene dhyAnamAM rAkhIne Apele che. ane kahyuM che ke evAM prazaMsAtmaka vacane( cAdbhakti )mAM preyeAla kAra ja pradhAna hAya che ane temAM AvatA vIra ke zRMgArAdi rase mAtra enI puSTi ja kare che, eTale gauNu hAya che, mATe alaMkArapadane pAme che. AvA rasAdi alaMkAre cAra che : 1. jyAre rasa kAI khIjA rasAdinuM aMga ane tyAre rasavat alaMkAra, 2. bhAva kAI khIjAnuM aMga ane tyAre preyasa alaMkAra, 3. rasAbhAsa ke bhAvAbhAsa jyAre agarUpe Ave tyAre U'svI alakAra ane 4. bhAvazAMti vagere jyAre aMga bane tyAre samAhita alakAra thAya che. have kahe che ke -- enA be prakAra A rasAdi alaMkAra e prakAraneA hoya che H 1. zuddha ane 2. sa'kI'. temAMnA pahelAnuM udAharaNa : ra 8 8 huse che zAnA? have huM tane mArAthI dUra javA devAnI nathI. ghaNe divase tAru darzana thayuM che. e niSkaruNu, tane A pravAsane zekha kayAMthI lAgyA? kANe tane mArAthI aLagA karyAM?' tArA duzmananI strIe svapnamAM patine kaMThe vaLagI paDIne A pramANe ThapakA Ape che, paNa pachI jAgI jatAM jue. che ke pAtAnA bAhupAza teA khAlI che, eTale haiyAphATa rudana kare che." AmAM zAka sthAyI bhAva che. svapnadarzanathI enuM uddIpana thayuM che. ane tethI karuNurasa abhivyakta thaI caNAne viSaya bane che. paNa ahI mukhya viSaya te rAjAnA prabhAvanuM varNana che. e rAjAne prabhAva karuNarasa dvArA adhika sauMda prApta kare che. Ama, ahIM karuchurasa alaMkAra hAI gauNa che, ane rAjAnA prabhAvanuM varNana ja pradhAna che. ahIM, A karuNurasamAM khIjA kAI rasa ke alaMkAranuM mizraNa nathI, eTale e zuddha rasavadalaMkAranuM udAharaNa che. A ja vAta spaSTa karatAM vRttimAM kahyuM che ke
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ vALI yuvatIje A udyota 2-5 ] - enA be prakAra [ 71 ahIM zuddha karuNarasa aMga eTale ke gauNa hovAthI e spaSTapaNe rasavadalaMkAra ja che. AvI rIte AvAM udAharaNemAM bIjA rasa paNa aMga bane che e spaSTa che. have saMkIrNa rasAdi aMga eTale ke gauNa banyuM hoya tenuM udAharaNa : "taratanA ja aparAdhI kAmI je zaMbhunAM bANane agni tamArAM pApone bALI mUko, je agnine tripuranI kamala jevI AMkhevALI yuvatIo taraphathI hAthe vaLagavA jatAM jhaTakI nAkhavAmAM Ave che, vastranA cheDAne pakaDavA jatAM jorathI haDaselI kADhavAmAM Ave che, caraNe paDyo hoya che chatAM gabharATa ke krodhane kAraNe dhyAnamAM levAtA nathI ane AliMgana devA jatAM AMsubharI AMkhe jene tiraskAra karavAmAM Ave che." A zlokamAM kavino uddeza tripurAri zivanI zakti ane temanA mahimAnuM varNana karavAno che, ( eTale ahIM devatA pratyeno prema pratipAdya viSaya che. e prema devatA pratyeno hoI bhAva kahevAya.) tema chatAM, ahIM karuNa ane zRMgAra rasano paNa upayoga karavAmAM Avyo che. karuNa rasa ahIM aMgabhUta eTale ke gauNa che, ane tenI sAthe zleSopamA paNa che. "AMsuthI bharelI kamala jevI AMkhovALI" e padathI karuNa rasa ane "taratanA ja aparAdhI kAmI jevo" e padathI upamA samajAya che. ane e upamAne jore ISya vipralaMbha rasa paNa vyaMjita thAya che. vaLI lekamAM vaparAyelAM kSipta", "abhihata", "apAsta' vagere zleSayukta vizeSaNo bANanA agnine ane kAmIjanane lAgu paDe che, eTale ahIM karuNa rasanI sAthe zleSopamAnuM mizraNa thayuM che, eTale A saMkIrNa rasava laMkAranuM udAharaNa che. AthI vRttimAM kahyuM che ke A zlekamAM tripurAri zivanA prabhAvane atizaya e ja pradhAna vAkakSArtha che, eTale leSa sahitane IrSAvipralaMbha (ane karuNa) tenuM aMga che. tethI A saMkIrNa rasAdialaMkAranuM udAharaNa che.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 ] rasa vizenI samajUtI [ dhvanyAloka vRttimAM graMthakAre karuNarasano ullekha karyo nathI. kAraNa, e karuNa paNa ziva pratyenI ratine ja piSaka che ane sauMdarya sAdhavAmAM jhAjha upayogI nathI, eTale kevaLa zleSa sahita IrSAvipralaMbhano ja ullekha karyo che. AvAM udAharaNe ja rasavadAdi alaMkArane viSaya che. ane tethI ahIM IrSAvipralaMbha ane karuNa e baMne (virodhI) rasone samAveza aMgarUpe thayelo hAI deSarUpa nathI. rasa virodhanI samajUtI have vRttimAM je ema kahyuM ke ahIM vipralaMbha ane karuNa bhegA AvyA che e doSa nathI, te eTalA mATe ke rasomAM keTalAka rase ekabIjAnA virodhI ane keTalAka ekabIjAnA avirodhI manAya che. virodhI rasanuM varNana ekasAthe nathI thaI zakatuM. e niyama anusAra zRMgAra rasanA virodhI rasomAM karuNa, bIbhatsa, raudra, vIra ane bhayAnakane gaNAvelA che. ane tethI zRMgAra ane karuNanuM ekatra varNana na thaI zake. A lekamAM karyuM che, tenuM samAdhAna karavA kahyuM che ke e baMne aMgarUpe AvelA che eTale emAM doSa nathI. A samajavA mATe thoDI vigatamAM UtaravuM paDaze. senA virodha ane avirodhanI vyavasthA traNa prakAre karelI che: (1) keTalAka rasanuM AlaMbana eka hoya te deSa Ave che; jene avalaMbIne bhAva jAge te AlaMbana ane jenA hRdayamAM bhAva jAge te Azraya. rAmanA ratibhAva mATe sItA avalaMbana che ane teno Azraya rAma che. (2) keTalAka rasano Azraya eka hoya to doSa Ave che; ane (3) keTalAka rasomAMnA eka pachI tarata bIje varNavavAthI doSa Ave che. dA. ta., vIra ane zRMgAranuM AlaMbana eka hoya to te deva gaNAya che; e ja rIte hAsya, raudra ane bIbhatsane saMga zRMgAra sAthe ane vIra, karuNa, raudrAdine vipralaMbha zRMgAra sAthe AlaMbanaejyane kAraNe virodha gaNAya che. vIra ane bhayAnaka ekAzrayamAM virodhI gaNAya che, te ja rIte zRMgAra ane zAMta eka pachI bIjo tarata Ave to virodhI gaNAya che. paraMtu zRMgAra ane adbhuta, bhayAnaka ane bIbhatsa, vIra ane addabhuta tathA raudra koI paNa prakAre eTale emanuM AlaMbana eka hoya athavA emano Azraya eka hoya ke e eka pachI tarata bIja Avyo hoya toye-- virodhI gaNAtA nathI. eTale e rase avirodhI raso che.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ - udyota 2-5 ] davani, upamAdi ane rasavatanAM kSetra [ 73 virodha TALavAnA upAya A virodhI rasono virodha TALavAno upAya evo batAvela che ke (1) je emanuM kevaLa smaraNAtmaka varNana hoya, (2) athavA baMnenuM samAna bhAve varNana heya eTale ke koI pradhAna ane kaI gauNa na hoya, athavA (3) baMne koI trIjAnA aMgarUpe varNavAyA hoya to A traNa sthitimAM e raso virodhI na gaNAya, eTale ke emanuM nirUpaNa doSa na manAya. ahIM vipralaMbha ane karuNanuM ekasAthe varNana karyuM che, paNa e baMne zivanI bhaktirU5 ratinAM aMga che eTale emAM doSa nathI, ema kahyuM che. ane AgaLa jatAM kahe che ke jyAM rasa vAyArtha eTale ke pradhAna hoya che tyAM te (te pote ja alaMkAya heI) tene alaMkAra kevI rIte mAnI zakAya? kAraNa ke cArutvahetune ja alaMkAra kahe che e jANItI vAta che. te pote alaMkArya hoI, pitAnA cAru vana hetu pate na ja banI zake. eTale A badhAne sAra e thayo ke - rasabhAvAdine anulakSIne eTale ke temane pradhAna gaNIne temanA aMgarUpe ja alaMkAronI janA karavAmAM Ave to ja badhA alaMkAronuM alaMkAratva siddha thAya che. ahIM kahevAnI matalaba e che ke alaMkAranuM kAma kAvyamAM rasAdine phuTa ane puSTa karavAnuM che. e udezane dhyAnamAM rAkhIne alaMkAranI yojanA karavAmAM Ave to ja te alaMkAra bane che, to ja tenI yojanAno hetu siddha thAya che. badhA ja alaMkAronI bAbatamAM A lAgu paDe che. have AgaLa kahe che kevani, upamAdi ane rasavatanAM kSetra eTalA mATe jyAM rasAdi vAkyArtharUpa hoya eTale ke pradhAna hoya tevAM badhAM sthAne rasAdi alaMkArano viSaya nathI hatAM, paNa te dhvani (rasAdidavani)nA ja prakAra hoya che. e rasAdidhvaninA upamA vagere alaMkAre hoya che. paraMtu jyAM keI bIjo artha vAkyartha eTale ke pradhAna hoya che ane rasAdi tenI zobhA vadhAratA hoya che, tyAM rasAdi alaMkArane viSaya gaNAya, eTale ke tyAM rasAdi alaMkAra gaNAya.
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 ] dhvani, upamAdi ane rasavanAM kSetra [ dhvanyAlAka uparanI carcAmAM traNa vastu spaSTa karavAmAM AvI cheH 1. jyAM rasAdinI pratIti ja pradhAna hoya tyAM rasadhvani mAnave. 2. jyAM mukhya rasa alaMkAryo hAya ane bIjo koI rasa aMgabhUta na hoya te tyAM upamAdi alaMkAronuM kSetra mAnavuM. 3. jyAM rasAdi pradhAna na hoya paNa aMgarUpa ke gauNa hoya tyAM rasavadala kAranuM kSetra che ema samajavu. Ama 1. dhvani, 2. upamAdi alaMkAra ane 3. rasavadala kArAnA kSetranu spaSTIkaraNa ahIM karavAmAM AvyuM che. paNa keTalAka leke ema mAne che ke 1. jyAM kAI cetana padA vAkayamAM pradhAna hoya tyAM savadala kAr ane 2. jyAM kaI acetana padA vAkayamAM pradhAna hoya tyAM upamAdi alaMkAra che ema mAnavu. emanu kahevuM evuM che ke jyAM acetana padArtha ja pradhAna hoya tyAM tenAmAM cittavRtti ja na heAI rasAdi sa MbhavatAM ja nathI, ane tyAM rasavadala kArane paNa avakAza nathI. eTale eve sthAne upamAdi alaMkArA ane jyAM cetana padArtho pradhAna hAya tyAM ja rasavadala kAra mAnIe e yeAgya che. enA javAbamAM have. kahe che ke A rIte upara batAvyuM tema dhvani, upamAdi ala kAra ane rasavadala'kAranAM kSetra alaga alaga thaI jAya che. ethI viruddha jo ema mAnIe ke jyAre cetana padArtha vAkathA rUpa eTale ke pradhAna hAya che tyAre rasavadalakAra thAya che, tA upamAdi alaMkAronuM kSetra atyaMta saMkucita athavA nahi jevuM ja thaI jaze. kAraNu, jyAM acetana vastune vRttAMta pradhAna hAya che tyAM paNa kAI ne kAI rIte cetana vastunA vRttAMtanI ceAjanA thayelI hAya che. ane cetanapadArthInA vRttAMtanI ceAjanA hAvA chatAM jyAM acetana padAnA vRttAMta ja pradhAna vAkavAtha hAya tyAM rasavadala'kAra na thaI zake ema kaheA tA tA rasanA bhaMDArarUpa bahu moTA kAvyasamUha nIrasa che, ema kahevAnA vAre| Avaze. jema ke -- " kharekhara mArA aneka aparAdhAne sabhArIne mArI asahiSNu priyA ja A nadInA rUpamAM palaTAI gaI che. taraMgA
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 2-5 ] dhvani, upamAdi ane rasavanAM kSetra [ 72 enA bhrabhaga che, mukhya pakhIonI hAra e eneA ka MdorA che, krodhane kAraNe zithila thaI gayelA vastranI peThe e phINane kheMce che, vAraMvAra ThAkara khAtI e vAMkecUke raste jaI rahI che." ahIM mukhya a acetana nadInA varNanane lagatA che, paNa temAM nAyakanA aparAdhathI rASe bharAIne cAlI jatI cetana nAyikAnA vRttAntanI yeAjanA karavAmAM AvI che. evuM ja bIju dRSTAMta "A latA jANe mArI priyA UrvazI che. e UvazInI peThe kRza che. enAM paTTava meghanA jaLathI bhInAM thayelAM che, kema jANe eneA adhara AMsuthI dhAvAI gayA na heAya. samaya vItI javAne kAraNe ene phUla AvavAM khaMdha thaI gayAM che, kema jANe eNe AbhUSAnA tyAga na karyA hAya. enA upara bhramarA gu'jArava karatA dekhAtA nathI, kema jANe e ciMtAne kAraNe mUMgI na thaI gaI hoya. mane ema lAge che ke page paDelA mArI tiraskAra karavAthI e krodhI svabhAvanI atyAre pastAI rahI che." - AmAM acetana latAnuM varNana ja pradhAna che, paNa temAM priyatamane tiraskAra karIne pastAtI cetana nAyikAnA vyavahAranA vRttAMtanI yAjanA karavAmAM AvelI che. evuM ja trIjI' udAharaNa " he bhAI, geApavaenA vilAsanA sakhA, rAdhAnI ekAMta krIDAnA sAkSI evA yamunAnA tIra paranA latAma'DapeA kuzaLa tA che ne ? have teA madanazayyA racavA mATe kAmaLa kUMpaLe tADavAnI jarUra na rahetAM temanI lIlI jhalaka AMkhI paDI gaI haze ane te jaraTha thaI gayA haze." = ahIM paNa pradhAna varNananA viSaya acetana latAku jo che, paNa emAMye vilAsanA sakhA, krIDAnA sAkSI vagere rUpe cetanavastuvyavahAranI yeAjanA thayelI che. Ama, traNa traNa udAharaNa ApyA pachI have kahe che ke --
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 ] guNa ane alaMkAranA bheda [ dhvanyAlAka A badhAM udAharaNeAmAM acetana padArthonuM vana e ja mukhya viSaya hAvA chatAM emAM cetanavastunA vRttAMtanI ceAjanA rahelI ja che. have jo kAI ema kahe ke jyAM cetanavastuvRttAMtanI ceAjanA thaI hoya tyAM rasAdi alaMkAra thAya che, tA teA upamA vagere alakAronuM kSetra ja bilakula leApa pAmaze athavA bahu saMkucita thaI jaze. kAraNa ke evA kaI acetavastune vRttAMta nathI jemAM echAmAM echu' vibhAvarUpe paNa cetanavastunA vRttAMtanI cAjanA na thaI hoya, eTale ke e acetana vastunA vibhAvAdirUpe upayoga na thayeA hAya. tethI rasAdi jyAre aMgarUpa eTale ke apradhAna hAya che tyAre te alaMkAra gaNAya che. paNa je aMgI rasa ke bhAva badhI rIte alakAya hAya te ja dhvaninA AtmA gaNAya che eTale ke tene ja dhvani evuM nAma prApta thAya che. guNa ane alaMkAranA bheda vaLI -- jee e pradhAna ane Azraye rahe che tee guNA kahevAya che. ane jeA kAvyanAM aMga zabda ane ane Azraye rahe che teo kaTakakuDaLanA jevA alakArA kahevAya che. Ane samajAvatAM vruttimAM kahyuM che ke jee e rasAdirUpa a'gIbhUta arthAt pradhAna ane Azraye rahe che te zauryAdinI peThe guNa kahevAya che. ane je vAcyavAcaka eTale ke artha ane zabda rUpa kAvyanAM aMgA che temane Azraye rahe che te kaTakakuDaLanI peThe alaMkAra kahevAya che. leAcanakAra A kArikAne e rIte samajAve che. eka teA (1) kAvyanA AtmArUpa rasane Azraye rahelA mAdhuryAdi guNA e sAkSAt AtmAne Azraye
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota ra-7 ]. mAdhuryane Azraya [ 77 rahelA guNo jevA che ane e "guNa" nAme oLakhAya che; tathA tenA aMgabhUta zabda ane arthane Azraye rahelA je dharmo che te kaTakakuMDaLa vagere aMgonA alaMkAra jevA che ane te "alaMkAra' nAme oLakhAya che. ane e guNe ane alaMkAro AtmArUpI rasathI tema ja ekabIjAthI paNa bhinna che. ene artha e thayo ke rasa, guNa ane alaMkAra e traNa ekabIjAthI bhinna padArtho che ane temAM guNo rasane Azraye rahelA che ane alaMkAra kAvyanA aMgarUpa zabdArthane Azraye rahelA che. (2) guNa ane alaMkAra paraspara bhinna che e artha na levo hoya to kArikAnA prathamAIne daSTAMtarUpa gaNa ema kahe che ane ema karIe to artha e thAya ke jema guNa eTale AtmA ane guNa be bhinna che, tema alaMkArya (rasa) ane alaMkAra paNa bhinna che. have ahIM prazna e che ke mAdhuryAdi guNo to zabda ane arthanA guNe kahevAya che, chatAM tame ema kema kahe che ke e rasAdi AtmAne Azraye rahelA hoya che ? eno javAba ApavA mATe sAtamI kArikAmAM kahyuM che ke - mAdhune Azraya te uparAMta- zRMgAra e ja parama AnaMda ApanAra madhura rasa che. e zRMgArarasamaya kAvyane Azraye ja mAdhurya guNa rahelo hoya che. Ane samajAvatAM vRttimAM kahyuM che ke - zRMgAra ja bIjA raso karatAM vadhu madhura che. kAraNa, e. AnaMdadAyaka che. e zRMgArane pragaTa karanArA zabdo ane ardhovANuM hevAne lIdhe ja kAvyamAM mAdhurya nAmano guNa hoya che. zravyatva eTale ke kAnane sukhakara lAgavAne guNa te Aje guNamAM paNa hoya che. e kaMI ekalA mAdhuryane guNa nathI. - vRttinuM vivaraNa karatAM becanakAra kahe che ke zRMgArane parama AnaMdadAyaka eTalA mATe kahyo che ke deva, manuSya, tiryaMca badhAMmAM ja ratinI vAsanA avicchinnapaNe rahelI hoya che ane saune enI abhilASA rahe che.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 ] mAdhunA Azraya [ dhvanyAlAka vRttimAM tanmaya eTale ke zRMgArarasamaya kAvya kahyu che tene a e che ke je kAvyamAM zRMgAra rasane pradhAnapaNe vyaMjita kare evA zabda ane arthA hAya te kAvyamAM ja mAdhu guNa rahelA hAya che. zabda ane a dvArA ja zRMgAra rasa vyaMjita thAya che eTale mA e zRMgAra rasane guNa heAvA chatAM upacArathI zabdArthanA paNa guNa gaNAya che. madhura zRMgAra rasane abhivyakta karavAnI zabdAnI zakti te mAya evuM AmAMthI phalita thayuM. eTale ahIM prazna e jAge che ke bhAmahe te mAdhuryanI vyAkhyA evI ApI che ke je zravya eTale ke kAnane sukhakara lAge evuM ane jhAjhA samAsavALuM na heAya te madhura kahevAya '' tenuM zuM? tenA javAbamAM vruttimAM kahyu che ke zravyatva te ejasa guNamAM paNa hoya che. eTale e kaI mAnuM lakSaNa na thaI zake. pachI mAdhunI bAbatamAM vadhumAM kahe che "" vipralaMbha zRMgAramAM ane karuNumAM mAya prakane pAme che, kAraNa, emAM bhAvakanu' citta adhika drave che. e ja vastu vRttimAM paNa kahI che ke vipralaMbha zRMgAra ane karuNumAM te mAnA ja praka jovA maLe che, kAraNa, e sahdayanAM hRdayAne AkarSIvAnI puSkaLa zakti dharAve che. ahIM kAI kadAca evA prazna uThAve ke sAtamI kArikAmAM ema kahyuM hatuM ke zRMgAra e ja parama AnaMda ApanAra madhura rasa che ane have A kArikAmAM tame vipralaMbha ane karuNane paNa madhura kahA ! eTaluM ja nahi, e rasAmAM mAnA praka jovA maLe che ema paNa kahe che, e kevuM ? ene khulAsA leAcanakAra evA kare che ke ahIM 'pa ' khIjA rasAnA niSedha nathI karatA paNa mAryAdi badhA ja guNeA kAvyanA AtmArUpa rasanA ja guNA che, zabda ane arthAMnA nahi ema guNunA Azraya tarIke zabdA tA niSedha kare che. zabda ane anA guNA kahevAya che e te kevaLa upacArathI ja kahevAya che. vaLI, kArikAmAM ca ane adhika'zabdane a leAcanakAra kramavAcaka kare che. eTale ke zRMgAra karatAM vipralaMbha zRMgAramAM, ane vipralaMbha zRMgAra karatAM karuNumAM mAdhu` adhika prakane pAme che, evA atha ghaTAve che. . > "
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 2-9 ] Aje guNane Azraya [ 79 e pachI jo guNanI bAbatamAM kahe che - ejoguNane Azraya kAvyamAM rahelA raudra vagere rasonuM lakSaNa dIpti che. e dItine vyakta karavAmAM je zabdo ane artho kAraNabhUta hoya che tene Azraye Aje guNa rahelo hoya che. ane vRttimAM samajAve che ke - sAce ja, zaidra vagere rasa bhAre dIpti eTale ke ujajavaLatA utpanna kare che ane mATe lakSaNathI e raudrAdi rasane ja dIti kahevAmAM Ave che. e dIptine vyakta karanAra zabda dIrgha samAsaracanAthI alaMkRta vAkya hoya che. Ane samajAvatAM locanakAra kahe che ke "raudra vagere' kahyuM che tene artha raudranI jAtanA vIra ane abhutane paNa emAM samAveza karavAne che. e raso dIpti utpanna kare che eTale ke bhAvakanA hRdayamAM vikAsa, vistAra ane prajavalanarUpa cittavRtti pedA kare che. mukhyapaNe e dIptine ja ojasa kahe che. raudrAdi raso dIptimaya hoya che eTale ke e rasa dIpti utpanna kare che. e rodrAdi rasa kAraNa che ane tenAthI utpanna thatuM AsvAdanarUpa kArya te dIpti nAmanI cittavRtti. dIpti ja raudrAdi rasane bIjA rasothI judA pADe che. raudrAdi rasa kAraNa che ane dIpti athavA ojasa e kArya che, eTale kAraNe paNa kAryane nAme oLakhAya e nyAye e raso paNa ojasa nAme oLakhAya che. ane lakSaNa lakSaNathI dIptine pragaTa karavAnI zakti dharAvanAra dIrgha samAsavALA vAkyane paNa dIpti kahe che. ane dItine vyakta karanAra artha paNa dIrgha samAsavALo na hoya toye dIpti nAme ja oLakhAya che. enuM udAharaNa have pachI AvanAra "yo :" zlekamAM jovA maLe che. dIrgha samAsavALuM eja guNanuM udAharaNa - cazcadbhajabhramitacaNDagadAbhighAtasaJcUrNitoruyugalasya suyodhanasya / tyAnAvavAnazojitarAiifLaruttNsyissyti kacAMstava devi bhIma: //
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 ] eguNane Azraya [ vanyAloka - [vegathI pharatI bhujAo vaDe ghumAvAtI pracaMDa gadAnA cAre bAjuethI ghA thatAM jAMghe chuMdAI javAthI jene UbhA thavAnI zakti rahI nathI evA sudhana kahetAM duryodhananuM apamAna karIne tenA ghADA tAjA lohIthI lAla hAthavALe A bhIma, he devI, tArA (chUTA) vALane pharI bAMdhaze. ] A zlokamAM dIrghasamAsaracanAthI alaMkRta thayelI vAkyaracanA cittavistArarUpa dIptine vyakta kare che mATe e je guNanuM udAharaNa bane che. Aje guNane pragaTa karanAra arthane dIrgha samAsaracanAnI haMmezAM jarUra nathI hotI. sAdI prAsAdika racanA paNa evA. arthane pragaTa karI zake che. jema ke - yo yaH zastraM bibharti svabhujagurumadaH pANDavInAM camanAM, . yo yaH pAJcAlagotre zizuradhikavayA garbhazayyAM gato vaa| yo yastatkarmasAkSI carati mayi raNe yazca yazca pratIpaH krodhAndhastasya tasya svayamapi jagatAmantakasyAntako'ham / / [ pAMDavonI senAmAM jene jene potAnA bhujabaLano bhAre garva che, pAMcAla vaMzamAM je kaI bALaka, moTI umarane ke garbhamAM rahelo che, je je e karmanA sAkSI che, athavA huM jyAre yuddhe caDuM tyAre je kaMI mAro virodha karaze te bhalene AkhA jagatano aMta lAvanAra yama haze toye kIdhAMdha e. huM tene nAza karIza.] A baMne udAharaNamAM (anukrame) zabda ane artha baMne. Aje guNa dharAve che. pahelA udAharaNamAM dIrgha samAsavALI racanA che eTale tyAM zabda ojasanA abhivyaMjaka che ane bIjA udAharaNamAM samAsa vagaranI racanA che paNa tyAM artha alagaalaga ane eka pachI eka AvIne krodhamAM vadhAro karatA rahe che tethI samAsa vagaranI racanAthI ja dIpti sadhAI che. ahIM locanakAra vadhumAM kahe che ke uparanI carcAmAM e batAvavAmAM AvyuM ke mAdhurya ane ojasa, parasparavirodhI evA zRMgArAdi ane raudrAdi
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 2-10 ] prasAdanA Azraya [ 1 rasAmAM rahelA guNA che. arthAt mA baMne prakAranA zRMgAramAM ane karuNamAM tathA ojasa raudra, vIra ane adbhutamAM rahelA guNa che. bAkInA je cAra rasA rahyA hAsya, bhayAnaka, bIbhatsa ane zAMta, temAM A be guNAnuM vividha bhAve mizraNa thayelu. heAya che. hAsya zRMgAranA aMga tarIke Ave che mATe temAM mAryAM hAya che ane te vikAsadhI paNa che mATe temAM ejasa paNa DAya che. hAsyamAM e tenu N pramANu sarakhu hoya che. bhayAnakamAM vibhAve dIptiyukta hAvAthI ejasanuM pramANa vadhAre hoya che ne mAnuM ochuM hAya che. bIbhatsamAM paNa ema ja hoya che. zAMta rasamAM vibhAvavaicitryane kAraNe kAI vAra ejasanuM pramANa vadhAre hoya che teA koI vAra mAnuM pramANa vadhAre heAya che. raseAmAM guNAnuM vibhAjana A rIte thayeluM che. have trIjA guNu prasAdanA saMbaMdhamAM kahe che ke prasAdane Azraya 10 madhA ja rasAne bhAvakanA cittamAM hRdayasaMvAdapUrvaka vyApta karI devAnA kAvyanA je guNu te prasAda nAme oLakhAya che ane te khadhI ja racanAomAM sarvasAdhAraNa bhAve kArya karatA hAya che. enI samajUtI ApatAM vRttimAM kahe che ke - -- prasAda eTale zabdanI ane arthanI svacchatA. e badhA ja guNNAnA sAdhAraNa guNu che. tema e badhI ja racanAone paNa sAdhAraNa guNa che. matalaba ke badhA ja rasAmAM ane badhI ja racanAomAM e hovA joIe. mAya ane ejasanI peThe enuM kSetra amuka rasa ke racanA pUratuM maryAdita nathI. eTale enA saMbaMdha pradhAnapaNe vyagyA sAthe ja hoya che. prasAdane samajAvatAM leAcanakAre kahyuM che ke jema sUkAM lAkaDAMmAM agni athavA svaccha kapaDAmAM pANI ekadama prasarI jAya che tema jene lIdhe kAvyane maMJa rasa jhapATAbhera bhAvakanA cittamAM vyApI jAya te guNunuM nAma prasAda. e mULe teA rasanA ja guNa che, paNa je zabda ane arthAM vyaMgyA te jhaTa meAdha karAve teneA paNa upacArathI e guNu kahevAya che. rasa. 6
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 ] nityadoSa ane anityadoSanI vyavasthA [ dhvanyAleka Ama, graMthakAre mAdhurya, ejasa ane prasAda e bhAmahe gaNAvelA traNa guDDA ja svIkAryA che ane tenI vividha rasAmAM kevI vyavasthA hoya che te paNa batAvyuM che. nityadeSa ane anityadAyanI vyavasthA e pachI have nityadoSa ane anitya deASanI vyavasthA batAvavA mATe agiyAramI kArikAmAM kahyuM che ke-- 11 zrutivruSTa vagere je anitya doSA batAvavAmAM AvelA che te nirUpa zRMgAramAM ja tyAjya gaNavAmAM avyA che. ane vRttimAM phADa pADIne kahyuM che ke zrutiduSTa vagere je anitya dASA kahelA che te paNa jyAre kevaLa vAcyAmAM, athavA zRMgAra rasa sivAyanA bIjA kAI vyaMgya rasamAM athavA pradhAna na hoya evA vyaMgya zRgAramAM astitva dharAvatA hAya che tyAre doSarUpa nathI gaNAtA. te pachI zuM che? jyAre vyaMgya zRgAra pradhAna hoya tyAre ja temAM e dASA . tyAjya gaNAya che. te sivAyane sthAne e dASA dASA ja na gaNAya. A rIte asa lakSyakramathI pragaTa thatA dhvaninA AtmA ame sAmAnyapaNe darzA. :: bhAmahe cAra doSo gaNAvelA che H 1. ' vAnta' eTale ' UlaTI' vagere asabhya anI smRti karAve evA prayAgane zrutiduSTa kahe che; 2. je vAkayane jore azlIla anI pratIti thAya tene a duSTa kahe che; jema ke, rAjAnA vananA A zlokA - chintrAnveSI mahAntaro thAtAMyeyovarpati rAjAnA sabaMdhamAM ene atha evA thAya che ke chidra kahetAM deSAne zeAdhanAra bhAre dRDha vyakti hatyA karavAne mATe ja pAse Ave che. paNu emAM vaparAyelA chidra, ratabdha ane lAta grakhtAne lIdhe emAMthI eka azlIla artha paNa samajAya che. jema ke chidra eTale yeAni, stabdha eTale puruSanuM kaThera liMga ane dhAta eTale suratakrIDAneA AdhAta. 3. e padone UlaTasUlaTa karavAthI je deSa utpanna thAya che tene kalpanAduSTa kahe che; jema ke, 'vim' e padAne ulaTAvavAthI ci' ema thAya ane emAMnA vacalA khe .
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ jyota 2-11, 12 ] rasAdi ane aMgenA bhedonA anaMta saMbaMdhe! [ 83 akSareza ci'te arthe kAzmIrI bhASAmAM yAni evA thAya che. ane 4. karNAMka varSAMte prayAga thayA hoya tene zrutiSkaTa kahe che. jemake, adhAkSIta, akSAtsIta, tRNeDhi vagere zabdonA uccAra ja kAnane kaThora lAge che. bhAmahe mAtra deSo gaNAvelA ja che, temAM amuka nitya ane amuka anitya evA vibhAga pADelA nathI. te ahIM graMthakAre pADIne eka vyavasthA UbhI karI che. vRttimAM jaNAvyuM che ke jyAM byaMgya zRMgAra pradhAna hoya tyAM ja A deSA doSa gaNAya che. jyAM kevaLa vAcyA ja hAya athavA zRMgAra sivAyanA kAI rasa vyaMgya hoya, athavA vyaMgya zRMgAra pradhAna na hoya tyAM e deSA gaNAtA nathI. leAcanakAra kahe che ke ahIM vAparelA ' zRMgAra ' zabda upalakSaNamAtra che. emAM vIra, zAMta ane adbhuta rasane paNa samAveza thaI jAya che, kAraNu, e rasAmAM paNa A deze varjya che. ahIM nityadoSa ane anityadoSa samajI levAnI jarUra che. je deSA badhI ja paristhitimAM deSa gaNAya te nityadoSa. jema ke chaMdAbhaMga. pazu zrutikaSTa eTale ke kaThora vanA prayAgathI thatA doSa zRMgArAdi kAmala rasAmAM doSa che, paNa raudra, bhayAnaka vagere raseAmAM e guNu banI jAya che, mATe e aniya deSa che. azlIlatva vagere zRMgArAdimAM DhASa gaNAya paNa hAsyamAM na gaNAya, vagere. ahI graMthakAranA muddo e che ke ame rasa-dhvanine AdhAre je -vyavasthA UbhI karI che temAM guNa, ala kAra, doSa vagere badhA padArthAnI eka saLaMgasUtra vyavasthA sthApI zakAya che, jene pahelAM abhAva hatA. rasAdi ane aMgeAnA bhedonA anaMta sadhA have asalakSyakrama sa-dhvaninAM aMgAnA bhedInI vAta kare che : 12 e asa lakSyakrama rasa-dhvaninAM ageAnA eTale ke alaMkArAdinA je bhedo che ane e rasanA peAtAnA je bhedo che, te badhAnA ekabIjA sAthenA sa`khaMdha eTale ke sa'sRSTi, saMkara, prastAra vagerenI kalpanA karIe teA temanI sa`khyAnA kAI pAra na rahe. vRttimAM Ane samajAvatAM kahe che ke
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84] rasAdi ane aMgenA bhedanA anata saMbaMdhe [ vanyAka vivakSitAnyaparavAcya vanine ekamAtra AtmA jene kahyo che te aMgIrUpe vyaMgya rasAdinA aMgasvarUpa vAgyavAcakamAM alaMkAranA je prabhedone samAveza thAya che, temano koI pAra nathI. vaLI, e aMgI eTale pradhAna rasAdi davanirUpa je artha, tenA potAnA rasa, bhAva, rasAbhAsa, bhAvAbhAsa, bhAvaprazamarUpa vibhAvAnubhAvavyabhicArInA pratipAdana sahita anaMta prabhedo thAya che. te uparAMta, pitapatAnA AzrayanI daSTie eTale ke strIpuruSAdinI prakRtinA aucityanI dRSTie joIe te te paNa anaMta thaI jAya. ane temanA parasparanA saMbaMdhane vicAra karIe te teneye pAra na Ave. A rIte jotAM te, kaI paNa eka rasanA prakAre paNa gaNI zakAya ema nathI, pachI badhA rasonI to vAta ja zI ? ApaNe aMgI zaMgAra rasano ja dAkhalo laIe to tenA pahelAM saMjoga ane vipralaMbha evA be prakAra paDe che. pachI saMganA paNa paraspara premapUrvaka jevuM, surata, vihAra, vagere rUpa aneka prakAro che. vipralaMbhanA paNa abhilASa, IrSA, viraha, pravAsa, vagere judA judA prakAro che. temAMnA darekanA pAchA vibhAva, anubhAva ane vyabhicArI bhAvanA bhedane kAraNe paDatA bhede che, ane temanA deza, kALa, Azraya, avasthA vagerenI daSTie paNa bheda paDe che. Ama, svagata bhedanI dRSTie ja vicAra karIe toye e eka rasanA bhedapabhedane ja pAra na rahe. pachI tenAM aMgonA bhedapabhedonI. te vAta ja zI karavI? e aMge kahetAM alaMkAronA pratyeka aMgI rasanA prabhedo sAthenA saMbaMdhanI kalpanA karIe to te sAce ja anaMta thaI jAya. tethI 13 ahIM mAtra digdarzana ja karAvIe chIe jethI vyutpanna sahadAnI buddhi sarvatra prakAza prApta karI zake.
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ A udyota 2-14 ] zRMgAramAM yamadi asvIkArya [ 85 A digdarzana uparathI ja je buddhimAna sahRdaye phakta eka ja rasabhedane alaMkAro sAthe ke aMgAMgI bhAva hoya che e jANI zake, te temanI buddhi badhA ja rasanI bAbatamAM te samajI zakaze. gAramAM yamakadi asvIkArya have rasanA tenAM aMgo sAthenA saMbaMdhanuM digdarzana karavA mATe phakta zRMgAra rasamAM aMgenI eTale ke alaMkAronI pejanA kevI karavI ke na karavI joIe e batAvavAno upakrama karatAM caudamI kArikAmAM kahe che ke 14 zRMgAra jyAre aMga eTale ke pradhAna rasa hoya tyAre prayatnapUrvaka jele eka ja prakArane anuprAsAlaMkAra zRMgAranA badhA ja prakAramAM tene abhivyaMjaka nathI banI zakato. vRttimAM enI spaSTatA karatAM kahe che ke - aMgI zRMgAranA pahelAM je (saMbhegane eka ane vipralaMbhanA cAra maLI kula) pAMca prakAra kahyA che te badhAmAM ja eka ja prakArane anuprAsa yojavAmAM Ave to te vyaMjaka thatuM nathI. ahIM "aMgI zRMgAramAM" ema kahyuM che tethI evuM sUcita thAya che ke jyAM zRMgAra aMgabhUta eTale ke gauNa hoya, pradhAna na hoya, tyAM eka ja prakAranA anuprAsane upayoga marajI mujaba karI zakAya che. locanakAra ahIM evI spaSTatA kare che ke kArikAmAM "prayatnapUrvaka" ema je kahyuM che teno artha e che ke anuprAsa prayatnapUrvaka yojelo hovAne kAraNe te vyaMjaka banI zakato nathI. "eka ja prakArano anuprAsa" . ema kahyuM che eno artha e che ke je vividha prakArane anuprAsa ke hoya to temAM doSa nathI. matalaba e che ke ekane eka anuprAsa - lAMbe sudhI kheMcavAmAM Ave to te ja kAvyamAM pradhAna thaI jAya che, ane mukhya vastu athavA rasa gauNa banI jAya che. e kAvyane hAnikAraka che. A ja vAta AgaLa calAvatAM paMdaramI kArikAmAM kahe che ke -
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 ] zRMgAramAM yamakAdi asvIkArya [ dhvanyAloka 15 dhvaninA AtmArUpa zRMgAramAM ane khAsa karIne vipralaMbha zRMgAramAM, ema karavAnI zakti hovA chatAM, yamakAdinI janA karavI e kavine pramAda ja gaNAya. Ane ja vRttimAM vigate samajAvatAM kahe che ke - davaninA AtmArUpa zaMgAra jyAre vAcyavAcaka dvArA vyaMjita. thato hoya che tyAre temAM yamakAdi tathA tenA jevA bIjA duSkara zabdabhaMgazleSa vagerenI yojanA zakti hoya teye karavI. e pramAda che. "pramAda" eTalA mATe kahyuM che ke koIvAra kAkatAlIyanyAye koI yamaka vagere nIpajI Ave toye bIjA alaMkAronI peThe tenA rasanA aMgarUpe jhAjho upaga na kara. khAsa karIne vipralaMbhAmAM eTalA mATe kahyuM che ke e atyaMta sukumAra rasa che. enI vyaMjanAmAM yamaka vagerene upayoga niyama tarIke ja na kara. locanakAra ahIM kahe che ke upara je niSedha karyo che te zabdazleSane che. arthazleSane upayoga karavAmAM doSa nathI. jema ke "rAdaravamityAdi zlokamAM. zabdabhaMga paNa kilaSTa hoya to ja doSa gaNAya. paNa uparanA kamAM Avela "azoka" zabda sabhaMga hovA chatAM kilaSTa na hovAthI doSa nathI.. e Akho zleka ane tene artha nIce Ape che. raktastvaM navapallavairahamapi zlAdhyaiH priyAyA guNa - stvAmAyAnti zilImukhAH smaradhanurmuktAstathA mAmabhi / kAntApAdatalAhatistava mude tadvanmamApyAvayoH sarva tulyamazoka kevalamahaM dhAtrA sazokaH kRtaH / / [ he azoka, tuM navapallavane lIdhe rakata (lAla) che ane huM paNa mArI priyAnA guNo upara rakata (prema karanAro) chuM. tArI pAse zilImukha (zramaro) Ave che ane mArI pAse paNa madananA dhanuSyamAMthI chUTelAM zilImukha (bANa) Ave che, priyA tane lAta mAre ethI tane AnaMda thAya che, tevo mane paNa. thAya che. ApaNuM baMnenuM badhuM ja sarakhuM che-phakta tuM a-zeka (zaka vagara) che ane mane vidhAtAe sa-zeka (zokavALo) banAvyo che.]
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota -16 ] apRthagyatnanivaye alaMkArane ja dhvanimAM sthAna [ 80 A zlekamAM "rakta ', "zalImukha" vagere zabdo zleSayukta che ane azoka" zabda sabhaMgazleSa vALo che paNa te kilaSTa nathI tethI vipralaMbhazRMgAranA A zlekamAM paNa te deSarUpa karato nathI. apRthagyatnanirvatya alaMkArane ja vinimAM sthAna A bAbatamAM vyApaka niyama evo che ke - dhvani kAvyamAM te alaMkAra ja alaMkAra gaNAya che, jenI racanA rasanA Avezane lIdhe ja zakya banatI hoya che ane jene mATe kavie judo prayatna karavo nathI paDato. jenI racanA thaI gayA pachI Azcaryajanaka lAge te je alaMkAranI racanA rasAvezane lIdhe ja (judA prayatna vagara) zakya banI hoya che te ja A asaMlakSyakramavyaMgya davanimAM alaMkAra manAya che. te ja mukhyatve karIne rasanuM aMga banI zake che. locanakAra ahIM spaSTatA kare che ke rasanA Avezane lIdhe (rAzita) -eTale ke kavi rasasRSTimAM magna thaI gayo hoya che tyAre, vibhAvadinI yojanA karatA hoya che tyAre, tenI sAthe sAthe ja, je alaMkAro ApameLe AvI paDe che, te alaMkAro ja A mArgamAM alaMkAra gaNAya che; jene mATe ja prayatna karavo paDe tevA nahi. vaLI, prayatnapUrvaka yojelA yamakAdi phakta zRMgAra ane vipralaMbhazRMgAramAM ja rasAbhivyaktimAM vizvarUpa thaI paDe che ema nathI, vIra, adabhuta vagere rasomAM paNa evA alaMkAre vinarUpa thaI paDe che. ahIM zRMgAranuM ja nAma lIdhuM che, kAraNa, e khUba sukumAra hovAthI AvA alaMkAro emAM vinarUpa thaI paDe che e jhaTa keI paNa samajI zake ema che. kharuM jotAM, karuNu vagere rasamAM paNa kRtrima yamakAdi alaMkAro vinarUpa thAya ja che. ane tethI have pachI graMthakAra kaheze ke evA alaMkAro rasanAM aMga banI zakatA nathI. apRthagyatnanirvatya ' alaMkAranuM udAharaNa - kapila upara cItarelI patrAvali hathelInA dabANathI bhUMsAI gaI che, A amRta jevo mITho adhararasa niHzvAsa pI
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 ] apRthagyatnanirvatya alaMkArane ja dhvanimAM sthAna [ vanyAloka gayA che, AMsu vAre vAre kaMThe vaLagIne stanone kaMpAve che, o nirdaya hRdayanI, tane krodha vahAluM lAge, ame nahi." rUsaNuM laIne beThelI nAyikA pratyenI A nAyakanI cAkti che. emAM IrSAvipralaMbhanA anubhAvonI carvaNA ja pradhAna che, ane kavinuM dhyAna tenI upara ja kendrita che. tema chatAM, ApoApa ja, emAM traNa alaMkAro AvI gayA che : 1. eka to manyu eTale ke dhamAM priyatamano Aropa karavAthI rUpaka alaMkAra thayela che. te A rIte. priyatamanA sparzathI kapala uparanI patrAvali bhUMsAI jAya che tema ahI krodhane lIdhe hathelI upara gAla mUkavAthI te bhUMsAI gaI che; priyatama amRta jevA adhararasanuM pAna kare che tema ahIM krodhane lIdhe nIkaLatA nisAsAthI adhara sukAI gayo che; priyatama jema priyAne gaLe vaLage che tema ahIM krodhathI janmelAM AMsu nAyikAne gaLe bAjhayAM che; priyatamanA saMsargathI jema nAyikAnAM stana hAle che tema ahIM vAre vAre DUsakAM bharavAthI stana hAle che-A badhI samAnatAne jere krodhamAM priyatamane Arepa thayo che. 2. adhararasa zabdanA be artha cheH adharAmRta ane adharanI bhInAza. eTale zleSAlaMkAra thayo. ane 3. tane krodha vahAla che, huM vahAla nathI, e rIte ahIM vyatireka alaMkAra paNa che. paNa e mATe kavie kaI alaga prayatna karavo paDaDyo nathI. alaMkAra rasanuM aMga che ema tyAre kahevAya, jyAre kavie tene mATe kaI judo prayatna na karavuM paDe. je alaMkAra rasaracanAmAM rokAyelA kavinI te vAsanAnuM atikramaNa karIne judA prayatna mAraphate niSpanna thAya che, te rasanuM aMga banI zakato nathI. jANI joIne yamaka javAno prayatna karavAmAM Ave te te vizeSa zabado zodhavArUpa bIje yatna anivAryapaNe Avazyaka banI jAya che. ahIM keI e prazna kare ke yamaka sivAyanA bIjA alaMkAronI bAbatamAM paNa A vAta to lAgu paDe, te jaNAvavAnuM ke nA, tema nathI. jyAre kaI pratibhAzALI kavi rasamAM ekAgracitta thaIne racanA karatA hoya che tyAre jenI racanA muzkela lAge evA alaMkAre "pahelo huM, pahelo huM" karatA
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota -16 ] apRthagyatnanirvatya alakArane ja dhvanimAM sthAna [ 89 tenI AgaLa deDatA AvI AvIne paDe che. jema ke "kAdaMbarI" graMthamAM kAdaMbarIdarzananA prasaMge athavA jema ke "setubaMdha" mahAkAvyamAM mAyArAmanuM kapAyeluM mAthuM jeIne vihala thaI gayela sItAdevInA varNanamAM ane Ama bane e bilakula svAbhAvika ja che. kAraNa ke rasanuM avagamana vizeSa vAcyArthI dvArA ja karAvavAnuM hoya che. rUpakAdi alaMkAro paNa vAcyavizeSanuM pratipAdana karanAra zabda vaDe nirUpAyelA rasane pragaTa karanAra vAcyavizeSa ja che. eTale rasanI abhivyaktimAM teo bahiraMga-bahAranA che ema kahevAya ja nahi. paNa yamakAdi duSkara alaMkAronI bAbatamAM te teo bahAranA che ema ja kahevuM paDe. je keTalAka yamakAdi alaMkAro rasavALA jovAmAM Ave che tyAM rasAdi gauNa hoya che, yamakAdi ja pradhAna hoya che. rasAbhAsamAM te yamakAdine aMga mAnavAmAM vAMdho nathI. paNa jyAM rasa pradhAnarUpe vyaMjita thato hoya tyAM yamakAdi rasanAM aMga na gaNAya, kAraNa, emane mATe jude prayatna karavo paDyo hoya che. e ja arthanA saMgraha loke - mahAkavinA eka ja prayatnathI keTalIka rasayukta vastuo alaMkAra sAthe racAI jAya che. paNa yamakAdinI yojanA mATe te teNe judo prayatna kare paDe che. AthI kavi zaktizALI hoya toye yamakAdi alaMkAra rasanuM aMga banI zakatA nathI. tema chatAM rasAbhAsamAM yamakAdine aMga mAnavAmAM vAMdhe nathI. paNa jyAM vaninA AtmArUpe zRMgAra hoya che tyAM yamakAdi aMga banI zakatA nathI." aMgI zRMgAranA nirUpaNamAM yamakAdi alaMkAronA sthAna vize atyAra sudhImAM eTaluM kahevAyuM ke (1) zRMgAranA koI paNa prakAramAM yamaka abhi- vyaMjaka thato nathI. (2) zRMgAramAM ane khAsa karIne vipralaMbhamAM yamakanI
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 ] sadhvanimAM svIkAya alakArA [ dhvanyAlAka yeAjanA zaktizALI kavi kare teAye te pramAdarUpa ja gaNAya. (3) je alaMkAra rasaracanAnA AvezathI Ape|Apa nIvaDI Ave, jene mATe alaga prayatna karavA na paDe, te ja dhvanikAvyamAM alakAra gaNAya. ane evA alaMkAra bahiraMga-bahAranI vastu na gaNAya. (4) kAI vAra yamakAdi rasayukta jovAmAM Ave che tyAM yamakAdi ja pradhAna heAya che, rasa tenuM aMga hoya che. (5) rasAbhAsamAM yamakAdi tenuM aMga banI zake che paNa jyAM zRMgAra pradhAna hoya che tyAM te kadI aMga banI zakatA nathI. rasadhvanimAM svIkAya' alakArA - Ama, zRMgArAdimAM tyAjya yamakAdinI vAta karIne have kayA alakA ene upakAraka ane mATe svIkAryuM banI zake tenI carcA zarU kare che. kahe che. have dhvaninA AtmabhUta zRMgAranA abhivya jaka alakAro rajU karavAmAM Ave che. 17 dhvaninA AtmabhUta zRMgAramAM joI vicArIne cAjavAmAM AvyA hoya teA rUpakAdi alaMkAro sAka thAya che. pahelAM jema zRMgAranA dAkhalAthI tyajavA jevA ala kArAnI vAta karI, te ja rIte, have kayA alaMkArA rasadhvani kAvyamAM svIkAravA jevA che te paNa zRMgAranA dAkhalAthI ja samajAve che. paNa ahIM tyAgasvIkArane aMge je niyameA batAve che te badhA ja pradhAna rasAne lAgu paDe che ema samajavuM. AthI, A kArikAnA atha evA thAya ke pUratA vicAra karIne uddiSTa rasane abhi-jaka hAya evA alakArA jo yeAjavAmAM Ave te te sAcA alaMkAra banI zake, temane lagADeluM alaMkAra nAma sAka thAya. alakA vize samajUtI ApatAM vruttimAM kahe che ke - - khAhya alaMkAro sAthenA sAdRzyane kAraNe agI eTale ke pradhAna rasanA je cAruvasAdhaka hAya temane alaMkAra kahe che. rUpakAdi e badhA vAcyAla kArA prAcInAe gaNAvelA che, athavA alakArA teA anaMta che, eTale have pachI paNa kAI kAI AlaMkArikA dvArA gaNAvavAmAM Avaze, te badhA ja alaMkArA e
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 2-18, 19 ] alaMkArajanAnI cha zarate [ 91 joI vicArIne yojavAmAM Ave te asaMlakSyakramavyaMgya vanimAM vyakta thatA badhA ja pradhAna rasenA cArutvasAdhaka thaI paDe. alaMkAyojanAnI cha zarato e rUpakAdi alaMkArone kAvyamAM prayojavAmAM ATalI vAta dhyAnamAM rAkhavAnI hoya che - 18, 19 (1) rasanirUpaNanA sAdhana tarIke ja alaMkAranI yojanA karavI, (2) kadI paNa aMgI tarIke na karavI, (3) yogya samaye enuM grahaNa karavuM, (4) yogya samaye ene tyAga kara, (5) ene nirvAha karavAnI eTale ke cAlu rAkhavAnI utkaTa IcchA na rAkhavI, ane (6) kaI vAra anAyAse Aghanta nirvAha thaI jAya toye e aMgarUpe ja rahe che enI sAvacetIpUrvaka khAtarI karI levI. rUpakAdi alaMkArone pradhAna rasanAM aMga banAvavA mATe ATalI vAtonuM dhyAna rAkhavuM joIe. have A chae cha bAbatonAM dRSTAMta kramasara Ape che ? rasanuM ja nirUpaNa karavAnI IcchAvALA kavie te rasanA aMga tarIke, eTale ke tenA cArusAdhaka thaI zake e rIte alaMkArone yojyA hoya tenuM udAharaNa - "he madhukara, tuM enI bhayathI kaMpatI, caMcala ane tIrachI dRSTine vAraMvAra sparze che, kaMI khAnagI vAta kahete hoya ema tenA kAna pAse jaIne cakkara mArate gaNagaNe che, hAtha halAvatI evI tenA ratisarvasva adharanuM tuM pAna kare che; ame te tavAnveSaNa karavAmAM ja marI gayA, kharekhara dhanya te tuM ja che." ahIM bhramaranA svabhAvanuM varNana karavAmAM vaparAyelo svabhAkti alaMkAra rasane anurUpa ja che.
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ hara ] alakArayeAjanAnI 7 zatA [ dhvanyAlAka ' ' kArikAmAM agI tarIke na karavI' ema kahyu che tenA atha e che ke * pradhAnapaNe ' na karavI, eTale ke ene ja pradhAna na banAvI devo. kaiAI vAra rasAdinA abhinyajana mATe ceAjAyelA hovA chatAM alaMkAra a'gIrUpe ceAjavA icchayuM hAya ema lAge che. jemake " ( viSNue ) cakranA prahArarUpI ameAgha Adeza dvArA, rAhunI patnIenA suratAvane AliMgananA uddAma vilAsa vagaranA ane jemAM cukhana mAtra ja avazeSa rahyuM che evo anAvI dIdheA.'' ahIM rasAdinI abhivyajanA mATe yAjAyelA paryAyAkta alaMkAra ja pradhAnapaNe vivakSita che. viSNue rAhunuM mAthuM uDAvI dIdhu' ema kahevAne badale tenI patnInA rateAtsavane mAtra cuMbana pUratA maryAdita banAvI dIdhA ema kahyuM che mATe ahI` paryAyeAkta alaMkAra che. Ane samajAvatAM lecanakAra kahe che ke pradhAna vaktavya viSNunA pratApane atizaya che. paNa te ahIM cArutvanuM kAraNa banateA nathI. cAvanuM kAraNa paryAyeAkta alaMkAra che. Ama, mukhya anuM pASaNa karavA AvelA alaMkAra ahIM mukhya hAya ema lAge che. agarUpe vivakSita alaMkArane paNa kavi ceAgya avasare 2Aje che, aAgya avasare ceAjatA nathI. cAgya avasare caiAnyA hoya evuM udAharaNa uddAmotkalikAM vipAMDurarucaM prArabdhajubhAM kSaNAdAyAsaM zvasanodgamairaviralai gatanvatImAtmanaH / adyodyAnalatAmimAM samadanAM nArImivAnyAM dhuvaM pazyankopavipATalaghutimukhaM devyAH kariSyAmyaham // ' ahI. prasaMga eveA che ke 'ratnAvalI' nATakamAM rAjA uDDayane ane rANI vAsavadattAe peAtapeAtAnI latAne dAuda prayAga dvArA akAlakusumita karavAnA prayatna karyAM hateA, temAM rAjAnI latAne phUle AvyAM ane rANInI
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 2-18, 19 ] alkArayeAjanAnI cha zaratA [ 93 latAne na AvyAM, e samAcAra sAMbhaLI rAjA peAtAnI latAne jovA jAya che ane vidUSakane kahe che ke " madanAvezayukta paranArI jevI e latAne huM joiza eTale rANInuM mADhuM IrSyAthI lAla thaI jaze." ahI latAne mATe vAparelAM badhAM ja vizeSaNA zliSTa eTale ke dviarthI che ane te latAne tema ja paranArIne tene lAgu paDe che. mlAkanA a evA che ke -- " Aje huM madanAvezayukta paranArI jevI madana nAmanA vRkSa sAthe vIMTAyelI, puSkaLa kaLIovALI (paranArI pakSe prakhaLa utkaMThAvALI) puSkaLa kaLIone lIdhe uparathI nIce sudhI veta thaI gayelI (nArI pakSe utkaMThAtizayane lIdhe phIkI paDI gayelI ), te ja kSaNe khIlavA mAMDelI (nArI pakSe kAmAvegathI ALasa maraDatI), vasaMtanA vAyuthI maMda maMda DeAlatI (nArI pakSe lAMmA lAMkhA zvAsethI madanAvezane ke vyathAne pragaTa karatI), e udyAnalatAne joIza eTale rANInu mukha krodhathI lAla thaI jaze." ahI' upamAzleSanI avasare kahetAM cAgya prasaMge yAjanA thaI che. kAraNa, leAcanakAra samAve che tema, e bhAvi IrSyAvipralaMbhane mA cAkhkhA kare che ane bhAvakane tenI cA mATe taiyAra kare che. e nATakamAM sAce ja rAjAnA sAgarikA pratyenA premane lIdhe vAsavadattAmAM IrSyAvipralaMbhane uya thavAnA ja che. eka alakArane svIkAryAM pachI ceAgya avasare iSTa rasane anukULa khIjA alaMkArane sthAna ApavA mATe kiva tene adhavaca cheADI detA hoya evuM udAharaNa -- 15mI kArikAnA vivaraNamAM e zlAka ane tenA artha ApyA che. A ( ThevamU. ) zrlAkanI zarUAtamAM vAparavA mAMDelA zleSAlakAraneA vyatirekAlakAra mATe tyAga karavAmAM ALye che, ethI vivakSita rasane peASaNa maLyu che. A zlAkamAM zleSa ane vyatireka e e alakArA bhegA AvyA che, eTale prazna e che ke ahI` emanI sa`STi che ke saMkara ? AnaMda
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94] ala kArayeAjanAnI cha zaratA [ dhvanyAlAka vananA mate ahI saMsRSTi che ane pratipakSInuM vruttinA havenA bhAgamAM vigate khaMDana karavAmAM Ave che. pratipakSI kahe che ke ahI' alaMkArAnuM mizraNa thayu ja nathI. teA zu che ? ahIM nara ane siMha maLIne narisaMha thAya che tema zreSavyatireka nAmanA eka navo ja ( saMkara) alaMkAra thayA che. enA javAbamAM siddhAMtI kahe che ke tema nathI. kAraNa, e ( saMkara ) alakAranI vyavasthA bIjI rIte karavAmAM AvelI che. jyAM dveSanA viSaya banelA zabdamAM ja khIjI rIte vyatirekanI pratIti thatI hAya tyAM sakarAla kAra * kahevAya. jema ke-- sa harirnAmnA devaH saharirvaraturaganivahena / [e deva te mAtra nAmanA hari che, sAceA sahira tA rAjA che, kAraNa, tenI pAse uttama gheADA che. ] vageremAM. ahI' dveSa ane vyatireka baMnenI pratIti sajja e eka ja zabdamAMthI thAya che, mATe ahI' dveSa ane vyatirekanA sakara che. paNa ahI. eTale ke hRttvapU0 zrlAkamAM te zrleSa judA zabdamAM che ane vyatireka judA zabdamAM che. matalaba ke e zlokamAM r, zirumutta vagere zabdomAM zleSa che, jyAre vyatirekanI pratIti e sivAyanA bIjA ja moda ane suzoda zabdothI thAya che. eTale emAM saMkarAlaMkAra na thaI zake. jo AvA dAkhalAmAM sakararUpa khIjA alakAranI kalpanA karavAmAM Ave te te saSTi alaMkAranu`. phrAI kSetra ja raheze nahi. ahI dalIla A pramANe cAle che. siddhAMtIe ema kahyuM ke rAhtvam AAkamAM zleSa ane vyatirekanI pratIti karAvanAra zabdo judA che eTale sakarAla kAra na thaI zake. enI sAme pratipakSI ema kahe che ke bhale zabdo judA che, paNa vAkaya teA eka ja che ne, eTale ekAyAnupraveza saMkara
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ hata 2-18, 19 ] . alaMkAyejanAnI cha zarate [ 95 jarUra thaI zake. tyAre siddhAMtI javAbamAM kahe che ke ekavAkyAzraya hoya tyAM paNa saMkarAlaMkAranI kalpanA karazo to pachI saMsRSTi mATe avakAza ja nahi rahe. kAraNa, jyAM jyAM eka vAkyamAM ekathI vadhu alaMkAro bhegA thayA haze tyAM badhe ja saMkarAlaMkAra mAnavo paDaze. ane e yogya nathI. mATe ahIM saMsRSTi ja mAnavI joIe. ahIM pratipakSI ema kahI zake ke A zlokamAM ekavAcakAnapraveza saMkara bhale na hoya paNa saMkarano je bIjo prakAra anugrAhya-anugrAhakabhAva upara AdhArita che te ahIM che ema kahevAmAM ze vadhe ? kAraNa, . e lokamAM vyatireka alaMkAra che te upamAgarbha che, ane lepamAne kAraNe ahIM vyatireka alaMkAra thaye che. eTale A udAharaNamAM kaleSa vyatirekane anugrAhaka che, ane vyatireka anugrAhya che. eTale ahIM saMkarAlaMkAra ja che, saMsRSTi nathI. vaLI, saMsRSTinuM kSetra ja nahi rahe evo je vadhe tame lIdho hato te paNa nahi rahe. kAraNa, saMsRSTi te jyAM anugrAhya-anugrAhakabhAva na hoya evAM sthAnamAM hoI zake che. enA javAbamAM siddhAMtI vRttimAM AgaLa kahe che ke - tamArI A dalIla barAbara nathI, kAraNa, vyatireka te bIjI rIte siddha thato jovA maLe che. e vAkyane samajAvatAM locanakAra kahe che ke pratipakSInuM kahevuM ema che ke zleSane kAraNe upamA Ave che, ane e upamAne jore vyatireka atitvamAM Ave che, mATe ahIM anugrAhya-anugrAhakabhAva che. paNa vyatireka alaMkAra to eve sthAne paNa hoya che jyAM upamA vAcya hotI ja nathI. jema ke - "akhila vizvane prakAzita karanArI sUryadevanI dIptirUpa battI, je kalpAMta samayanA parvatane paNa toDIphADI nAkhanAra niSphara vegathI vahetA pavanathI paNa bujhAI jatI nathI, je divase paNa atyaMta ujajavaLa prakAza Ape che, je aMdhakArarUpI
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 ] alaMkArajanAnI cha zarate [ dhvanyAloka kAjaLathI bilakula mukta che, je pataMgathI bujhAtI nathI balake pataMga(sUrya)mAMthI pragaTe che, te ananya battI ApaNane saune sukhI kare." ahIM vAgyarUpe upamA jyA vagara ja vyatireka alaMkAra darzAvavAmAM AvyuM che. eno artha e thayo ke vyatireka mATe vAsya upamA Avazyaka nathI eTale sUravamU0 zlemAM paNa lepamAna vyatirekanI anugrAhaka mAnavAnI jarUra nathI. e mAtra be judA judA alaMkArenI saMsRSTi ja che. paNa pratipakSI kahe che ke tame upara ApelA udAharaNamAM anugrAhya-anugrAhakabhAva upara AdhArita saMkarAlaMkAra na hoya teye sarasvamU0 vagere udAharaNamAM to kaileSamUlaka upamAne svIkAra vyatirekanA anugrAhaka tarIke ja thAya che. kAraNa ke vyatirekanI cArutAmAM e vadhAre na karatI hoya to enuM pitAnuM keI cArutva ja rahetuM nathI. eTale ahIM lepamA pote jude alaMkAra ja nathI. e vyatirekanuM ja aMga che. eTale ahIM aMgAMgabhAva saMkara che ema ja mAnavuM rahyuM. enA javAbamAM vRttimAM graMthakAra kahe che - ema paNa na kahI zakAya. kAraNa, vyatirekanA evA paNa. dAkhalAo maLe ja che jemAM (kaleSa vagara ja) kevaLa upamAnuM paNa je sArI rIte pratipAdana karavAmAM AvyuM hoya che te te cArutva pedA kare che. jema ke - mAruM AkaMda tArA garjana jevuM che, mArAM AMsu tArI avirata vahetI jaladhArA jevAM che, te (priyA)nA vicachedathI pragaTelo zokAgni tArI vIjaLInA camakArA jevuM che, mArA. aMtaramAM raheluM priyAnuM mukha tArAmAM rahelA caMdra jevuM che, Ama, ApaNe baMnenI vRtti (sthiti) samAna che, te pachI te sakhA jaladhara, tuM rAtadivasa mane bALavA kema taiyAra thayo che?"
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ jalota 2-18, 19 ] alaMkAra yojanAnI cha zarato [ 90 A dRSTAMtamAM zleSa nathI, kevaLa sAmya (upamA)ne re ja cAtA siddha thaI che. tema vyatireka paNa sadhAya che. eTale rarararayanTa mAM paNa upamAgata cAtA alaga rIte niSpanna thaI che ane tene choDIne vyatirekano svIkAra karavAmAM Avyo che ane te rasane poSaka banyo che. kavi rasanirUpaNamAM ekacitta thayela hoya ane kaI alaMkArano TheTha sudhI nirvAha karavAno ati Agraha na rAkhe tenuM udAharaNa - krodhe bharAIne potAnI komaLa caMcaLa bAhulatAnA pAzamAM sakhata bAMdhIne, sAMjane samaye, sakhIo samakSa, zayanagRhamAM laI jaIne, tenAM duzcaritonuM spaSTa sUcana karI, lathaDatI ane mIThI vANuthI "pharI evuM kaheze nahi" ema kahI, raDatI evI premikAe pitAne aparAdha chupAvavA mATe hasatA priyane mAryA vagara choDavo nahi. sAce ja e bhAgyazALI kahevAya !" ahIM rUpakAlaMkAra vyaMjita thayo che, paNa rasanI puSTi mATe ene TheTha sudhI nibhAvyA nathI. locanAkAra samajAve che ke A zlokamAM "komaLa caMcaLa bAhulatAnA pAzamAM' e zabdo dvArA rUpaka vyaMjita thAya che. paNa jo e rUpakane pUrepUruM cAlu rAkhyuM hota to nAyikAne vyAdhapatnI ane zayanagRhane kArAgAra kahevuM paData, je atyaMta anucita thAta. eTale rasanI paripuSTi mATe zarU karele e alaMkAra TheTha sudhI nabhAvyo nahi e ja yogya che. rasanA paripaSa mATe kaI alaMkAranuM nirvahaNa iSTa hoya tece te aMgarUpa ja rahe enI prayatnapUrvaka kALajI rAkhyAnuM daSTAMta- "huM priyaMgulatAomAM tAruM aMga, hariNIonI cakita daSTimAM tAre daSTipAta, caMdramAM tArA gAlanuM sauMdarya, morenAM pIMchAMnA samUhamAM tArA vALa, ane nadInI AchI laheromAM tArI bhamarAne vilAsa jovA mathuM chuM, paNa hAya, he bhIru, tAruM saMpUrNa sAmya keI eka jagyAe jovA maLatuM nathI." rasa. 7
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ ha8 ] alaMkArajanAnI cha zarate [ vanyAloka ahIM uprekSA alaMkArane pUrepUro vigate nirUpavAmAM Avyo che tema chatAM te vipralaMbha zRMgAranA poSaka aMgarUpe ja rahe enI pUrI kALajI rAkhavAmAM AvelI che. Ama, rasavani kAvyamAM alaMkAra yojanA karatI vakhate je cha bAbatonuM dhyAna rAkhavAnuM kahyuM che te chae chanAM udAharaNo ApyA pachI have AgaLa kahe che ke kavi je e rUpakAdi alaMkAra varganI upara kahelI che zarato jALavIne yojanA kare che te rasAbhivyaktimAM saphaLa thAya che. paNa je te upara kahelA niyamane bhaMga kare che te rasabhaMganuM kAraNa thaI paDe che. mahAkavionI racanAomAM paNa AnAM puSkaLa udAharaNe jovA maLe che. paNa hajAra sUktionI racanA karIne labdhapratiSThA thayelA e mahAtmAono doSa batAvo e pitAne ja doSita TharAvavA barAbara che, eTale e deze alaga pADIne batAvyA nathI. paNa rUpakAdi alaMkAravargane rasAdinI vyaMjanA mATe upayoga karavAnA je mArganuM ahIM digadarzana karAvavAmAM AvyuM che, tenuM anusaraNa karavAthI ane pote paNa bIjAM lakSaNonI kalapanA karI laI ekacitta thaIne pahelAM kahelA asaMlakSyakramadhvaninA AtmArUpa rasAdinuM nirUpaNa karavAthI kavine mahAkavinI moMghAmUlI padavI prApta thAya che. ahIM ApaNe thoDuM siMhAvakana karI laIe. dhvaninA zarUAtamAM be bheda pADyA hatA : 1. avivakSitavA athavA lakSaNAmUla ane 2. vivaNitA paravAcya athavA abhidhAmUla. e pachI avivakSitavAyanA pAchA be bheda pADyA hatA : 1. arthAtarasaMkramitavAya ane 2. atyaMtatiraskRtavAgya. e ja rIte, vivakSitA paravAnA paNa be bheda paDayA hatA : 1. asaMlakSyakramavyaMgya ane saMlakSyakramavyaMgya. atyAra sudhI emAMnA pahelA prakAra asaMlakSyakramabaeNgamAM alaMkAra yojanAne lagatI carcA karavAmAM AvI. have je bIje prakAra saMlakSyakramavyaMgya, tenI carcA zarU thAya che. enA paNa
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 2-20 21] saphaThyakramanya gyanA be bheda [ 99 pahelAM e bheda pADavAmAM Ave che H 1. zabdazaktimUla ane 2. arthazaktimUla. A vIsamI kArikAmAM e ja vAta kahI che ke - -salakSyakramanya gyanA be bheda 20 vivakSitAnyaparavAcya dhvaninA je bheda anuraNana jevA che, tenI pratIti kramapUrvaka thAya che. ane tenA paNa zabdazaktimUla ane azaktimUla evA be prakAra mAnavAmAM AvelA che. ane vRttimAM samajAve che ke A vivakSitAnyaparavAcya dhvaninA A prakAramAM vAcyAtha ane vyagyAnA kheAdha vaccenA krama dhyAnamAM AvatA hAI ene anusvAna eTale ke anuraNana evuM nAma ApavAmAM AveluM che. ane tenA paNa zabdazaktimUla ane azaktimUla evA be prakAra che. -- zleSAla'kAra ane zabdazaktimUla vinane bheda ahIM eka prazna evA UbhA thAya che ke jyAM zabdanI zaktithI bIjo artha pragaTa thatA hoya tene jo dhvaninA eka prakAra mAnavAmAM Ave te pachI zleSanu kSetra ja harAI jaze. enA javAkhamAM kahevAmAM Ave che ke zrleSanu kSetra ja herAI jaze ema nathI. e ja have kahIe chIe - 21 jyAM alaMkAra zabdathI kahevAyelA na hAya, paNu zabdanI zaktithI vyaMjita thatA hAya tyAM ja zabdazaktimUla dhvani che ema kahevAya. zleSanu kSetra harAI jatuM nathI ema kahyuM enuM kAraNu e che ke jyAM kevaLa vastu nahi paNa alaMkAra zabdazaktithI nyujita thaIne pragaTa thatA hAya tyAM ja zabdazaktimUla dhvani
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 ] zaleSAlaMkAra ane zadazaktimUla ivanine bheda [dhvanyAlaka heya che, evuM amAruM kahevuM che. je zadazaktithI be vastu pragaTa thatI hoya to tyAM leSa kahevAya. eno artha e thayo ke jyAM zabdazaktithI be vastune ja bedha thato hoya tyAM kaleSa ane jyAM vAcArya uparAMta je bIjA arthano bodha thAya te alaMkArarUpa hoya tyAM ja zabdazaktimUla dhvani che ema mAnavuM. A rIte kaleSanuM kSetra herAI jatuM nathI. have enuM udAharaNa Ape che - jema ke - yena dhvastamanobhavena balijitkAyaH purAkhIkRto, yazcovRttabhujaMgahAravalayo, gaMgAM ca yo dhArayan / : riAmaricha hara ti tulya 4 tamAma pAyAtsa svayamaMdhakakSaya karastvAM sarvadomAdhavaH / / A lokamAM vaparAyelAM milaSTa vizeSaNone kAraNe zabdazaktithI be arthe nIkaLe che: 1. viSNune lagato ane 2. mahAdevane lagato. viSNune lagate artha - ajanmA evA je viSNue bALapaNamAM zakaTane athavA zakaTAsurane nAza karyo hato, purANa kALamAM amRtaharaNa samaye baLavAna rAkSasone athavA bali rAjAne jItanAra zarIrane strInA rUpamAM palaTI nAkhyuM hatuM, uddhata kAliya nAgano athavA aghAsurane vadha karyo hato, zabdabrahmarUpa heI jenuM zabdamAM tAdAmya thaI jAya che, jemaNe govardhana parvatanuM ane varAhAvatAramAM pRthvInuM dhAraNa karyuM hatuM, zazine mathanAra rAhune ziracheda karavAne lIdhe deve jemanI "zazimaccharelara kahIne prazaMsA kare che, jemaNe dvArakAmAM aMdhake arthAt yAda mATe nivAsasthAna banAvyuM hatuM athavA mausalaparvamAM yAdavane nAza karAvyuM hatuM, ane jee badhI kAmanAo pUrNa kare che, te mAdhava tamAruM rakSaNa kare." mahAdevane lagate artha -
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ havata 2-2 ] gleSAlakAra ane zabdazaktimUla dhvanine bheTa [ 101 kAmadevane nAza karanAra, purANa kALamAM tripuradahana samaye baline jItanAra viSNunA zarIrane astramAM palaTI nAkhanAra, mahA bhayAnaka bhujaMgone hAra ane kaMkaNarUpe ane jaTAmAM gaMgAne dhAraNa karanAra, jenI de "caMdramaulihara" kahIne stuti kare che evA aMdhakAsurane vinAza karanAra umApati zaMkara tamAruM rakSaNa karo." A baMne arthe abhidhAzaktithI pragaTa thAya che ane vastumAtrarU5 che, eTale ahIM zleSAlaMkAra che, zabdazaktimUla dhvani nathI. ahIM pratipakSI e vAMdho uThAve che ke bhaTTodbhaTTe kahyuM che ke bIjA alaMkAranI pratIti thatI hoya te tene levAlaMkAra ja kahe. eTale zabdazaktimUla vinine pharI avakAza raheto nathI. enA javAbamAM kahe che ke A vAMdho uThAvavAmAM Avaze ema mAnIne ja ame kArikAmAM "AkSita" zabda vApare che. ene artha e che ke jyAM zabdazaktithI sAkSAt vAgyarUpe bIjA alaMkAranI pratIti thatI hoya te badhuM zleSanuM kSetra gaNAya. paNa jyAM zabdazaktine jore vAcyArthathI 'bhinna evA vyaMgyarUpe ja bIjA alaMkAranI pratIti thatI hoya tyAM dhvaninuM kSetra gaNAya. zabdazaktithI sAkSAt eTale ke vAyarUpe bIjA alaMkAranI pratIti thatI hoya enuM udAharaNa - tasyA vinApi hAreNa nisargAdeva hAriNau / janayAmAsatuH kasya vismayaM na payodharau // [ hAra vagara paNa svAbhAvika rIte ja manahara evA tenA stana kenA manamAM vismaya nathI jagADatA?] A lemAM raLI zabda Sayukta che. enA be artha thAya che ? 1. hAravALA ane 2. mana harI lenArA. eTale ahIM zleSAlaMkAra che. vaLI, vinAzi mAMne maNi (paNa) zabda virodha darzAve che. ane e zabdane kAraNe ja phaLi pAbdanA be artha thAya che. e zabdane kAraNe ja vismaya
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 ] zaleSAlaMkAra ane zabdazaktimUla ivanine bheda [ dhvanyAloka ane virodhanI eka sAthe pratIti thAya che. vaLI, vismaya paNa zabdavAca che. eTale A blekamAMnA baMne alaMkAra zleSa ane virodha tema ja emAM nirUpAyelo zRMgArane vyabhicArI bhAva vismaya traNeya sAkSAta bhAve vAyarUpe eTale ke abhidhAzakti dvArA pragaTa thayA che. eTale ahIM zleSAlaMkAra ja che ane te virodhanI chAyAne eTale ke cArutAno paripaSa kare che. A badhuM abhidhAzakti dvArA ja siddha thatuM hoI ahIM zabdazaktimUlavanine avakAza nathI. jyAM bIjA alaMkAranI pratIti abhidhA sivAyanI zakti vyaMjanA dvArA thatI hoya tyAM ja zabadazaktimUla dhvani gaNAya. eTale vRttimAM kahyuM che ke - ahIM zaMgArano vyabhicArI vismaya nAmane bhAva ane virodhAlaMkAra sAkSAt bhAve pragaTa thayA che; tethI e virodhAlaMkArano paripaSa karanAra leSane dAkhalo che, paNa anuraNanAtmaka dhvanine dAkhalo nathI. paraMtu vAya kaleSa athavA virodha alaMkAra dvArA vyaMjita thatA asaMlakSyakamavyaMgyano te e dAkhalo che ja. A chelA vAkyane artha spaSTa karatAM locanakAra kahe che ke pahelAM ema kahevAmAM AvyuM che ke tArA vinAri rezlekamAM virodhane paripaSa zleSa kare che. eno artha e thayo ke e dAkhalAmAM anugrAhyaanugrAhakabhAvavALo saMkarAlaMkAra che, ane tethI tyAM asaMlakSyakrama vani thAya che, ema kahevuM joIe. AnaMdavardhana e vAta svIkAre che ane kahe che ke asaMlakSyakramavyaMgya dhvanimAM vyaMjanAne viSaya sAkSAta bhAve vAcya zleSa ke virodha dvArA pragaTa thaI zake che. ane have vyatirekanI zobhA vadhAranAra zleSa vAgyarUpe pragaTa thayA chatAM asaMlakSyakramavyaMgya vaninuM udAharaNa banI zake che, te udAharaNo ApIne batAve che. jema ke mAre (eTale ke AnaMdavardhanane) ja kaleka "hAthamAM sudarzana dhAraNa karatA athavA suMdara dekhAtA hAthavALA, lalita caraNAraviMda dvArA traNe lokone vyApI lenAra, pitAnA cakSurUpe caMdrane dhAraNa karanAra hari, A deha jene suMdara che, jeNe pitAnAM sarva aMgonI zobhAthI traNe lokane.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota ra-21 ] pAlaMkAra ane zabdazaktimUla dhvanine bheda [ 103 jItI lIdhA che, jenuM AkhuM mukha caMdra jevuM che evI rukimaNIne pitAnA zarIra karatAM caDiyAtI mAne e yogya ja che. e rukimaNI tamAruM rakSaNa kare." A zlekamAM "sudarzanakara' zabda zleSayukta che, kAraNa, enA "sudarzanacakra dhAraNa karanAra" ane "jenA hAtha suMdara che, evo" ema be artho thAya che. emAMne bIjo artha vyatirekane baMdha karAve che. eno artha e thAya che ke kRSNanA te mAtra hAtha ja suMdara che, paNa rukimaNInuM to AkhuM zarIra suMdara che. ane e rIte kRSNanAM ane rukimaNInAM badhAM vizeSaNa vyatireka vyakta kare che. jema ke kRSNa to phakta lalita caraNAraviMdathI ja traNe lekane vyApI lIdhA che, paNa rukimaNIe to sarva aMgonA sauMdaryathI traNe lokane jItI lIdhA che, kRSNanI to mAtra AMkha ja caMdranI che, paNa rukimaNInuM to AkhuM mukha caMdra jevuM che; e vyatirakAlaMkAra paNa sAkSAta vAyarUpe kahevAyeluM che, kAraNa, potAnA zarIra karatAM caDiyAto mAne" ema spaSTapaNe kaheluM che. Ama, ahIM, anugAhya-anugrAhakabhAvayukta saMkarAlaMkAra che. zleSa ane vyatireka e bemAMthI ekane rAkhI bIjAne tyAga karavAne kaMI kAraNa ja nathI. vRttimAM kahyuM che ke - ahIM vyatirekanI zobhAmAM vadhAre karanAra zleSa vAcyarUpe ja pratIti thAya che. evuM ja trIjuM udAharaNa - mimatimahRdayatAM karaja khUche tamaH rANA maraNaM ca jaladabhujagajaM prasadya kurute viSaM viyoginInAm / / [ megharUpI sarSamAMthI utpanna thayeluM viSa viyoginIone cakkara, becenI, hRdayanI alasatA, jJAna ane ceSTAne abhAva, mUcha, aMdhArAM, zarIrane thAka ane maraNa bene beLe utpanna kare che.] A zlokamAM "viSa' zabda zleSayukta che. enA be artha - 1. jaLa ane 2. viSa - levA paDe che. kAraNa, meghane bhujaga eTale ke sarSa kahyo che eTale viSane artha kera evo karavo paDe che. e vagara sarpane vAcyArtha adhUro rahe che. vaLI jalada-bhujagamAM rUpakAlaMkAra paNa che. Ama, ahIM
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10] 2SAkAra ane zabdasatimUla nino bheda vinyAloka rUpakanI zobhA vadhAranAra levAlaMkAra che ane baMne vacce che. ahIM paNa zabdazaktimUladhvani nathI. evuM ja cothuM udAharaNa - "jenA hAthIo nirAza zatruonAM manarUpI svarNakamalane masaLI nAkhavAne lIdhe temanI saurabha phelAvanArA ane niraMtara dAna mATe laMbAyelA bAhuparigha jevA che." A zlekamAM paNa vizeSaNo zleSayukta che ane temAMthI rAjAne lagatA ane hAthIone lagato ema be arthe nIkaLe che. upara rAjAnA bAhune lagata artha Ape che. have je e ja vizeSaNa hAthIone lagADIe to artha e thAya ke hAthIo mAnasa sarovaranAM suvarNakamaLAne masaLI nAkhavAne kAraNe temanI saurabha phelAve che, ane satata mada vahevaDAvatA rahe che. ahIM paNa rUpakanI zobhAmAM vadhAre karanAra RleSa vAgyarUpe ja pratIta thAya che. ahIM sudhInI carcAmAM ekavIsamI kArikAmAM vaparAyelA "AkSipta" (vyaMjita) zabdathI vAya alaMkArone bAkAta rAkhavAmAM AvyA che, e vAta vigate samajAvI, ane spaSTa karyuM ke jyAM alaMkAra vAcya na hoya paNa AkSipta eTale ke vyaMgya hoya, tyAM ja zabdazaktimUla avani kahevAya. ane jyAM be vastu ke bIjA alaMkAranI pratIti vAyarUpe thatI hoya tyAM zleSAlaMkAra kahevAya. ane enAM pAMca udAharaNo paNa ApyAM. emAMnA pahelA udAharaNamAM be vastune ane bAkInAM cAramAM bIja alaMkArane vAyarUpe bodha thAya che. eTale e badhAM zabdazaktimUladhvaninAM nahi paNa levAlaMkAranAM ja udAharaNa che. badhI ja bhASAmAM evA zabdo hoya che jenA eka karatAM vadhu artha thatA hoya. paNa ghaNe bhAge AsapAsanA saMdarbha vagerene kAraNe temanI abhidhAzakti keI eka ja arthamAM maryAdita thaI jatI hoya che ane te zabda eka ja arthane bodha karAve che, jema ke "rAmalakSmaNa' kahIe eTale "rAma"ne artha "dazarathaputra' evo ja thAya, paNa "rAmapu' kahIe te "rAma"ne artha "baLabhadra, baLarAma" thAya. AvA anekArtha zabdanI abhidhAne eka arthamAM niyaMtrita karanAra kAraNe bhatRharie 1. saMyoga, 2.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 2-21] zleSAlakAra ane zabdarAktimUla dhvaninA bheda [ 105 viprayeAga, 3. sAhaca, 4. virAdha, 5. arthAM, 6. prakaraNa, 7. liMga, 8. khIjA zabdanI nikaTatA, 9. sAma, 10. aucitya, 11. deza, 12. kAla, 13. vyakti, ane 14. svara vagerene gaNAvelAM che. jyAM anekA zabdane prayAga thayA hAya, paNa tenI abhidhAne eka ja amAM niyaMtrita karanAra uparanAM kAraNeAmAMnuM keAI hAjara na hoya, teA enI abhidhA niyaMtrita thatI nathI ane tene sthaLe te zabdanA baMne arthA abhidhAthI ja vAcyarUpe pratIti thAya che. jema ke, upara AvI gayelA pahelA udAharaNamAM anekA zabdonI abhidhAne yiMtrita karanAra koI kAraNa na heAvAthI temAM * zivane lagatA ane viSNune lagatA ema ane arthA vAcyarUpe ja pratIta thayA che. ane tethI tyAM zleSAla kAra che, zabda zaktimUla dhvani nathI. e uparAMta, jyAM khIjA arthanA medha karAvavA mATe koI sAdhaka pramANa hoya tyAM paNa bIjA arthanI pratIti abhidhAthI ja thatI hoya che. upara ApelAM bAkInAM cAre udAharaNAmAM zleSayukta zabdaneA khIjo artha levA mATe kAraNu ane evA kAI te kaI zabdo vaparAyelA che. jema ke tasyA vinAvi. e lekamAM vi zabdane kAraNe dAro zabdanA e a levA paDe che. ema karIe teA ja vismaya ane virAdhanI pratIti thAya che. athavA zramimati. leAkamAM * jalada-bhujaga' evA prayAga karyAM che eTale . , viSa' zabdanA viSa ' ane jala' evA arthA levA paDe che; ema na adhUrA rahe che. Ama, e badhAM ja udAzabdazaktimUla dhvani nathI. " " karIe tA bhujaganeA vAcyA harAmAM leSAla kAra ja che, " have AgaLa emane ema kahevuM che ke anekA zabdanI abhiSA, uparanA koI kAraNe niyaMtrita thaI hoya chatAM bIjo alaMkAra AkSipta thaI ne, vyajita thaI ne samajAtA hoya teAye kAI prabaLa kAraNathI abhidhAne niyaMtrita karatuM kAraNa nakAmuM thaI jatuM hAya te, ane e alaMkAra bIjA kAI zabdathI kahevAI jatA hoya te, tyAM paNa zabdazaktimUla salakSyakrama dhvani kahevAtA nathI. vRttinA e bhAga A pramANe che . -- vyaMjanAthI pratIta thate alaMkAra paNa jayAM khIjA zabdathI kahevAI gayA hoya che tyAM te zabdazaktimUla anuraNanarUpa dhvani nAme oLakhAtA nathI. tyAM vakrokti vagere vAcya alakArA ja gaNAya che. jema ke -
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 ] zleSAlaMkAra ane zabdazaktimUla davanine bheda [vanyAloka se2aa zerAva gharAvatA citra mA, tenaiva skhalitAsmi nAtha patitAM kinnAma naalmbse| ekastvaM viSameSu khinnamanasAM sarvAbalAnAM gati gargopyaivaM gaditaH salezamavatA goSThe harivazciram / / ["he kezava, gAye e uDADelI dhULathI daSTi harAI gaI hovAthI huM kazuM jaI na zakI, tethI huM paDI gaI chuM. he nAtha, paDelI evI mane kema pakaDatA nathI? khADAkhayAvALA rastA para jeo hiMmata hArI beThI che evI badhI abaLAonI tame ja eka mAtra gati che"--gozALamAM gopI vaDe A rIte sUcaka zabdothI saMbodhAyelA kRNa tamAruM sadA rakSaNa kare.] A zlekamAM "sUcaka zabdothI' ema na kahyuM heta to "kezavagoparAgatayA ', "patitA" vagere zabdonA ekathI vadhu artho thaI zake ema hovA chatAM, saMdarbhane kAraNe uparanA eka arthamAM ja enI abhidhA niyaMtrita thAta. paraMtu "pha" zabda vaparAvAne kAraNe e niyaMtraNa nakAmuM thaI gayuM che ane abhidhA pharI punarjIvita thaI bIjA arthane paNa bodha karAve che. e artha A pramANe che - "he kezava, he svAmI (gepa ), tamArA pratyenA rAga kahetAM premamAM . AMdhaLI thaIne meM kazuM joyuM karyuM nahi. tethI ja mAruM khalana thayuM che (huM cAritryabhraSTa thaI chuM). he nAtha, mArA pratye patibhAva kema dhAraNa karatA nathI ? (mArI sAthe pati jevo vyavahAra kema rAkhatA nathI ?) kAmabANathI vIMdhAyelI badhI abalAonI ekamAtra gati (IrSArahita tRptisAdhana) tame ja cho'-A rIte gozALAmAM gopI vaDe sUcaka zabdathI saMbodhAyelA kRSNa sadA tamAruM rakSaNa karo." Ama ahIM baMne artho vAyarUpe ja pratIta thAya che eTale ahIM zleSAlaMkAra ja che. zabdazaktimUla vani nathI. ane mATe ja vRttimAM kahyuM che ke - AvAM badhAM udAharaNe bhale vAcya leSAlaMkAranAM udAharaNa gaNAya. paraMtu jyAM zabdanI vyaMjanAzaktithI bIje alaMkAra pragaTa thatuM hoya tyAM badhe ja dhvani che ema mAnavuM. jema ke -.
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota ra-21 ] zleSAlaMkAra ane zabdazaktimUla dhvanine bheda [ 107 "atrAntare kusumasamayayugamupasaMharannaz2ubhata grISmAbhidhAnaH phullamallikAdhavalATTahAso mhaakaalH|" A vAkyamAMthI liSTa vizeSaNane kAraNe eka grISma Rtune lagato ne bIjo zivane lagato ema be artho pragaTa thAya che. grISma Rtune lagate artha - eve samaye jemAM phUle khIle che te vasaMta RtunA be mAsa caitra ane vizAkhane upasaMhAra karI, havelIone veta banAvI detA khIlelI jUInA hAsyavALe grISma nAmane lAMbA divasovALe samaya udaya pAmyuM." zivane lagate artha- evAmAM vasaMta Rtu jevA zebhItA sat ane tretA yugane aMta ANuM, khIlelI jUInA jevA zubhra hAsyavALA, asuro ane abhakto mATe grISma jevA bhISaNa manAtA pralayaMkara ziva pragaTa thayA." ahIM prakaraNane lIdhe eTale ke prasaMga grISmavarNanane hovAthI abhidhAzakti grISmane lagatA arthamAM niyaMtrita thaI che, ane tyAra pachI zivane lagate je bIjo artha samajAya che te zabdazaktimUlaka vanivyApArathI eTale ke vyaMjanA dvArA ja samajAya che. evuM ja bIjuM udAharaNa - unnataH prollasaddhAraH kAlAgurumalImasaH / payodharabharastavyAH kaM na cake'bhilASiNam // A lekamAM zleSane kAraNe meghane lagato ane stanane lagato ema be artho samajAya che. meghane lagate artha - kALA agaranA jevA kRSNa varNanA, dhArAothI zobhatA, caDhI AvelA meghe konA cittane tanvI mATe arthAt pitAnI priyA mATe utkaMThita nathI banAvyuM !"
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 ] kahevAlaMkAra ane zabdazaktimUla vanine bheda [ dhvanyA stanane lagate artha - "kALA agaranA lepathI kRSNa varNavALA, hArathI zobhatA, te tanvInA unnata stanapradeza konA cittane utkaMThita nathI banAvyu!" ahIM prasaMga vaSavarNanano hevAthI pahelAM meghane lagato artha abhidhAthI samajAya che ane pachI vyaMjanAthI stanane lagato bIjo artha samajAya che. evuM ja trIjuM udAharaNa - dattAnandAH prajAnAM samucitasamayAkRSTasRSTaiH payobhiH pUrvAhaNe viprakIrNA dizi dizi viramatyati saMhArabhAjaH / dIptAMzoIrghaduHkhaprabhavabhayabhayodanavaduttAranAvo / gAvo vaH pAvanAnAM paramaparimitAM prItimutpAdayantu // A zlekamAM paNa zleSane kAraNe be arthe samajAya che. eka sUryane lagato ane bIje gAyone lAgato. sUryane lagate artha - "samucita samaye (grISma RtumAM, samudra vageremAMthI) kheMcI lIdheluM pANI varSA RtumAM varasAvI prajAne AnaMda ApanAra, divasanA zarUAtanA bhAgamAM judI judI dizAomAM phelAI janAra ane divasane aMte sameTAI janAra, dIrghakALavyApI duHkhanA kAraNabhUta bhayabharyA saMsArasAgarane pAra karavAnI naukArUpa parama pavitra sUryanAM kiraNo tamane apAra sukha Apo" gAyone lagate artha - "samucita samaye dUdha kheMcIne ane ApIne lokone AnaMda ApanArI, savAramAM (caravA mATe) judI judI. dizAmAM phelAI janArI, ane sAMje pAchI bhegI thanArI, dIrghakALavyApI duHkhanA kAraNabhUta bhayabharyA saMsArasAgarane pAra karavAnI naukArUpa parama pavitra gAye tamane apAra sukha Apa."
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 2-16 ] zleSAla'kAra ane rAkhazaktisUla ninA bheda [ 109 ahIM prasaMga sUryastutinA hAI pahelAM sUryanAM kiraNAne lagate a abhidhAthI samajAyA pachI khIje gAyAne lagatA artha vyaMjanAthI samajAya che. eTale vRttimAM kahyuM che A traNe udAharaNeAmAM zabdazaktithI khIjo aprastuta a samajAyA pachI e be artho asaMbaddha che evuM na lAge eTalA mATe prastuta ane aprastuta atha vacce upamAna-upameya bhAva kalpavA joI e. AvI rIte sAmarthyathI eTale ke sAzya vagerene jere atha dvArA vyagyarUpe dveSa pragaTa thAya che, e zabdamAM mukAyelA hAtA nathI, ane tethI dveSa karatAM anuraNana jevA vyaMgya vaninA viSaya judA ja hoya che. A bhAga jarA vigate samajI levAnI jarUra che. uparanAM traNe udAharaNeAmAM prakaraNane kAraNe abhidhA eka a'mAM niya Mtrita thAya che, eTale abhidhAthI mAtra prastuta prakaraNane lagatA artha ja samajAya che. tyAra pachI zabdazakti dvArA eTale ke abhidhAmUla vyaMjanAthI bIjA aprastuta eTale ke prakaraNa sAthe saMbaMdha na rAkhatA anI pratIti thAya che. emAM prastuta artha vAcya che ane aprastuta a yaMgya che. paNa e be vacce kroA saMbaMdha ja na heAya teA e deSarUpa gaNAya, mATe e be arthA vacce upamAneApameya sabaMdha 45vA joI e, eTale ke vya MjanAthI samajAya che ema mAnavuM joIe. ahIM vAcyA prastuta hAvAthI te upameyarUpe ane vyaMgyA aprastuta hovAthI te upamAnarUpe pratIta thAya che. Ama, ahIM khIjo atha vAcyuM nahAvAthI, zabdamAM mukAyelA na hAvAthI, zleSane viSaya nathI, paNa zabdazaktimUla ( alaMkAra ) dhvanine viSaya che. Ama, kayAM zleSa gaNAya ane kayAM dhvani gaNAya e vAta spaSTa thaI jAya che. vRttimAM je ema kahyuM che ke upamAna-upameyabhAva kalpavA joI e tenA atha leAcanakAra evA samajAve che ke enA uparathI evuM sUcavAya che ke alaMkAra dhvanimAM, jema ke upamAmAM be padArtho vacce sAmya darzAvavAnI, rUpakamAM eka padArthAna khIjArUpe darzAvavAnI, vyatirekamAM eka padArtha karatAM khIjAte caDiyAtA darzAvavAnI kriyA ja AsvAdapratItinuM pradhAna vizrAma sthAna che, eTale ke emAM ja rasa paDe che. nahi ke upameya vageremAM.
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 ] zabdazaktimUla vidhAlaMkAravani [ vanyAlaka upara batAvelA upamAlaMkAra sivAyanA je alaMkAro zabdazaktiAmUla saMlakSyakramavyaMgyadhvanimAM sthAna pAmI zake che tenI vAta have zarU kare che, kahe che - zabdazaktimUla vidhAlaMkArazvani zabdazakitamUla saMlakSyakramadhvanimAM A (upamA) sivAya paNa bIjA alaMkAre jarUra saMbhave che. dA. ta., vidhAlaMkAra paNa zabdazaktimUla saMlakSyakramarUpe jovA maLe che. jema ke bANa bhaTTanA sthAvIzvara pradezanA varNanamAM - "jyAM strIo mAtaMgagAminI (cAMDAlane sevanArI, bIjo artha, gajagAminI) ane zIlavatI, gaurI (gauravarNanI; bIjo artha, pArvatI) ane vibhavarata (vaibhavamAM racIpacI; bIjo artha, bhava kahetAM ziva, ane vibhava eTale ziva sivAyanA sAthe ramaNa karanArI), zyAmA (taruNa; bIjo artha, zyAmavarNanI) ane padmarAgiNa (padrakAMta maNinA alaMkAra sajelI; bIjo artha, padyanA jevI lAlIvALI), nirmaLa brAhmaNanA jevA pavitra vadanavALI (bIjo artha, sapheda dAMtavALA svaccha mukhavALI) ane madirAgaMdhayukta zvAsavALI che." AmAM lepane kAraNe je be arthe prApta thAya che, temAMno eka virodhanI pratIti karAve che, jyAre bIjo artha letAM virodha pratIta thato nathI. dA. ta., vAkyanA pahelA khaMDamAM strIone mAtaMgagAminI ane zIlavatI kahI che. ahIM je ApaNe "mAtaMgagAminI ane artha "cAMDALane sevanArI" e karIe to evI strI zIlavatI zI rIte kahevAya. e virodha pratIta thAya che, paNa je "mAtaMgagAminI"ne artha 'gajagAminI = hAthInA jevI cAlavALI" evo karIe to virodha raheto nathI. A udAharaNa vize vRttimAM kahe che ke - ahIM vAcya alaMkAra virodha che athavA tenA sauMdaryane pioSanAra zleSa che, ema kahI zakAya ema nathI, kAraNa, ahIM virodhAlaMkAra sAkSAta zabda mAraphate kaheluM nathI. paNa jyAM
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota ra-21 ] zabdazaktisUla vidhAlakAra dhvani [ 111 virodhAlaMkAra sAkSAt zabda mAraphate vyakta karela hoya tyAM je leSa paNa heya, to tyAM vAcya alaMkAra virodha paNa kahI zakAya athavA kaleSa paNa kahI zakAya. jema ke tyAM ja eTale ke "harSacarita"mAM - "virodhI padArthonA samavAyarUpa hatuM. jema ke, bAlAjakAravALI (1. bahu gADha nahi evA aMdhakAravALI; 2. vALarUpI aMdhakAravALI eTale ke aMdhakAra jevA kALA vALavALI) chatAM sUryanI mUrtirUpa (bIjo artha tejasvI)" vageremAM. ahIM "virodhI padArthone samavAya' kahIne virodha kahI dIdhuM che; vaLI, "chatAM" zabda paNa virodhavAcaka che, eTale ahIM vAcya alaMkAra virodha paNa kahI zakAya athavA zleSa paNa kahI zakAya. ahIM virodha ane zleSano saMkara che. ahIM zabdazaktimUla dhvani nathI. sAkSAta bhAve zabda dvArA kahevAyA vagara vidhAlaMkAranI pratIti zabdazaktimUla ivanirUpe zI rIte thaI zake tenuM udAharaNa Ape che - athavA mAre ja A zloka - vaivAtaUAma, adhIrANI furi, SUAmUA. caturAtmAnaM niSkriya, arimathanaM namata cakradharam // [ sahunA zaraNarUpa akSayane (avinazvarane), buddhinA svAmI sarvezvarane, harine, kRSNane, catura AtmAvALA niSkiyane, duzmanone nAza karanAra cakradhArIne namana kare.]. mULamAM vAparelA zliSTa zabdone kAraNe A zlokamAM nIce pramANe virodha pratIta thAya che. sarvanA zaraNarUpa che paNa pote akSaya eTale ghara vagaranA che, pote adhIza eTale buddhinA svAmI na hovA chatAM buddhinA svAmI che, hari eTale lIlA che, chatAM kRSNa eTale kALA che, catura kahetAM parAkramayukta chatAM niSkriya che. ari kahetAM cakranA ArAno nAza karanAra chatAM cakrane dhAraNa karanAra che. A virodha zabdamAM kahelo nathI. vyaMgya che mATe vRttimAM kahyuM che ke
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 ] yaMgya vyatirekala kAranuM udAharaNa [ dhvanyAlokaA udAharaNamAM zabdazaktimUla saMlakSyakrama dhvanirUpa virodhAlaMkAra spaSTapaNe pragaTa thAya che. vyaMgya vyatirekAlaMkAranuM udAharaNa e eTale ke zabdazaktimUla saMlakSyakrama dhvanirUpa vyatireka alaMkAra paNa jovAmAM Ave che. jema ke mArA ja A zlokamAM - khaM ye'tyujjvalayanti lUnatamaso yo pA nakhodbhAsinaH, ye puSNanti saroruhazriyamapi kSiptAmabhAsazca ye / je IzvamaNinaH kSitimRta je vAmajAnAM pittaisyutkaamntyubhye'pi te dinapate pAdAH zriye santu vaH / / [ aMdhakArane nAza karanAra je (kiraNe rUpI) pAda AkAzane atyaMta ujajavaLa banAve che ane je (caraNarUpI) pAda nathI suzobhita (ane AkAzane prakAzita na karanAra) che, je (kiraNarUpe) kamalanI zobhAne paNa vadhAre che, ane (caraNa rUpe) kamalonI zebhAne tirarakAra kare che, je parvatonAM zikharo upara (athavA rAjAonAM mAthAM upara) prakAze che ane je devanAM (athavA cAmaranAM) ziro () upara virAje che te sUryanAM (kiraNe ane caraNarUpI) baMne pAda tamAruM kalyANa karo.] A zlokamAM dehanA bhAgarUpe caraNo karatAM kiraNono utkarSa vyaMjita caya che mATe ahIM levamAMthI vyatireka alaMkAranI pratIti thAya che. jema ke kiraNa AkAzane prakAzita kare che paNa caraNo "nakhAbhAsI' eTale ke "nakhathI zobhatA" athavA "AkAzane ujajavaLa na karatA" evA be artha mAMne bIje artha laI kiraNone caraNa karatAM caDiyAtAM gaNAvyA che. paNa e vyatireka alaMkAra ahIM zabdathI sAkSAta kahela nathI, vyaMjanAthI pratIta thAya che, eTale e zabdazaktimUla saMlayamavyaMgya vaninuM udAharaNa bane che. vRttimAM kahyuM che ke - A rIte zabdazaktimUla saMlakSyakramavyaMgya dhvaninA bIjA paNa (alaMkAra ke vastu rU5) prakAra hoya che, te sahadAe
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota rarara ] arthAzaktimUla saMsyakama dhvani [ 113 pote samajI levA. ahIM graMthavistAranA bhayathI temane vistAra karavAmAM Avyo nathI. arthazaktimUla saMsyakrama vini Ama, zabdazaktimUla saMlakSyakramavyaMgya vaninuM nirUpaNa pUruM karyA pachI have, arthazakti mUla saMlakSyamadhvaninuM nirUpaNa zarU kare che. 22 artha zaktimUla e saMlakSyakramavanino je bIje prakAra che, temAM pragaTa thatA vAyArtha pite ja, tAtparya dvArA eTale ke vyaMjanA dvArA, zabdathI kahevAyo na hoya toye, eka bIjA arthane bodha karAve che. vRttimAM ene samajAvatAM kahe che ke - jyAM artha eTale ke vAcyArtha, zabdavyApAra eTale ke abhidhAzaktinI madada vagara ja, pitAnI zaktithI bIjA ane abhivyakta kare che te artha zaktimUla nAmane saMlakSyamavyaMgya davanine bIjo prakAra gaNAya che. jema ke - devarSi vadatAM evuM pitA pAse adhamukhe, lIlAkamalapatrone pArvatI gaNatI hatI. [ jyAre devarSi A pramANe kahetA hatA tyAre pitA pAse UbhelI pArvatI nIcuM joIne lIlAkamalanI pAMdaDIo gaNavA lAgI.] ahI lIlAkamalanI pAMdaDIne gaNavArUpa kriyA pitAne gauNa banAvI daIne zabdavyApAra vinA ja lajajA nAme vyabhicArI bhAvarUpa bIjA arthane pragaTa kare che. ahIM koI evo prazna uThAvI zake ke pahelAM, 3 jI kArikAmAM, tame vyabhicArI bhAvone asaMlakSyakramavyaMgya vanimAM gaNAvyA che ane ahIM A vyabhicArI bhAvane saMlakSyamavyaMgya kahe che, emAM virodha nathI ? te enA javAbarUpe vRttimAM kahe che ke - rasa. 8
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 ] athazaktimULa salaphyakrama ni [ dhvanyAleka A asalakSyakramavyaMgya dhvaninA ja viSaya che ema nathI. kAraNu, jyAM sAkSAt zabda vaDe kahevAyelA vibhAva, anubhAva ane vyabhicArI bhAvAthI rasAdinI pratIti thatI hoya tyAM ja kevaLa asa'lakSyakramadhvani gaNAya che. jema ke 'kumArasaMbhava'mAMnA vasa'tavanane bhAga, jemAM vasaMtamAM khIlatAM puSpAnAM AbhUSA dhAraNa karela devI pArvatInA AgamanathI mAMDIne kAmadeve zarasadhAna karyu tyAM sudhInuM, tema ja zivanI dhaiya smruti vagere ceSTAvizeSa vagerenuM varNana sAkSAt zabdomAM karavAmAM AveluM che. jyAre ahI eTale ke 'daiviSa vadatAM evu' e zleAkamAM tA anA sAmarthyathI vyaMjita thatA vyabhicArI dvArA rasanI pratIti thAya che. eTale e dhvaninA khIje ja eTale ke sa'lakSyakramanyagya prakAra che. A muddo barAbara samajavA mATe ApaNe ' kumArasaMbhava 'mAMnA e bhAga joIe. tyAM cAra laikAmAM kareluM vana A pramANe che padmarAgamaNine paNa zaramAve evAM azeAyanAM, suvanI kAMti dharAvatAM garamALAnAM, meAtInA kalApa jevAM sidhruvAranAM, vasaMtamAM khIlanArAM puSponAM bhAbharA dhAraNa karIne, kAmadevanA lagabhaga mujhAI gayelA parAkramane peAtAnA dehanA lAvaNyathI prajavalita karatI hAya ema, vanadevatAothI anusarAtI nagAdhirAjakanyAe dekhA dIdhI." 64 AmAM Alabana vibhAva pAtInuM ane uddIpana vibhAva puSpAbharaNa vagerenuM svabhAvavana saMpUrNapaNe kareluM che. praNayIjanAnA premI hovAne kAraNe trileAcana zaMkare pArvatInI pUjAnA svIkAra karavAnuM zarU karatAM ja puSpadhanvA grAmadeve samAhana nAmanuM khANu dhanuSa para caDAvyuM." 16 AmAM AlaMbana uddIpana vibhAva kevI rIte upayAgI thaI paDayA te batAvavAmAM AvyuM che. 66 * caMdrodayanA AraMbhe, samudra jema kSubdha thAya che. tema umAnA darzInathI saheja lApAyelA vaivALA zive bi baLa jevA adharAvALA umAnA mukha upara AMkha mAMDI." :
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota -rara ] athazakitamUla lakSyakrama dAni [ 115 pArvatI te pahelethI ja zaMkara pratye anurAga dharAvatI hatI. ane have zaMkara paNa enA pratye unmukha thAya che, ane praNayIjana pratye prema rAkhanAra hoI emane ratirUpa sthAyI bhAva gADha bane che ane tenA tathA ausukaya, Avega, cApalya, harSa vagere vyabhicArI bhAvonA sAdharaNabhUta anubhAva pragaTa thAya che ane e rIte vibhAva, anubhAvanI carvaNa ja vyabhicArI bhAvanI carvaNamAM pariName che. e vyabhicArI bhAva pote sthAyI bhAvane adhIna hoya che; jema derAmAM kUla vyAM hoya che tema sthAyI bhAvanA sUtramAM vyabhicArI bhAva parovAyelA hoya che, eTale e vyabhicArInI carvaNa aMte jatAM sthAyI bhAvanI carvaNAmAM ja paryavasAna pAme che. Ama, ahIM vibhAvAdinuM zabdo dvArA saMpUrNa kathana thayeluM hoI ahIM tarata ja rasanI pratIti thAya che, eTalA mATe A prasaMgane asaMlakSyakramavyaMgya vaninuM udAharaNa kahyuM che. paNa "devarSi vadatAM evuM' e zlekamAM to nIcuM jovuM ane kamaLanI pAMdaDIo gaNavArUpa kriyAo te bIjA koI kAraNe paNa thaI hovAno saMbhava che. eTale e lajajArUpI vyabhicArI -bhAvanA ja anubhAva che e tarata samajAtuM nathI, paNa ziva pratyene pArvatIno anurAga, tene meLavavA mATe eNe karelI tapazcaryA, vagere badhuM saMbhArIe chIe tyAre pitAnA Icchita vara sAthe thavAnA vivAhanI vAta nIkaLatAM pragaTelI lajajAnA A anubhA che ema samajAya che. eTale ahIM vyabhicArInI pratIti saMlakSyakramavyaMgyathI thAya che ane mATe asaMlakSyakramavyaMgya dhvani karatAM e vanine prakAra judo che ema kahyuM che. ahIM bIjI paNa eka varatu samajI levAnI jarUra che. upara batAvyuM tema, ahIM vyabhicArInI pratIti saMlakSyakrame thAya che, paNa rasanI pratIti te asaMlakSyakrame ja thAya che. eTale A udAharaNa rasanI daSTie asaMlakyamavyaMgyanuM ane vyabhicArInI dRSTie saMlakSyakramavyaMgyanuM che. ane eTale vRttimAM kahyuM che ke "A asaMlakSyakramavyaMgya vanino ja viSaya che ema nathI." vaLI, pachInA vAkyamAM paNa tyAM ja kevaLa asaMlakSyakramabhaMgya vani gaNAya che" ema kahyuM che te paNa A ja kAraNe. jemAM zabdavyApAranI eTale ke abhidhA zakitanI madada vagara ja eka artha vyaMjanA vaDe bIjA arthanI pratIti karAvato hoya evA arthazaktimUla saMlakSyakrama yaMgya vaninI A carcA patAvI have AgaLa.kahe che -
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 ] vyaMgyAtha zabdathI kahevAtAM davana na rahe [ banyAloka paNa jyAM zabadavyApAranI madadathI eka artha bIjA arthano vyaMjanA dvArA baMdha karAvatuM hoya te A vinino eTale ke arthazaktimUla saMlakSyakrama vinino viSaya nathI banato. jema ke - "viTa saMketakALa jANavAnI IcchAthI Avela che ema jANIne catura nAyikAe hasatAM hasatAM AMkhane IzAro karI lIlAkamaLa baMdha karI dIdhuM." A lekamAM lIlAkamaLa baMdha karI dIdhAnI vyaMjanA zabda mAraphate ja kahI dIdhI che. graMthakAra ema kahevA mAge che ke ahIM "lIlAkamaLa baMdha karyuM'' ene vyaMgyArtha e che ke "sAMja" saMketakALa che. zlokamAM evo koI zabda nathI. jemAMthI "sAMjane artha nIkaLI zake. eTale ahIM e artha to vyaMjanA dvArA ja samajAya che, vyaMjanAne AMca AvatI nathI, paNa "viTa saMketakALa jANavA Avyo hato" "AMkhano izAro karIne ' vagere dvArA kahI dIdhuM che ke lIlAkamaLa baMdha karavAnI kriyAno koI vyaMgyArtha che. ane ene jere ApaNe kamaLa baMdha karavAnI kriyAne vyaMgyArtha "sAMja' e karIe chIe. lecanakAra kahe che ke A rIte vyaMgyArthI zabdo dvArA kahI dIdhAthI e agUDha thaI jAya che ane enI khUbI mArI jAya che. vyaMgyAthI zabdathI kahevAtAM vani na rahe saMlakSyakramavyaMgya vaninA zabdazaktimUla ane artha zakitamUla e be prakAra vIsamI kArikAmAM darzAvyA hatA. te baMnenuM nirUpaNa karyA pachI have trevIsamI kArikAmAM ubhayazaktimUla trIjo prakAra paNa sUcave che. ane kahe che - te uparAMta 23 jyAM zabdazakti dvArA, artha zakti dvArA athavA zabda ane artha ubhayanI zakti dvArA vyaMjita thatuM artha paNa kavie potAnA zabdo dvArA kahI dIdhuM hoya che, tyAM dhvanithI jude ja alaMkAra hoya che. ane vRttimAM samajAve che ke -
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 2-23 ] vyaMgyAtha zabadathI kahevAtAM dhvani na rahe [117 zabdazakti dvArA, arthazakti dvArA ke zabdArtha zakti dvArA vyaMjita thato artha paNa kavi jyAM potAnI uktithI pragaTa karI detA hoya che tyAM A saMlakSyakramavyaMgya dhvanithI judo ja alaMkAra hoya che. athavA asaMlakSyakramavyaMgya dhvani saMbhavate hoya to tene e te eTale ke je te alaMkAra gaNAya. locanakAra AnI samajUtI evI Ape che ke zabda, artha ke zabdArtha 'ubhayanI zaktithI vyaMjita thato artha paNa, jo kavi potAnA zabdathI kahI de, to tyAM vani na rahe paNa zleSAdi alaMkAra ja thAya. athavA ene ThekANe asaMlakSyakrama rasAdi kavani hoya to te alaMkArya hoya che ane je vyaMgyAthe Ave che. te tene alaMkAra hoya che. paNa te vAgyAlaMkAra karatAM jude hoya che. kAraNuM, vyaMgya hoI emAM camatkAra vadhu hoya che. emAMthI zakzaktimUla vyaMgya zabdothI kahevAtAM vyaMgya na rahyAnuM udAharaNa - vatse mA gA viSAdaM, zvasanagurujavaM saMtyajorvapravRttam kampaH ko vA guruste, bhavatu balabhidA jambhitenAtra yAhi / pratyAkhyAnaM sugaNA miti bhayazamanacchadmanA kArayitvA, yasmai lakSmImadAda vaH sa dahatu duritaM manthamUDhAM payodhiH // prasaMga evo che ke samudramaMthana vakhate lakSmI jyAre samudramAMthI nIkaLI tyAre te mathAtA samudranAM bhayaMkara mojAMo jeIne khUba gabharAI gayelI hatI. tene dhIraja ApavA mATe samudra pote tene A vacano kahe che, paNa te evAM dviartha che ke lakSmIe badhA devomAMthI kone varavuM tenuM sUcana paNa emAM AvI jAya che. ( [ samudra kahe che: "beTA, tuM viSAda na pAmIza (bIjo artha tuM viSa khAnAra zivane na jaIza), upara caDatA vegIlA zvAsa levAnuM choDI de (udarvagati agnine ane atyaMta vegI evA vAyune choDI de), tuM ATalI badhI kaMpe che zA mATe ( = brahmA ane va: varuNa te tArA gurujana che, kAraNu, brahmA te pitAmaha kahevAya ja che ane lakSamI pANImAMthI nIkaLI che eTale jaladevatA varuNa enA pitA thAya)? baLane bhedI
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 ] vyaMgyA zabdathI kahevAtAM dalita na rahe [ dhvanyAleAka nAkhanAra agAsAM khadha kara ( aizva madathI matta banelA indrane paNa cheDI de), Ama Ava.' A rIte samudra bhaya dUra karavAne mahAne khIjA badhA devAnuM pratyAkhyAna karAvI jene lakSmInu pradAna karyuM' te (viSNu) tamArAM duHkhA khALI mUkeA. A kSeAkamAM bIjA devAne cheDIne viSNune varavArUpa je vyaMgyA che, te kavie peAte ' bhaya dUra karavAne bahAne khIjA devAnu pratyAkhyAna karAvI' vagere zabdomAM kahI dIdheA che, eTale ahIM dhvani nathI. zleSa alaMkAra ja che. athazaktithI prApta thatA vyaMgyAtha zabdathI kahevAvAne lIdhe dhvani na rahyAnu' udAharaNa " ahIM gharaDAM mAjI sUe che, vRddhomAM agraNI evA pitAjI ahIM sUe che, ane AkhA gharanuM kAma karI thAkIne leAtha thaI gayelI 'bhadAsI ahI' sUe che; jenA pati thADA divasathI paradeza gayA che evI abhAgaNI huM. A eraDAmAM ekalI paDI rahuM chuM;' --pathikane (ramaNa mATe ) avasara (= taka) che, ema jaNAvavA taruNIe yuktipUrvaka A pramANe kahyuM." AmAM taruNInI saMbhogecchA ane ene mATe yatheccha avasara che eve vyaMgyA kavie peAte ja chellA caraNamAM kahI dIdhA che, eTale e dhvaninuM udAharaNa rahetuM nathI. e pachI ubhayazaktimUla vyaMgyA zabdathI kahevAvAne kAraNe dhvani na rahyAnuM udAharaNa ApavA mATe kahe che ke pahelAM 'saracA kaMrAva' aAka AvI gaye che te Anu udAharaNa che. leAcanakArane mate e leAkamAM 'gAparAga ' vagere zabdo zleSayukta che, eTale tyAM zabdazaktimUla vyaMgya thAya, ane kRSNagApInI A vAta che e saMdarbha athavA prakaraNane kAraNe bIjo artha levAya che, eTale aMze e azaktimUla vyaMgya che. paNa khIjA AcAye! ahIM ubhayazaktimUlanI vyavasthA judI rIte kare che. temane mate e zlokamAM ge|parAga ' vagere keTalAka zabdo evA che, je badalIe te| bIjo a . ' svastiA' vagere keTalAka zabdo evA che jene C thaI ja na muke, paNa zitalA H jevA badale
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 2-24 ] azaktimUla dhvaninA bhedo [ 119 bIjA zabdo vAparIe teAye vyaMgyAmAM bAdhA na Ave. jyAM zabda badalI na zakAya tyAM zabdazaktimUla vyaMgya ane jyAM zabda badalI zakAya tyAM artha zaktimUla vyaMgya gaNAya. ahIM e bane che mATe ubhayazaktimUla vyaMgyanuM e udAharaNa thayuM. e zlAkamAM paNa ' sarezam ' zabda vAparIne kavie vyaMgyA zabdathI pragaTa karI dIdhA che, e pahelAM batAvyuM ja che. azaktimUla dhvaninA kSe , salakSyakramavyaMgya dhvaninA zabdazaktimUla, azaktimUla ane ubhayazaktimUla evA traNa prakAra darzAvavAmAM AvyA ane temAMnA zabdazaktimULanuM vigate vivecana karyuM. azaktimUlanuM sAmAnya svarUpa samajAvyA pachI have tenA paNa be prakAra batAve cheH prauDhaktimAtrasiddha ane svataHsabhavI. 24 bIjA aA vyaMjaka atha paNa e prakAranA laNavA 1. prauDhAktimAtraniSpanna zarIra 2. svataHsabhavI. ane ane vRttimAM samajAve che ke-- athazaktimUla saMlakSyakramavyaMgya vRnimAM je yjaka atha kahyo che tenA paNa e bheda che: eka tA kavinI athavA kavinibaddha vaktAnI prauDhAktimAtrathI jenuM zarIra racAyuM che evA, ane bIjo svataHsa'bhavI. kArikAmAM vyaMjaka aCnA e bheda gaNAvyA cheH 1. prauDhaktimAtrasiddha ane 2. svataHsabhavI. vRttimAM pahelA prakAranA paNa e peTA bheda pADavA che H 1. kaviprauDhAktimAtrasiddha ane 2. kavinibaddhapAtraprauDhAktimAtrasiddha. e bamAM prauDhakti sAdhAraNa che eTale kadAca e khete eka gaNyA haze. paNa leAcanakAra spaSTa traNa prakAra mAne che: 1. kaviproDhoktimAtrasiddha, 2. kavinibaddhapAtraprauDhaktimAtrasiddha, ane 3. svataHsaMbhavI. Ana dhruvane A traNenAM udAharaNa ApelAM che. kaviprauDhAktimAtraniSpannazarIranu udAharaNa-- " vasaMta mAsa yuvatIone nizAna banAvanAra, aNIvALAM, navapallavAnAM pIMchAMvALAM, AMkhAnI navI maMjarInAM kAmadevanAM mAtheA taiyAra kare che, paNa hajI ApatA nathI."
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 ] azaktimULa dhvaninA bhedo [ dhvanyAlAka vasaMta Rtu kheDI che ane AMbAne navAM pAna ane mera AvyAM che eTalI hakIkata AmAM kahevAI che. paNa te je rIte kahevAI che tene lIdhe emAMthI ramaNIya vyaMgyAnI pratIti thAya che. kavie vasa MtamAM cetanadhane ArApa karyAM che. tene kAmadevane mitra mAnyA che. te kAmadeva mATe khANa taiyAra kare che. AMkhAnI majarI e bANa che ane navapallava e e bANunAM pAchalA bhAganAM pIMchAM che. e khANAnI aNInuM nizAna yuvatIe che. vasaMta bANu taiyAra kare che, paNa hajI kAmadevane mAravA mATe ApatA nathI. A badhI kavinI kalpanA che ane ene lIdhe evA vyaMgyA samAya che ke A teA krUjI vasa MtanI zarUAta che tyAM ja eNe kAmavRttine uzkeravA mAMDI che, paNa jema jema vakhata jatA jaze tema tema enu tera vadhatuM jaze. hajI teA khANa taiyAra thAya che. jayAre madana dhanuSa para caDAvI mAraze tyAre te koNa jANe zuM thaze? A vyaMgyA kavinI camatkAraka uktine lIdhe ja saMbhavita banyA che, eTale e kaviprauDhAktimAtrasiddha azaktimUlavyaMgya dhvaninuM udAharaNa banyuM che. kavinibaddhapAtraprauDhAktimAtraniSpannazarIranuM udAharaNa pahelAM traNa parvatape jaI.'mAM ApeluM ja che. 4 e klAka kavinI ukti che ema mAnIe te emAMthI kaze! khAsa vyaMgyA nIkaLaze nahi, paNa kavihipata taruNu nAyakanI ukti mAnIe teA ja emAMthI biphaLa jevA nAyikAnA adharane cuMbana karavAnI tenI abhilASA vyajita thAya ane te dvArA zRMgAra rasa sudhI paheAMcI zakAya. eTale kaviprauDhaktimAtrasiddha ane kavinabaddhapAtraprauDhaktimAtrasiddha evA e vibhAga sAce ja svIkAravA jevA che. emAM ja vadhu camatkAra che. * enuM ja khIju` udAharaNa-- " yauvane AdarapUrvaka ApelA hAthanA TekAthI UbhAM thayelAM tArAM staneAe jANe kAmadevanA UThAMne satkAra karyA." A te kevaLa kavinI ukti zveta teA eneA artha eTale ja thAta ke yauvanane lIdhe tArAM ratana UMcAM thayAM che. paNa A vinirmita pAtranI ukti hoI emAMthI evA vyaMgyA nIkaLe che ke tArAM unnata ratanA joI ne kAne kAma na vadhe? huM paNu kAmavaza thayA chuM, vagere. ane te camatkAraka hoI A dhvaninuM udArahaNu banyuM che.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ *udyota 2-24 ] azaktisUkSa dhvaninA bhedo [ 121 e pachI svataHsa MbhavInI samajUtI Ape che -- svataHsa'bhavI te kahevAya jetu' astitva bahAra eTale ke kAvyanI bahAra jagatamAM paNa aucityapUrvaka sabhavI zake ane je kevaLa uktivaicitryane kAraNe ja niSpanna na thayeA heAya. enA udAharaNa tarIke pahelAM AvI gayeleA AAka deviSa vadatAM evuM.' laI zakAya. e udAharaNamAM nIcuM jovuM ane lIlAkamaLanI pAMkhaDIe gaNavI vagere je svAbhAvika ceSTA varNAvelI che tevI ceSTAAA laukika jIvanamAM paNa jovAmAM Ave te tenA ahI thAya che tevA ja vyaMgyA thAya. athavA enuM ja bIju udAharaNa-- " kAnamAM mAranuM pIdhuM khAsIne vyAdhanI vadhu, mAtInA hAra paherelI zAkAmAM gathI kre." vyAdha jyAre A patnInA jeTale ja samaya maLe che, hAthIe sudhdhAM mAratA Ane samajAvatAM leAcanakAra kahe che ke premamAM paDelA che tyAre tene mAtra merane mAravA jyAre e bIjI patnIenA premamAM hatA tyAre teA hateA, ema kahIne e patnInuM saubhAgya sUcavyuM che. bIjI patnIe gajamuktAnA hArathI aneka rIte sAjazaNagAra kare che, kAraNa, sabhAganI vyavratA nathI. e ja emanuM durbhAgya batAve che. ga teA nAdAnIne lIdhe ke avivekane lIdhe paNa sa Mbhave, eTale ahIM vyaMgyA vAcya banI gayA che ema mAnavAnuM nathI. A artha jema jema vavAte jAya che, athavA vananI vAta javA daIe, bahAra paNa pratyakSa vagere rUpe jema jema jJevAmAM Ave che, tema tema vyAdhavadhUnA saubhAgyanI adhikatA ja vyakta thAya che. artha zaktimUla dhvaninA vyaMjakanI dRSTie traNa bhedo pADayA hatA ane te traNenAM udAharaNa paNa upara ApavAmAM AvyAM che. e badhAM ja udAharAmAM vyaMjaka artho paNa vasturUpa che ane vyaMgyA paNa kAI te kai vastu eTale ke hakIkatarUpa che. eTale e udAharaNA vastuthI vatu vyajita thayAnA che. paNa alaMkArathI alaMkAra vyajita thatA heya evuM paNa bane che. tenI ja vAta have kare che. * | *
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ vanyAlaka 12ra ] arthazaktimUla alaMkAra dhvani arthAzaktimUla alaMkAra dhvani 25. jyAM artha zaktithI bIje alaMkAra paNa vyaMjanAthI samajAte hoya, te saMlakSyakramavyaMgyarUpa artha zaktimUla vanine bIjo prakAra gaNAya che. vRttimAM samajAve che ke - jyAM vAcya alaMkArathI judo bIne alaMkAra arthasAmarthyathI vyaMgyarUpe pratIta thatA hoya te saMhAsyakramavyaMgyarUpa arthazaktimUla davanine bIje eTale ke alaMkArathI alaMkAra vyaMjita thAya e prakAra che. eka ahaMkAramAMthI bIje alaMkAra vyaMjita thAya evuM te bahu DA dAkhalAmAM bane, evuM koI kahe ema mAnIne rUpaka vagere alaMkAre je vAcya che te badhA ja vyaMgya paNa hoI zake che, evuM ghaNA dAkhalAomAM batAvavAmAM AveluM che. rUpaka vagere je alaMkAro sAmAnya rIte vAgyarUpe jovAmAM Ave che, te alaMkAro paNa bIje vyaMgyarUpe pratIta thatA hoya che, evuM ghaNA dAkhalAomAM bhaTTa udubhaTa vageree batAveluM che. jema ke saMdehAdi alaMkAromAM rUpaka, upamA, atizayekti vagere alaMkAro vyaMgya hoya che evuM batAveluM che; tethI eka alaMkAramAMthI bIje alaMkAra vyaMjita thaI zake che ema pratipAdana karavAmAM kaI muzkelI nathI. lecanakAre eka udAharaNathI A spaSTa kareluM che. udbhaTe sasaMdehAlaMkAranI vyAkhyA evA ApelI che ke " jyAM prazaMsA karavA mATe upamAna
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 2-27 ] vyaMgyAla kAra pradhAna hoya tyAM ja rvAna [ 123 '' "" sAthe upameyane abheda ane bheda paNa kahyo hovAne lIdhe te vacana sa MdehavALuM banI jAya, tyAM sasaMdeha alaMkAra kahevAya. jemake, " A te ene hAtha che ke pavanathI hAlatAM patrarUpI AMgaLIovALA pallava. AmAM vAcya alaMkAra sasa Mdeha che ane upamA ane rUpaka vyaMgya che. atizayeAkti alaMkAra te dhaNA kharA alakArAmAM vyaMgyarUpe rahelA hAya che. ahIM leAcanakAre eka khulAsA e karyAM che ke ahIM eka alaMkAramAMthI khIne alaMkAra jyaMjita thavAnI vAta karI che, eTale kadAca kAI ne ema lAge ke vastumAMthI alaMkAra vyaMjita nahi thaI zakatA hoya. pazu A prakaraNa e pratipAdana karavA mATe che ke jema vastu vyaMgya hoI zake che tema alakAra paNa vyaMgya heAI zake che. ahIM e vAta alaMkAramAMthI bIje alakArI vyaMjita thaI zake che ema kahIne kahI che, teneA Aya e che ke je alaMkAramAMthI bIjo alaMkAra vyajita thaI zakatA hAya tA vastumAMthI ala kAra byajita thavAmAM zA vAMdhA hoI zake? ane A ullotanI ra9mI kArikAmAM spaSTa kahyuM paNa che ke kaiAIvAra alaMkAra vastu-- mAtrathI te| koIvAra ala kArathI pradhAnarUpe vyakta thAya che. ahI kAI evA prama kare ke udbhaTa vageree paNa alaMkAra vyaMgya hoya che evuM svIkAreluM che te have tame zA mATe piSTapeSaNa karo che ?. tenA javAbamAM have graMthakAra kahe che ke vya cAlukAra pradhAna hoya tyAM ja ni tema chatAM mAre eTalu tA kahevuM joIe ke 27 jyAM khIjA ala'kAranI pratIti thatI haiAya chatAM vAcyAla kAra e vyaMgya alaMkAraneA pradhAnapaNe e dha na karAvatA hAya tyAM e dhvaninA dAkhalA che ema na mAnI zakAya. ane vRttimAM samajAve che ke vAmyAla kAramAM khIne alaMkAra anuraNurUpe eTale ke sa'lakSyakramanya garUpe pratIta thatA hAya tAye jyAM vAcyAla kAranI: cArutA nya'gyAlaMkAranA pratipAdanamAM kAraNarUpa na khanatI hoya
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124] vyaMgyAlaMkAra pradhAna hoya tyAM ja davani [ dhvanyAlaka tyAM devaninuM udAharaNa che ema na kahevAya. jema ke, dIpaka vagere alaMkAromAM upamA vyaMgya hovA chatAM e upamAne prAdhAnya maLe e rIte cArutAnI vyavasthA na hovAne kAraNe te upamAne ApaNe vani kahetA nathI. jema ke - "caMdranAM kiraNothI rAtrinuM, kamaLothI nalinInuM, puSpa gucchathI latAnuM, hasethI zaradanI zobhAnuM ane sajajanethI kAvyakathAnuM gaurava vadhe che." A dIpakAlaMkAranA dAkhalAmAM upamA garbhita rahelI hovA chatAM vAcya dIpaka alaMkArane kAraNe ja emAM cArutA pratIta thAya che, nahi ke vyaMgya upamAne kAraNe eTale e vAcyAlaMkAra uparathI ja e kAvyane nAma ApavuM gya che. eno artha e ke ene vAya dIpaka alaMkArano dAkhalo gaNu. have pachI AvatA bhAgamAM vyaMgya alaMkAra uparathI te kAvya zAnuM udAharaNa che te nakakI karavuM joIe e vAta samajAvavA mATe alaMkAravaninAM 11 udAharaNo ApIne vigate carcA karelI che. jyAM vyaMgyAlaMkAra pradhAna hoya evAM kAvyomAM vAgyAlaMkAranI traNa sthiti saMbhave che: (1) vAgyAlaMkAra dvArA bIjA baMyAlaMkAranI pratIti thatI hoya; (2) vAcAlaMkAra hoya to kharo paNa te vyaMjaka na hoya; ane (3) vAyAkAra hoya ja nahi. eno artha e thayo ke bIjA ane trIjA vikalpamAM vyaMgyAlaMkAranI pratIti koI alaMkAramAMthI nahi paNa vastumAMthI thAya che. have je udAharaNa carcelAM che temAM baMne prakAranA eTale ke alaMkAramAMthI bIje alaMkAra vyaMjita thato hoya ane vastumAtrathI alaMkAra vyaMjita thato hoya evA baMne prakAranA dAkhalA che. vAgyAlaMkAranA prAdhAnyano dAkhalo upara Apyo che. have kahe che ke paraMtu jyAM vAgyAlaMkAra vyaMgyAlaMkArane pradhAnapaNe vyaMjita karato hoya tyAM vyaMgyAlaMkArane AdhAre tenuM nAma pADavuM egya che. jema ke -
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota ra-27 ] vyaMgyAlakAra pradhAna hoya tyAM ja dhvani [ 125 "ene lakSmI to maLI gaI che, pachI e zA mATe mane pharI valovavAnuM kaSTa uThAve? enA manamAM ALasa to che nahi, eTale e pAcho pahelAMnI mAphaka nidrAmAM paDe e paNa mane saMbhava lAgatuM nathI; badhA dvIpanA svAmI enI pAchaLa pAchaLa Ave che, eTale e pharIthI setu zA mATe bAMdhe?" - Apane najIka AvelA joIne samudra kaMpI UThyo che ane upara pramANe takavitarka kare che." A lekamAM caMdrodaya tathA sainikanA snAnane kAraNe samudramAM je kSobha pedA thayo che, te jANe moTI senA laIne AvelA rAjAne joIne DarI gayelA samudrane vyApelI dhrujArI che, evI ahIM upekSA che ane DarI gayelA samudra jAtajAtanA tarkavitarka kare che temAM sasaMdeha alaMkAra rahelo che. e baMneno aMgAMgI saMbaMdha che. Ama, ahIM vAyAlaMkArarUpe sasaMdeha ane ullAno saMkara che. ane emAMthI "rAjA viSNurUpa che" e vya gyArtha nIkaLe che, eTale ahIM rUpaka e vyaMgyAlaMkAra che. e pradhAna che eTale A zlekane saMlakSyakramavyaMgya kaviprauDhaktimAtrasiddha alaMkArathI alaMkAravyaMgya rUpakadhvaninuM udAharaNa kahevuM joIe. evuM ja bIjuM udAharaNa mArA pitAnA lekanuM -- he caMcala ane dIrgha netrovALI, lAvaNya ane kAMtithI. dizAone bharI denAra tAruM mukha atyAre maMda maMda mita karI rahyuM che, chatAM sAgaramAM lagAre kSobha pedA thatuM nathI, eTale huM ema mAnuM chuM ke e kevaLa jalana rAzi che e spaSTa che." A zlekamAM "jalarAzi' zabda zleSayukta che. ene eka artha jalarAzi" ane bIjo "jaDa" eTale ke " jADaca rAzi" "jaDatAno rAzi" evo thAya che eTale vAgyAlaMkAra zleva che. paNa e pote baMjaka nathI. nAyikAnA mukha para caMdratvano Aropa thayo che te arthasaktithI thayo che ane eTale e vyaMgyAlaMkAra rU5kane dAkhale che. Ama, ahIM kavinibaddha- - pAtraprauDhaktimAtrasiddha vastumAtrathI alaMkAravyaMgya spardhvanine dAkhala thaye.. ane tethI vRttimAM kahyuM che ke
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 ] upasAdhvani ane AkSepadhvani [ dhvanyAloka AvA dAkhalAomAM saMlakSyakramacaMkhya rUpakane Azraye ja kAvyanuM cArutva raheluM che eTale ene rUpavani nAma ApavuM e ja yogya che. upAdhvaninuM udAharaNa - vIranI daSTi kuMkuma lagADelA priyAnA stane upara nathI ramatI eTalI zatrunA hAthIonAM siMdUrathI raMgAyelAM kuMbhasthaLa upara ume che." AmAM priyAnAM stana karatAM zatrunA hAthIonAM kuMbhasthaLa vizeSa AkarSaka che ema kahyuM che, eTale vAcAlaMkAra vyatireka che, paNa emAMthI dhvanita thatI kuMbhasthaLo ane stana vaccenI upamA ja vIratvanA atizayane piSaka bane che eTale ahI upamAdhvani che ema kahevuM joIe. enuM ja bIjuM udAharaNa mArA "viSamakhANalIlA" kAvyamAM kAmadeva asure upara vijaya meLave che te prasaMgane lagatA nIcenA zlokamAM raheluM che - " lakSamInA sodara rone bhegAM karavAmAM magna thayelA asuranA hRdayane kAmadeve priyAnA biMgAdharomAM cakacUra banAvI dIdhuM." ahIM vAcAlaMkAra atizayokti che ane vyaMgyAlaMkAra upamA che. ane e ja camatkAraka heI A upamAdhvaninuM udAharaNa che. AkSepadhvaninuM udAharaNa - " hayagrIvamAM rahelA badhA guNe to te kahI zake, je mahAsAgaranuM mApa pANInA ghaDAthI kADhI zake." ahIM atizayokti vAcAlaMkAra che kAraNa, samudranuM mApa kADhavAne guNonI gaNanA sAthe saMbaMdha na hovA chatAM, evA saMbaMdhanI saMbhAvanA karelI che, tethI ahIM saMbhAvanAmUlaka saMbaMdhotizayokti alaMkAra vAca che ane guNonuM varNana karavuM ahIM ISTa che ane teno niSedha karela che - eTale AkSepAlaMkAra vyaMgya che. ane hayagrIvanAM guNonI aMgaNitatA ane
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 2-ra7 ] atha taranyAsani [ 127 vizeSatA ethI ja pratIta thAya che eTale e ja pradhAna che. Ama, e AkSepavaninuM udAraNa bane che. mATe ja vRttimAM kahyuM che ke ahIM vAcya atizayokti dvArA hayagrIvanA guNo avarNanIya che evuM pratipAdana karanAra tenI vizeSatAne pragaTa karanAra AkSepAlaMkAra vyaMjita thayo che. ' arthAtaranyAsakvani be prakArano saMbhave che: 1. zabdazaktimUla saMlakSyakramavyaMgya ane 2. arthazaktimUla saMlakSyakramavyaMgya. emAMnA pahelA prakAranuM udAharaNa - phaLa to daivAdhIna che. emAM zuM thaI zake tema chatAM ame eTaluM kahIe chIe ke rakta azakanAM pallava bIjAM pala jevAM nathI." * AmAM "phaLa' zabdanA be artha thAya cheH 1. phaLa ane 2. pariNAma rakta azokane AMbAnI jema phaLa nathI AvatAM paNa temAM zuM thaI zake? bIjo artha laIe to phaLa kahetAM pariNAma to daivAdhIna che, mANasa te mAtra prayatna karI zake Ama, ahIM sAmAnyanA dvArA vizeSanuM samarthana kareluM che, eTale e arthAtaranyAsa alaMkAra thaye. ane e vAstha levAlaMkAramAMthI vyaMjita thAya che. Ama, e ataranyAsakvaninuM udAharaNa bane che. bIjA prakAranuM udAharaNa- " krodhane meM hRdayamAM bhaMDArI rAkhe che, moDhA upara meM roSane pragaTa thavA dIdho nathI, chatAM tuM mane manAvI rahyo che. he bahujJa, te aparAdha karyo che chatAM huM tArA upara roSa karI zakatI nathI." A zlokamAM "bahu' zabda vAparyo to che nAyakane eTale ke vizeSa vyaktine mATe, ane kahyuM che ke tuM bahujJa che eTale aparAdhI hovA chatAM tArA upara roSa thaI zakato nathI. A vAgyAthe samajAyA pachI vicAra karatAM lAge che ke A vAta phakta A vizeSa nAyakane ja nahi paNa sau bahone lAgu paDe che, eTale ahIM vizeSa artha dvArA sAmAnyanI ciMtAthI
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 ] vyatirekAla kAradhvani [ dhvanyAlAka pratIti thAya che ane te vAcyavizeSanuM samarthana kare che, ethI ahI vyaMgya alaMkAra arthAtaranyAsa thAya che. e ja camatkAraka che. e ja vAta vRttimAM kahI che ke - ahIM vAcyavizeSa dvArA, khahuna mANusa aparAdhI hoya. tAye tenA upara kApa thaI zakatA nathI, evA vAcya sAthe. samRddha, paNa vAcyathI jude| sAmAnya artha, pradhAnapaNe vyaMjanAthI pragaTa thAya che. ane te vAcya vizeSanuM samarthana kare che. vyatirekavani paNa e prakAranA sa'bhave che : zabdazaktimUla ane azaktimUla. emAMthI pahelAnuM udAharaNa pahelAM ApI cUkayA chIe. (rlR ceDablyu Dha0) bIjAnuM udAharaNa - " huM bhale vana pradezamAM kharI gayelAM pAMdaDAMvALu kUbaDu jhaDa thaIne janmyuM, paNa manuSyaleAkamAM ekamAtra dAnamAM ja AnaMda lenAra daridra thaIne teA nahi ja janme." mAmAM dAnamAM ja ekamAtra rasa lenAra daridra mANasanA janmane vakhADI kADhayo che ane kharI gayelAM pAMdaDAMvALA kUbaDA jhADanA janmane vakhANyA che, e te sAkSAt zabdavAcyuM atha che. evA jhADa karatAM paNa evA puruSa vadhu zeAcanIya che, evuM upamAnApamaiyabhAvanI pratItipUrvaka ahIM vyaMjanAthI samajAya che. lecanakAre samajAvyuM che tema, ahIM ekamAtra dAnamAM AnaMda lenAranI niMdA ane pAMdaDAM kharI paDayAM che evA phUMbaDA jhADanI prazaMsA te| vAcya ja che. tema ahIM kAI vAcyAla kAra paNa nathI. eTale ahIM vastumAMthI pahelAM teA evA mANasa evA jhADa jevA che evI upamA vyakta thAya che. tyAra pachI vyaMjanA dvArA evuM pragaTa thAya che ke kUbaDA jhADa karatAM paNa dAnamAM ja rAcanAra daridra mANasa vadhAre AcanIya che. Ama, anu pavasAna vyatirekAla kAramAM thAya che. mATe A vyatirekAla kArdhvaninuM udAharaNa che. utprekSAdhvaninuM udAharaNa - - " caMdananAM vRkSane cAMTelA sarvAMnA niHzvAsathI mUti thayelA malayapana vasaMtamAM vaTemArguone mUrchA pamADe che."
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota ra-ra7] unmelAni [ 129 A zlokamAM vasaMta RtumAM malaya pavana vaTemArguone mUcha pamADe che te temanAmAM kAmavAsanA jagADIne ja pamADe che. ane te pote caMdana vRkSane cUMTelA sarponA viSathI mUrzita thayele che evI uprekSA karelI che. Ama, ahIM sAkSAt zabdathI na kahelI chatAM uprekSA ja vAkaSArthanA jore saMlajyamavyaMgyarUpe pratIta thAya che. ahIM ema kahI zakAya ema nathI ke AvA dAkhalAmAM "Iva" vagere zabdone prayoga thayela na hevAthI vAkyamAM asaMbaddhatA ja rahe che. kAraNa, bIjA dAkhalAemAM paNa evA zabdo vaparAyelA na hovA chatAM ukSAne artha vyaMjanAthI samajAto hoya che, evuM jovAmAM Ave che. jema ke - Aje A pUrNimAne caMdra tArA ISyakaluSita sukhanI paNa samAnatA pAmIne pitAnA aMgamAM samAtuM nathI." mAMDa eka divasa tArA prasanna nahi toya IrSyAkaluSita mukhanI paNa samAnatA pote pAmI zakayo enA AnaMdamAM A pUrNimAne caMdra potAnA aMgAmAM samAto nathI, cAre dizAmAM phelAI gayo che, evI ulTekSA ahIM iva" vagere zabdo vagara paNa samajAya che. evuM ja bIjuM udAharaNa - "bhayathI gabharAyelo mRga, AsapAsanAM ghare AgaLa thaIne deDate hatuM tyAre koI dhanurdhArI tenI pAchaLa paDyo na hate, tema chatAM strIo vaDe kAna sudhI kheMcIne marAyelAM nevabANothI jenI AMkhanI kAMti haNAI gaI che e te (mRga) kyAMya jo nahi." ahIM paNa "iva' jevo koI zabda na vaparAyo hevA chatAM strIonAM netra bANathI parAjita netravALe mRga deDato ja raho evI umekSA samajAya che. A carcA samAre5 karatAM vRttimAM kahyuM che kerasa, 9
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 ] zleSadhvani ane yathAsaMkhya dhvani [ dhvanyAla zabda ane arthanA upayogamAM prasiddhi ja pramANa che. ene samajAvatAM locanakAra kahe che ke uparanA dAkhalAomAM asaMbaddhatA che ke nahi, eTale ke ahIM upekSAne artha samajAya che ke nahi, tenuM pramANa ekamAtra sahudanI pratIti ja che. je sahune kavine abhipreta artha pahoMcato hoya to koI prayoga sAme vAMdho levAne artha nathI. uparanAM udAharaNomAM sahRdayone ukSAnI pratIti thAya che e je batAve che ke emAM asaMbaddhatA nathI. leSa dhvaninuM udAharaNa- ramyA iti prAptavatIH patAkA: rAga viviktA iti vrdhyntii:| yasyAmasevanta namadbalIkAH samaM vadhUbhirvalabhIryuvAna: // je (dvArikAnagarI)mAM ramaNIyatAne kAraNe patAkA prApta karanAra, ekAMtane kAraNe rAgane vadhAranAra, jhakelAM chajAMvALI pitAnI gupta havelIonuM sevana yuvAne pitAnI vadhu sAthe karatA hatA." A vAgyArtha samajAI jatAM abhidhAzakti to viramI jAya che. tyAra pachI vicAra karatAM sahRdayane samajAya che ke A lokamAM havelIo mATe vAparelAM badhAM ja vizeSaNa vadhUone paNa lAgu paDe che ane tyAre zleSathI thatA bIjo artha vyaMjanA dvArA tene samajAya che. e rIte havelIonAM badhAM vizeSaNo vadhUone A rIte lAgu paDe che. ramaNIyatAne mATe prasiddha, ghATIlAM aMgavALI, jhUkelI trivalIovALI, vadhUo sAthe yuvAna havelIonuM sevana karatA hatA. Ama, ahIM levadhvani che. eTale vRttimAM kahyuM che ke ahIM vadhUonI sAthe havelIonuM sevana karatA hatA evA vAyAthenI pratIti thayA pachI havelIo vadhU jevI che evI leSanI pratIti paNa artha sAmarthyathI pradhAnapaNe thAya che. yathAsaMkhyadhvaninuM udAharaNa - "AMbAne kUMpaLa phUTI, pAna AvyAM, kaLIe beThI, phUla khIlyAM; hRdayamAM kAmadevane kUMpaLa phUTI, pAna AvyAM, kaLIe beThI ane kula khIlyAM."
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 2-27 ] dIpaka ane aprastutaprazaMsAdhavani [ 131 ahIM pahelA vAkyamAMnA kramAnusAra "aMkurita" vagere zabda madananA vizeSaNarUpe pharIthI kahevAthI je saMlakSyakramavyaMgya cArutva pratIta thAya che, te kAmadeva ane AmravRkSanI tulyogitA athavA samuccayarUpa vAya cArutvathI caDiyAtuM che. A rIte bIjA paNa alaMkAro yathAyogya rIte samajI levA. ahIM lecanakAra bIjA cAra alaMkAronAM dRSTAMta Ape che te paNa ApaNe joI laIe. dIpakavaninuM udAharaNa : - "he vRkSa, tAru latAnI sAthe kalyANa he tane na agni ke na vAyu, na madamasta hAthI ke na kuhADe, athavA indranA hAthamAMthI chUTeluM vaja paNa-(bAdhArUpa thaI paDo). ahIM "bAdhArUpa thaI paDe e zabdone vyaMjanAthI umerI laIe chIe eTale agni, vAyu vagere pAMca vastuo, e eka kriyA sAthe anvita thaI jAya che ane pachI, emAMthI kazuM tane bAdhArUpa na thaI paDe, e artha prApta thatAM temAMthI kavino e vRkSa pratyeno snehAtizaya pratIta thAya che. Ama, ahIM ekAnvayarUpa dIpakathI ja cAtA sadhAya che mATe ahIM dIpaka dhvani alaMkAra che. ahIM vAcyArtha to dareka vastu sAthe juduM judu kriyApada joDIne paNa pUro thaI zakata, jema ke tane agni bALe nahi, vAyu ukhADI na nAkho, hAthI bhAMgI na nAkhe, vagere. paNa tema karavAthI dIpakane lIdhe sadhAtI cAratA sadhAta nahi. aprastutaprazaMsAdhvaninuM udAharaNaH "kAMTAbharyA ketakInAM vanamAM bhamatAM bhamatAM tuM Ama ja marI jaIza, he bhramara, tuM game eTaluM bhamIza paNa mAlatI phUla jevuM nahi maLe. priyatamanI sAthe bagIcAmAM pharatI koI nAyikA bramarane A pramANe kahe che. eTale ahIM bhramaraviSayaka vAcyArtha ja prastuta che. Ama ahIM kaI evo prazna kare ke bhramara kaMI keInI vAta samajI zakato nathI ke koInI sAthe vAta karI zakato nathI, eTale bhramarane saMbaMdhIne A bolAyuM che ema mAnI na zakAya. ane mATe ja e koI bIjAne uddezIne bolAyuM che ema samajAya che. to pachI ahIM aprastutaprazaMsA vAcya nathI ema kema kahe
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 ] apahunutidhvani [ davanyAlaka cho ? to eno javAba e che ke ghaNI vAra ApaNe joIe chIe ke mANaso mugdhatAne vaza thaI pazupaMkhI sAthe vAta kare che. te ja rIte A nAyikA paNa mugdhatAvaza thaI bhramarane saMbodhe che ane mAlatI phUlanI uttamatA jaNAve che. eTale ahIM bhramara ja prastuta che ane tyAM ja vAcyArtha pUre thAya che. tyAra pachI e vAcyArthIne jere bIjo eka artha pragaTa thAya che ke saubhAgyanA abhimAnathI bharelI ane sukumAra parimalavALAM mAlatInAM kula jevI, nirvyAja premaparAyaNa keI kulavadhU , banAvaTI cAturIne kAraNe vadhu jANItI thayelI, kuTinIrUpI kaMTakathI gherAyelI ane dUra dUra sudhI sugaMdha phelAvanAra ketakInAM vana jevI vezyAomAM Ama tema bhaTakatA priyatamane Thapako ApI rahI che. Ama, ahIM aprastuprazaMsA vAcya nathI paNa vyaMgya che ane mATe ja A aprastutaprazaMsAdhavanine dAkhala che. apahunutidhvaninuM udAharaNa amArA upAdhyAya bhadrAjanA nIcenA blekamAM jovA maLe che - "he namaNAM aMgavALI, gaurAMgI strIonA mucakuMbha samAna vizALa ane subhaga vistAravALA sudhAkara caMdramAM kALA agaranI patralekhArUpe rahevAne kAraNe ja je suMdaratA pAme che, te to, viyogAgnithI baLatI utkaMThita vanitAonA cittamAM vasavAne kAraNe utpanna thayelA saMtApane dUra karavAne A kAmadeva aMge phelAvIne paDyo che." A zlokamAM caMdramAM je kALAM dhAbAM hoya che tene vize ema kahyuM che ke e to virahAgnithI baLatA viginInA hRdayamAM vasavAne kAraNe jenAM aMge tapI gayAM che evo kAmadeva tApa zamAvavA mATe aMgo phelAvIne paDo che. ahIM caMdrakalaMkane niSedha zabdamAM kaheluM nathI eTale A apanuti vAca nathI paNa vyaMgya che. uparAMta, A zlekamAM bIjA paNa keTalAka alaMkAre baMApe rahelA che. (1) saMdehadhvani : caMdrabiMbamAM je kalaMka che te zuM che te kaheluM nathI. mAtra eTaluM ja kahevuM che ke "gaurAMgInA stananA jevA saMtamAM patrAvalinI peThe je zobhI rahyuM che te" Ama, ahIM saMdeha alaMkAra vanita thAya che.
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 2-27 ] atizayAktini [ 133 (2) prativastUpamAdhvani : pahelAM praNayane svIkAra na karavAne kAraNe pastAtI ane mATe virahathI utkaMThita banelI nAyikA priyatamanA AgamananI pratIkSA karI rahI che, prasAdhana paNa karyu" che ane e vAsakasajja che. pUrNa caMdranA udaya thatAM dUtI mAraphate teDAvelA tenA priyatama Ave che ane enI khuzAmata karavA kahe che ke tArA kucakalaza uparanI kAlAganI patraracanA kAmane uddIpta kare che. A caMdramAM rahelI kuvalayadalazyAmala kAMti paNa ema ja kare che. ahI upamAna ane upameya sUcaka e judAM judAM vAkayo kAmeAdvIpanarUpa eka sAdhAraNa dharmanuM upAdAna banyAM che eTale ahI prativastupamA alaMkAr vyaMgyarUpe pratIta thAya che. . (3) hetuala'kAradhvani : A kSeAkamAM caMdra mATe sudhAkara ' zabda vAparelA che, ane peAtAnAM aMgAnA saMtApa dUra karavA kAmadeva aMgeA phelAvI paDayo che ema kahyuM che, eTale zAMti meLavavA mATe sudhAkara caMdramAM te sUI jAya e ja ceAgya che. Ama, ahIM hetu alaMkAra paNa vyaMjanAthI samajAya che. (4) saheAktialaMkAradhvani : tArA staneAnI ane caMdranI ze!bhA ekI sAthe kAmeAdIpana kare che, ema ahIM saheAkti paNa dhvanita thAya che. (5) upameya pamAdhvani H tArA kucama`DaLa jevA cadra che ane caMdra jevAM tArAM kucama`DaLa che. Ama, upameyeApamA paNa ahIM vyaMjita thAya che. A rIte ahIM bIjA alaMkArAnI paNa utprekSA kahetAM kalpanA karI zakAya ema che, kAraNa, mahAkavinI vANI kAmadhenu jevI heAya che. A pachI leAcanakAra kahe che ke A badhA ala`kArAnI sa'sRSTi ane saMkaranI kalpanA peAte ja karI levI. tArAvatI TIkAmAM jaNAvyuM che te pramANe ahIM hela kAra ane upameyeApamAnI saMsRSTi che, kAraNa, khate svataMtra che. sasa Mdeha, prativastUpamA ane upameyeApamAmAM ekAzrayAnupraveza saMkara che, hevala`kAra ane apavruti tathA hevala kAra ane prativastUpamAmAM AMgAMgIbhAva saMkara che. apati ane prativastUpamAmAM ekAzrayAnupraveza sakara che.
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 ] ala'kAradhvaninI pratyeAjanavattA [ dhvanyAleka atizayAktidhvaninA dRSTAMta tarIke mArA (abhinavaguptane ) ja zleAka utAruM chuMH-- "" tArAM ane netrA krIDAnA navA aMkura samAna vilAsamaya vasaMtanuM agragaNya zarIra che, bhamarAnA lIlAmaya vilAsane kAryakrama bhaMgimApUrvaka vaLanAM dhanuSa che, mukhakamalanI madirA kSaNamAM Azcaryajanaka rIte vikAra pedA kare che. he suMdarI, sAce ja tuM A traNe leAkamAM brahmAjInI eka anupama racanA che.' madhu eTale vasaMta, madana ane madirA e traNe leAkamAM suMdara che, kAraNa, e anyAnyanAM paripeASaka che. e traNe bhegAM thaIne tArA zarIramAM rahelAM che, ema kaheluM che. ahIM madhu, madana ane dezane nAyikAnA rArIra sAthe saMbaMdha na hovA chatAM kapelA che, eTale ahIM sAMtazayekti alaMkAra vyajita thAya che. e uparAMta, madhu tathA netra, mukhane Asava ane niMdA, tathA bhamara ane kAmanA dhanuSyamAM bheda hevA chatAM abheda kalpelA che, eTale ahIM abhedrAtizayAkti pazu vyaMjanAM sarjAya che. Ama, khe prakAranI atizayAkti uparAMta aMta paNa alakArAnI pratIti vyaMjanAthI ahIM thaI zake ema cheH--- (1) vibhAvanAdhvani : sAmAnya rIte madirA pIdhA pachI gheADI vAre vikAra pedA kare che, paNa mukha-madirA teA pAtAMveta ja vikAra pedA kare che. eTale ahIM AsvAdapara parArUpa kAraNa vagara ja kArya utpanna thAya che eTale vibhAvanA alaMkAra vyajita thAya che. (2) tulyayAgitAdhvani : e netrA ane vasaMta e baMnene vilAsanu zvarIra gaNAvyuM che. Ama viziSTa evA vasa Mta sAthe samAnatA sthApIne nyUna evAM netrAnA eka dharmI vilAsa sAthe saMbaMdha joDavAmAM AvyA che. eTale udbhaTane mate ahIM tulyayeAgitAlaMkAra thAya. e paNa ahIM vyaMjanAthI samajAya che. kahevAnI matalaba e che ke jeTalA alaMkAro che te badhA ja dhvanita thaI zake che. ala'kAradhvaninI prayojanavattA A pramANe alaMkAradhvaninA viSayanuM vigate pratipAdana karyA pachI have tenI prayeAjanattA sthApita karavA kahe che ke~
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota -ra8 ra9, ] alaMkAra dhvaninI prajanavarA [ 135 je alaMkAre vAyAvasthAmAM kAvyanuM aMga banI zakatA nathI, te ja alaMkAre dhvanirUpa banatAM parama cArutAne prApta kare che. Ane locanakAra be rIte samajAve che: 1. kAvyano je varNanIya viSaya che te tenuM zarIra che. jema kaTakakuMDaLa zarIrathI bhinna che, tema alaMkAre paNa kAvyanA zarIrarU5 varNanIya viSayathI bhinna che; paNa te alaMkArone paNa sArA kavio potAnI pratibhAne baLe apRthagyatnanirvattharUpe kAvyanA aMgarUpa banAvI de che. 2. vAyAvarathAmAM je alaMkAre zarIratva ja prApta karI zakatA nathI, te ja alaMkAre vyaMgyarUpe vaninuM aMga banIne parama zobhA prApta kare che. alaMkAra dhvaninuM aMga zI rIte bane te have kahe che - alaMkAro vininuM aMga baMne rIte banI zake che, vyaMjakarUpe ane vyaMgyarUpe. emAMthI A prakaraNamAM to temane vyaMgyarUpe ja samajavAnA che. alaMkAra vyaMgya hoya tyAre paNa temanuM prAdhAnya vivakSita hoya te ja teone dhvanimAM samAveza thaI zake che. nahi to te guNIbhUtavyaMgya gaNAya che, evuM have pachI pratipAdana karavAmAM Avaze. alaMkAro aMgI eTale ke pradhAnarUpe vyaMgya hoya tyAre paNa temanI sthiti be prakAranI hoya che. 1. koI vAra teo vastumAtrathI vyaMjita thayA hoya che to 2. kaI vAra alaMkArathI. temAM - alaMkAro jyAre vastumAtrathI vyaMjita thatA hoya che tyAre te teo nisaMdeha dhvaninuM aMga bane che. tenuM kAraNa e che ke - kAvyavRttine eTale ke kAvyapravRttine AdhAra ja enA upara hoya che.
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 ] alaMkAra dhvaninI prajAvattA [ dhvanyAloka ane vRttimAM samajAve che ke kAraNa ke evA prakAranA vyaMgya alaMkAranI pratIti karAvavA mATe ja kAvya pravRtta thayuM che. tema je na hoya eTale ke vyaMgyAlaMkAra je pradhAna na hoya te te sAduM vAkya ja banI jAya. te ja alaMkAro - je bIjA alaMkarothI vyaMjita thatA hoya che te vaLI, teo vininuM aMga banI jAya che - je cArutvanA utkarSane lIdhe tyAM vyaMgyanuM prAdhAnya pratIta thatuM hoya te. ame pahelAM kahI ja gayA chIe ke vAcya pradhAna che ke vyaMgya pradhAna che, ene nirNaya cArutvanA utkarSane AdhAre karavAnuM che. vastumAtrathI vyaMjita thatA alaMkAronAM udAharaNa paNa pahelAM ApelAM udAharaNomAMthI samajI levAM. AvI rIte vastumAtrathI athavA alaMkAravizeSarUpa arthathI bIju vastumAtra ke alaMkAra pratIta thatAM hoya tyAre, cArutvanA utkarSane kAraNe e vyaMjita thatAM vastu ke alaMkAra pradhAnatA prApta karatAM hoya te tyAM artha zaktimUla saMlakSyakramavyaMgya vani che ema samajavuM. Ane artha e thayo ke vastu tema ja alaMkAra baMne kaI vAra vyaMjaka to koI vAra vyaMgya banI zake che, eTale ke vastumAMthI koI vAra vastu to koI vAra alaMkAra ane e ja rIte alaMkAramAMthI paNa koI vAra vastu ane koI vAra alaMkAra vyaMjita thAya che. pahelAM arthazaktimUladhvaninA kaviprauDhaktimAtrasiddha, kavinirmita pAtraprauDhakti mAtrasiddha ane svataHsaMbhavI ema traNa bheda pADyA hatA. tene A cAre guNatAM arthazaktimUla vaninA kula bAra bheda thayA. e uparAMta, zabdazaktimUla avaninA vastu ane alaMkArarUpa be bheda umeratAM kula cauda bhedo thayA. emAM ubhayazaktimUlano eka ane asaMlakSyakrama dhvanine eka prakAra umeratAM kula 16 bhedo
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 2-31 ] dhvani ane guNIbhUtavyayane bheda [ 137 vivakSitAnyaparavAcya athavA abhidhAmUla dhvaninA thayA. ane avivakSitavAcya eTale ke lakSaNAmUla dhvaninA arthAtarasaMkramitavAcya ane atyaMtatiraskRtavAcya evA e bhedo umeratAM dhvaninA kula aDhAra bhede thayA. dhvani ane guNIbhUtavya ane bheda Ama dhvaninA prabhedyAnuM pratipAdana karyA pachI dhvaninA AbhAsa (guNIbhUtavyaMgya ) ane dhvani vaccenA bheda spaSTa karavA mATe kahe che -- - 31 jyAM pratIyamAna eTale ke vyaMgya artha arkuTarUpe pratIta thatA hoya athavA tA vAcyanA agarUpe pratIta thatA hAya tyAM te dhvaninA viSaya nathI gaNAtA. pratIyamAna a paNa e prakAranA hAya che sphuTa ane asphuTa. emAMthI je sphuTa pratIyamAna a che te jyAre zabdazaktithI athavA azaktithI pragaTa thatA hoya tyAre dhvani kahevAya che, khIo nahi. je pratIyamAna a sphuTa hAya paNa vAcyAnA agarUpe pratIta thatA hoya te A anuraNanarUpa eTale ke saMlakSyakramanya dhvaninA viSaya nathI banatA. jema ke - " phAIbA, juo tA, keAI e evI saphAIthI gAmanA taLAvamAM vAdaLane ulaTAvIne mUkI dIdhu' che ke na te kramaLa cALAI gayAM ke na tA haseA ekAeka UDI gayA." ahIM kAI mugdhA vadhU taLAvamAM paDeluM vAdaLatu' pratimi ba joIne Azcarya mAM DUkhI gaI che, e vyaMgyA che. tema chatAM ahI' e vyagyA karatAM e Azcaya je rIte vyakta thayu che te vAcyA ja vadhu camatkAraka che. eTale e vyagyAtha vAgyAnuM * aMga eTale ke gauNa khanI gayA che.
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 ] dhvani ane guNIbhUtavyaMgyane bheda [ vanyAloka AvI jAtanAM udAharaNemAM bIje paNa jyAM jyAM vyaMgyArtha karatAM vAcyArtha cArutvanA utkarSanI pratItine kAraNe pradhAna lAgato hoya tyAM vyaMgyAthe aMgarUpe, gauNarUpe ja pratIta thAya che ane te vanine viSaya banato nathI. jema ke - vetasakuMjamAMthI UDatAM paMkhIone kolAhala sAMbhaLIne gharakAmamAM rokAyelI vadhUnAM gAtro DhIlAM thaI gayAM." ahIM paNa, pite saMketa karyA chatAM te pALI na zakI enuM bhAna thatAM vadhUnAM aMge DhIlAM paDI jAya che, e vyaMgyArtha karatAM vAcyArtha ja vadhu ramaNIya che, mATe e vanino viSaya na banI zake. ethI ja vRttimAM kahyuM che ke - AvAM udAharaNe moTe bhAge guNIbhUtavyaMgyanA dAkhalA tarIke rajU karavAmAM Avaze. paNa jyAM prakaraNAdinA jJAnathI nakkI thayele vizeSa vAgyAthe pAchA vyaMgyArthanA aMgarUpe ja bhAsato hoya to tyAM A saMlakSyakramavyaMgya vani che ema kahevAya. jema ke - kharelAM phUla vINa le, pArijAta halAva mA; zvazure sAMbhaLe zabda balaiyAMne, thayuM bhUMDuM. ahIM koI vAra sAthe ramaNa karatI sakhIne bahArathI. malayAMne avAja sAMbhaLI janAra sakhI cetave che. vAcyArthInI pratIti mATe AnI apekSA rahe che, arthAta e vagara vAcyArtha pUre samajAtuM nathI. A bhAga samajAvatAM becanakAra kahe che ke koI nAyikA pArijAtanI kuMjamAM jAra sAthe ramaNa kare che, tenAM balaiyAMne avAja bahAra saMbhaLAya che ane te sAMbhaLIne e nAyikAnI sakhI tene cetavavA A vacane kahe che. upara uparathI jotAM to eno artha evo lAge che ke tArA sasarA pArijAtane jatana karIne jALave che ane koI tene halAve che to gusse thAya che. mATe halAvavAnuM rahevA de ane paDelAM phUla ja vaNI le. nahi,
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ havata 2-31 ] vani ane guNIbhUtavyaMgyane bheda [ 139 te tArA sasarA gusse thaze ane pariNAma sAruM nahi Ave. ahIM "thayuM bhUMDuM'ne artha sasarA gusse thaze eTale ja karavo joIe. nahi te je eno bIjo artha karIe te vyaMgyAthe utithI ja pragaTa thaI jAya ane A vini kAvya nahi rahe. ahIM A zlokano vyaMgyArtha pahelAM AvI gayelA "kene roSa caDe nA' e zlekanA jevo ja levAno che. eTale ke (1) jAra mATe ene vyaMgyA evo che ke tAre sAvacetI rAkhavI joIe, ghareNAMne avAja na thavA devo joIe, nahi to pakaDAI jaze; (2) nAyikAne mATe vyaMgyAtha evo che ke tAre joI vicArIne kAma karavuM joIe; (3) taTastha vyaktio mATe vyaMgyAtha evo che A to nAyikA pArijAtanAM phUla pADavA tene halAve che tethI bayAM khakhaDe che, bIja kazuM nathI; (4) sakhIo mATe artha evo che ke joyuM, meM kevI siphatathI mArI sakhIno durAcAra chAvarI lIdhI; (5) sasarA mATe artha evo che ke koI pArijAtana halAve e tamane gamatuM nathI e huM jANuM chuM. A nAyikA samajatI nathI eTale halAve che, paNa meM ene cetavI dIdhI che eTale have nahi halAve. guse na thaze. vagere. ahIM vyaMgyAthe nA be bhAga che. eka to prakaraNanuM jJAna ke nAyikA jAra sAthe ramaNa karI rahI che ane tenAM balaiyAMne avAja bahAra saMbhaLAya che. vAcArthanA bedha mATe A vyaMgyArthino bodha Avazyaka che. e vagara vAgyAthe pUro samajAto nathI. kema ke pArijAtane halAvavAthI sasarA gusse thAya che e to jANItI vAta che, nAyikA paNa e jANe che, eTale e kahevAnI kaMI jarUra ja na hoya. AthI bhaMgyArthathI prApta thatuM prakaraNAdinuM jJAna vArthanI pUrti mATe Avazyaka bane che. ahIM koI evo muddo uThAve che to te ahIM vyaMgyArtha vAgyArthInuM aMga banI jAya che. pachI tame ene davaninuM udAharaNa kema kahe che? te tenA javAbamAM kahe che ke - jyAre prakaraNAdinA jJAnane lIdhe eka artha - pArijAta halAvIza nahi, sasarA khijAze- nI pratIti thayA pachI bIje vyaMgyArtha - tenA jAranA avinayane DhAMkavA mATe A kahyuM che e- pragaTa thAya che ane tyAre e vAgyAthe pAcho vyagdhArthanuM
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 ] vani ane guNIbhUtavyaMgyane bheda [ vanyAloka ja aMga banI jAya che, eTale Ane samAveza saMlakSyakramavyaMgya vanamAM thAya che. Ane artha e che ke pahelAM vyaMgyArthathI ApaNane prakaraNAdinuM jJAna thAya che ane tene jore vAcyArtha pUrepUre samajAya che. eTale pahele vyaMgyArtha vAyArthanuM aMga bane che. paNa e vAcArtha samajAyA pachI bIje vyaMgyArtha e samajAya che ke A to pelInA durAcArane DhAMkavA mATe kahyuM che. ane e vyaMgyArthanuM pele vAgyArtha aMga banI jAya che, eTale kahyuM che ke Ano samAveza saMlakSyakrama vyaMgya vanimAM thAya che. AvI rIte vivakSitavAca eTale ke abhidhAmUla dhvanine ane tenA AbhAsano bheda spaSTa karI sAthesAthe avivakSita eTale ke lakSaNAmUla dhavaninA AbhAsane paNa dhvani sAthe bheda spaSTa karavAne kahe che- 3ra avyutpattine ke azaktine kAraNe bAdhita arthavALA zabdane upaga thaye heya to tene vidvAnoe A vanino viSaya mAnava nahi. vRttimAM spaSTa karyuM che ke - bAdhita arthavALA (alagati) zabda eTale lakSaNAthI vaparAyelA zabda. e vyutpatti ke zaktine abhAve vaparAyA hoya tyAM te dhvanine viSaya banatA nathI. locanakAre A baMnenAM udAharaNa ApyAM che. avyutpattine kAraNe eTale ke anuprAsAdi sAdhavA mATe jyAM lAkSaNika sabda vAparyA heya evuM udAharaNa - premapremapravandhapracuraparicaye prauDha sImantiInAm / cittAkAsAvakAze viharati sata yaH sa saubhaagybhuumiH|| [[prauDha sImaMtinIonA calAyamAna premaprabaMdhanA pracura paricayavALA cittAkAranA avakAzamAM je niraMtara vihAra kare che te saubhAgyazALI che.]
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 2-33 ] vani ane guNIbhUtavyaMgyane bheda [ 141 ahIM premane pRvatta " kAMpato' kahyo che e lAkSaNika prayoga che, paNa e anuprAsa mATe ja karyo che, bIjuM kaI prayojana nathI. evuM ja 'cittAkAza' zabdanuM paNa che. eTale ahIM keI cArutA pragaTatI na hoI e vaninuM udAharaNa nathI. azakti eTale chaMdane pUre karavAnI arthAta chaMdamAM jeTalA akSaro joIe teTalA pUrA pADavAnI azakita. azaktine kAraNe karelA lAkSaNika zabdanA prayAganuM udAharaNa - he viSamabANanA kuTuMbIonA samUhamAM zreSTha, jenuM bhAjana (madhyabhAga) caMcala taraMgothI khaLabhaLeluM che evA samudramAM paDIne te potAnA kuDathamaya (= pASANamaya = sthira) AtmAmAM caMcaLatA pedA karI." ahIM caMdra mATe viSamabANanA kuTuMbIonA samUhamAM zreSTha pada vAparyuM che te kevaLa pAdapUrti mATe ja vAparyuM che. ethI koI vizeSa : cAtA sadhAtI nathI. mATe e dhvaninuM udAharaNa nathI. kAraNa - 33 vininA badhA ja prakAranA bhedapabhedamAM vyaMgya artha skuTapaNe ane pradhAnarUpe vyakta thAya e ja ivaninuM pUrepUruM lakSaNa che. AnAM udAharaNa apAI cUkayAM che. zrI rAjAnaka AnaMdavardhanAcArya viracita vanyAlokane. bIje udyota pUre thaye.
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota trIjo Ama, bIjA udyotamAM, vyaMgyAnI STie dhvaninuM svarUpa ane tenA prabhedo darzAvyA pachI have gUjakanI dRSTie tenA bhedo khatAvavAmAM Ave che. eneA a` e che ke gayA udyotamAM dhvaninA je bhede batAvyA che te mAtra vyagyanI dRSTie ja batAvyA che, eTale ke vyaMgyA keTalA prakAranA hAI zake che tenI tyAM carcA karelI che. e vAta sAcI ke gya gyanA bhede khatAvavA mATe pahelAM vyagyane avivakSitavAcya ane vivakSitAnyaparavAcya evA e mukhya bhAgamAM vaheMcI nAkhyA hatA ane e rIte emAM amuka aMze vyaMjakaneA paNa ullekha thayA che. paNa kharuM jotAM, e bheda vyaMgyAnA ja che. keTalAka vyaMgyA evA heAya che, jemAM vAcyA vivakSita hateA ja nathI ane khIjA keTalAka evA hAya che jemAM vAcyA khIjA arthamAM samita thaI jAya che. e 'nemAM vAcyA vyaMjaka hAya che e sAcuM, paNa e vyajakane! mAtra AMzika ullekha che. vaLI, phakta vAcya artha ja nyUjaka TrAya che ema nathI, vyaMgyA paNa khIjA vyaMgyA teA vyaMjaka bane che. eTaluM ja nahi, zabda pazu vyaMjaka hAI zake che. ( ahI' eTaluM te dhavu joI e ke a yjaka ane gya gya khaMte hAI zake che, pazu zabda keLa yaMjaka ja heI zake che. ) e rIte je je vastuo vyUjaka banI zake ema che te badhInI dRSTie, ve, A trIjA udyotamAM, dhvaninA bheda pADavAmAM Avaze ane tenu svarUpa samajAvavAmAM Avaze. pahelI ja kArikA kahe che ke dhvaninA pada ane vAca prakAzya bheda .1 avikSitavAcya darzana pada dvArA tema ja vAkaya dvArA pragaTa thaI zake che, ane tenAthI bhinna evA anurachunarUpa eTale ke sa'lakSyakramanyagyarUpa dhvani paNu pada ane vAkaya dvArA pragaTa thaI zake che. ene a e che ke gayA udyotamAM dhvaninA je aDhAra bhe tAvyA temAMnA eka sivAyanA bAkInA sattara bhedya pathI tema ja vAkaSathI pragaTa thaI zake che.
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 3-1 ] davaninA pada ane vAkaya prakAzya bheda [ 143 tyAM e bhedo A smANe pADyA hatA. zarUAtamAM vaninA be mukhya bheda pADyA hatA H 1. avivakSitavA athavA lakSaNAmUla, ane 2. vivakSitA paravAya eTale abhidhAmUla - emAMthI avivakSitavAnA pAchA be bheda pADyA hatA : 1. arthAtarasaMkramita vAcya ane 2. atyaMta tiraskRtavAcyuM. e pachI vivakSitAnyaravAyanA paNa be bheda pADayA hatA. 1. saMlakSyakramavyaMgya ane 2. asaMlakSyakramavyaMgya. emAMthI saMlakSyakramavyaMgyanA traNa prakAra pADyA hatA : 1. zabdazaktimUla, 2. artha zaktimUla ane 3. ubhayazaktimUla. emAMthI zabdazaktimUlanA be prakAra, artha zaktimUlanA bAra prakAra ane ubhayazaktimUlano eka prakAra mAnelo che eTale saMlakSyakramanA kula paMdara prakAra thayA. emAM avivakSitavAcanA be prakAra ane vivakSitA paravAne asaMlakSyakrama nAmano eka prakAra umerIe eTale kula 15 + 3 = 18 bheda thAya. emAMthI ubhayazaktimUlane bAda karatAM bAkInA 17 bhede padathI tema ja vAkyathI paNa pragaTa thaI zake che eTale emanA 174 2 = 34 bhedo thAya. have pachI kahevAmAM Avaze ke arthazaktimUlanA bAra bhedo prabaMdhamAMthI paNa pragaTa thAya che eTale e bAra bheda umeratAM 34 + 12 = 46 bhedo thAya. emAM ubhayazakti to kevaLa vAkyaprakAzya ja hoI tene eka prakAra umerIe eTale 46 + 1 = 47 bhedo thAya. uparAMta, asaMlakSyakramanA pada vAkya uparAMtanA, prabaMdha, padAMza, varNa ane racanAgata cAra prakAro umeratAM 47 + 4 = kula 51 zuddha bheda thAya. AnI tArIja A pramANe ApI zakAya? avivakSitavAcyani arthAtara saMkramita che padaprakAzya, atyaMta tiraskRta vAkayaprakAzya = 4 vivakSitA paravA devani asaMlakSyakrama (rasAdi) 5da, vAkya, prabaMdha, padAMza, 2canA prakAzya saMlajyamavyaMgyA zabdazaktimUla alaMkAravani o pada ane vastuvani I vAkayaprakAzya aryazaktimUla 12 4 pada, vAkya, prabaMdha ubhayazakti mUla
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ vini avivakSitavA (lakSaNamala) vivakSitAnyaparavA (abhidhAmUla) bautarasaMkramitavA (ajahasvArthImala) atyaMtatiraskRtavAca (jahasvAthamUla) saMlakSyamavyaMgya (anuraNanarUpa) alaMlakSyakathaMgya (rasAdi) 18 sAthe nakaze jevAthI A spaSTa thaze. 144] vininA pada ane vAkya prakAzya bheda zaktimala artha zaktimUla ubhayazaktibhUla 17 alaMkAra tasaMbhavI kaviprauDhoktimAtrasiddha kavinirmitapAtraprauDhoktimAtrasiddha alaMkAra vastu alaMkAra aTakAra vastu mA te mahakAra | va alakAra alA vata alaMkAra ta - alaMkAra alaMkAra vastu alaMkAra 12 | alaMkAra vastu alaMkAra 13 [vanyAloka vastu alaMkAra
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyo 3-1 ] dhyaninA pada ane vAkaya prakAzaya je [ 1w AmAMthI pahelA 4 pada ane vAkya prakAzya leI temanA bhere 5 thI 16 sudhInA bAra pada, vAkaya ane prabaMdha prakAraya hoI temanA kula bhede 36 17 mo kevaLa vAkaya prakAzya hoI ene bheda 18 me pada, vAkaya, prabaMdha, padAMza, varNa ane racanA prakAzya hoI enA kaha bheda 6 1. avivakSitavAcya ( lakSaNAmUla dhvani )nA atyaMtatiraskRtavAcya nAmanA bhedamAM pada dvArA vyaMgyArthI pragaTa thata hoya evuM udAharaNa maharSi vyAsanA A vAkayamAM jovA maLe che - "jo miSaH biMyA' "A sAta lAmInI samidha che." Akho leka A pramANe che : "vRti, kSamA, dayA, zauca, karuNA, aniSphara vANI, mitrone droha na karavo e sAta lakSmInI samidha che." samidha eTale yajJa mATenA lAkaDAnA TukaDA. have, e to agninI hoI zake. lakSmInI kevI rIte hoya? eTale ahIM eno mukhyAtha bAdhita thAya che ane pachI lakSaNathI "vadhAranArA" evo artha levAmAM Ave che. jema samidha agnine vadhAre prajavalita kare che tema A kamAM gaNavelI vastuo lakSmImAM vadhAro kare che. ahIM "samidha' zabdanA mukhArthanA bilakula tyAga karavo paDe che, eTale e atyaMtatiraskatavAcadhvaninuM udAharaNa che, ane ahIM phakta "samidha" pada ja thaMbhyArthane pragaTa kare che eTale e padaprakAzya baMgAthe athavA dhvani che. athavA kAlidAsanI paMkita - kaH sannakhe virahavidhurAM svayyupekSeta jAyAm / meghadUtamAMne e zloka Akhe A pramANe cheH "he meSa, pravAsIonI strIo alakalaTane saMkerIne pati Avase evA vizvAsathI tane vAyumArge jato joI raheze. kAraNa, mArA sivAya evo parAdhIna bIjo keNa haya, je tane caDhI Avela joyA pachI potAnI virahakAra patnInI upekSA kare ?" rasa.-10
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 ] dhvaninA pada ane vAkya prakAzya leda [ dhvanyAsa A zlekamAM "sanma' zabda che, tene artha "bakhatara vagerethI sajaja thayela" evo thAya che. e artha madha sAthe baMdhabesata thato nathI eTale lakSaNAthI ahIM "taiyAra thayelo" e artha samajAya che. ane tenA prayojanarUpe evo vyaMgyArtha samajAya che ke "tuM viyeginIo upara prahAra karavA taiyAra thaye che eTale tArAmAM dayA to che ja nahi, vaLI sAmAnya mANasamAM eTalI zakti paNa nathI hotI ke tAro pratikAra karI zake, ane tuM kaMI A joI vicArIne paNa karato nathI. Ama, ahIM paNa mukhArthane bilakula tyAga karavo paDe che, ane je vyaMmAthe samajAya che te pada mAraphate samajAya che. athavA zAkuMtalamAMnI A paMkti - kimiva hi madhugaNAM maMTanaM nAkRtInAm / ' A zleka A pramANe che - kamaLa zevALathI vIMTAyeluM hoya toye ramaNIya lAge che, caMdranuM kALuM kalaMka paNa zobhAyamAna lAge che, A nAjuka aMgavALI (zakuMtalA) e valkala paheryuM hovA chatAM e vadhu manahara lAge che; sAce ja madhura AkRtivALAMne kaI vastu AbhUSaNarUpa nathI banI jatI ?" ahIM AkRtine "madhura" vizeSaNa lagADayuM che. madhura to rasa kahetA svAdavAcaka zabda che. e AkRti sAthe baMdhabesato thato nathI. eTale lakSaNAthI saunuM anaraMjana karanAra, saune tRpti ApanAra e artha samajAya che, ane enA prayojanarUpe vyaMjanAthI evo artha samajAya che ke zakuMtalAnuM saudarya atizaya abhilASane viSaya bane to emAM navAI pAmavA jevuM kazuM nathI. ahIM paNa vyaMgyArtha "madhura' padamAMthI prApta thAya che eTale e padaprakA atyaMtatiraktavAninuM udAharaNa bane che. AthI ja vRttimAM kahyuM che ke -' A udAharaNamAM "samidha, "sannaddha" ane "madhurANAma' pade vyaMjaka rUpe vaparAyAM che. 2. e ja avivAhitavaNya dhvaninA athAtarasaMkramita vAgya nAmanA bhedanuM udAharaNa 'rAmeNa priyajIvitena tu kRtaM premNaH priye nocitam / '
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 3-1 ] * dhvaninA pada ane vAkaya prakAzya bheda [ 147 A zleka A pramANe che - "te rAvaNane jAkAre dIdhe tethI roSe bharAIne te dUra rAkSase to pitAne chAje evuM ja karyuM, (tAruM mAthuM kApI nAkhyuM), te paNa te evI rIte veThI lIdhuM, jene lIdhe kulIna strIo pitAnuM mAthuM UMcuM rAkhI zake; paNa jene potAno jIva vahAle che evo rAma tArI Apattino sAkSI banyA chatAM dhanuSa dhAraNa karI rahyo che e, he priye, teNe premane ucita kArya na karyuM." rAmane nirAza ane yuddhamAM nirutsAha banAvI devA mATe rAvaNe mAyAthI sItAnI mUrti racI meghanAdane hAthe tenuM mAthuM kapAvI nAkhyuM. sAcI sItAnuM mAthuM kapAI gayuM ema samajI rAma tenA viyogathI vilApa karatAM A vacano bole che. rAma pote ja A bolatA hoI emAM AvatA "rAma" zabdano artha bAdhita thAya che. ane pachI lakSaNathI tenA arthanuM "pitAnA premInuM rakSaNa karavAnI jenI pharaja hatI ane je atyaMta sAhasika ane satya pratita hatA evA vyaMgyaguNaviziSTa rAmamAM saMkramaNa thAya che. ane pachI emAMthI potAnuM kartavya bajAvI na zakyA badalanI rAmanI AtmaglAni vyaMjita thAya che. Ama, e padaprakAzya arthAtarasaMkramita vAcadhvaninuM udAharaNa bane che. mATe ja vRttimAM kahyuM che ke - ahIM "rAma" zabdanA vAcyArthInuM saMkramaNa atyaMta sAhasiktA vagere vyaMgyArthamAM thAya che ane tethI te vyaMjaka che. athavA - tenA kapalane Ape upamA caMdranI vRthA, kharuM jotAM, bicAro e caMdra te caMdra mAtra che. caMdra mAtra che " eTale e to kSaya pAme che. kalaMkavALe che e vyaMgyArtha samajAya che. eTale vRttimAM kahyuM che ke ahIM bIje "caMdra" zabda arthAtarasaMkramita vAcyanuM udAharaNa che. Ama, atyaMta tiraskRtAmya ane arthAtarasaMkramitavAe vani jemAM padathI pragaTa thatA hoya evAM udAharaNo ApyA pachI have jemAM e vAkathathI pragaTa thatA hoya tevAM udAharaNa Ape che.
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 ] dhvaninA pada ane vAkya prakAzya bheda [ dhvanyAleAka 3. avivakSitavAsthyanA atyaMtatiskRtavAcya prakAra nA ja mAraphate pragaTa thatA hAya enuM udAharaNa - "nizA je sarvabhUtAnI, temAM jAta sayamI, jemAM jAge badhAM bhUtA, te jJAnI muninI nizA." ' ahI'' nizA 'thI ' jAgaraNa 'nI vAta vikSita nathI. te zuM che? munie tattvajJAnanI khAkhatamAM sAvadha rahevuM ane atattva pratye vimukha rahevuM evuM ahI' vyajita karavAmAM AvyuM che. Ama, A tiraskRtavAsthya vyaMjakanuM udAharaNa mane che. 4. enA ja arthI'tarasa'kramita vAcya prakAra vAkaya dvArA. pragaTa thatA hoya evuM udAharaNa "keTalAkanA samaya viSamaya te keTalAkanA amRtamaya, keTalAkanA viSa ane amRtamaya te keTalAkanA nahi viSa ke nahi amRtamaya evA vIte che." ' A vAkayamAM ' viSa ' ane ' amRta ' e e zabdo 'duHkha' ane 'sukha ' rUpa arthA tarasa'kramita vAcyarUpe vaparAyA che; eTale arthA'tarasaMkramitavAcya ja ahI nyUjaka che. A baMne udAharaNAmAM ekathI vadhu pade arthAMtarasaMkramitavAcya che. ane tee gjaka tarIke kAma kare che, eTale ahI maMgyA vAkayamAMthI pragaTa thAya che ema kahyuM che. kAvyaprakAza mAM A vAkaSaprakAzya arthAtarasaMkramitavAcyadhvaninuM udAharaNa ApeluM che: : " huM tane kahuM chuM ke A vidvAnene samAja che, mATe nija gati sthira rAkhIne esaje ahI ' ahIM " tane huM kahuM chuM.' ema kahevAnI jarUra ja nathI - je kahevAnuM .. hAya te kahI de eTale kAma patI jAya. eTale e vAkayanI gati sadhAtI nathI. e ja rIte, sAme vidvAnA beThA hAya chatAM '* A vidvAneAnA samAja che' ema kahevAnI jarUra rahetI nathI, eTale e vAcyAya paNa bAdhita thAya che, ane pachI lakSaNAthI e badhAne judI rIte artha karavAmAM Ave che.
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ * udyota 31 ] dhvaninA pada ane vAkya prakAzya bheda [ 149 ' ( ahIM 'huM' eTale tAza hiMtathI evA huM', ' tane' eTale tuM je mArI pAse upadeza levAne yeAgya che evA tane', 'kahuM chuM ' eTale ke zikhAmaNa ApuM chuM.' athavA 'cetavuM chuM', ' vidvAnA 'eTale 'A badhA kaMI sAmAnya vidvAneA nathI, meATA meATA dhura dharA che', eve atha levAnA che. * nija ti' eTale 'tArI je mati cApala karavA TevAyelI che te mati 'te ThekANe rAkhIne mesaze. ane A badhAnA vyaMgyA e che ke jo tuM mArI A zikhAmaNa ke cetavaNI nahi mAne nahi te pariNAma sAruM nahi Ave. Ama, ahIM pratyeka padane vAcyA vyaMgyaguNaviziSTa thaIne arthAtaramAM saMkramita thAya che ane tethI AkhA vAkayadrArA judA ja a pratIta thAya che. Ama e, vAkacaprakAzya arthAtara sakramitavAcya vyaMgyanuM udAharaNu bane che. avivakSitavAsthyanA atyaMtatiraskRta ane arthAtarasaMkramita e baMne prakAranA padaprakAzya ane vAkaya-prakAzya ema bambe bheda gaNatAM kula cAra bheda thAya, te cArUnAM uddAharaNu upara ApyAM che. have, vivakSitavAsthyanA salakSyakramanA 15 peTAbhedemAMthI keTalAkanAM udAharaNa Ape che. 1. vikSitAnyaparavAcya ( abhidhAmUla)nA sa lakSyakramavyaMgyanA zabdazaktimUla nAmanA bheda padathI prakAzita thatA hAya evuM udAharaNa " jo dhruve mane yAcakonI vAMchA pUrI karavA mATe sama na khanAbyA, te mArgamAM svaccha pANIthI bhareluM taLAva athavA jaDa kUvA kema na banAvyA ?" - AvatA yAcakAnI IcchA pUrI na karI zakavAthI khinna thayelA mANasanI A ukti che. ene ema thAya che ke AnA karatAM te huM jatA vaTemArguone pANIthI sa MteSanAra taLAva ke jaDa kUvA thayA hota te| sAruM. ahIM jaDa" zabda zreSayukta che. 'Da ' ane ' la 'ne eTale ' jaDa' ane ' jala' ane ak emAMthI . abheda manAya che nIkaLe che. vaktAe * jaDe' zabda peAtAnA vizeSaN tarIke vAparyAM che, jenA atha evA thAya ke jo mane jaDa banAvyeA hAta te| yAcakAnI vedanAnI mane khabara ja na paData ane tethI mane je glAni thAya che te paN na thAta. huM svastha rahI zakata. paNa e vizeSaNu kUvAne paNa lAgu paDI jAya che
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 ] dhvaninA pada ane vAkaya prakAzya bheda [ banyAkaane tyAre zabdazaktithI eTale ke, abhidhAmUla vyaMjanAthI eno artha jalabharyo' evo thAya che. huM je jalabharyo kuvo hatA te tarasyAnI tarasa maTADI zakata, popakAra karI zakata, e artha pratIta thAya che. AthI vRttimAM kahyuM che ke - ahIM khinna vaktAe "jaDa" zabdane upaga potAnA samAnAdhikaraNarUpe eTale ke pitAnA vizeSaNarUpe kare che, paNa e zabda saMlakSyakramarUpe pitAnI zaktithI eTale ke abhidhAmUla vyaMjanAthI kUvAnA samAnAdhikaraNarUpe eTale ke vizeSaNarUpe pratIta thAya che. 2. e ja vivaNitA paravAmyanA saMlakSyakramavyaMgyane. zabdazaktimUla nAmano bheda vAkyathI prakAzita thatuM hoya evuM udAharaNa harSacarita'mAM siMhanAdanA vAkyamAM jovA maLe che - "A mahApralaya thaI gayA pachI pRthvIne dhAraNa karavA. mATe have tame ja zeSa che." ahIM prasaMga e che ke harSanA pitA prabhAkaravardhananuM mRtyu thayuM che ane moTAbhAI rAjayavardhananuM khUna thayuM che, eve samaye harSane senApati siMhanAda harSane A zabdo kahe che. eTale ahIM prakaraNane lIdhe abhidhA evA arthamAM niyaMtrita thAya che ke tamArA pitA ane moTAbhAInA mRtyu-- rUpa mahApralaya pachI pRthvI kahetAM rAjyanI dhurA dhAraNa karavA tame ja have zeSa eTale ke bAkI rahyA che. paNa e artha samajAyA pachI mahApralaya ane "zeSa' zabdane jere bIjo artha evo samajAya che ke mahApralaya pachI pRthvIne dhAraNa karanAra zeSa eTale ke zeSanAga tame ja che. ane pachI e be artho vacce upamAnopameyabhAva paNa samajAya che. eTale ke jema mahApralaya pachI zeSanAge pRthvIne dhAraNa karI hatI tema tamArA pitAnA ane moTA bhAInA mRtyu pachI pRthvIne bhAra upADavA tame ja rahyA cho, eTale ke tame zeSanAganA jevI pRthvIne dhAraNa karavAnI zakti dharAvo cho. AthI vRttimAM lakhyuM che ke - A vAkaya saMlakSyakramavyaMgya arthAtarane potAnI zaktithI spaSTa rIte pragaTa kare che.
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ udhana 3-1 ] dhvaninA pada ane vAkaya prakAra che [ 151 eTale ke ahI senA rUpa athAtara zabazaktithI ja pragaTa thAya che. 3. e ja vivakSitAnyaparavAcya eTale ke abhidhAmUlane kavi prauDhoktimAtrasiddha arthazaktimUla bheda pada dvArA pragaTa thayo hoya evuM udAharaNa pravarasenakRta prAkRtarUpaka "harivijaya"mAM maLe che - meMghAmUlA utsavanA pracArane kAraNe manahara surAdavALuM, AmramaMjarIthI vibhUSita vasaMtalakSamInuM mukhya kAmadeve koIe ApyA vagara ja laI lIdhuM." A zlokamAM "manahara surAmada" zabdanA be artha thAya che : h) jema manohara deva eTale ke kAmadevane Amoda eTale ke camatkAra hoya evuM, ane (2) je manahara surA kahetAM madirAnI vAsathI yukta hoya evuM. e ja rIte "mukha' zabdanA paNa be artha thAya cheH 1. prAraMbha ane 2. mukha. vasaMtanA prAraMbhamAM kAmadevane camatkAra hoya che ane nAyikAnA mukhamAM madirAnI sugaMdha hoya che. ahIM vAkyartha phakta eTalo ja che ke vasaMtanA prAraMbhamAM cittamAM kAma jAgrata thAya che. kAmadeve vasaMtalakSmInuM mukha ApyA vagara ja laI lIdhuM, ema kahevAthI vasaMta ane kAmamAM nAyaka nAyikAnA vyavahAranuM AropaNa thayuM che. ane ethI vRttimAM kahyuM che ke - ahIM ApyA vagara ja" ema kahevAne lIdhe nAyikAnI navoDhAvasthA sUcavAya che ane tethI kAme bAlAtkAre cuMbana karyuM, e artha vyaMjita thAya che. ane emAM kaviproDhakti ja kAraNabhUta che. 4. e ja vivakSitA paravAne kavi prauDhaktimAtrasiddha prakAra jyAM vAkya dvArA pragaTa thato hoya evuM udAharaNa pahelAM (bIja udyotamAM) "vasaMta mAsa bANa tayAra kare che" vagere lekamAM ApeluM che. emAM "vasaMta mAsa bANa taiyAra kare che, paNa kAmadevane Apato nathI" e vAkyartha kavi
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 ] ivaninA pada ane vAkaya prakAzya bheda [ dhvanyAlaka prauDhaktimAtrasiddha che, ane te vasaMta samaye kAmadevanuM jora kramaza vadhatuM jAya che evuM vanita kare che. ahIM kavinibaddhapAtraproDhaktimAtrasiddha nAmano bheda padathI ane vAkyathI pragaTa thato hoya tevA dAkhalA nathI ApyA. enuM kAraNa kadAca e hovAno saMbhava che ke kArikAmAM mAtra prauDhaktimAtrasiddha ane svataHsaMbhavI evA be ja bheda kahelA che. paraMtu kavinibaddha pAtraprauDhaktimAtrasiddha nAmane bheda paNa hoya che ane tenAM udAharaNa nIce pramANe ApI zakAya ane bhecanakAre ApyAM che te ahIM joI laIe. kavinibaddhapAtraprauDhaktimAtrasiddha padaprakAzya vaninuM udAharaNa - e vAta sAcI che ke kAmo kahetAM kamya padArtho manarama hoya che, e vAta paNa sAcI che ke vibhUtio paNa ramya hoya che; paraMtu jIvita to madamasta lalanAnA kaTAkSa jevuM caMcala hoya che." ahIM kavie eka virAgI pAtra nirUpyuM che. tenI A prauDhakti che. emAM "jIvita" zabda Ave che teno vyaMgyArtha evo che ke A badhA kAmya padArtho ane vibhUtio kahetAM saMpatti paNa jIvita hoya tyAM sudhI ja kAmanA che. jIvana na hoya to enuM devuM na hovuM sarakhuM ja che ane jIvana te caMcala che, eno koI bharose nathI, to pachI e viSayano deSa kADhavAne zo artha? deSa devo hoya te jIvanane ja devo joIe. paNa te te svabhAvathI ja caMcala che eTale tene paNa kaMI vAMka nathI. Ama, jIvana pratye UMDe vairAga janme che. kavinibaddhapAtraprauDhaktimAtrasiddha vAvaprakAzya dhvaninuM udAharaNa pahelAM " kavaNa parvata pe jaI kayAM sudhI" vagere lekanuM ApyuM ja che. temAM pAtranI prauDhaktine kAraNe ja AkhA vAkyamAMthI tenI adharacuMbananI abhilASA dhvanita thAya che. pa. have svataH saMbhavI arthazaktimUla bheda pada mAraphate pragaTa thato hoya evuM udAharaNa - hAthIdAMta ahIM kayAMthI, jyAM sudhI gharamAM sadA gAle guphAM jhulAvaMtI vilAse pharatI vadhu.
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 3-1 ] dhvaninA pada ane vAkaya prakAzya bheda [ 153 ( e vepArI, ' jyAM sudhI gharamAM vIkharAyelA vALavALI vahu pharatI hoya tyAM sudhI hAMthIdAMta ke vyAghracarma ahIM kAMthI hAya ?) koI vepArIe pAradhIenA vAsamAM jaIne koI ne pUchyu' haze ke hAthIdAMta ke vyAghraya maLaze? tyAre koI chAparI bahAra UbhelA vRddhe mApele A javAba che. ene samajAvatAM vruttimAM kahyuM che ke - A ahIM ' gAle jhulphAM jhulAvatI ' e zabdo svataHsaMbhavI athazaktithI vyAdhavadhUnI suratakrIDAmAM Asakti sUcave che ane enA patinI satata sabhAgane kAraNe AvelI kSINatAne pragaTa kare che. 6. A svataH saMbhavI bheda vAkayamAMthI pragaTa thatA hoya evu... udAharaNuM kAnamAM mAratuM pIdhuM khAsIne vyAdhanI vadhU, mAtInA hAra paherelI zAkAmAM gathI ku. A vAkaca dvArA kAI navI paraNelI, mAratuM pIchuM. kAnamAM khAselI byAdhanI vahunuM adhika saubhAgya sUcavAya che. kAraNa ke emAMthI evA artha pragaTa thAya che ke ekamAtra enA sabhAgamAM ja racyA pace rahetA ene pati phakta mArane ja mArI zake evA rahyo che. A navI vahu sivAyanI bIjI lAMkhA samayathI paraNelI meAtInAM ghareNAM paheranArI vahuAnu bhAre durbhAgya paNa emAMthI pragaTa thAya che. kAraNa ke temanA sa`bhAga samaye ja vyAdha meATAmATA hAthIne maravAnI zakti dharAvatA hatA, evA atha emAMthI pragaTa thAya che. upara dhvaninA padaprakAzya ane vAkaSaprakAzya bhedonAM udAharaNa ApyAM che. enA uparathI aneka prazna uDAvavAmAM Ave che ke dhvani teA padasamUhamAM rahelA hAya che. tame pe|te pahelA udyotamAM dhvaninI vyAkhyA bAMdhI tyAre kAvyavizeSane ja dhvani kahyo che. have ahIM tame ene padaprakAsya kaheA che, emAM asaMgati nathI? vRttinA e bhAga A pramANe che
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 ] avaninA pada ane vAkaya prakAzya bheda | [ dhvanyAlo kAvya vizeSane ivani kahyo che, te pachI e dhvani padaprakAzya zI rIte hoI zake? viziSTa arthanI pratIti karAvanAra viziSTa zabdasaMdarbhane ja kAvyavizeSa kahI zakAya. je tame ema kahe ke dhvani padaprakAzya che, te e vAta ene lAgu. paDatI nathI. kAraNa, pade te smAraka hoya che eTale vAcaka nathI hotAM. ahIM pratipakSIne vadhe evo che ke dhvani to kAvyavizeSa eTale ke vizeSa prakAranuM kAvya che. e kAvya vizeSa prakAranA arthane baMdha karAvanAra vizeSa prakAranA zabdasamUhanuM baneluM hoya che. eno artha e thayo ke: vani AkhA kAvyamAMthI, viziSTa padasamUhamAMthI samajAya che. have tame kaho cho ke vani eka padamAMthI paNa samajAya che. eno artha e thayo. ke zabdasamUhathI astitvamAM AvatuM kAvyatva eka padamAM paNa heya che. e kevI rIte banI zake ? zabdo to mAtra arthanA smAraka eTale ke yAda karAvanAra hoya che, vAcaka nathI hotA. to pachI vani pada mAraphate kevI rIte pragaTa thaI zake ? enA javAbamAM kahe che ke - tame kahe che e deSa te Avata je davani che ke nahi. ene nirNaya vAcakane AdhAre thatuM hota. paNa evuM te che nahi. e nirNaya te vyaMjakatvane AdhAre thAya che. kahevAno artha e che ke je vAcakane AdhAre dhvanino nirNaya thata heta to ema kahI zakAya ke zabdamAM vAcakava nathI eTale e dhvanine pragaTa karI na zake. paNa vanine nirNaya kaMI vAcakatvane AdhAre thato nathI. e to vyaMjakatvane AdhAre thAya che, eTale pada bhale mAtra smAraka haya, vAcaka na hoya, to te vaninuM vyaMjaka to he I zake che. A javAba khAlI sAmA pakSane cUpa karavA mATe Apela che, eTale locanakAre ene "lettara' kahyo che. sAce uttara have pachI Ape che - uparAMta, zarIradhArIonI peThe kAvyomAM paNa cArutvanI pratIti te vizeSa prakAranI goThavaNavALA avayanA samudAyathI ja thAya che, tema chatAM anvayavyatirekathI te amuka avayavothI.
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 3-1 ] davaninA pada ane vAkaya prakAzya bheda [ 155. thAya che ema mAnavAmAM Ave che, tema vyaMjaka vane kAraNe padamAMthI paNa vani pragaTa thaI zake che ema mAnavAmAM virodha nathI. ahIM dalIla A pramANe cAle che? pratipakSI kahe che ke tame kAgyane vani kahyo che, ene artha e che ke AkhA kAvyamAMthI dhvanine baMdha thAya che. have kahe che ke dhvani padamAMthI paNa pragaTa thAya che, paNa zabda te mAtra arthanuM smaraNa karAve che, tene vAcaka nathI hoto, eTale arthane bodha nathI karAvato. Ama eTalA mATe kahyuM che ke vaiyAkaraNo ema mAne che ke padamAM varNa nathI hotA eTale ke jyAre ApaNane padane bodha thAya che tyAre temAM bhinnabhita vargone alaga alaga bodha nathI hoto. ane varNone bodha mAya che tyAre temAM avayavone alaga bodha nathI hoto. eTale ke jayAre ApaNe "o- varNa sAMbhaLIe chIe tyAre temAM "a" ane "u" e be avaya rahelA che, evuM bhAna nathI hotuM. te ja rIte, vAkayamAM padone alaga alaga arthe nathI hoto. artha AkhA vAkaya dvArA ja samajAya che. chUTaka pade arthabodha karAvI zakatAM nathI. enA javAbamAM siddhAMtI kahe che ke tamArI vAta sAcI che. padaavAcaka hoya che, arthane bodha karAvatAM nathI. paNa vanine vAcakatva sAthe saMbaMdha nathI. ene vyaMjakatva sAthe ja saMbaMdha che, eTale zabda vAcaka na hoya toye vyaMjaka te hoI zake che. tyAre pratipakSo ema kahI zake ke mAruM kahevuM evuM nathI ke zabda vAcaka nathI mATe te vanine pragaTa na karI zake, paNa mAruM kahevuM ema che ke dhvani to kAvyane kahe, che, ane kAvya to pUro artha darzAve evA padasamUhane ja kahI zakAya. mATe eTaluM pada kaMI kAvya na banI zake, to pachI e vani to bane ja zI rIte ? tyAre siddhAMtI javAba Ape che ke huM paNa tamArI peThe ema ja mAnuM chuM ke pada e vani nathI. vani to samudAyarUpa ja che. paNa mAruM kahevuM e che ke vani pada mAraphate pragaTa thaI zake che. tyAre pratipakSI pUche che ke je padathI vani pragaTa thatA hoya to pachI vAkyamAMnAM bAkInAM pado sAthe teno zo saMbaMdha? te eka padane ja kema kAvya nathI kahetA ? AkhA vAkyane ja kema kAvya kahe che ? enA javAbamAM siddhAMtI kahe che ke kAvya to eka zarIra che. zabda vagere enAM aMge che. zarIramAM cAtAnI pratIti thAya che te badhAM aMgonA amuka vizeSa
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 ] carcAne sAra [ vanyAlaka prakAranA saMnivezane lIdhe ja thAya che, tema chatAM koI vizeSa aMganI cAtA evI hoya che jene lIdhe AkhA dehane cAtA pratIta thAya che ane te nathI hotI to AkhA dehanI cAtA paNuM pratIta nathI thatI. eTale ApaNe e vizeSa aMganI cAtAne ja te devanI cArutA mAnIe chIe. e ja rIte, kAvyamAM je canAnI pratIti thAya che te kAvyana badhAM aMgenA vizeSa saMnivezane lIdhe ja thAya che, tema chatAM je aMganI cAtA vizeSa dhyAna kheMce evI hoya tene lIdhe ja e cAstAno anubhava thato hoya che. e aMga eka pada paNa hoI zake che. eTale vyaMjakatvane kAraNe evA padane paNa vani kahevAmAM Ave che. emAM koI virodha nathI Avato. tyAre pratipakSI evo prazna uThAve che ke padamAM tame cAva pratItino Aropa zI rIte karI zako ? pada te kevaLa arthanuM smAraka eTale ke smaraNa karAvanAra hoya che. ene javAba siddhAMtI e Ape che ke pada kevaLa smAraka hoya che tethI zuM thaI gayuM ? pada e manahara vyaMgyArthInuM smaraNa karAve che eTale cArutAnI pratItimAM kAraNabhUta hoya che emAM koI zaMkA nathI. dA. ta., zrutiduSTa "pelava' zabda le. e zabada kaMI vRSaNane vAcaka nathI, paNa te enuM smaraNa karAve che. eTale devarUpa banI jAya che. jyAM e zabda nathI hote tyAM kAvya adeSa gaNAya che. e ja batAve che ke eka aMgamAM paNa doSa hoI zake che. tevI ja rIte eka aMga cAsAva pratItinuM kAraNa paNa banI zake che. carcAne sAra A AkhI carcAne sAra traNa parikara zlokamAM Apela che. jema zrutiduSTa vagere dezamAM aniSTanA smaraNathI deva Ave che, tema ISTanA smaraNathI guNa Ave che. pade kevaLa smAraka hoya tema chatAM padaprakAzya vaninA badhA ja bhedamAM ramaNIyatA hoya ja che. jema kaI strI sauMdaryayukta eka ja AbhUSaNathI paNa zebhe che, tema sukavinI vANI eka padathI pragaTa thatA vanithI paNa robhI UThe che.
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 3-4 ] varNonI rasadyotakatA [ 157 asalazyamavyaMgyanA cAra bheda avivakSita vAgyavaninA baMne peTA bheda-arthAtarasaMkramitavA ane atyaMtatiraskRtavA-tema ja vivakSitAnyaravAnA saMlakSyakramavyaMgyanA peTA bhedonA vyaMjakanI daSTie padaprakAzya ane vAkayaprakAzya evA babbe bhede udAharaNa sAthe darzAvyA pachI ene je bIjo prakAra asaMlakSyakamavyaMgya, tenA cAra bhede have batAve che. je asaMlakSyakramavyaMgya dhvani che te varNa, pada vageremAM, vAkyamAM, saMghaTanAmAM ane prabaMdhamAM paNa pragaTa thAya che. Ane samajAvatAM "canamAM kahyuM che ke asaMlayakramavanine nAnAmAM nAne vyaMjaka varNa che mATe tene pahele gaNAvyA che. varNa samUha maLIne pada thAya che ane padasamUha maLIne vAkya thAya che eTale temane te pachI e krame gaNAvyo che. saMghanA padagata paNa hoya che ne vAkayagata paNa hoya che eTale vAkya pachI tene gaNAvI che. ane saMghaTanAmAM gUMthAyelAM vAkyothI prabaMdha bane che eTale tene chello gaNAvyo che. ane have e ja krame e darekanI samajUtI Ape che. varNonI rasIdyotakatA vane artha hete nathI eTale teo vaninA dyotaka na banI zake, ema koI kahe ema mAnIne kahe che ke - za, Sa, rephanA saMyogavALA vargo ane 8 vadhu pramANamAM vaparAya te te zRMgAra rasane bAdhakoI virodhI thaI paDe che. ane e ja varSe bIbhatsa vagere rasamAM vaparAya che te tene dIpAve che. eTale vaNe paNa rasa vagaranA hotA nathI. eTale ke varSe paNa rasane vyaMjita kare che. A be &loko vaDe vaNe paNa vyaMjaka hoI zake che: evuM anvayavyatirekathI batAvyuM che.
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ -158 ] padaprakAzya asalakSyakama dhvani [ vanyAlaka Ane samajAvatAM locanakAre kahyuM che ke pahelA kamAM A varSe rasane bAdhaka thaI paDe che ema kahyuM che eTale e vyatireka che ane bIjA 'kamAM e vargo bIbhatsAdi sene dIpAve che ema kahyuM che tyAM anvaya che. bIjI paNa eka spaSTatA emaNe karI che te e ke ahI kahevAne Azaya e che ke rasAsvAdamAM vibhAva, anubhAva ane vyabhicArI bhAvanI pratIti ja kAraNabhUta hoya che, tema chatAM, amuka prakAranA avAjavALA vaNe jyAre e vibhAvAdinuM samarthana kare che, tyAre te rasane vizeSa poSaka thaI paDe che. ane tethI jeke vaNe saMbhaLAya che tyAre tenAthI sUcavAtA arthanI apekSA rAkhyA vagara ja kevaLa kAnathI gahaNa thato temane kamaLa ke kaThera svabhAva ja rasAsvAdamAM sahakArI banI jAya che -madadarUpa thaI paDe che. eno artha e che ke varNathI rasaniSpatti nathI thatI, paNa varNo rasaniSattimAM nimitta bane che. rasaniSpatti to vibhAvAdinA saMyogathI ja thAya che. paraMtu varSomAM paNa keTalAka kaThora ane keTalAka komaLa hoya che ane enuM grahaNa kAnathI thAya che. varNanI e kaThoratA ke komaLatA rasAsvAdamAM madadarUpa thaI paDe che. jema pada vagaranuM saMgIta paNa kaI arthanuM vAcaka na hovA chatAM amuka rasanuM vyaMjaka bane che, tema vaNe paNa koI arthanA vAcaka na hovA chatAM rasanI vyaMjanAmAM sahAyaka thaI zake che. padaprakAzya asaMlakSyakama dhvani pada dvArA asaMlakSyakramavyaMgyadhvani vyaMjita thayo hoya evuM udAharaNa - "dhumADAthI AMdhaLA thayelA krUra agnie tane joyA vagara ja ekadama nirdayatApUrvaka bALI mUkI tyAre te dhrujatI haze, tArA vastrone cheDo bhayathI khasI gayo haze ane tArI te vyAkuLa AMkhe te gametema cAre dizAmAM pheravI haze." A zlokamAM te" e vizeSaNapada sahRdayane spaSTa rIte rasamaya lAge che. ahIM prasaMga evo che ke vatsarAja udayana zikAra karavA gayo hato e daramyAna maMtrIoe vAsavadattAne saMtADI dIdhI ane zaherane Aga lAgADI ane udayana pAcho AvatAM tene samAcAra ApyA ke vAsavadattA to AgamAM baLIne marI gaI che. e sAMbhaLI udayana vilApa karatA A vacana
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 7-4 ] pAMzaprakAzya asa'lakSyakramadhvani [ 159 . khele che. leAcanakAra ene samajAtAM kahe che ke vAsavadattA baLI maryAnuM sAMbhaLI vatsarAjanA zAka ekadama jAgI UThe che ane tenuM hRdaya zAkathI bharAI jAya che, ane vilApa karatAM karatAM te A zabda khele che. A zoka priyajananA vinAzathI utpanna thayA che, eTale e priya jananA bhrakSepa, kaTAkSa vagere pahelAM ratinA vibhAva banatA hatA te ja have priyajana bilakula naSTa thaI jatAM yAda Ave che ane karuNarasanuM uddIpana kare che. * te leAmane 'mAMte te ' zabda e leAcanAnA peAte anubhavI zakAya paNa varNavI na zakAya evA ananta guNAnuM smaraNa thayuM evu' sUcavI rasanuM asAdhAraNa nimitta banI gayA che. ' dhrUjatI ' e vizeSaNu vAsavattAnA bhayanA anubhAvane sUcave che. huM e bhayanuM nivAraNa na karI zakayo evuM bhAna udayananA zAkAveganeA uddIpana vibhAva bane che. ' te AMkhA 'mAM * te 'te| artha evA che ke je AMkheAmAM vizvAsa sadA pAcopAthayAM rahetA hateA te AMkhA paNu asahAya banIne vyAkuLa thaI gaI ane game tema cAre dizAmAM pharavA lAgI, game tema cAre dizAmAM' eTalA mATe ke 'kAz mane bacAvaze ? ' ' A putra kayAM che?' evA bhAva emAM rahele che. ane AMkheAnI evI dazA zAkanuM sArI peThe uddIpana kare che. agnine ' krUra ' kahyo che te ema sUcavavA ke ene te svamAva ja krUra che. emAM zuM thaI zake? paNa e paNa ene bALI teA na ja zakata. paNa dhumADAthI e AMdhaLA thaI gayeA hateA. e ene jovA ja pAmyA na hotA. jo e vAsavadattAnuM sauMdaryAM jovA pAmyA hota te e AvuM anucita kAryo kare eve saMbhava ja na heAteA. Ama, ahIM vAsavadattAnA saunu smaraNa zAkavezaneA prakhaLa uddIpana vibhAva banI jAya che. ane e badhuM te' zabdanI upasthitine kAraNe ApaNane samajAya che. poMzaprakAzya asa lakSya madhvani padAza eTale ke padanA eka bhAga dvArA asalakSyakrama dhvani vyajita thatA hAya evuM udAharaNa - "gurujanA pAse hAvAne kAraNe lajajAthI mAthuM namAvIne kucakalazeAne 'pAvanArA duHkhAvegane aMdara ja rokI rAkhI, AMsu sAratAM sAratAM cakita hariNInA jevA AkarSaka netratribhAgathI mArA tarapha je kaTAkSa kkA tenAthI teNe mane ' UbhA raheA ' - jazeA nahi - ema nahAtuM kahyuM ?"
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 06 ] vAkayaprakAzya asalakSyadhvaninA be prakAra vicAra ahIM "tribhAga" eTalo aMza vyaMjaka che. mULamAM "catihariNahArinetratrimANa ' e eka pada che ane "tribhAga * ene eka aMza che. eno artha e thayo ke teNe pUrI najare mArA tarapha na joyuM, paNa AMkhanA trIjA bhAgathI mAtra tIrachI najare mArA tarapha joyuM. Ane samajAvatAM le.canakAra kahe che, gurujano hAjara hovA chatAM temane na gaNukArIne jema tema karIne teNe amilApa, manya, dInatA ane garva vagere pUrvaka maMthara daSTie mArA tarapha joyuM. e vAtanuM smaraNa thavAthI, 'vibhAga' zabdanI upasthitine lIdhe pravAsavipralaMbhanuM uddIpana spaSTapaNe pratIta thAya che. pravAsavipralaMbhane prANa nAyakanAyikAnI paraspara pratyenI AsthA che. ahIM nAyikA vaDIlenI hAjarIne avagaNI game tema karIne potAne hadayabhAva tIrachI najara kaTAkSa pheMkIne vyakta kare che e tenI nAyaka pratyenI AsthA batAve che ane nAyaka A varatunuM smaraNa kare che e tenI nAyikA pratyenI AsthA batAve che. Ama, ahIM "tribhAga' padAMzane jera vipralaMbhazRMgAra vyaMjita thAya che. vAkyaprakAzya asaMlakSyadhvaninA be prakAra vAkavarUpa eTale ke vAkyaprakAzya asaMlakamavyaMgya dhvani zuddha ane ane alaMkArasaMkIrNa ema be prakArano heya che. emAMthI zuddhanuM udAharaNa "rAmAsyudaya'mAMnA " jioN "' vagere kalekamAM jovA maLe che. e Akhe zleka A pramANe che - "beTo kepa karIne, AMsu varasAvIne ane dayAmaNI AMkha karIne ATaATalI rIte mAtAe rokayA chatAM jenA pratyenA premane lIdhe te vanamAM sudhdhAM gaI, te tAro kaThora hRdayane priya, he priye, navajaladharothI zyAma banelI dizAone to tArA vinA paNa jIve ja che." A vAkaya AkhuM ja rAmasItAnA paripurNa parasparAnurAgane pragaTa karI, vipralaMbhazRMgArane vyaMjita kare che,
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ uota 3-4 ] vAyaprakAzya asaMlakSyadhvaninA be prakAra [ 161 bIjA alaMkAranA mizraNavALA vAkayaprakAzya asaMtazyakrama vyaMgyadhvaninuM udAharaNa "mAnavatarIpUintAH" vagere blokamAM jovA maLe che. e Akhe zloka A pramANe che - smaranavanadIpureNoDhAH punargussetumiH yadapi vidhRtaastisstthntyaaraadpuurnnmnorthaaH| tadapi likhitaprakhyaraMgaH parasparamunmukhAH nayananalinInAlAnItaM pibanti rasaM priyAH // [ kAmarUpI avanavI nadInA pUramAM taNAtAM, paraMtu guru (1. vizALa 2. gurujanarUpI) aMdhethI rokAyelAM, jemanA mane ratha pUrA nathI thayA evAM priyajano, joke dUra dUra beThAM hoya che, tema chatAM citramAM cItaryA hoya evAM sthira aMgavALAM banIne parasparane nihALatA, netrarUpI kamalanALe ANelo rasa pIdhAM kare che.' ahI vyaMjakanAM (bIjA udyotanI 18mI kArikAmAM) kahevAM lakSaNavALA rUpaka alaMkArathI alaMkRta rasa sArI rIte abhivyakta thAya che. Ane samajAvatAM becanakAra kahe che ke kAmarUpI avanavI nadInA pUramAM taNAtAM nAyakanAyikA ajANatAM ja ekabIjA sAme AvI gayAM hatAM, paNa pachI gurujanarUpI baMdhane kAraNe rokAI gayAM ane temanI irachA vaNapurAyalI ja rahI gaItema chattAM teo parasparane TIkI rahyAM che eTale e rIte temanuM tAdAsya sadhAyeluM che, ane tethI badhI vRttione temaNe nirodha karyo hovAthI temanA aMge citramAM cItaryA hoya evAM sthira che; paNuM netrarUpI kamaLanALa vaDe ANele paraspara abhilASarUpI rasa teo AsvAdI rahyA che, eTale ke paraspara pratye abhilASabharI dRSTi nAkhI kALa nirgamana kare che. AmAM kAmadeva upara nava nadInA pUrane, gurujane upara baMdhane ane ne upara kamalanALane Arepa karavAmAM Avyo che eTale rUpaka alaMkAra che. ahIM koI evo prazna karI zake ke A zlokamAM rUpaka alaMkArane pUrepUro nirvAha karavAmAM Avyo nathI, kAraNa ke emAM nAyakanAyikAmAM rasa-11
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 ] saghaTanAnA traNa bheda { vattAloka haMsayugalano ke cakravAkayugalane Aropa kare nathI. AthI ahIM rUpaka adhUruM rahe che. ene javAba ApavA mATe ja vRttimAM kahyuM che ke ahIM rUpaka pahelAM kahelAM vyaMjakanAM lakSaNovALuM che. bIjA udyotanI 18 mI kArikAmAM sapaSTa kahevAmAM AveluM che ke alaMkArane TheTha sudhI cAlu rAkhavAnI IcchA na rAkhavI. ema karavAthI rasane badale alaMkAra ja pradhAna banI jAya che. ahIM je rUpaka che te A prakAranuM che. rasanI pradhAnatA sAcavavA mATe ene pUruM kareluM nathI. ane mATe e rasane poSaka banyuM che. rUpaka, kharuM jotAM te, vibhAvAdine ja alaMkRta kare che, paNa tethI ApoApa ja rasane paNa alaMkRta karanAra banI jAya che. ghaTanAnA traNa bheda asaMlaThyakramavyaMgyadhvani saMghaTanA mAraphate paNa pragaTa thAya che ema kahyuM che eTale pahelAM saMghaTanAnuM svarUpa kevuM che te ja samajAvavuM joIe. have te ja karIe chIe. saMghaTanA traNa prakAranI kahI cheH 1. samAsa vagaranI, 2. madhyama samAsathI zebhatI ane 3. dIrgha samAsavALI. AvuM koNe kahyuM che? ema koI pUche to vRttimAM kahyuM che ke - keTalAke. e keTalAmAM tene kono keTale aMze samAveza thaI zake e jANavA mATe ApaNe rItine itihAsa saMkSepamAM jaI jevo joIe. rIti, vRtti, mArga ane saMdhaTanA e cAre zabdo eka ja arthamAM vaparAyelA jovA maLe che. kALakrame joIe te bhAmamAM AmAMne eke zabda vaparAyelo nathI, tema teNe koI vyAkhyA paNa ApelI nathI, tema chatAM tenA graMthamAM gauDIya ane vaidarbha evA sAhityanA be prakArano ullekha jovA maLe che. paNa e pote AvA vagIkaraNane mahattva Apato na hoI, enI vizeSa carcA karatA nathI. bhAmaha pachI daMDImAM ApaNe "mArga' zabda vaparAyela joIe chIe. teNe vaidarbha ane gauDa evA be mArgo gaNAvelA che. ane temAM bhedaka tatva eTale ke temane judA pADanAra tatva guNe che. e pachI rItinI rItasaranI carcA vAmane karI che. teNe rItine kAvyane
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 3-6 a ] saMdhaTanAnI vyaMjakatA [ 163 AtmA kahyo che ane viziSTa padaracanA te rIti evI tenI vyAkhyA bAMdhI che ane viziSTatA eTale guNa evuM paNa kahyuM che. eno artha e thayo ke guNavALI padaracanA te rIti. eNe vaidarbha, gauDI ane pAMcAlI evI traNa rIti svIkArelI che. ane sakala guNayukta hoI vidarbhane svIkAra ane cheDA guNovALI hoI bIjI beno asvIkAra karavAnI bhalAmaNa karelI che. ene mate gauDI rIti ojasa ane kAMti guNayukta hoya che ane pAMcAlI mAdhurya ane saukumArya guNayukta hoya che. e pachI ubhaTe anuprAsane AdhAre traNa vRttionI vAta karI che: paruSA, upanAgarikA ane kamalA athavA grAmyA. vAmananI guNAdhArita rIti karatAM ubhaTanI varNavinyAsa arthAta anuprAsa upara AdhArita vRttine judI gaNavI hoya to gaNI zakAya, paNa vAmananA zabdaguNo jotAM ene samAveza paNa rItimAM thaI jAya che ane mATe ja mammaTe rIti ane kRttine ekarUpa gaNelI che. dvaTe vAmananI traNa rItiomAM thI lATIyA umerI. paNa mahattava vRttine ApyuM ane tenuM bhedaka tattava samAsane gamyuM. eNe vRtti be prakAranI gaNI che: samAsavALI ane samAsa vagaranI. ane enI traNa rItio hoya che: laghu samAsavALI pAMcAlI, madhyama samAsavALI lATIyA ane dIrgha samAsavALI gauDIyA. A uparAMta, samAsa vagaranI vaidarbho. eNe A rItione rasanI sAthe joDavAno paNa prayatna karelo che. AnaMdavardhane traNa saMdhaTanA svIkArelI che: samAsa vagaranI, madhyama samAsavALI ane dIrgha samAsavALI. paNa ene bIjI rIte kahIe to samAsa vagaranI te vaidabha, madhyama samAsavALI te pAMcAlI ane dIrdha samAsavALI te gauDI, ema emaNe traNa ja saMdhaTanA svIkArI che ane enuM mULa prAcIna AcAryomAM che eTale vRttimAM AgaLa kahe che ke - saMdhaTanAnI vyaMjakatA ame A vRttio ke saMghaTanAne kevaLa anuvAda karIe chIe, eTale ke prAcIna AcAryoe kahelI che te ja svIkArI laIne kahIe chIe. ane vadhArAmAM kahIe chIe ke - 6 a e saMghaTanA mAdhuryAdi guNone Azraye rahIne rasene abhivyakta kare che.
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 ] guNa ane saMghaTanAne saMbaMdha [ vanyAlokaH guNa ane saMghaTanAne saMbaMdha A saMghaTanA rasAdine vyakta kare che ane guNone Azraye. rahelI che ema kahyuM, eTale ahIM guNa ane saMghaTanAnA saMbaMdha vize be vikalapa saMbhave che. kAM te guNa ane saMghaTanA eka ja vastu che athavA e baMne judI judI vastu che. emAMnA. bIjA vikalpamAM paNa be vikalpa rahe che ane te A pramANe 1. saMghaTanA guNene Azraye rahelI che. 2. guNe saMghaTanAne Azraye rahelA che. eTale guNe ane saMdhaTanAnA paraspara saMbaMdhanI bAbatamAM traNa vika9pe saMbhave che: 1. guNo ane saMdhaTanA eka ja heya. 2. e baMne judAM hoya ane saMdhaTanA guNane Azraye rahelI heya 3. athavA guNo saMdhaTanAne Azcaye rahelA heya. AmAMne pahele vikalpa vAmananA matane maLato Ave che. vAmane viziSTa padaracanAne rIti kahI che ane e viziSTatA te guNa ema kahyuM che. eno artha e thayo ke guNaviziSTa padaracanA te rIti Ama, rIti ane guNa vacce bheda rahetuM nathI. e pramANe kArikAno artha karIe to te e thAya ke saMdhaTanA mAdhuryAdi guNane Azraya laIne sAdine vyakta kare che. AmAM guNa ane saMdhaTanA eka ja vastu che eTale ke kone Azraye raheluM che, e prazna ja upasthita thato nathI. * bIjo vikalpa ke guNo saMdhaTanAne Azraye rahelA che e bhada ubhaTa. mata che. emaNe guNone saMghaTanAnA dharmo mAnyA che eTale dharmo dhamane Azraye rahelA hoya e nyAye, guNo saMghaTanAne Azraye rahelA gaNAya. ene artha e thayo ke saMdhaTanA AdhAra che ane guNe Adheya che. e pramANe artha karIe te potAnA AdheyabhUta guNone Azraya eTale ke madada laIne saM ghaTanA rasAdine vyakta kare che. - trIjo vika9pa ke saMdhaTanA guNone Azraye rahelI che e graMthakArane mata che. e pramANe artha karIe to ema thAya ke guNene Azraye rahelI saMgharanA rasAdine vyakta kare che. ahIM bIjA vikapanA jevo AdhArA
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 3-6 a ] guNa ane saMdhaTanAne sabaMdha [ 165 dheyabhAva nathI. Azraye rahelI eTale rAjAne Azraye prajA rahe tema guNane parataMtra rahelI evo artha samajavAnuM che, ema becanakAra kahe che. have A bhAga ApaNe mULa vRttimAMthI joIe - ' e vikalapamAMthI, baMne eka ja che, ane guNo saMghaTanAne Azraye rahelA che, e baMnemAM saMghaTanA AtmabhUta eTale ke saMghaTanAthI abhinnarUpe athavA AdheyabhUta guNene Azraye rahIne rasAdine vyakta kare che, e artha thAya che. je guNa ane saMghaTanA judAM che ema mAnIe ane saMdhaTanA guNane Azraye rahelI che ema mAnIe to saMghaTanA guNone Azraye eTale ke guNene adhIna, parataMtra rahIne, guNasvarUpa ja thaIne nahi, rasAdine vyakta kare che, evo artha thAya che. koI kadAca ema pUche ke AvA vika darzAvavAnuM prayojana zuM che? te ene javAba A che. je guNone ane saMghaTanAne eka ja tatva mAnIe, athavA guNe saMghaTanAne Azraye rahelA che ema mAnIe, te saMghaTanAnI peThe guNene viSaya paNa niyata nahi rahe. ahIM kahevAno artha e che ke amuka rasamAM amuka saMdhanA Ave evo koI niyama nathI. jema ke samAsa vagaranI, madhyama samAsavALI ane dIrdha samAsavALI traNa prakAranI saMdhaTanA zRMgAra jevA komaLa ane raudra jevA kaThora rasene vyakta karI zake che. je bene eka mAnIzuM athavA saMdhaTanAne AdhAre guNo rahelA che ema mAnIzuM te guNone paNa A vAta lAgu paDaze. eTale ke badhA ja guNe badhA ja rasane vyakta kare che ema kahevAne vAre Avaze. jyAre sAcI vAta e che ke - | guNone te viSaya niyata che, jema ke, karuNa ane vipralaMbhazRMgAramAM mAdhurya ane prasAdane prakaSa hoya, ane raudra ane abhutamAM ojasa hoya che. vaLI, mAdhurya ane prasAda rarasa, bhAva, rasAbhAsa, bhAvAbhAsa vageremAM ja hoya che. Ama,
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 ] guNAne Aya [ dhvanyAla guNAnA viSaya niyata thayelA che. jyAre sa'ghaTanAnI khAkhatamAM evuM nathI. dA. ta., zRMgAramAM paNa DhIla samAsavALI sa`ghaTanA jovAmAM Ave che, ane raudra vageremAM samAsa vagaranI sa`ghaTanA paNa jovA maLe che. emAMthI zRMgAramAM dIgha samAsavALI sa`ghaTanA vaparAI hAya evuM udAharaNa tr HH mantrArAsumonupi-itAjA' arthAt "ma'dAra kusumanI parAgarajathI pILA thaI gayelA vALavALI.'' kAI kadAca kahe ke ATalA TukaDA uparathI zRMgAranI anubhUti thatI nathI, ema dhArI khIjuM udAharaNa Ape che athavA -- -- anavaratanayanajalalavanipatanaparimuSitapatralekhaM te / karatalaniSaNNamabale vadanamidaM kaM na tApayati // [he akhalA, niraMtara azrujalanA paDavAthI jenI patrAvali cheka bhUsAI gaI che evuM tAruM hathelI upara rAkheluM A mAM kAne saMtApa na Ape? ] ane raudrAdimAM paNa samAsavagaranI saghaTanA jovA maLe che. jema ke - yo ya: rASTra citi vagere pahelAM AvI gayele - zrlAka. AthI siddha thAya che ke guNe! sa'ghaTanArUpa paNa nathI tema ghaTanAne Azraye rahelA paNa nathI. guNAne Azraya jo guNA saghaTanAne Azraye na rahelA hAya tA e kAne Azraye rahelA che ema mAna .1 enuM Alekhana zuM che e ame (bIna udyotanI chaThThIkArikAmAM) jaNAvI cUkayA chIe.
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ ughAta ka a ] guNene Aya [16 che jeo e pradhAna ane Azraye rahe che teo guNe kahevAya che. ane jeo kAvyanAM aMga zabda ane arthane Azraye rahe che teo kaTakakuMDaLanA jevA alaMkAro kahevAya che." ahIM praznakartAne Azaya e che ke guNano keI Azraya to hovo ja joIe. tame saMdhanA ene Azraya nathI ema kahe che, eTale bAkI rahyA zabda ane artha. jo zabdane guNano Azraya mAne to e zabdAlaMkAra gaNAze ane arthane eno Azraya mAnaze te e arthAlaMkAra gaNAze. je tamAre guNane alaMkArathI judA mAnavA hoya to saMghaTanAne ja guNano Azraya mAnavo rahyo. enI to tame nA pADe che to pachI kayo Azraya bAkI rahyo che? enA javAbamAM graMthakAra kahe che ke guNe rasane Azraye rahe che, je ame pahelAM kahI gayA chIe. ane gauNa rUpe emane zabdanA ane arthanA dharma paNa kahI zakAya. tyAre sAme pakSe pUche che ke je tame guNane zabdanA dharma kahe te e anuprAsa vagere jevA nahi thaI jAya? tenA javAbamAM have kahe che ke - athavA guNene zabdanA Azraye rahelA mAne, ethI kaMI e anuprAsa vagere jevA nahi thaI jAya. kAraNa, anuprAsa vagere zabadanA evA dharmo che jene arthanI apekSA nathI hotI, eTale jemane artha sAthe karaze saMbaMdha nathI hota. paNa guNe te zabdonA evA dharmo che, je vyaMgya vizeSane vyakta karanAra vAcyArthInuM pratipAdana karI zake evA hoya che, eTale ke jene artha sAthe saMbaMdha hoya che. guNene zabdanA dharmo kahevAmAM Ave che te, anyanA eTale ke AtmAnA Azraye rahelA hovA chatAM zauryadi dhamane zarIrane Azraye rahelA kahevAmAM Ave che, tenA jevuM che. kahevAno matalaba e che ke zaurya vagere jema AtmAnA guNe hevA chatAM ghaNIvAra leke paDachaMda zarIra joIne zaurya vagerene tenA ja guNe kahe che, ane te ApaNe calAvI laIe chIe, tema guNo paNa, kharuM jetA, kAvyanA AtmArUpa rasanA ja dharmo hovA chatAM, rasanI abhivyaktimAM
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 ] guNene Azraya [ vAlaka upayogI thatA zabdanA dharmo paNa, e rIte, kahevA hoya to kahI zakAya. paNa eTaluM yAda rAkhavuM ke e mAtra upacAra che, eTale ke e prayoga lAkSaNika che. have ahIM pratipakSI e prazna uThAve che ke je tame guNene bhalene upacArathI paNa zabdane Azraye rahelA mAno te pachI te saMghaTanArUpa ja athavA saghaMTanAne Azraye rahelA che evuM siddha thAya. kAraNa, asaMghaTita eTale ke saMdhaTanAmAM na gUMthAyA hoya evA zabdo arthavizeSathI pratipAdita thatA rasAdine Azraye rahelA guNonA vAcaka na ja banI zake. pratipakSInuM kahevuM ema che ke guNe e rasAdinI pratIti karAve evA arthanA vAcaka zabdonA dharmo che. ene artha e thayo ke zRMgArAdi rasone vyakta karI zake evA vAyArthInuM pratipAdana karavAnI zakti te ja mAdhuryAdi guNa. have vAcAryanuM pratipAdana karavAnI zakti to saMdhaTanAmAM gUMthAyelA eTale ke vAkyamAM prakRti pratyaya sAthe vaparAyelA zabdomAM ja hoI zake. eTale jema tame guNone upacArathI sadanA dharma mAne che, tema tame temane saMdhaTanAnA dharma paNa mAnI zake. kAraNu, saMghaTanA bahArano zabada to vAcaka ja nathI hoto, te kaI arthano bedha nathI karAvI zakato. enA javAbamAM have siddhAMtI kahe che ke tamArI vAta barAbara nathI. kAraNa, A udyotanI bIjI kArikAmAM ja ame jaNAvI gayA chIe, ke rasAdinI vyaMjanA avAcaka eTale ke artha vagaranA varNa, pada vagerethI paNa thaI zake che. matalaba ke, rasAdinA vyaMjakamAM acakava Avazyaka nathI. arthane bodha na karAvI zake evA pratye ane varSo vagere paNuM rasAdinA vyaMjaka banI zake che. uparanI carcAne sAra e che ke (1) guNa mukhyarUpe rasane Azraye rahelA hoya che ane gauNarUpe temane zabdane Azraye rahelA paNa kahI zakAya. (2) guNano Azraya banavA mATe zabda saMdhaTanAmAM gUMthAyele eTale ke arthano vAcaka he ja joIe evuM Avazyaka nathI. varNa ane padanI peThe asaMgaThita 5ra 5Na rasAdine vyaMjaka hoI zake che. ane tyAre te paNa
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 3-6 a ] guNene Azraya [169 - mAdhuryAdi guNone Azraya banI zake che. AthI, pahelAM gaNavele pahelo vikalpa ke guNa ane saMdhaTatA eka ja che ane trIjo vikalpa ke guNo saMdharanAne Azraye rahelA che, e baMnenuM khaMDa na thaI jAya che. TUMkamAM guNa ane saMghaTatA eka nathI tema guNo saMdhaTanAne Azraye rahelA paNa nathI. guNone Azraya mukhyapaNe rasa ja che, chatAM temane upacArathI zabdanA paNa dharma mAnavAmAM Ave che. have AgaLa kahe che ke - dalIlane khAtara mAnI laIe ke pada, varNa, vagerethI rasAdi vyaMjita thatAM nathI, rasAdi te vAkyathI ja vyaMjita thAya che, toye koI niyata saMghaTanA temane (rasAdine) Azraya nathI banatI tethI kaI vyaMgya vizeSane upakAraka, aniyata saMghaTanAvALA zabdo ja guNone Azraya hoya che. ahIM daMlIla A pramANe cAle che. jyAM varNa ke pada dvArA rasAdinI baMjanA thatI hoya che tyAM to saMdhaTanA vyaMjanAmAM kAraNabhUta hoya che, evuM kahevAne avakAza ja nathI. paNa jyAM vAkyamAMthI rasAdinI vyaMjanA thAya che, tyAM paNa temAM saMghanA kAraNarUpa nathI hotI. ene purA e che ke ekano eka artha vyakta karatuM vAkya judI judI saMdhaTanAmAM racAya -teye te rasAdine vyaMjita karI zake che. jema ke zRMgArarasamAM mAdhurya guNa hoya che. tema chatAM samAsa vagaranI ane dIrdha samAsavALI baMne prakAranI saMdhanAvALAM vAkyomAMthI zRMgAranI abhivyakti thaI zake che. ane zRMgAra che tyAM mAdhurya che ja. e batAve che ke zabdo ja guNenA Azraya che, saMdhaTanA nahi. prati pakSI ahIM evI dalIla kare che ke tame kadAca mAdhuryanI bAbatamAM ema kahI zako, paNa AjanI bAbatamAM tame ema na kahI zako ke e aniyata saMghaTanAzrita che, eTale ke game tevI saMghaTanA eno Azraya banI zake che. samAsa vagaranI saMghaTanA kadI ojasane Azraya na banI zake.
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 ] guNene Azraya [ vanyAleka AnA javAbamAM siddhAMtI kahe che ke tamAruM mana je prasiddhi kahetAM paraMparAne vaLagI rahevAnA deSathI mukata hoya, te amAruM kahevuM ema che ke samAsa vagaranI racanAthI ejayanI pratIti nathI thatI ema nathI. samAsa vagaranI racanA zA mATe ojasane Azraya na bane? kAraNa, raudrAdi rasane pragaTa karanArI kAvyanI dIpti e ja Aje guNa che, evuM ame pahelAM pratipAdana karI gayA chIe. e guNa samAsa vagaranI. racanAmAM paNa hoya te temAM zo doSa thaI jAya? arthAta emAM kaI doSa nathI. eve sthAne sahRdayanA hRdayane koI acArutAne anubhava nathI thato, eTale guNe e aniyata saMghaTanAmAM gUMthAyelA zabdone dharma che, evuM mAnavAmAM kaMI nukasAna nathI. cakSu vagere IndriyonI peThe guNone pitapatAne viSaya to niyata hoya che. emAM kadI vyabhicAra thato nathI, arthAt emAM pheraphAra thaI zakato nathI, eTale guNe judA che ane saMghaTanA judI che ane guNo saMghaTanAne Azraye rahelA nathI evo eka mata che. ahI siddhAMtInuM kahevuM ema che ke je tame kevaLa paraMparAthI cAlI AvelI mAnyatA ke ejoguNa to dIrdha samAsavALI racanA dvArA ja anubhavI zakAya - ene ja vaLagI na rahetA he to tame joI zakazo ke yo ya: rAa vifle jevI samAsa vagaranI racanA paNa guNane anubhava karAvI zake che; eve sthAne sahadone cArutAne baMdha thayA vagara raheto nathI. eno artha e thayo ke guNonI abhivyakti mATe zabdo amuka ja prakAranI saMdhaTanAmAM gUMthAyela hoya, e Avazyaka nathI. ethI UlaTuM, guNono viSaya to niyata che, jema AMkha vagere IndriyanA viSaya niyata che. jevAnuM kAma AMkha ja kare. kAna na kare. tema guNAmAM paNa mAdhuryanuM sthAna ojasa na laI zake. zRMgAramAM mAdhurya ja joIe ane raudrAdimAM ojasa ja joIe, emAM mInamekha na cAle. A batAve che ke saMdhaTanA: judI vastu che ane guNa judI vastu che. ane guNe saMdhaTanAne Azraye rahelA nathI.
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 3-6 a ] gulunA Azraya [ 171 have AgaLa kahe - bIjo pakSa evA che ke gupta sa dhaTanArUpa ja che, eTale ke guNNA ane sa`ghaTanA eka ja che. ane je ema kahevAmAM AvyuM hatuM ke ' ema mAnaze teA sa'ghaTanAnI peThe guNAnA viSaya paNa niyata nahi rahe', teneA khulAsA e che ke je kAvyamAM viSayanI khAkhatamAM AvA vyabhicAra levAmAM Ave tyAM tene doSa ja mAnavA. matalaba ke jyAM zRMgAramAM manavatanayananana. jevA dAkhalAmAM dI samAsavALI sa'dhaTanA ane raudramAM co ca: zastra viti jevA kSAkamAM samAsa vagaranI saMdhaTanA jovAmAM Ave tyAM e dveSa che ema ja mAnavuM. te| pachI prazna e UbhA thAya che ke. eve sthAne sahRdayAne acArutA kema nathI lAgatI ? te enA javAba e che ke e doSa kavinI zaktithI DhaMkAI gaye hAya che mATe. doSa e prakAranA hAya che. eka kavinI avyutpattithI utpanna thayele ane bIje kavinI azaktithI utpanna thayele. emAM avyutpattine lIdhe thayelA doSa, zakti kahetAM pratibhAthI DhaMkAI javAne lIdhe, keAI vAra dhyAnamAM nathI AvatA. paNa je doSa azaktine kAraNe thayA hAya che te jhaTa najare caDe che. A vize parikara AAka evA che ke '' kavinA avyutpattikRta doSa zaktithI DhaMkAI jAya che, paNa je deSa azaktikRta heAya che te jhaTa najare caDhe che." dA. ta., mahAkaviee paNa uttama devatAenI khAkhatamAM suddhAM prasiddha eTale ke para parAgata rIte sabhAga cagAranuM vana kareluM che, paNa temAMnuM' anaucitya zaktine kAraNe DhaMkAI javAthI tyAM grAmyatA doSanA anubhava thatA nathI. jema ke, 'kumAra sabhava 'mAM devInA sabhAganA varNanamAM. AvA dAkhalAmAM aucitya kevI rIte jaLavAya te have pachI darzAvavAmAM Avelu che.
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172] guNAnA Aya [ dhvanyAlAka AvA dAkhalAmAM kevI rIte ahIM niyasAgaranA pATha anusAra aucitya sacavAtu nathI' eve! a thAya, ane zrIkRSNamUrtie e a svIkArelA che. < A bhAma leAcanakAra e rIte samajAve che ke kAlidAse devInA sabhAganuM varNana evI teA kuzaLatAthI karyu che ke sahadayAnuM hradaya temAM ja sIna thaI jAya che ane AgaLa pAchaLanA vicAra karavAnA tene avasara ja gaLate| nathI. A kAnA jevuM che, te ke keAI. sAce ja parAkramI puruSa khATA pakSa laIne yuddhe caDayo haiAya teNe tenA yuddha-kauzalyathI mugdha thaI te prekSakA ekavAra teA tene zAbAzI Ape che. AgaLa pAchaLanA vicAra kare te te zAbAzI na ja Ape. avyutpattikRta doSa zaktithI DhaMkAI jAya che e vAta anvayavyatirekathI siddha thAya che. dA. ta., kAI zakti vagaranA kavi AvA devAne vize zRMgAranu varNana kare te te spaSTa rIte doSarUpe najare caDe. ( ahI evA prazna uThAvavAmAM Ave che ke jo caH rAya vita.' vagere aAkamAM zuM acArutva che ? enA javAkhamAM graMthakAra kahe che ke emAM acAruva pratIta thatu N nathI, chatAM ApaNe tene Aropa karIe chIe. A bhAga samajavA mATe ApaNe eTaluM yAda rAkhavuM joIe ke ahIM je pakSa rajU thayA che te guNu ane sadhaTanAne eka mAne che. ane tethI jema guNune viSaya niyata che tema sa MdhaTanA ane guNu eka ja hAvAthI saghaTanAne viSaya paNa niyata che ema mAne che. have e mAnyatA mujaba raudrAdi seAmAM jema AjoguNa hovA ja joIe, tema dI samAsavALI racanA paNa DhAvI ja joi e. e niyama yo caH zamra vitti e zlAkamAM sacavAtA nathI. eTale ahI deya che ema kahevuM ja paDe. paNa kharuM jotAM, ahI ApaNane koI paNa prakAranI acArutAnI pratIti thatI nathI. tema chatAM, pelA siddhAMtane sAcavavA hAya teA, ahIM acArutA pratIta na thatI hAvA chatAM, tenuM ArApaNu karavuM ja paDe. A kaMI vAjakhI nathI. eTale vRttimAM kahe che ke-- ra
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 3-6 ba ] saMghaTanAnuM niyAmaka tattva [ 173 tethI, saMghaTanA guNathI alaga che ema mAnIe ke e guNarUpa ja che ema mAnIe toye enuM niyamana karanAra keI bIje hetu batAvo joIe. uparanI vyavasthAmAM saMdhaTanAnuM niyAmaka tatva rasa che ema mAnyuM che. ane tethI kamaLa rasamAM samAsa vagaranI ane kaThora rasamAM samAsavALI saMdhaTanA hovI joIe evo niyama karavo paDe che ane te niyama pALavA jatAM kharekhara jyAM acAtA pratIta thatI nathI tyAM paNa te che ema mAnavAno vAro Ave che, eTale ahIM kahe che ke A muzkelI TALavI hoya to saMghaTanAnuM niyAmaka tava rasa sivAya bIjuM koI mAnavuM joIe. ane te havenI kArikAmAM batAve che - saMghaTanAnuM niyAmaka tatva emAM eTale ke saMghaTanAnI bAbatamAM niyAmaka hetu vaktA ane vAsyanuM aucitya che. ahIM vaktA eTale kavi pote athavA teNe sarjeluM pAtra. kavie sajeluM pAtra paNa kAM to rasabhAvarahita hoya che athavA rasabhAvasamanvita hoya che. rasa paNa kAM te kathAnA nAyakane Azraye rahelo hoya che athavA tenA virodhIne Azcaye rahele hoya che. kathAnAyaka paNa dhIrodAra vagere judA judA prakArane, mukhya athavA tenA sivAyano gauNa ema aneka prakArane hAI zake che. vAgye paNa vanirUpa rasanuM aMga eTale ke vyaMjaka hoya athavA rasAbhAsanuM aMga hoya, abhineyArtha eTale ke abhinayathI. vyakta karavAnuM hoya ke anabhineyArtha hoya, uttama prakRtine Azraye raheluM hoya ke te sivAyanAne Azraye raheluM hoya, ema. aneka prakAranuM hoI zake che. emAMthI kavi pite vaktA hoya ane te rasabhAvarahita hoya to te game tevI saMghaTanA vAparI zakAya. kavi nirUpita.
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 ] saMgharatAnuM niyamaka tattva [ dhvanyAleAka pAtra vaktA hAya ane te paNa jo rasabhAvarahita hoya te paNa game tevI saMghaTanA vAparI zakAya. paNa jo kavi athavA kavinirUpita pAtra vaktA heAya ane te jo rasabhAvasamanvita hoya, ane te rsa paNa pradhAnapAtrane Azraye rahelA hAI dhvaninA AtmArUpa hoya, te tyAM sa MghaTanA samAsa vagaranI ke madhyama samAsavALI ja hAvI joIe. karuNu ane vipralabha zRMgAramAM tA saMghaTanA samAsa vagaranI ja hovI joie. zAthI ? - evA prazna keAI kare teA tenA javAJa e che ke jyAre rasanu' pradhAnapaNe pratipAdana karavAnuM hoya tyAre tenI pratItimAM vyavadhAna UbhuM karanAra athavA tene virodhI hoya evAM tattvAnA sarvathA parihAra karavA joIe. samAsanA aneka rIte vigraha ane atha thaI zakatA hoI, dIrgha samAsavALI racanA kAi vAra rasapratItimAM vighnarUpa thaI paDe che, mATe tene atyaMta Agraha na rAkhavA--khAsa karIne abhineyArtha kAvyamAM eTale ke nATakamAM. te sivAyanAM kAvyezamAM paNa khAsa karIne karuNu ane vipralaMbhazRMgAramAM evA Agraha rAkhave! ucita nathI kAraNa, e rasA khUba sukumAra che ane zabda ke athanI saheja paNa asvacchatA aspaSTatA hAya tA temanI pratItimAM vilama thAya che. 1 tema chatAM jyAre raudrAdi khIjA rasanuM nirUpaNa karavAnuM hAya tyAre madhyama samAsavALI saghaTanA ane jo khIroddhata nAyakanAM kAryAMnu varNana karavAnu hoya tA, dvIdha samAsavALI racanA vagara te rasane anurUpa vAgyAtha pragaTa na thaI zakatA hAI, dIgha samAsavALI racanA paNa kheATI nathI, eTale temA paNa eka ja parihAra na karavA, matalama ke prasa...goI ne jarUra lAge teA teneA upayAga karavA. e pachI prasAnuM mahattva samajAvatAM kahe che ke
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 3-6 ba ] saMdhaTanAnuM niyAmaka tatva [ 175 prasAda nAmane guNa badhI ja saMghaTanAomAM hovA joIe. e badhA ja rasamAM ane badhI ja saMghaTanAomAM sAdhAraNa bhAve rahelo hoya che, evuM pahelAM (bIjA udyotanI 10mI kArikAmAM kahyuM ja che. enA vagara samAsa vagaranI saMghaTanA paNa karuNa ane vipralaMbhazRMgArane vyakta karI zakatI nathI. ane e prasAda je hoya te madhyama samAsavALI saMghaTanA paNa e rasane vyakta nathI karatI ema nathI. eTale prasAdanuM te sarvatra anusaraNa karavuM. AthI, je kaI " jaH " vagere kalAkamAM jeguNa che ema svIkAravA na mAgato hoya toye emAM prasAda guNa che ema te svIkAravuM ja paDe. emAM kaMI mAdhurya nathI. tema emAM cArutAne paNa abhAva nathI, kAraNa, e abhipreta 2sane pragaTa kare che. tethI saMghaTanAne ane guNane eka gaNe ke judAM, upara kahelA vaktA ane vAcyanA aucityathI ene viSapa nakkI thAya che, eTale e paNa rasanI vyaMjaka te che ja. rasanI abhivyaktimAM nimitta banatI e saMghaTanAnuM niyamana karanAra je tatva upara kahyuM che te - vaktA ane vAyunuM aucitya ja guNone niyata viSaya che. ane ema hoI guNe saMghaTanAne Azraye rahelA che ema mAnavAmAM paNa koI virodha nathI. A kArikAnI zarUAtamAM saMghaTanA ane guNanA traNa prakAranA saMbaMdhanI kalpanA karavAmAM AvI hatIH 1. saMdhaTanA ane guNe eka ja che. 2. baMne judAM hoya to guNe saMdhaTanAne Azcaye rahelA che. 3. athavA saMdhaTanA guNone Azraye rahelI che. atyAra sudhInI carcA daramyAna batAvyuM, ke AmAMne kaI paNa vikalpa mAne, pariNAma sarakhuM ja che. e traNe vikapamAM kaI virodha nathI. je saMdhaTanA ane guNa eka che ema mAne te guNono je viSayaniyama che te ja saMghaTanAne paNa lAgu paDaze, e rIte emAM koI doSa Avato nathI. saMpaTanA guNone adhIna che ema mAne to
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 ] kAvyaprakAragata aucitya paNa saMghaTanAnuM niyAmaka | vanyAloka, paNa guNonA niyAmaka hetu saMdhaTanAnA paNa niyAmaka hetu banI jaze, eTale emAM paNa koI doSa nahi Ave. ane saMghaTanAne Azraye guNo rahelA che ema mAno to emAM paNa vaktA ane vAyanuM aucitya saMdhaTanAnuM niyAmaka che te ja guNanuM niyAmaka banI zake eTale emAM paNa koI virodha AvatuM nathI. kAvyaprakAragata aucitya paNa ghaTanAnuM niyAmaka vaktA ane vAcanA aucitya uparAMta saMdhaTanAnuM niyamana karanAra bIjA taravane ullekha karatAM kahe che ke - viSayamUlaka bIjuM aucitya paNa saMghaTanAnuM niyamana kare che. kAraNa, bhinna bhinna kAvyapabhedone kAraNe paNa temAM phera paDe che. ane vRttimAM enI vigate samajUtI Ape che ke vaktA ane vAgyanuM aucitya hoya toye viSayagata bIju eka aucitya paNa e saMghaTanAnuM niyamana kare che. kAraNa ke, kAvyanA saMskRta, prAkRta, apabhraMzamAM racAyelAM muktaka, saMdAnitaka, vizeSaka, kalApaka, kulaka; paryAya baMdha, parikathA, khaMDakathA ane sakala kathA; tema ja AkhyAyikA ane kathA vagere bheda hoya che. ene kAraNe paNa saMghaTanAmAM phera paDe che. A bhAga samajAvatAM becanakAra kahe che ke kArikAmAM "paNu' zabda vAparyo che tene Azaya e che ke vaktA ane vAcanuM aucitya, A viSayagata aucityane kAraNe choDI devAnuM nathI, mAtra temAM tAratamyagata phera paDe che. bIjI rIte kahIe to vaktA ane vAcanuM aucitya rasAbhivyakti mATe anivArya che, te uparAMta, kAvyanA bhedagata aucitya paNa jeTaluM vadhu sacavAya teTaluM kAvyanuM sauMdarya vadhAre. ahIM kAvyanA je prakAre gaNAvyA. che tenuM svarUpa samajI levuM sAra. 1. muktaka e kAvyano nAnAmAM nAne prakAra che. e eka ja zlokanuM hoya che. dA. ta., amaruzatakanA, gAthA saptazatInA, AryAsaptazatInA chUTaka leko. e saMskRta, prAkRta ke apabhraMzamAM paNa hoya che. 2. saMdAnitaka be zlokanuM hoya che. 3. vizeSaka
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 3-7 ] kAvyaprakAragata aucitya paNa ghaTanAnuM niyAmaka [ 107 traNa zlokanuM, 4. kalApaka cAra zlekanuM, 5. kuvaka pAMca ke vadhu lekanuM heya che. 5. paryAya baMdhamAM vasatAdi kaI RtunuM varNana hoya che; 7. pArakathA eTale cAra pusvArthamAMnA koI ekane laIne aneka vRttAMto varNavatI kayA; 8. kaI moTI kathAnA eka khaMDanuM varNana karatI hoya te khaMDakathA; 9. jemAM aneka vRttAMto varNavyAM hoya ane te badhAM phala sudhI pahoMcyAM heya evI sakalakathA; 10. sagaMbaMdha mahAkAvya; 11. abhinevArtha mAM dasa prakAranAM rUpeke; ane 12. ucchavAsa vageremAM vibhakta AkhyAyikA, 13. te vagaranI kathA; ane vagerethI 14. caMpU, jemAM gadya ane padya baMne hoya che. kAvyabhedane kAraNe saMpaTanAmAM kevo phera paDe che te batAvatAM have kahe che ke emAM, (1) muktakamAM rasanirUpaNa karavAnA AgrahavALA kavi 2sane lagatA aucityane anusare. e aucitya ame batAvI cUkyA chIe. bIje eTale ke jemAM rasanirUpaNane hetu na hoya tyAM kavi game tevI saMghaTanA vAparI zake che. prabaMdhanI peThe muktakamAM paNa rasanirUpaNa karavAno Agraha rAkhavAvALA kavio jevAmAM Ave che. jema ke amaru kavinAM zRMgAra rasa vahevaDAvanArAM prabaMdha kAvyo jevAM muktaka jANItAM che. (2) saMdAnitaka vagere (eTale (3) vizeSaka, (4) kalApaka ane (5) kulaka)mAM te vikaTa baMdha ja ucita hAI madhyama samAsavALI " ane dIrgha samAsavALI racanA ja vaparAya che. prabaMdhamAM guthAyelA saMdAnitakathI mAMDIne kulaka sudhInA bhedamAM pahelAM kahyA pramANenA prabaMdhanA aucityane ja anusaravuM. muktakamAM prabaMdhanA jevuM vibhAva, anubhAva, saMcArIbhAva vagerenuM varNana zI rIte thaI zake, evI za kAnuM nivAraNa karavA lecanakAre amaranA eka muktakanuM udAharaNa ApyuM che te nIce pramANe che: " koIpaNa rIte priyatama pAcho Avyo ane uttara ApatAM lAcA vALavA lAgyo tyAre virahathI kRza thaI gayelI nAyikAe na sAMbhaLavAne Tega karI, asahiSNu sakhA sAMbhaLI to nathI gaIne, evI AzaMkAthI sUnA khaMDamAM najara pheravIne pachI ja Do zvAsa lIdho." rasa-12
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 ] kAvyaprakAragata aucitya paNa ghaTanAnuM niyAmaka (dhvanyAlaka AmAM nAyaka AlaMbana vibhAva che, koI paNa rIte pAchA AvavuM, bane uttara ApatI locAvALavA e uddIpana vibhAva che; sAMbhaLyuM na sAMbhaLyuM karavuM, cAre kera najara pheravavI ane UMDe zvAsa levo e anubhAvo che, ane glAni, zaMkA, trAsa, vitarka, denya vagere saMcArI bhAva che. e badhAthI puSTa thayele rati nAmane sthAyI bhAva zRMgAra rasarUpe AsvAdAya che. Ama, eka zlokamAM paNa rasanI saghaLI sAmagrI maLI rahe che. (6) paryAya baMdhamAM te samAsavALI ane madhyama samAsavALI saMghaTanA ja vAparavI. keI vAra arthanA aucityane kAraNe tIrtha samAsavALI racanA vAparavI paDe to temAM paruSA ane grAmyA vRttine TALavI. (7) parikathAmAM game tevI saMdhaTanA cAle. kAraNa, temAM ItivRtta eTale kathAnuM varNana ja pradhAna hoya che ane rasanirUpaNane khAsa Agraha hato nathI. (8, 9) prAkRtamAM kulakAdine bahebe upayoga thato hovAthI kathAmAM ane sakalakathAmAM dIrgha samAsavALI saMghaTanA vAparavAmAM paNa vAMdho nathI, paNa rasa pramANe vRttio citya te jALavavuM. ahIM "saMghaTanA" ane "vRtti" baMne sabda vAparyA che ane te judA jarA arthamAM vAparyA che eTale e be vacceno bheda spaSTa karI levAnI che. graMthakAre saMghaTanAnA prakAro samAsane AdhAre pADelA che ane ubhaTe kRttinA prakAro varSonA anuprAsane AdhAre pADelA che, e ApaNe joI gayA chIe. "paryAya baMdha'nI bAbatamAM ema kahyuM che ke koIvAra arthanA aucityane kAraNe dIrgha samAsavALI saMdhaTanA vAparavI paDe toye temAM paruSA ane prakhyA vRtine TALavI. eno artha e che ke saMthakAra racanAnA samAsa eTale ke padagata aMzane saMghaTanA kahe che ane ane prAsa eTale ke vagata aMzane vRtti kahe che. vAmane rItinA prakAra guNane AdhAre pADelA che, ane guNo pada ane varNa baMne dvArA vyakta thAya che, eTale temAM A baMne aMzAne samAveza thaI jAya che. A samaja pramANe je ApaNe paryAvabaMdha'ne lagatI sUcanAne artha karIe to evo thAya ke emAM arthane aucityane kAraNe koIvAra dIrgha samAsavALI saMghanA vAparavI paDe
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 3-8 ] gadya kAvyamAM paNa e aucitya Avazyaka [ 179 tA vAparavI, paNa paruSa kahetAM kahera varNonA anuprAsavALI paruSA ane madhyama eTale ke nahi kaThera ke nahi kAmaLa evA varNanA anuprAsavALI grAmyA vRttione TALavI, matalaba ke, kAmaLa varNInA anuprAsavALI upanAgarikA vRtti ja vAparavI. (10) rasatApa vALA sa`khaddha mahAkAvyamAM rasa pramANe aucitya jALavavuM, paNa rasapradhAna na hoya evA mahAkAvyamAM game tevI saMghaTanA vAparI zakAya. A ane prakAranAM sagabaddha mahAkAvye lakhanAra kavie jovA maLe che. e bemAM rasapradhAna zreSTha che. (11) abhineyArtha kAvyamAM te sarvathA rasanirUpane ja Agraha rAkhavA. (12) AkhyAyikA ane kathAmAM te gadya ja vadhAre hoya che, ane gadyanI paddhati chaMdoma dha karatAM judI ja hoya che, eTale tene vize kAI niyama A pahelAM thayelA nathI, tema chatAM ame TUMkamAM ahIM gheADA ApIe chIe. gadya kAvyamAM paNa e aucitya Avazyaka chaMdanA niyama vagaranA gadyama'dhamAM paNa satra upara kahelu aucitya ja evuM eTale ke sa`ghaTanAnuM niyAmaka tattva che. gadya kRtiomAM chaMdanA niyamA hAtA nathI tema chatAM temAM pazu upara vaktAgata ane vAcyagata je aucityane saMghaTanAnu niyAmaka kahyu` che, tene ja niyAmaka mAnavu ane viSayagata eTale ke kAvyanA prakAragata aucitya pazu dhyAnamAM rAkhavuM. eTale ke kavi athavA kavinirUpita pAtra rasabhAvarahita hoya tA game tevI sa'ghaTanA vAparI zakAya. paNa je vaktA rasabhAvasamanvita hoya te pahelAM kahelA niyamane anusaravuM, temAMye viSayanu' eTale ke kAvyaprakArane vagatuM aucitya paNa avazya
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 ] gaNa kAvyamAM paNa e aucitya Avazyaka [ vanyAlo jALavavuM. AkhyAyikAmAM te moTe bhAge madhyama samAsavALI ane dIrdha samAsavALI saMghaTanA ja hoya che. kAraNa ke gadyamAM vikaTabaMdhathI ja sauMdarya Ave che ane ethI ja sauMdaryane prakarSa sadhAya che. kathAmAM te vikaTabaMdhanI pracuratA hovA chatAM 2sabaMdhane lagatA aucityanuM pAlana karavuM. A carcAne sAra ApatAM have navamI kArikAmAM kahe che ke - 2sabaMdhane lagatuM upara kaheluM aucitya pALanArI racanA sarvatra zebhI UThe che. paNa viSaya eTale ke kAvyanA prakAra anusAra temAM thoDeghaNe phera paDe che. athavA padyanI peThe gadyamAM paNa racanA rasabaMdhane lagatA aucityanuM pAlana karatI hoya te ja zebhe che, paNa kAvyanA prakAra pramANe temAM thoDo phera paDe che; pUrepUro phera paDatA nathI. dA. ta., gadyakRtimAM ane temAMye AkhyAyikAmAM paNa vipralaMbha zRMgAra ane karuNamAM atidIrgha samAsavALI racanA zebhatI nathI. nATaka vageremAM paNa samAsa vagaranI ja saMghaTanA zebhe che. paNa temAMye raudra vIra vagerenA varNanamAM A niyama lAgu paDato nathI. kAvyaprakAragata aucitya rasabaMdhane lagatA aucitya karatAM vadhatuM ghaTatuM rahe che jema ke AkhyAyikAmAM karuNa ane vipralaMbhazRMgAra jevA enA potAnA kSetramAM paNa atyaMta samAsa vagaranI ane nATaka vageremAM raudra-vIra jevA enA pitAnA kSetramAM paNa atyaMta dIrgha samAsavALI saMghaTanA zebhatI nathI. Ama, ame saMghaTanAnA upayoga vize je digdarzana karyuM che tene anusaravuM A bhAga judA judA anuvAdako judI judI rIte samajAve che. locana ane bAlapriyA TIkAne AdhAre e bhAga huM je rIte samajyo chuM tene
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 3-9 ] gadya kAvyamAM paNa e aucitya Avazyaka [ 181 anusarIne meM uparane anuvAda karyo che. mArI samaja pramANe saMghaTanAnuM pradhAna niyAmaka tava vaktA ane vAcanuM aucitya ja che ane temAM rasAdino vicAra rahele ja che. padyanI peThe gavamAM paNa saMdhaTanAnuM niyAmaka tatva e ja rahe che, paNa viSayane eTale ke kAvyanA prakArane kAraNe temAM DoghaNo pheraphAra thAya che eTaluM ja. A rIte jotAM, saMdhaTanAnAM niyAmaka to be che? rasAdigata aucitya ane sAhitya prakAragata aucitya. paNa e bemAM paheluM ja pradhAna che ane bIjuM gauNa che. athavA kahe ke rasAdita aucityane sAhityaprakAragata aucityanA sahakAranI apekSA rahe che. ane te anusAra temAM thoDe ghaNe phera paDe che. A sAhityaprakAragata aucityanuM mahatva saucityanI apekSAe vadhatuM ghaTatuM rahe che te A pramANe : AmAMyikAmAM sAmAnyapaNe madhyama ane dIrgha samAsavALI rAMdhaTanA ja vaparAya, tema chatAM je karuNu ke vipralaMbha zRMgAranuM nirUpaNa karavAnuM hoya to tyAM atidIrgha samAsavALI saMdhaTanA na vAparavI. e ja rIte nATaka vageremAM sAmAnyapaNe samAsa vagaranI saMdhaTanA ja vaparAya, paNa je vIra ke raudra rasanuM nirUpaNa karavAnuM hoya to nATakamAM paNa samAsavALI racanA cAle. A baMne dAkhalAmAM kAvyaprakAragata aucitya karatAM rasocityane vadhu prAdhAnya ApavAmAM AveluM jakhkhAze. AthI UlaTuM, karaNa ane vipralaMbha zRMgAramAM sAmAnyapaNe samAsa vagaranI saMdhaTanA ja vaparAya, paNa je kAvyaprakAra AkhyAyikAne hoya to e rasamAM paNa atyaMta samAsavALI saMdhaTanA zobhatI nathI. te ja pramANe, raudra ane vIra jevA rasamAM sAmAnyapaNe dIva samAsavALI racanA ja vaparAya, paNa kAvyaprakAra je nATaka vagereno hoya to e rasamAM paNa atyaMta dIrgha samAsavALI saMdhaTanA zobhatI nathI Ama, A dAkhalAemAM rasaucitya karatAM sAhityaprakAragata aucityane vizeSa mahatva maLyuM che. eno artha e thayo ke rasagata ane sAhityaprakAragata aucityanA mahattavamAM prasaMgAnusAra vadhaghaTa thatI rahe che. koIvAra rasaucitya pradhAna bane che te keIvAra sAhityaprakAragata aucitya pradhAna bane che ane te anusAra rasa ke sAhityaprakAragata pramANu gaNAtA aucityamAM thoDoghaNo pheraphAra thato - rahe che. A udyotanI bIjI kArikAmAM kahyuM hatuM ke asaMlakSyakramavani varNa, padAdi, vAgya, saMdhaTanA ane prabaMdhathI paNa vyakta thaI zake che. emAMnAM pahelAM cAranI vyaMjakatA atyAra sudhImAM batAvavAmAM AvI che. have pAMcamA prabaMdhanI vyaMjakatAnI vAta zarU kare che.
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 ] prabaMdhano tu jatA premadhanI jakatA have, asa lakSyakramani rAmAyaNa mahAbhArata vageremAM prakha'dhagatarUpe vyakta thAya che, e te jANItu che. e zI rIte pragaTa thAya che te have batAvavAmAM Ave che. [ dhvanyAlA matalaba ke rasAdi dhvani jema pada, vAkaya vageremAMthI vyaMjita thAya che tema samagra prabaMdhamAMthI paNa vyaMjita thAya che. sau koI jANe che ke rAmAyaNu, mahAbhArata vagere mahAvAkayomAMthI rasAdhvini vyaMjita thAya che. prabaMdhane mahAvAkaya kahevAmAM Ave che, ene artha e che ke vAkayamAM jema padI AkAMkSA, yeAgyatA ane sannidhithI samanvita thaI ne eka ane vyakta kahe che, tema AkhA prabaMdhanA paNa bhinna bhinna azA aparihA banIne AvavA joie ane te badhA aMzA vacce pUrepUruM aucitya kevuM joIe ane te badhA sArI rIte ekabIjA sAthe prathita thaI te ekava pAmelA heAvA joI e - AkhA prabaMdha eka vAkaya aneaA hovA joI e. prAdha rasanA abhigjaka banI zake e mATe AnaMdavana pAMca vastuenI AvasyakatA mAne che, je have pachI AvatI pAMca kArikAomAM gaNAvelI che, ane te dareka kramAnusAra mahattva dharAve che; eTale ke pahelInuM mahattva sauthI vizeSa che, bIjInuM tethI saheja echuM che, ema uttarottara samajavuM. e pAMca kArikAe A pramANe che praNayamAM sAcavavAnAM mocitya - 10 kathA aitihAsika hoya ke kalpita hAya paNa tenuM zarIra vibhAva, bhAva, anubhAva ane sa'cArInA aucityathI suMdara aneluM hovuM joIe. 11 itihAsane anusaravA jatAM rasane pratikULa evI kAI sthiti AvatI hoya teA tene cheDI daI ne vacamAM mIjI rasane anukULa sthiti kalpIne kathAnA utkarSa sAdhavA.
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ hota 3-10, 11,12,13,14] jhakhamamAM sAcavavAnAM oSi [ 183 12 saMdhio ane saMmpaMganI racanA paNa rasAbhivyaktinI apekSAe karavI. kevaLa zAstranuM pAlana karavA mATe na karavI. - 13 vacamAM vacamAM prasaMgAnusAra 2sanuM uddIpana ane prazamana nirUpatA rahevuM ane mukhya rasanI vizrAMti zarU thaI gaI hoya tenuM pharI anusaMdhAna jALavI levuM. 14 zakita hovA chatAM alaMkAronI yojanA rasane anurUpa hoya e rIte ja karavI. prabaMdha rasAdine vyaMjaka banI zake e mATe A pAMca zarato che. enI vRttimAM kahyuM che ke - prabaMdha paNa rasAdine vyaMjaka banI zake che e kA ja che. enI vyaMjakatAnI pAMca zarate che. 1. pahelI zarata e che ke je rasabhAva vagerenuM nirUpaNa karavuM hoya tene ucita vibhAva, sthAyI bhAva, anubhAva ane saMcArI bhAvanA aucityathI suMdara evA kathA zarIranI racanA karavI joIe. arthAta, dhAre ke zaMgAranuM nirUpaNa karavuM che, te kathA evI levI joIe, jemAM nAyaka-nAyikAnuM paraspara aucitya hoya, jemAM vasaMta Rtu, mAlA vagere uddIpana vibhAva, lIlA vagere anubhA ane haSa, kRti vagere saMcArI bhAva spaSTapaNe AvatA heya. have e cAre aucitya vize kahe che. ja. vibhAjitya emAM vibhAvaucitya te prasiddha ja che. ene artha evo che ke e lokomAM prasiddha che ane bharatAdi AcAryae enuM vigate nirUpaNa paNuM kahyuM che. jemAM amuka vibhAva
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18] dhamAM sAcavavAnAM ocile [ anyAlo ucita manAya che, amuka anucita manAya che. premane dAkhalo laIe to amuka amuka vacce prema ucita manAya che. amuka amuka vacceno anucita manAya che. koI pratyene krodha ucita manAya che, kAI pratyene anucita manAya che. evuM ja bIjA bhAvo vize paNa che. bhArate nATakane lokanuM anukIrtana kaheluM che. zAstra lekasvabhAvane anusare che, eTale nATakamAM loka ja pramANa che. lokonI prakRti ane pravRtti to anaMta che, eTale pAtramAM tenuM pUruM nirUpaNa thaI zakatuM nathI. grAma te mAtra digdarzana karI zake che. e rIte vibhAvacityanI bAbatamAM "sAhityadarpaNakAre kahyuM che ke upanAyakaviSayaka, muni-gupatnI vagere viSayA tathA anubhaniSTha rati, tema ja pratinAyakaniSTha ane adhama pAtra, tiryaka ityAdi pratyenA zRMgAramAM anaucitya hoya che. guru vagere pratyene kapa, hIna pAtraniSTha sAta, guru vagerene avalaMbIne hA, brahmavadha vagere mATe utsAha, adhama pAtragata vIra ane uttama pAtragata bhayAnaka anucita gaNAya che. e ja rIte, uddIpana vibhAvanA aucityane paNa khyAla rAkhavo joIe. . bhAvayitya bhAvaucitya prakRti aucityathI Ave che. prakRtinA bheda be rIte pADI zakAya. eka te uttama, madhya ane adhama evA, ane bIjI rIte divya, ahiya (mAnuSI ane divyAdivya (divya-mAnuSI evA. e prakRtine barAbara anusarIne ne sthAyI bhAvanuM nirUpaNa karavAmAM Ave ane temAM koI mizraNa na hoya, (eTale ke koI virodhI bhAvanuM mizraNa na hoya ane bIje kaI anukULa athavA udAsIna bhAva pradhAna na banI jate heya) te e sthAyI bhAva aucityapUrNa gaNI zakAya nahi te kevaLa mAnuSa pAtra pAse divya pAtronA jevAM athavA kevaLa divyapAtra pAse mAnuSa pAtranA jevAM kAryo karAvavAmAM Ave che te anucita gaNAya; tethI kevaLa mAnuSa rAjA vagerenA nirUpaNamAM sAta samudralaMghana jevAM kAryonuM varNana karavAmAM Ave te te suMdara hoya toye nIrasa ja banI vaya che. ane enuM kAraNa anacitya ja che.
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ halota 3-10,11,12,13,14] ratimAM aucityanI AvazyakatA [ 185 ahI koI e prazna pUche ke sAtavAhana vagere rAjAo nAgalokamAM gayA hatA, evI kiMvadaMtI che. to AkhI pRthvInuM bharaNapoSaNa karanAra rAjAomAM alaukika prabhAvanuM varNana karavAmAM Ave emAM anaucitya zuM? te kahevAnuM ke emAM anaucitya nathI ja. rAjAone vize prabhAvAtizayanuM varNana karavAmAM doSa che evuM ame kahetA ja nathI. amAruM kahevuM eTaluM ja che ke kevaLa mAnuSa pAtro vize je utpAla vastuvALI kathA racavAmAM Ave temAM e pAtromAM divya pAtronuM aucitya na yojavuM, arthAta temanI pAse divya pAtra ja karI zake tevAM kAryo na karAvavAM, paNa divyAdivya pAtronI kathA heya temAM evuM divyAdivya aucitya cAjavAmAM vAMdho nathI, jema ke, pAMDanI kathAmAM sAtavAhana vagerene vize te jeTalI vAta pracalita hoya teTalI ja javI, e ja ucita gaNAya. ethI vadhAre je kAMIjIe te temanAmAM paNa anucita ja lAge. eTale A bAbatamAM sArI vAta ATalI ke, "anaucitya sivAya rasabhaMganuM bIjuM koI kAraNa nathI. prasiddha aucityanuM nirUpaNa e ja rasanI parAvidyA che - emAM ja rasAbhivyaktinI gukiTalI che." AthI ja bharate nATakamAM vastu prakhyAta ane nAyaka paNa prakhyAta ane udAtta hoya e Avazyaka gaNAveluM che ema karavAthI nAyakanA aucitya-anaucityanI bAbatamAM kavinI bhUla thatI nathI. je nATakanuM vastu upAdya hoya che temAM aprasiddha ane anucita nAyakano svabhAva varNavavAmAM moTI bhUla thavAne saMbhava rahe che. zatimAM aucityanI AvazyakatA ahIM koI evo prazna uThAve ke utsAha vagerenA varNanamAM divyAdi vagere aucityanI parIkSA karavI hoya te kare, paNa rati vageremAM enI zI jarUra che? rati te bhAratavarSane ucita vyavahAra vaDe ja divyapAtronI paNa varNavavAnI hoya che.
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186] ratimAM cityanI AvazyakatA [ dhvanyAlekate enA javAbamAM kahe che ke nA, ema nathI. emAM aucityanuM ulaMghana thayuM te bhAre deSa thAya. dA. ta., uttama prakRtivALA pAtranA zRMgAranuM nirUpaNa adhama prakRtinA aucitya pramANe karavAmAM Ave te te zuM upahAsapAtra na thAya? aMgAranI bAbatamAM bhAratavarSamAM paNa traNa prakAranuM prakRti-aucitya che. emAMthI divya aucitya zRMgAranirUpaNamAM nirupayogI che, ema je kahetA he, te zRMgAranI bAbatamAM divya-aucitya juduM che, evuM ame kahetA ja nathI. te zuM kaho cho? ame ema kahIe chIe, ke bhAratavarSamAM uttama nAyake rAjA vagerene zRMgAra je rIte nirUpavAmAM Ave tevI ja rIte divya pAtrone yaMgAra paNa nirUpAya te te zobhe. nATaka vageremAM rAjAonA zRMgAranuM nirUpaNa grAmya zRMgAranI rIte karavAmAM AveluM jovA maLatuM nathI. te ja pramANe dene vize paNa grAmya zRMgArane tyAga kare. | nATaka vageremAM te abhinaya karavAno hoya che, ane saMga zRMgArano abhinaya karavAmAM Ave, te te asabhya banI jAya, mATe nATakamAM eno tyAga karavAmAM Ave che, ema je kahetA he, te kahevAnuM ke tema nathI. je abhinayamAM evA viSayathI asabhyatA AvatI hoya te kAvyamAM evA viSayathI asabhyatA AvatI kevI rIte rokI zakAya? eTale abhineyArtha kAvyamAM tema ja anabhineyArtha kAvyamAM uttama prakRtinA rAsa vagere pAtranuM uttama prakRtinI nAyikA sAthe grAmya saMga zRMgAranuM varNana karavuM, e mAtApitAnA saMjoganA varNana jevuM atyaMta asabhya che. uttama devatAnI bAbatamAM paNa ema ja che. vaLI, saMjoga tha gArane surata e ja eka mAtra prakAra nathI; paraspara premadarzana, vagere bIjA paNa ghaNA prakAro saMbhave che, to pachI uttama prakRtine vize tenuM nirUpaNa kema na karavuM? Ama, utsAhanI peThe rati vageremAM paNa prakRti-aucityanuM
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 3-10,11,12,13, 14] aitihAsika ane karipata vastu [ 18anusaraNa karavuM joIe. evuM ja viramaya vageremAM paNa samajavuM. AvI bAbatamAM mahAkavio paNa vagara vicAryuM* vartatA jevAmAM Ave che. paNa e deSa ja che. e deSa kavinI zaktine lAdhe haMkAI jatuM hovAthI dhyAnamAM AvatuM nathI, e pahelAM kahevAI gayuM che. ja. anubhAvaucitya * anubhAvaucitya te bharata vageree vigate batAveluM che, ane khUba prasiddha che. eno artha e che ke je bhAvane je ceSTA anurUpa hoya te ja karavI athavA nirUpavI, enuM nAma anabhAvaucitya. keI nAyikA koI kAmI dvArA saMbodhAtAM krodhane udvega hAsyanI mudrA dvArA vyakta kare to te anucita ja gaNAya. 5. cacANanuM aucitya je vezyAmAM lajajAnuM athavA kulastrImAM lajAhInatAnuM nirUpaNa karavAmAM Ave to te anucita gaNAya. vaLI, uttama prakRtinAM pAtromAM je lajajAzIlatA heya, te adhama prakRtinAM pAtromAM naheya. eTale lajajAnA. nirUpaNamAM paNa prakRti pramANe bheda paDavAno. - A cAre aucityane khyAla rAkhI kathAzarIranuM nirmANa karavuM e kavinuM paheluM ane sauthI mahattvanuM kAma che, eTale aMte kavine spaSTa zabdamAM sUcanA Ape che ke - tema chatAM eTaluM kahevuM joIe ke bharata vagerenA lakSaNagraMthonuM anusaraNa karIne, mahAkavionA prabaMdhano abhyAsa karIne, tathA pitAnI pratibhAne anusarIne kavie sAvadha rahIne vibhAvAdinA aucityane bhaMga na thAya e mATe pUro prayatna karo. aitihAsika ane kahipata aitihAsika (paurANika) ke kalpita paNa aucityapUrNa kathAzarIrane svIkAra 2sAbhivyaMjaka bane che, ema kahyuM, tene artha e che ke ItihAsa vageremAM rasabharI jAtajAtanI kathAo hoya che, tema chatAM temAM je vibhAvAdinA aucityavALI heya,
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 ] aitihAsika ane kahipata vastu [ vanyAlaka te ja prahaNa karavI, bIjI nahi. etihAsika ke paurANika) kathA karatAM kavita kathAmAM vadhAre sAvaceta rahevuM. kAraNa, temAM sAvadha na rahe to kavine hAthe moTe deSa thatAM tenI avyutpatti pragaTa thavAne khUba saMbhava rahe che. ahIM le canakAra umere che ke evo deSa thAya tyAre meM to itihAsane anusarIne lakhyuM che' evuM bahAnuM paNa kavi kADhI zakato nathI, joke e bahAnuM yogya to nathI ja. A bAbatamAM eka parikara bleka che ke - "utpAdya vastunuM kathAzarIra evI rIte racAvuM, jethI badhuM ja rasamaya lAge? ema karavAne upAya e ja che ke vibhAvAdimAM aucityanuM barAbara pAlana karavuM. e aucitya ame batAvI cUkyA chIe. vaLI, "siddharasane mATe prakhyAta rAmAyaNa vagere je kathAvALA prabaMdho che, tenI sAthe rasavizedhI evuM potAnuM vecchAe upajAvI kADheluM vastu joDavuM nahi " e kathAvALA prabaMdhamAM te vecachAthI upajAvI kADheluM vastu jevuM ja na joIe. ane kaMIka joDavuM paDe to te rasavirodhI te na ja hovuM joIe. jema ke rAma e dhIradAna nAyaka tarIke jANItA che. tene badale koI dhIralalita nAyaka tarIke temanuM nirUpaNa karI nATikA lakhe te te atyaMta anucita lAge kahyuM che ke - "prasiddha kathAmAM thoDo paNa pheraphAra na kara." vecchAe upajAvI kADhIne kaMI umeravuM paDe teya rasavirodhI te na ja umeravuM. 2. prabaMdhanI rasAbhivyaMjakatA mATe bIjI zarata e che ke ItihAsamAMthI lIdhelA vastumAM ke rasavirodhI sthiti AvatI
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ jyota 3-10, 11, 12, 13, 14 ] atihAsika ane mahipata vastu [ 189 hAya tA tene choDI devI ane svecchAe upajAvI kADhelI vastu vaDe abhISTa rasane cita evA kathAnA utkarSa sAdhaveA. jevu kAlidAsanA prabaMdhAmAM karavAmAM AveluM che. athavA jevu sasenavaracita ' rivijaya 'mAM athavA mArA ja ' arjunacarita 'mAM karavAmAM Avelu che. AnI spaSTatA karatAM leAcanakAra kahe che ke 'raghuvaMza 'mAM aja vagerenA vivAhAdinuM je vana Ave che, te itihAsagra thAmAM nirUpAyeluM' nathI. e ja rIte, ' harivijaya 'mAM satyabhAmAne rIjhavavA mATe pArijAta laI AvyAnuM je nirUpaNa che, te itihAsagrAmAM jovA maLatu nathI. AnaMdavardhananA arjunacarita' mahAkAvyamAM arjune pAtALavijaya karyAM vagere vana Ave che, te paNa itihAsamAM jANItuM nathI. . e ja rIte, kAlidAse ' sAkuMtala 'mAM durvAsAne zApa, matsyAvatAra tImAM vIMTInuM paDI javuM, zApathI janmelI vismRtine kAraNe zakuMtalAnuM pratyAkhyAna, vagerenI kalpanA karIne itihAsanA bhramaravRttivALA duSyantane dhIrAdAtta nAyaka banAvye che. ane bhavabhUtie 'uttararAmacarita 'mAM ' chAyA sItA'nI kalpanA karIne paththarAne paNa raDAve ane te paNa daLI nAkhe evA karuNanuM nirUpaNa karyuM che. kavie kAvya racatI vakhate sa MpUrNapaNe rasaparataMtra rahIne ja vavuM. tema karatAM itihAsamAM kAI rasane pratikULa sthiti Ave te tenA tyAga karI svataMtra rIte rasane anukULa bIjI kathA kalpI levI. kavi kAma kaMI mAtra itihAsanA nirvAha karavAnuM nathI. e tA itihAsathI ja siddha thaI jAya che. 3. prabaMdha rasAdinA vyaMjaka khanI zake e mATe trIjI . mukhya zarata e che ke mukha, pratimukha, garbha, amaza ane nihuSu nAmanA pAMca saMdhionI tathA upakSepa vagere tenAM a MgAnI ceAjanA, rasAbhivyaktinI dRSTie karavI. jema 'ratnAvalI'mAM karavAmAM AvI che. phakta zAstranuM pAlana karavAnI IcchAthI na karavI, jema ' veNIsaMhAra' nATakamAM 'pratimukha ' saMdhinA * vilAsa ' nAmanA aMganI yojanA,prakRta rasanI viruddha "
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 ] aitihAsika ane kalpita vastu [ dhvanyAloka hovA chatAM, phakta bharatanA matanuM anusaraNa karavAnI icchAthI karavAmAM AvI che. AnI spaSTatA karatAM locanakAre saMdhio ane aMgeno vigate paricaya ApI, "ratnAvalI "mAM e badhAMnI yojanA pAtranI prakRtinA ane rasanA baucityane sAcavIne kevI rIte karavAmAM AvI che, te batAvyuM che. "ranAvalI mAM nATayazAstramAM kahelA badhA ja saMdhi ane badhAM ja aMgenI yojanA karelI che. paNa tema karavAmAM kayAMya prakRtinuM ke rasanuM aucitya baLapAyuM nathI. ethI UlaTuM, "veNIsaMhAra'mAM aneka vIrono saMhAra jhajhUmI rahyo che, mahAbhAratanuM yuddha zarU thavAmAM che, eve prasaMge duryodhana aMtaHpuramAM jAya che, ane tyAM enA bhAnumatI sAthenA zRMgAranuM vistRta varNana karavAmAM AvyuM che. A varNana kevaLa pratimukha saMdhinA "vilAsa" nAmanA aMgane sthAna ApavA mATe ja karyuM che. e nATakano rasa vIra che, tenI sAthe A varNanano meLa nathI. Ama, rasane hAni pahoMcatI hovA chatAM, kevaLa zAstrajJAnuM pAlana karavA mATe A varNana dAkhala karyuM che, e ahIM kahelA niyamanA bhaMganA udAharaNa tarIke TakiDyuM che. 4. (a) prabaMdha rasathaMjaka banI zake e mATe cothI zarata e che ke prasaMganusAra, vacamAM vacamAM, rasanuM uddIpana ane prazamana nirUpatA rahevuM. jevuM "ratnAvalI "mAM karavAmAM AvyuM che. AnI spaSTatA karatAM locanakAre kahyuM che ke "ranAvalI'mAM aneka vAra zRMgAnuM uddIpana ane prazamana prasaMgAnusAra karavAmAM AveluM che. jema ke, madanapUjAne prasaMge udayananuM nAma sAMbhaLI sAgarikA " A pele ja rAjA udayana che" ema bole che tyAM tene caMgArabhAva ullIpita thAya che.. paNa vAsavadattAnI bIkathI te nAsavA mAMDe che tyAM tenuM prazamana thAya che. vaLI, citraphalakanA ullekhathI tenuM pharI uddIpana thAya che, ane vAsavadattAnI sakhI susaMgatAnA pravezathI tenuM pAchuM prazamana thAya che. Ama, yogya prasaMge upana ane megya samaye prazamana thatAM emAM nIrasatA AvatI nathI je eka ja dasanuM satata parimardana karavAmAM Ave to te sukamAra mAlatInAM phUlanI peThe karamAI jAya che. (A) vaLI, pradhAna rasa vizrAMta thavA mAMDyo hoya te tenuM pharI anusaMdhAna karavuM, jevuM "tApasavatsarAja'mAM karavAmAM mAveluM che.
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ vhalota 3-10, 11, 12, 13, 14 ] aitihAsika ane kaeNlpita vastu [ 191 Ane samajAvatAM leAcanakAra kahe che ke itihAsane anusaravA jatAM jo pradhAna rasanI vizrAMti thavAnI AzakA jAgI hoya, kharekhara vizrAMta na ye| hAya, te tenu krUrI anusaMdhAna pharavuM. matalakha ke itihAsane anucaravA jatAM jo kreI vAra mukhya rasane lAMbA vakhata sudhI cheDI devA paDe te vacamAM vacamAM tenuM anusa MdhAna karatA rahevu, jethI te bilakula jhala na thaI jAya. tApasavatsarAja' nATakamAM kathA evI che ke temAM mukhya rasanA tAMtaNA vArevAre tUTI jAya che, tema chatAM kavie pratyeka aMkamAM tenuM anusaMdhAna kAI ne kAI rIte jALavelu che, ane tethI te vAcakonI dRSTithI cheka eNjhala raheteA nathI, . 5. nATaka vagere pramadha vizeSa rasAbhivyajaka manI zake e mATe bIjI eka (pAMcamI ane chellI) zarata e samajavI ke zakti hovA chatAM alakArAnI caiAjanA rasane anurUpa thAya e rIte karavI, ghaNI vAra zaktizALI kavi paNa alakAra ceAjatI vakhate kevaLa temAM ja lIna thaI jAya che, ane rasanI dRSTi rAkhyA vagara ja prakhaMdhanI racanA karavA maDhI jAya che. tene upadeza ApavA mATe A lakhyu che. badheAmAM kevaLa alaMkAra ceAjanAmAM ja khAnada levAvALA ane rasanI upekSA karanArA kavie paNa vAmAM Ave che. ahI' sudhI vyaMjakonA paricaya karAvavAmAM Avye che. sauthI pahelAM avivakSitavAcya dhvaninA vyaMjakA darzAvyA, pachI vivakSitAnyaparavAgya salakSyakrama dhvaninA vyaMjakA darzAvyA, ane chevaTe asa lakSyakramavyaMgya rasAdi dhvaninA, varSo thI mAMDIne prabaMdha sudhInA vyaMjakA darzAvyA. have 15mI kArikAmAM ema kahyuM che ke keTalAka prabaMdhamAM sa lakSyakrama vyaMgya nAmanA dhvanitA prabheda paNa pragaTa thatA hoya che. e cAlu prakaraNamAM khesatuM thatuM nathI. kAraNa, atyAre vAta asa lakSyakramanya gyanA vyaMjaEAnI cAle che, ane 16mI kArikAmAM paNa e ja vAta AgaLa calAvavAmAM AvI che, eTale vacamAM sakSyakrana vyaMgyanI vAta aprastuta lAge che, tethI graMthanI sa`gati sAcavavA mATe locanakAra e kArikAnA atha keTalAka zabdo adhyAhAra mAnIne kare che, ane ema karavAthI e kArikA paNa asalakSyakramanyagyanA vyaMjaka ja vAta kare che, ema samajAya che. badhAM ja zAstromAM TIkAkArA AvI chUTa zvetA jovAmAM Ave che.
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 ] saMlakSyamavyagya paNa rasAdine vyaMjaka [ dhvanyAloka salImabhya gya paNa rasAdine vyaMjaka vaLI, 15 dhvanino saMlayakramavyaMgya nAmane je prabheda kahyo che, te paNa keTalAka prabaMdhamAM vyaMgyarUpe pratIta thatuM hoya che. ahIM le canaka 2 eTaluM umere che ke vyaMgyarUpe pratIta thato e saMlakSyakrama vani rasAdinA baMjakarUpe paryavasAna pAme che. enI vRtti A pramANe che: A vivakSitAnyaparAya dhvanine (zahazaktimUla ane arthazaktimUla evA) be prakAravALe saMlakSyakama vyaMgya nAmano prabheda kahyo che te paNa keTalAka prabaMdhamAM vyaMjita thAya che. paNa graMthasa gati sAcavavA mATe kArikAnA pote karelA arthaghaTana sAthe meLa jaLavavA lecanakAra emAM eTale umero kare che ke - ane te asalaThyakramavyaMgya rasAdine vyaMjaka bane che. dA. ta., "madhumathanavijaya'mAMnI pAMcajanyanI uktiomAM, athavA mArA ja "viSamabANalIlA" mahAkAvyamAM kAmadevanA sahacara yauvananA samAgamamAM, athavA, "mahAbhArata"mAM "gIdha ane ziyALanA saMvAda" vageremAM. A vRttimAM ullekhelA prasaMgo jotAM A spaSTa thaze. "madhumathanavijaya'mAM pAMcajanyanA ukta A pramANe che: "ramata vAtamAM dADhano aNu upara AkhI pRthvIne dhAraNa karanAra tamArAM aMge ne Aje kamaLanA taMtunuM AbhUSaNa paNa zAthA bhAre lAge che ?" rukamaNInA virahathI vyAkuLa thayelA kRSNa pratye A pAMcajanyanI ukti che. varAha avatAramAM jemaNe AkhI pRne potAne dADhanA aNI upara upADe lIdhI hatI temane Aje kamaLata tunuM AbhUSaNa paNa bhAre lAge che, e rukimaNI pratyenA kRSNanA abhilASa vyakta kare che. e ahIM lakSyakrama vya gyarUpe pragaTa thAya che ane pachI vipralaMbhazRMgArarUpa asa lakSyakrama vyaMgyano vyaMjaka bane che. Ama, ahI saMlakSyakrama vyaMgya vani pate asa lakSyakrama vyaMgya dhvanine aMjaka bane che. -
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalota 3-15 ] saMlakSyamavyaMgya paNa rasAdine vyaMjaka [ 193 " viSamabANalIlA'mAM kAmadevanA potAnA sAthIo vasaMta, jIvana, malayAnila, vagere sAthenA milanane prasaMga Ave che. temAM bhAvana A pramANe kahe che: "huM maryAdAnuM ullaMghana karato haIza, nirakuza banI jato haIza, viveka bhUlI jate hadaza, paNa huM svapnamAM paNa tArI bhakti bhUlato nathI." AmAMthI yauvanane svabhAva ja maryAdAnuM ulaMdhana vagere karavAno ane satata kAmanI upAsanA karavAno che, evuM vastu vyaMjita thAya che, ane te ahIM prastuta evA zRMgArarasamAM paryasAna pAme che. Ama, ahIM, saMlakSyakramavyaMgya vani pate asala kramavyaMgya vanine vyaMjaka bane che. trIjuM udAharaNa mahAbhAratamAMthI ApeluM che. prasaMga evo che ke ghuo aka marelA bALakane laIne samazAnamAM AvyA che. sAMjanA samaya thayA che. gIdha ane ziyALa baMne tyAM hAjara che. bane e bALaka pitAne khAvA maLe ema Icche che. divase gIdhanuM jora cAle che, to rAte ziyALanuM. aMdha DuM thAya e pahelAM je DAdhu e cAlyA jAya te gIdha khAvA maLe ane aMdhAruM thayA pachI jAya to ziyALane maLe. AthI e baMne DAdhuone udezIne potAne svArtha sAdhavA A pramANe bese che. gIdha kahe che? badhAM prAgAne bIka lAge evA A gIdha, ziyALa ane aneka hADapiMjarothI bharelA smazAnamAM kayAM sudhI UbhA rahezo ? kAladharma pAmelo koI ahI jIvate thato nathI. vahAlAM hoya ke verI hoya, prANImAtra che e ja gati che." matalaba ke tame tamAre ghera jAo, e gAdhano abhiprAya saMtAkramaUmathI samajAya che, ane te ahIM prastuta evA zAMtarasarUpI asaMlakramacaMga nine vyaMjaka bane che. tyAre ziyALa kahe che? are mU, hajI te A sUrya AkAzamAM mojUda che, hajI bALaka pratye prema batAvavAno samaya che, atyAre brimavuM ghaDiyu che, e vItatAM kadAca A bALaka jevI paNa jAya; A senAnA jevI kAMtivALA, hajI yauvanamAM pagaluM mAMDayuM nathI evA ane gIdhanA kahevAthI, e mUkha, zA mATe vagara zaMkAe cheDI jAo che." e le ke rAta paDatAM sudhI zekAya te pitAne khAja maLe e irAde. ziyALa DAghue ne zekAvAnuM kahe che. ene e abhiprAya saMlayakrama vastu 2-13
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194] supa, tikAri pada zenI gaMjaktA [ banyAka nirUpe pragaTa thAya che, ane te ahIM prastuta evA zAMtasarUpI asaMlayakravya dhvanine vyaMjaka bane che. Ama, A traNe dAkhalAmAM saMkramacaMya vani asaMkramaNUMga dhvanine pratyakSa nahi paNa parokSa rIte vyaMjaka bane che. 14 mAM karikA sudhInA vyaMja sa la ta pate rasAdine vyakta karatA hatA. ahIM A kArikAmAM vyaMjaka prabaMdha, pahelAM saMtAkrama vaturbanate vyakta kare che, ane te vastuvananuM parvavasAna Akhare sAmiAM thAya che. Ama, ahIM rasAdanI maMjanA sadhI nahi, paNa paraMparAthI thAya che, A udyotanI bIjI kArikA mAM asaMlakamabeMgyanA pAMca baMjake gaNAvyA hataH 1. varNa, 2. padAri 3 vAkaya 4. saMghaTa, ane 5. prabaMdha. e badhAnAM udAharaNa paNuM A pagamAM AvelAM che. AmAM bIje je pada di tenAM udAharaNomAM be udAharaNa ApelAM che. eka padanA baMjakatanuM ane bIju pAMcanA vyaMjaka nuM. have 16 mA kArikAmAM padAdhinA bIjA prakAranI vAta kare che. kahe che ke - supa, tiyAdi padAzenI vyaMjakatA - 16 supa eTale ke vibhaktinA pratya, tihu eTale ke kiyArUpanA pratyaye, vacana eTale ke ekavacana, dvivacana, bahuvacana, saMbaMdha eTale ke chaThTho vibhakti, kArakazakti, kRt eTale ke dhAtune lAgatA pratyaye, taddhita eTale ke nAmane lagatA vibhakti sivAyanA pratya, ane samAsa-e badhAMthI paNa koI vAra asaMlakamavyaMgya darani vyaMjita thatuM hoya che. ahI bhecanAra AgalI kArikAnA pite karelA artha sAthe saMgati sAcavavA e artha kare che ke supa, ti vagere dvArA vyakata karatA vaktAnA abhi vAyarUpa saMkalpakamavya A dhvani, asaMlakama dhvanino vyaMjaka bane che. vRttimAM ema kahyuM che ke -
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 3-16 ] supa, tiDAdi padAzenI vyaMjakatA [ 195 kArikAmAM je "ca" eTale "a" zabda vAparyo che teno artha e che ke nipAta, upasarga, kALa, vagerethI paNa e vyaMjita thate jovAmAM Ave che. jema ke - nya kAge hyaya metra me yadarayamtatrApyasau tApasa: so'pyauva nihanti rAkSa-kulaM, jIvanyaho rAvaNaH / fudha6 phAti, jJAtivara kumAra, svargamAmaTikAviluNThanavRyAMcchUneH kimebhirbhujaiH|| zatruo muja heya e ja varavuM, temAMya A tApasa? teye hyAM ja haNe cha rAkSasagaNe, jIve ahe rAvaNa ! dhik dhik zaka chaye, bahu mathI mAthI kuMbhe jagAya zuM? rALI cAmaDI svarganI phUlI vRthA e A bhujAothI zuM? A hakamAM "mArA zatruo heya e ja vikAranI vAta che - emAM vibhakti, saMbaMdha ane vacana abhiyaMjaka che. "mArA" e pahelA purA sarvanAmanuM ekavacananuM saMbaMdha vibhaktinuM rUpa che. enI vyaMjanA evI che ke huM eka ja jagatane jera karavAne basa chuM. evA mAre ke I zatru heya e ja navAInI vAta che. "mArA' e saMbaMdha vibhakti che, enI vyaMjanA e che, ke mArA kaI zatru hoya, ane mAro keInI sAthe vaya ane ghAnA saMbaMdha hoya e asaMbhavita che. kAraNa, mArI sAthe duzmanAvaTa karyA pachI ke I javo rahI zake ja nahi. "zatruo mAM bahuvacanane vya mArtha e che, ke mAre zatru heva e ja navAI gaNAya, to pachI aneka zatruonuM to kahevuM ja zuM ? " temAM A te vaLI tApasa che'--emAM taddhita ane nipAta vyaMjaka che. "tApasa" zabdamAM "vaLuM' arthano aw taddhita pratyaya che, ane vuiM e nipAta che. "tApasa" eTale jenAmAM tapa che evo. ene baMsArtha e che, ke jenAmAM tapa che, pauruSa nathI evo. koI vIra puruSa mArI sAme mAthuM UMcake e samajI zakAya, paNa A te eka tApase mArI sAme mAthuM UMcakaryuM che. "te paNa pAcho ahIM ja rAkSasakulanuM nikaMdana kADhe che' -emAM "paNuthI zatrunI nirmAlyatA dhvanita thAya che. e e nirmAlya mANasa paNa pAcho ahIM ja eTale huM jyAM hAjara chuM, jyAM. mAre pUrNa pratApa tape che, tyAM ja, koI dUrane sthAne nahi, rAkSasakulane saMhAra kare che. nittimAM ni upasarga che, teno dhvani
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 ] sup, tiGAdi padAMzAnI vya'jakatA [ dhvanyAlAka . eve " " * > aya paNa che ke nizeSapaNe, pUrepUrA sahAra kare che. ekAda rAkSasane mArA hAya teA jANe samajyA, paNa A teA AkhA gakSayakulana pUrepUrA sahAra kare che. 'aDA, rAvaNa jIve che.'ane navAInI vAta e che ke rAvaNa jIve che ! ahIM, rAvaNa peAtAne mATe rAvaNa ' zabda vApare che, tene dhvani ajoDa parAkramazALA ' eve che. vaLI, 'saMhAra kare che' ane ' jIve che' e baMne kriyApadezanAM rUpe paNu ahIM vyaMjaka che. rAvaNa jIve che chatAM e saMhAra kare che, e kevI asaMvita vAta khatA hI che ! enA karatAM te| huM marI gayeA heAta te sAruM thAta. ahe vya`jaka che. Ama, ATalA kAkAnA vva gyA. ave thAya, ke huM rAvaNa ajoDa parAkramI ane AkhA jagatane ekala hAthe jera karavA samartha chuM. evA mArA kai zatru hAya e ja navAI che. chatAM ekAda zatru heya e samajI zakAya, paNa A te zatrue gyA che! zatru paNa ke I para kramazALI puruSa heya te te samajI zakAya, paNa A teA tApasa che jenAmAM parakramanI apekSA ja na rAkhI zakAya. e paNa dUra hAya te! jANe samajyA paNa A te| ahIM ja, jyAM mArA pUrNa pratApa prAte che tyAM ja, mArI chAtI upara ja rahelA che; eTalu ja nahi, sahAra karavAmAM macale che. te paNa kAI ekAda rkSatA na.huM, AkhA rakSakulaneA sadvAra kare che. Ave! sahAra mArA bharI gayA pachI thayeA hai Aye ThIka, paNa A tA mArA jIvatAM ja saMhAra kare che. enA karatAM te! huM marA gayeA heta tA sAruM' thAta. navAinI vAta che, ke e jovA huM jIvuM chuM ! 1 che. dhik SijrA gAma -- ' indrajitane dhikkAra che!' vik zabda e vAra vAparyA che, te dhikkAranA tIvratA batAve che. indrajitana mATe 'kruti' zabda vAparyA che, te paNa vya jaka 'zakra' eTale zatrune jItanAra. zatruone jItanAra indrane paNa jeNe tyeA hateA evA idra jatane mATe te mAnava rAmane jItavA e ramata vAta hatI, paNa e meghanAdanI zakti paNa kAma na AvI. dhULa paDI e indrane jItanAra zakti upara ahI 'zukrajita" e upapada samAsa vyaMjaka bane che. * ku bharyuM ne jagADayo tethIye zuM vaLyuM ?! ahIM pravASitayatA zabda vAparelA che. emAM pra upasatA a` prakAne che. vudhrU dhAtunu prekarUpa vApayu che, e jamADavA mATe prayatna karavA paDyo hatA anu sUcana kare che. eTale aya evA thayA, ke mahA mahenate ku bhakarNana :jagA yo teya zuM vaLyuM ? mezvanAda ane kuM bhakaNanAM parAkramo paNa bhUtakALanI vAta banI gaI e sa MbhArya z? are, mAruM Ia '. 6
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 3-16 ] suSu, tiAdi padAzonI vyajatA [ 197 . petAmAM parAkrame zA khapamAM AvyuM ? sva te eka tuccha gAmAnI mAphaka dhamALI nAkhAte vRthA phulAI gayelI mArI bhukhae paNa zA kAmanI ? ' emAM rata grAmaTA kahyuM che. grAma eTale gAma paNa ene annA ka TA nArIjAtine pratyaya lagAvyo che. e kSudratA ane tucchatA sUcave che. sva' e te| devenuM dhAma. aene jItavuM e kaMI khAvAnA khela nathI, tema chatAM, eka sAmAnya gAmaDu` bhAMgate haiM|uM ema me vamate dhamarALI nAkhyuM hatuM. virujhanamAM vi upagnA dhvani e che, ke nirdayatApUrNAMka rai.LI na. khyuM hatu. AvuM parAkrama karavAthI bhujAo phulAya te e svAbhAvika che. paNa ahIM ene e vRthA kahe che, kAraNa, e parAkramazALI * bhukha paNa Aje kazA kAmanI rahI nathI, vya' siddha caI che. 'bhujAo' evuM bahuvacana vAparyuM" che, tenA dhvani e che, ke mAre AvI parAkramazI vIsa vIsa bhujAo, paNa te badhI atyAre nakamI, ejArUpa puravAra thaI. A AkanA zabdezabda bake kSaakSara bhAvanI vyaMjanAmAM upakAraka khane che. lecanakAre sAcuM ja kahyuM che, ke A AkanA talatala jevaDA TukaDA karI nAkhIe teA. te badhA TukaDA vyaMjanAthI roobhI UThe e ja zreSTha kAvyanuM lakSaNu che. A ja vAta vRttimAM sa kSeSamAM A rIte hI che - ------ " A lekamAM A badhAM ja padonuM jye jakatva spaSTapaNe joI zakAya che. emAM 'maiM carceH' e prayAgamAM kArakavibhakti, saMbaMdha ane vacananuM vya jakatva pragaTa thAya che. tAvyasau sAparaH 'mAM taddhita ( tApasa zabdama'nA sad pratyaya) ane ,nipAta ( taMtra ane RSi)nuM, kAvyazaiva nidanti 2 nIyamyaDho rAjaLa: 'mAM ( nitti ane nIti padomAMnA, tinuM ganamakulam ane (kSaNa tathA rALa padomAM kama ane kartArUpI ) kAraka zaktinu, viSTha dhik nitaM vagere leAkA mAM kRta ( zakajimAMnA kivak pratyaya ), taddhita (gAmarikA mAMnA pratyaya ), samAsa (svataM-prATiA), ane upasarga' (fsgTana mAMnA vi)nuM vyaMjakatva jovA maLe che. . < AvA aneka vyU jaDAvALA kAvyamAM sarvotkRSTa racanAsaudarya pragaTa thAya che. jemAM vyagyAne pragaTa karatu eka 14 pazu hoya tevA kAvyamAM paNa kAI apUrva kAvyasauMdaya
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198] supa, tiSThAdi padAzenI vyaMjatA [ dhvanyAlo pragaTa thAya che, te jemAM evA aneka pade bhegAM thayAM hoya tenI to vAta ja zI ! jema ke A pahelAM utArelA kalekamAM. e lokamAM "rAvaNa pada arthAtarasaMkamitavA dhvanithI alaMkRta hovA chatAM emAM upara kahelA vyaMjake paNa pragaTa thAya che. viziSTa pratibhAvALA kaviomAM AvI racanAo moTA pramANamAM jovA maLe che. jema ke maharSi vyAsane nIceno jhalaka - atikrAntasukhAH kAlAH prnyusthitdaarunnaaH| zvaH zvaH pApIya divasA pRthivI gatayauvanA / / samaya e AvyuM che ke sukho vItI gayAM che, dAruNa dukhe AvI pahoMcyAM che, divase divase pApa vadhatAM jAya che; pRthvInuM yauvana cAlyuM gayuM che." ahIM bezaka, kRta, taddhita ane vacana dvArA asaMlakSyakrama vyaMgya rasadhvani ane "pRthvInuM yauvana cAyuM gayuM che" e prAga dvArA atyaMtatiraskRtavAcya davani pragaTa thAya che. A lekamAM mara grAnta ane pratyupasthata e zai #kRta pratyaya Avela che. matimAM ane vyaMgyArtha e che ke sukhe vAtA gayAM che, te pAchA AvavAnAM nathI. kazudatamAM ane vyaMgyA e che ke vItI gayelAM paNa pAchAM AvanArA ane hajI AvavAnAM duHkha najIka AvI pahoMcyA che - Avaze ja e nizcita che. jhAjhA mAM bahuvacana vAparyuM che, teno vya mArtha e che ke badhuM ja kALa Ama duHkhamaya ja javAno che; "vIsa"mAM "cha ( dIrgha "I'vALo 'iya') taddhita pratyaya che, ene caMpArtha e che ke A divasomAM, 5 pIe nuM Adhi tya (calaNa) che. Ama ja kALa badhe duHkhamaya che, temAM uttarottara divaso vadhu ne vadhu pApI (pApIonA AdhipatyavALA) banatA jAya che, eTale sukhanA keI AzA ja rahetI nathI. Ama, nirveda sthAyIbhAvavALo tirasa asaMlakSyakramabhaMgya kavanirUpe pratIta thAya che. pRthvInuM yauvana cAlyuM gayuM che" ema kahyuM che, ema atyaMtatirapha vAya vani pragaTa thAya che. kAraNa, yauvana keI strAnuM cAlyuM jAya, pRthvInuM nahi eTale lakSaNathI ApaNe ene artha "pRthvI bhegavavA lAyaka rahI nathA' evo karIe chIe, ane eno vAgyA
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ hota 3-16 ] sup, tiAdi padAroAnI vyajakatA [ 199 bilakula kheDI daIe chIe. Ama, kALa ane sthaLa ane e N thaI mAM che ke jemAM jIvavAnuM mana na thAya. A rIte, A atyaMta taraskRtavAcya vRti paNa zAMtarasanuM ja aMga bane che. A ane e pahelAMnA udAharaNamAM sukha, tik vagere bhegAM Ave che ane vyaMjaka bane che. paNa have vRttamAM rahe che ke A supU vagerenI jgajakatA alaga alaga mahAkavionA prakhadhAmAM ghaNI vAra jovAmAM Ave che. tathA bhegI ane have e badhAM alaga alaga vyaMjaka banatAM heAya tevAM udAharaNo Ape che. sunI jaktAnuM udAharaNa ahIM meghadUtamAMnA eka blekanA uttarArdha utAre che. e Akhe ple.. A pramANu che : * " e ( azAkanA ane khakulanA vRkSa)nI vacce senAnI vAsayaTTI (paMkhIne besavAnI dAMDI) che. tenuM laka TikanuM che. tenI nIcenA bhAgamAM kumaLA vAMsanA jevA marakatamaNi jaDelA che; tArA mitra mera divasa pUrA thatAM tenA upara AvIne bese che ane mArI priyA kaeNkaNunA avAja karatI tAlI bajAvIne tene nacAve che" AmAM tAraiH (tALIo vaDe) evuM trIjI vibhaktinA bahuvayananuM rUpa vAparyuM" che, tene vyA e che ke mArI priyA judI judI rIte tALIeA pADe che, te saMgIta nRtya vageremAM nipUNlR che. Ama, AlaMbana vibhAvanA guNaraNu dvArA e vyaMjano viprala MbhanuM uddIpana kare che. A ste ahI vibhaktinA pratyayALu rUpa vatuvya MjanA dvArA rasane anivyakta kare che. tiSe eTale ke kriyArUpanI vyajatAnuM udAharaNa (6 dUra jA, rAvAne ja sAyelI mArI hatabhAgI AMkheAne chavAnA prayatna na kara e AMkhe| tane jotAMveMta evI unmatta thaI gaI ke eNe tArA AvA hRdayane oLakhyuM nahi."
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 ] sup, niyAdi padAMzeAnI ya jakatA [ dhvanyAleAka P * A AmAM 'dUra jA lUchavAnA prayatna na kara e kriyArUpI ja pradhAnapage vyajaka che. ema thI evA vyaMgya nIkaLe che ke je unmatta heya che te kazuM samajI nathI zakatA emAM koInA vAMka nathI, te ja marI AMkhane mane sarjI che. eTale tuM hI jA. detA nirmANane palaTavAne prayatna na kara. karaze teya vyaya jaze. A kriyArUpeAnI vyaMjakatAne lIdhe bIjA pade paNa vyajaka banI gayAM che. te A rIte 'kAvAne ja'. mAMnA ' ja 'nA vyaMgyA` e che ke tame paraNane mane e phaLa maLyuM ke jIvanabhara zatru paDyuM.... ' hatabhAgI ' AMkheA kahyuM te uparathI saubhAgyanA annA ane tAna AvA hRdayane 'thI hRdayanI duSTatA vyaMjita thAya che. : * athavA evuM ja bIjuM udAharaNa 66 nAdAna cheAkarA, dUra khasa, rastA na kara tuM te kevA nija che ! ame paratatra chIe. kAraNu, amAreteA sUnu ghara sAcavavAnu che." ---- * ahIM dUra khasa e kriyArUpa vyaMjaka che. enI vyaMjanA e che ke huM te bhAre asamaju lAge che, ke Ama lAke nI vacce sa bhegecchA pragaTa kare che. mAruM ghara sUnuM ja che. te ja saketasthAna che. tyAM Avaje. saMbaMdhanI yjakatAnuM udAharaNa -- " e chekarA, khIje jA; huM nAhuM chuM, mArA bhaNI zuM e jo kare che? alyA e, petAnI patnIthI DaranArA peAcakA mATe A ghATa che ja nahi." kAi veyArI strI ghATa para nAhavA kheDI che ane tenA premamAM puDele keI taruNlR tenA tarapha lAlasAbharI najare joI rahyo che, tene uddezIne e A A kaDe che. evAM * peAtAnI patnIthI DanArA pacakA mATe ' eve jene anuvAda karyAM che te zabdanI sAMskRta chAyA gAyAmIha nAm che. e rUpa sabaMdha eTale ke chaThThI vibhaktinuM che. mULa apabhraMzanAM paNa evuM jarUpa che. ane e A strInI atizaya IrSyA vyakta kare che. ene a evA che ke ahIM ekAMtamAM te tuM khAse lAlasAbharI najare mane joI rahe che, paNa vahunA dekhatAM te| mArca bhaNI jovAnI ke mArI sAthe khelavAnI paNa tArI hiMmata cAlatI nathI. tArA jevA pAyakA mATe A rUpana nathI, chekare| patnInI ATalI maryAdA rAkhe che, te paNa A graMthI sahana
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ -udyota 3-16 ] suzrU, tiAdi padAMzeAnI 'jakatA [ 201 catuM nathI. e icche che ke e enI patnInI paravA karyAM vagara enI sAthe saMbadha rAkhe. e kheAkara!' evuM sodhana paNa apamAnAcaka che. nIca ne * pratyaya lagADele che, te paN atyaMta anAdara sUcave che. enAthI evuM sUcavAya che ke jeA patna'nA premane vaza thai gayelA che, ane H sana nathI, temanA karatAM kharAma A jagatamAM bIje keNu he ? ene sUcaka pratyaya tati pratyaya che, eTale vRttimAM kahyuM che ke - jemAM 4 pratyaya vaparAyeA hAya evAM prakRta pademAM taddhitanI vyaMjakatAnI pratIti thAya che. TM pratyaya atizaya avajJA sUcaka che. vRttine anurUpa hoya e rIte samAsanI ceAjanA karavAmAM Ave te te paNa vyaMjaka banI zake che. enAM udAharaNa ApelAM nathI. nipAtanI jakatAnuM udAharaNa ayamerupade tayA triyogaH pribhyA copanataH sudussaho me / navavArivarAdayAdAbhirbhavitavya ca nigatapatramyaiH // [te priyAnA A viyeAga ekadama AvI paDatho che. mAre mATe e sahevA muzkela che. navAM vAdaLe paNa caDI AvyAM che eTale taDakAne abhAve divase paNa smaNIya banI jaze, ] ahIM ca' zabda jaka che. , 'vikramorvazIya'. nATakamAM rAjA urvazInI sAthe gaMdhamAdana parvata upara vihAra kara gayeA hateA. tyAM bIjI priyAnuM nAma levAI jatAM uzI risAIne kumAravanamAM cAlI I e vanamAM dAkhala thavAnI stra ene manAI hatI. jo kAI srA dAkhala thatI te te velI banI jatI. urvazI paglR velI mato gai. Ama, ekA AvI paDelA A viyegathI vilApa karatAM rAkha A leka khele che. emAM 'ca' nipAta me vAra vaparAye che. e e ' ca 'kAranI vyaMjanA evI che ke dukALamAM adhika mAmanI peThe kAkatAlIyanaye priyAne viyeAga ane varSARtu eka sAthe khAvI paDaza che. AthI mecanI uddIpakatA, tene kAraNe vAdaLadheryAM divase vitAvavAnA muzkelI, ane virahavedanAnI asahyanA pratita thAya che. A sayega evA che ke jIvavuM
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 ] supa, tidi padAzenI vyaMjakatA [ vanyAka paNa muzkela banI jAya have divase ramaNIya banI jaze ema kahI e uddIpana vibhAvanuM sUcana karyuM che. Ama, A kama be nipAta vimala bhazRMgArane vyakta kare che. evuM ja bIjuM udAharaNa - [duTivaMza vizeSAvijAminamama muvinAmaDhAyA: thagmmita na rudhita tu [ AMgaLIothI vAraMvAra DhaMkAyelA adhareSTha chuM, manAInA zabdanI vyAkuLatAthI zobhatuM. khabhA tarapha vaLeluM suMdara pAMpaNavALInuM meM jema tema karIne karyuM paNa cUmI te na zakyo ] A eka zAkuMtalamAne che. dukhata zakuMtalanuM ekAMta milana thatAM rAja tene cuMbana karavAnA prayatna kare che, paNa gautamAM AvI paDavAthI zakuMtalA potAne choDIne cAlI jAya che, tyAra pachInI duSyantanI A ukti che. AmAM 1 ( te) pazcAttApano sUcaka che, ane mAtra cuMbana maLyuM hota to huM kRtakRtya thaI jata e bhAva e vyaMjita kare che. AthI vRttimAM kahyuM che ke - ahIM tu zabda vyaMjaka che. e 5Na nipAta ja che. vaiyAkaraNe nipAta vAcaka nathI mAnatA. eTale nipAta kaI arthane vAcaka nathI leta. paNa te amuka thanuM sUcana kare tevI che. evuM ja upasarga nuM paNa che. dA. ta., pratApa. emAM pra e upasarga che. paNa ene ke I artha nathI. A zabdamAM e tApano prakarSa eTale ke atizayatA sUcave che, aMjita kare che eTaluM ja. upasargo ane nipAtane vAcaka na gaNavAnAM vAka- traNa kAraNa Ape cheH (1) vAcaka de ne game te kAmamAM uga thaI zake che. rAma vAchati vanamA ane ati manaH pAnaH siA ema game te kramamAM emane upaga thaI zake che. jyAre upasargo ane nipAnone upayoga te niyata kramamAM ja thAya che. upasargo niyama tarIke dhAtuna pahelAM ja upAya che. (2) vAcaka zabadane svataMtra rIte upaye ga thaI zake che, paNa upasarga ke nipAta ekalA svataMtra rIte vaparAtA nathI. (3) vAcaka zabdane sabaMdha
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 3-16 ] sup, tiAdi pAMAAnI vyajatA [ 204. vagere darzAvavA ThThI vibhaktinA pratyaya lAge che. jema ke rAmatha putra / pazu 'abhi' prati' vagere upasargAne ke k tu jevA nipAtAnAne pratyaya lagADI zakAtA nathI. (4) vAyaka zabdona vacana, liMga vagere lAge che, paNa upasama ke nipAtane lAgatAM nathI. tethI e vAcaka gaNu tA nathI. AthI vRttimAM kahyuM che ke -- nipAta vAcaka nahi paNa dyotaka eTale ke vyaMjaka hAya tema chatAM rasanI dRSTie ahI e vAta che e jANItu che, krIthI kahI che ema samajavu, upasargInI vyU jakatAnuM udAharaNa~ nIrA zugarbhako ThagmukhabhraSTamtarUNAmadhaH prasnigdhAH kacirdigudI phala bhidaH santi etroglAH / vizvAnonA citranaca: 3.00 santa mULAH, toyAdhArapathAzca valkalazikhAniSyanda rekhAkitAH // [peApaTanI khakheAlamAMthI kharailA nIvAranA dANA jhADanI nIce verAyelA che, cIkaNA paththara enA vaDe iMdInAM phaLa bhAMgyAM che evuM sUcave che, vizvAsa beThA hovAthI avAja sAMbhaLavA chatAM mRgalAenI gatimAM keAI phera paDato nathI, jalAyA mAtra valkalamAMthI TapakelAM pANIthI rekhAMkita thayeluM che.] zAkuMtalamAM rAjA sAra thate A tapAvanabhUmi che aema samajAvavA A najare dekhAtI nizAnIonA ullekha kare che. A leAkamAM cIkaNA paththaranuM varNana karavA prajJA: zabda vAparele che. emAM X upasarga che ane te prAya vyaka che. ene atha evA che ke iMgudInAM kLe evAM teA telathI bharelAM che ke ane bhAMgavA vaparAyelA A paththarA paNa telathI tameALa thaI gayA che. ane ema AzramanI suMdaratA paNa vyaMjitAya che. ahIM eka ja upasarga vaparAyA che. paNa keTalIkavAra e traNa upasargo bhegA vaparAya che. tene vize kahe che ke eka ja padamAM betraNa upageniA bhegA upacega gu rasanI abhivyaktine anukULa hoya te ja nirdoSa gaNAya.
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 ] supa, tiDAdi padonI vyaMjakatA [ dhvanyAlaka ahIM locanakAra spaSTatA kare che ke betraNa kahyuM che ene artha e che ke betraNathI vadhu upasargo eka sAthe na vAparavA. jema ke - "parUtyuttasvi itamati samudra, uttavRtIna kALu jUna" vageremAM. athavA -- "manuwvRAA namua " vageremAM AmAMnuM paheluM udAharaNa mayUranA "sUrya zataka'mAMthI levAmAM AveluM che. e oNkane pUrvArdha A pramANe che: uttarIyanI jema aMdhakAra kharI jatAM tatkALa AvaraNa vagaranAM thaI gayelAM jatuone joIne sa kiraNone taMtuo rUpe phelAvIne te badhAMne jANe pharI AvaraNathI DhAMkI dIdhAM" matalaba ke temanA nagnanAnuM nivAraNa karyuM. AmAM "jeIne' ema kahevA mATe samudvIphTa zabada vAparela che. emAM sama + hata + vi ema traNa upasargo che ane te badhA ja ahIM prastuta rasane upakAraka che eTale temano praNa nirdoSa gaNAya. "sama' eTale sArI rIte, "uta' eTale UcA thaI ne. ane "vi' eTale vizeSa che. ene artha e thayo eN AvaraNa vagaranAM thaI gayelAM jatuo pratye sArI rIte, UcA thaIne ane khAsa dhyAna daIne joyuM. emAM sUryanI jaMtuo pratyenI kRpAnI adhikatA vyaMjita thAya che. bIjuM udAharaNa A pramANe che: potAnI sAmAnya buddhithI anumAna karavAvALA mUbe leke, manuSyavRttithI eTale ke manunA peThe AcaraNa karanArA, yogIzvarene paNa barAbara na samajAtA tane Izvarane potAnA tarko thI samajavA icche che." A mAM "AcaraNa kara tArA' ema kahevA mATe puratama zabada vApare che. emAM sama + upa + A ema traNa upasargo vAparelA che. emAMthI "sama no artha " sArI rIte" e thAya che: "upa"ne artha "guma rUpe' e thAya che; ane Ane artha "cAre kora ' e thAya che. ekaMdara artha e che ke Izvara lokakalyANanA hetuthI gumarUpe cArekora sArI rIte vicAre che, eTale ke I ene samajI zakatuM nathI. AmAM
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 3-16 ] sup, tiGAdi padAronI vyaMjakatA [ 205 dazvaranI leAkA upara anuprata karavAnI utkaTa pruththA vyajita thAya che. ane emA A traNe upasage upakAraka nAvaDe che, tethA emaneA prayAga rdoSa che. A ja vAta nipAtAne paNa lAgu paDe che. saddo vAti vRdghaLIyIya : ( ahA, sAce ja, tuM khUba parAkramazALI che) vagere. athavA dA. ta., ye jIvanti na mAnti ye svavapuSi prItyA pranRtyanti ca prasthamitra: puratA pure muni nita / hA dhik kaTa ho va yAmi zaraNaM teSAM janAnAM kRte nItAnAM pralayaM zaThena vidhinA sAghudviSaH puSyatA // [ ke,I bhAre guNavAna vyaktine jotAM jee jANe jIvatA thaI jAya che, phulAI jAya che, hathI nAcavA mADe che, jemane AnadanAM AMsu Ave che, ane jemanuM zarIra zamAMcita thaI jAya che, evA leAkeAnA hAya, kevI zarama ane duHkhanI vAta che ke, sajjaneAnA dveSIone peSanAra duSTa vidhi nAza kare che; emanA khacAva mATe mAre kAne zaraNe javuM] AmAM pahelA dRSTAMtamAM 'ahe' ane 'khata' e eniSAtA .. bhegA AvelA che ane te atyaMta praza MsA vyaMjita kare che. evI ja rIte khIjA dRSkRtamAM ' hA ' * dhik' e e nipAtA nivedanI atizayatA vyajita kare che. phAI vAra vyaMjanAnI dRSTie padanI punarukti karavAmAM AvI hoya che teA te paNa zele che. jema ke 66 kruSTa mANasa, chetaravAnA irAdAthI, kAma kaDhAvI levA mATe, puSkaLa khuzAmatabharyo banAvaTI vacanA bele che, e sajjane samajatA nathI ema nathI, samaje che, paNa te tenA e (khATA) premane vyaya karI zakatA nathI." vageremAM. dAkhalAmAM A samajatA nathI ema nathI' emAM je nakAra AvavAthI emA daDhatAM pUrepUrI vyakta thAya che, tema chatAM karI kahyuM che ke 'samaje che'. ethI evuM bajita thaya che ke e' leka' bheTa nathI; A bahu ee barAbara samajI jAya eTalAM te che '
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 ] su5, tiDAdi padAzonI gaMjakatA [dhvanyAlaka ahIM locanakAra jaNAve che ke padanI punakti' kahI che temAM vAkyanI punarukti paNa samAI jAya che. ane tenAM u.paharaNo paNa Ape che. A paNa ahI be udAhara joIzuM 'veNI hAra' nATakamAM bhInamena "huM jIvatA dhRtarASTra putre svastha rahe!" e vAkya vAraMvAra bole che. e bhImanA krodha-ananI adhikatA vyaMjita kare che. e ja rIte "vikameva zIva" nATakamAM urvazI velI thaI jAya che tyAra pachI rAja parvatane pUche che ke he sarva patinA samI, teM sarvAMgasuMdarI joI che? ane teno paDaghe paDe che ke " joI che", eTale rAjA karI ane e prazna pUche che. e rAjAnI u dAvasthAnI atizayatA vyaMjita kare che. kALanI vyaMjakatAnuM udAharaNa --- "thoDI ja vAramAM (varaprAdanuM pANI bharAI javAne lIdhe rastAo khADATekarA parakhAya nahi evA ane khUba ja dhIme dhIme cAlavuM paDe evA thaI javAthI manerane paNa duladhya banI jaze." A gAthAmAM banI jaze'mAM "za" bhaviSyakALane pratyaya che ane tenI vyaMjanA esA che ke vipakALanI kalapanAthI ja huM dhrujI UThuM chuM, te pachI e kharekhara Avaze tyAre mAruM zuM thaze e te kahevuM paNa muzkela che. ane e baMjanA ahIM vipralaMbha zuM mArane khUba ja paripaSaka nIvaDe che. eTale vRttimAM kahyuM che ke - ahIM DI ja vAramAM rastAo (duba) banI jaze. ema kahyuM che, temAM "thaI jaze" e padamAM kAlavizeSa eTale bhaviSyakALane vAcaka pratyaya rasanA paripaSanuM kAraNa bane che. gAthAne e artha vipralaMbhazRMgAranA vibhAvarUpe arthAta udIpana vibhAvarUpe pratIta thaI samaya banI jAya che. A dAkhalAmAM jema pratyaya-aMza vyaMjaka banyo che, tema keI vAra prakRtiaMza paNa vyaMjaka banate jovA maLe che. 1. para be aMzenuM baneluM hoya che: 1 prakRti eTale ke mULa zabda ane ra. pratyaya. A pahelAMnA udAharaNamAM "jaze.' padamAM "ja' dhAtu e prakRti che ane "ze' e bhaviSyakALa, trIjo puruSa ekAcana vAcaka pratyaya che. e
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ hota 3-11] su, tikAri padanI baMjAtA [ 207 be maLa ne "jaze.' enuM para baneluM che. ane tyAM e pratya-aMza vyaMjaka che. havenA udAharaNamAM prakRti-aMza eTale ke mULa zabda vyaMjaka che. jema ke - (kyAM) te vAMkI vaLI gayelI bhItavALuM ghara ane (kyAM) A gaganacuMbI havelI (kaLyAM) te gharaDI gAya ane (kaLyAM) A meghAnA jevA kALA hAthIonI DolatI hAra, (kayAM) te mudra musaLano avAja ane (kakyAM) A suMdara strIonuM saMgIta, AzcaryanI vAta che ke (ATalA) divasamAM A brAhmaNane A kakSAe caDAvI devAmAM AvyuM." A lekamAM "divasomAM" (hireH) e padamAM prakRtiaMza paNa vyaMjaka che. enI vyaMjanA e che ke A asaMbhavita meraphAra thaye paNa tene na la mAM varamo ke na lAmA mahinA; mAtra thoDA dimAM ja A banI gayuM. ahIM e "divasa' zabda e vastunI atyaMta asaMbhavana thatAne vyaMjita kare che. AgaLa kahe che ke - | sarvanAmo paNa vyaMjaka heya che, jema ke uparanA vokamAM. emAM sarvanAmonI vyaMjakatAne khyAlamAM rAkhIne ja kavie kyAM" vagere zabdano prayoga karyo nathI. ahIM koI e prazna uThAve ke prakRtiaMzamAM vyaMjakatA hoya che, ema kahyuM emAM sarvanAmo paNa pratikRtirU5 heI AvI gayAM. pachI ahIM karI tene ullekha kare e pukti deSa che; to ene javAba e che ke sAmAnya sarvanAmomAM vyaMjakatA hoya che, e vAta sAcI, paNa ahIM je vyaMjanAnI vAta kahevA mAgIe chIe te sAmAnya prakRti sAthe maLIne sarvanAma je vyaMjakata dhAraNa kare che te che. eTale ahIM punaruktidoSa nathI. dA. ta, A ja blekamAM "te ghara' ema kahyuM che, ema "te sarvanAmane lIdhe gharanI jIrNazIrNatA vyakta thAya che; paNa mAtra "te sarvanAma to ukaSTatA paNa sUcavI zake che. jema ke te hi no karavA patA: ApaNA te divase te gayA. ahIM tenI vyaMjanA evA che te sukhabhaya divase have rahyA nathI, eTale ahIM "vAMkI vaLI gayelI bhI ta:vALa" (namitta)
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 ] supa, tiDAdi padAzenI vyaMjakatA [ vanyAka e zabda prayoga kare che. ane e "vAMkI vaLI gayelI bhI tevALuM". nI sAthe maLIne "te ' sanAbha durbhAgyane dhana 5. uMdarA vagerathI bhareluM, e je vya gyArtha vyakta kare te kevaLa "te 'na pragathI thaI na zakata. vaLI. e lu vakI vaLI gayelI bhI tevALuM ' ema ja kahyuM che te toye durbhAgyanA vA bharU5 vagere vizeSa artha paNa na sUcavAta. e ja vAta te gAva' vagerene paNa lAgu paDe che. sAmAnya rIte "e" ane "te' ne nitya saMbaMdha heva che, paNa AvA dAkhalAmAM e sabaMdha sUcavato nathI, evuM ame pahelAM batAvI gayA chIe. ahIM to "te' smaraNa dhonaka hoya che ane "ta" ane " ba" vagere zabathI smRti ane anubhavano atyaMta virodha sUcavAya che ane te dvArA Ayane bhAva vyakta thAya che. "te' ane " A ' zabda vaparAvAne kAraNe ja A sau darya AvyuM che. lecanakAra kahe che ke ahIM artha evo samajavAno che ke be vya ja ke ke traNa vyaMjaka vaparAya che tyAre vyaMjanA paripUruM thAya che. ahI kavie sarvanAma u oga vyaMjaka tarIke karyA che e te siddha che. je kavine eve che. na hota te teNe mAtra ama ja kahyuM hoya " kapAM te vAkI. vaLI gayelI dIvAla vALu ghara ane kyAM A gaganacuMbI havelI." paNa ahIM teNe "kya ' zabdanA uga karyo nathI, e ja batAve che ke ahIM sarvanAmane pravega vya jarUpe kale che, ane be zabdo maLI pUre vyaMjaka thAya che. Ama, babbe vaNatra aMze maLIne eka vyaMjaka bane che ema kahIne evuM sUcavyuM che ke vyaMja kena prakAre te ane te che, ane te badhA gaNAvI na zakAya. mATe ja have vRttimAM kahe che ke A rIte sahue bIjA paNa vyaMjake pote ja kadapI levA. A badhuM pada, vAkya ane racanA dvArA vyaMjita thAya che ema kahyuM ene ja kahevAI gayuM che tema chatAM enuM vaividhya kevuM. he ya che tene khyAla Ave mATe pharIthI kahyuM che. sukhAdanI vya jakatAnuM samarthana ahI ke e prazna uThAvI zake, ke pahelAM ema kahevAmAM AvyuM hatuM ke rasAdi artha sAyI A kSipta eTale ke vyaMjita thAya che; have tame supa vagere paNa vividha rIte vyaMjaka bane che ema kahe che, te e vadate.vyAghAta
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 3-16 ] sukSmAdinI vya'jakatAnu` samarthana [ 202 nathI ? enA javAba e che ke padAnI vyaMjakatAnA nirUpaNu vakhate ame A vAMdhAnA javAba Apele che. mA udghotamAM ja pahelI kArikAnI vRttinA chevaTanA bhAgamAM jaNAveluM che ke 56 bhale vAcaka na hoya paNa te vyaMjaka tA hAI zake che. eTale A praznane niya eka vAra thaI gayelA che, chatAM e vAta daDhAvavA mATe ahI rIthI kahI che. uparAMta, rasAdi avizeSathI ja vyajita thaI zake che ema mAnIe tAye te avizeSanI pratIti vyaMjaka zabdo vagara thaI zakatI nathI, tethI vyaMjaka tattvAne alaga pADIne temanA ahI kAvyeA che tevA paricaya karAvave e upayAgI che ja. bIjA graMthamAM paNa vizeSa zabdonI cArutA vibhAga pADIne darzAvelI che, te paNa zabdo rasAdinA vyaMjaka che, ema mAnIne ja darzAvelI che, ema samajavuM joIe. ahI je ullekha che te bhAmahavivaraNamAM udbhaTe sapha, caMdana vagere zabdo zRMgAramAM suMdara lAge che, paNa bIbhatsa rasamAM suMdara lAgatA nathI ema kaheluM che tene che. ene artha ja e thayeA ke zabdo paNa racanA vyaMjaka hoya che. ane A vibhAga rasane AdhAre pADelA che. jayAM evA zabdAmAM e (rasAdiSya jakatva) atyAre pratIta thatuM na hoya tyAM paNu, bIjI byaMjaka racanAmAM samudAyamAM vaparAyelA e zabdomAM je cArutva levAmAM AvyuM hatuM, te cArutva, samudAyathI chUTA paDelA hovA chatAM, abhyAsane lIdhe, e zabdomAM pratIta thAya che, ema samajavuM joIe. jyAM zRMgAranuM nirUpaNu heAya tyAM sat, caMdana vagere zabdo zRMgAranA vyaMjaka hAya che eTale emAM cAruva bhAse che. paNa keTalIka vAra evuM paNa jovAmAM Ave che ke racanA zRMgArvyUjaka nathI hAtI tema chatAM zRMgAraparaka zabdonA upayeAmathI cArutA AvatI hoya che. eve sthAne cAtA rasAbhivyaMjanAne kAraNe Ave che ema te! kahI ja na zakAya. eTale cAstAnuM kAraNa keAI khInuM mAnavuM. jo e, ane jyAM zRMgAranuM nirUpaNu hoya tyAM rasa 14
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 ] sukhAdinI vyaMjakatAnuM samarthana [dhvanyAlo paNa tene ja cAhatvanuM kAraNa mAnavuM joIe. vyaMjanAne kAraNe mAnavAnI jarUra nathI. AvI dalIla kAI kare to eno javAba e che ke jyAM zRMgAranI abhivyakti nathI hotI tyAM paNa cAstAnuM kAraNa to vyaMjanA ja hoya che. ane te A rIte ApaNe zuM gArarasanI racanA vAMcatA heI e chIe tyAre tene anukUla rAbhivyaMjanathI utpanna thatuM zabdasauSThava mANIe chIe. ane vArevAre ema thavAne lIdhe ApaNA cittamAM evo saMskAra baMdhAI jAya che ke A zabdomAM cAtA che. ane e saMsakAranuM kAraNa e hoya che ke e racanAomAM e zabdo sAce ja rasanA vyaMjaka hoya che. paNa pachI jyAre ApaNe evI racanA vAMcIe, jemAM e zabdo khAsa kaI rasane vyaMjita karatA na hoya, tyAre paNa cittamAM paDelA saMskArane kAraNe, ApaNane e zabdomAM cArutvanI pratIti thatI rahe che. eno artha e thayo ke eve sthaLe paNa je cArutvanI pratIti thAya che, tenA mULamAM saMskArarUpe vyaMjanAjanya cAvapratIti ja rahelI che. Ama, vyaMjanA e ja cArutvanuM nimitta hoya che. locanakAra A vAta be udAharaNathI samajAve che. kahe che ke "taTa' zabda puliMgamAM, strIliMgamAM ane napuMsakaliMgamAM paNa vaparAya che: "taraH" "tarI' "taram'. tema chatAM kavie to tAra sAcA arthAta "taTI atyaMta pIDAya che" emAM puMliMga ane napuMsakaliMgano tyAga karI strIliMgane upayoga eTalA mATe karyo che ke mahadone bI e nAma paNa madhura lAge che. ahIM mAdhuryanI vyaMjanA nathI, tema chatAM strIliMgI nAma puMliMgI ke napuMsakaliMgI nAma karatAM vadhu sAruM lAge che. bIjuM udAharaNa potAnA upAdhyAya vidvAna kavi ane mahadayacakravartI bhada indurAjanuM ApyuM che: indIvarAti yadA vibhRyAnna sakSama myuvismayakasuhRdo'sya yadA vilAsAH / syAnmAma puNyapariNAmavazAttathApi ki ki kapolatalakomalakAntignduiH / [ puNyane pariNAme je caMdra IndIvaranA jevI spAma kAMtivALuM ciha dhAraNa na karato hoya, je tenAmAM vismayanA ekamAtra sahada evA vilAsa utpanna thAya, toye zuM te latAnA jevI komaLa kAMtivALo ya ka ] A kamAM vaparAyelA i-ndIvara, vismaya, suhada, vila sa, nAma, pariNAma, kemala vagere zabdonI zRMgArane vyakta karavAnuM zaka jANItI che, tethI ahIM evI vyaMjanAne avakAza na hovA chatAM, e zabdomAM cAvane anubhava thAya che.
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ uota 3-16 ] subAdinI vyaMjakatAnuM samarthana [ 111 ema je nahi mAnIe to zabdanI vAcakatA samAna hevA chatAM temanA cArutvamAM vizeSatA hoya che, te zI che? je tame ema kahetA ho ke e to sahadaya-saMvedya kaI bIjuM ja tatva che, te amAro prazna e che ke A sahadayatA zuM che? e zuM rasabhAvathI nirapekSa evuM kAvyagata saMketonuM jJAna che? ke pachI rasabhAvAdimaya kAvyasvarUpane jANavAnI nipuNatA che? je pahelo pakSa svIkAro eTale ke ema kahe ke sahudayatAne rasabhAvAdi sAthe kaMI saMbaMdha nathI, e to kAvyagata saMketavizeSane jANavAnI zakti ja che, to evA sahadaye zabdanA cArutvanI je vyavasthA karI haze te niyama nahi banI zake. kAraNa, bIjI vakhate bIjI rIte paNa vyavasthA thavAne saMbhava che. je bIjo pakSa svIkArIe te rasajJatA e ja sahRdayatA ema thayuM. evA sahadathI anubhavAtuM rasAdine vyakta karavAnuM naisargika sAmarthya e ja zabdanI vizeSatA hoya che, tethI zabdanuM mukhya cArutva vyaMjakatvane Azraye ja raheluM hoya che. vAcakatvane AdhAre rahelA zabdonA arthanI daSTie vicArIe to prasAda e ja temanI vizeSatA gaNAya. ane je arthanI apekSA na hoya te te anuprAsa vagere ja vizeSatA gaNAya. A AkhI carcAne sAra TUMkamAM e che, ke rasAdino vyaMjanAthI badha karAvavAnI zakti eTale ke vyaMjakatA e ja zabdanA cAranuM mULa che. bhAmahAdie amuka zabdo amuka rasamAM zobhe che ne amuka rasamAM nathI robhatA evA je vibhAga pADelA che, te paNa A vyaMjakatAne AdhAre ja pADelA che. ema je na mAnIe to zAbdo to badhA ja vAcakatAnI bAbatamAM samAna hoya che, tema chatAM amuka zabda cAvavALA ane amuka zabdo cAva vagaranA gaNAya che, tenuM koI saMgata kAraNa batAvI nahi zakAya. jo koI ema kahe ke zabdamAM cArUtva lAvanAra tatva te bIja ja che, ane te sahRdaya-hadaya-saMvedya ja che, to pachI sahRdaya kone kahevo e nakkI karavuM paDe. rasAdinI khevanA rAkhyA vagara kAbanA zabdone artha samajavAnI
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 ] rasanA vireAdhI ane temane parihAra [ vanyAka zakti dharAvato hoya te sahadaya, ke kAvyanA rasAdine AsvAda levAnI zakti dharAvato hoya te sahRdaya ? je pahelA vikalpa svIkArIe to evA sahadaye zAdanA cArutvanI je vyavasthA karI haze te badhA mATe niyamarUpa nahi bane ke ethI judI vyavasthA paNa kare. kAraNa, ahIM cArutvanuM nirNAyaka tava, mAtra te te vyaktinI aMgata ruci ja che. bIjA vikalpa pramANe joIe to rasajJatA e ja sahAyatA ema thAya. ane rasAdinI pratIti vyaMjanA dvArA ja thatI hoI, rasAdine vyaMjita karavAnI zabdonI svAbhAvika sakrio e ja cArasAdhaka vizeSatA che ema kahevuM paDe. e sAce ja sahRdaya-hadaya-saMvedya ja hoya che. Ama, cAvano mukhya AdhAra yaMjakatA upara ja che. paNa je rasAdinI apekSA na hoya ane kevaLa vAcyArtha ja apekSita hoya to prasAda guNa e ja zabdanI cAstAsAdhaka tava banI rahe. kAraNa, ene lIdhe arthane tatkALa bodha thAya che. ane jyAM vAcAryanI paNa apekSA na hoya tyAM to pachI anuprAsAdi zabdAlaMkAro ja cIjavasAdhaka tava gaNAya. Ama, AkhI carcAne sAra e thayo ke jyAM rasAdinI abhivyakti abhipreta hoya tyAM to vyaMjakatva ja mukhya cArutvasAdhaka tava haya, jyAM rasAdinI apekSA na hoya ane mAtra vAgyAthanI ja apekSA hoya tyAM prasAda guNa cArvasAdhaka tatva gaNAya, ane jyAM vAcAryanI paNa apekSA na hoya, tyAM anuprasAdi zabdAlaMkAro cArUtvasAdhaka gaNAya. A rIte, bIjI kArikAmAM asaMlakSyakramavyaMgya dhvaninA je pAMca vyaMjako - varNa, padAdi, vAkya, saMghaTanA ane praba dha- gaNAvyA hatA, te badhAnI vigate carcA 16mI kArikA sudhI cAlI, ane tyAM e prakaraNa pUruM thayuM. have navuM prakaraNa sara thAya che. rasanA virodhI ane temano parivAra * Ama, rasAdinA vyaMjakanuM svarUpa samajAvyA pachI have temanA virodhIonuM svarUpa samajAvavAne upakama kare che - 17 prabaMdhamAM ke muktakamAM rasAdinuM nirUpaNa karavA IcchanAra buddhimAna kavie virodhIne parihAra karavAne eTale ke, temane TALavAno prayatna kare.
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAta 3-17, 8, 19 ] rasanA virelI ane temane parihA2 10 prabaMdhamAM ke muktakamAM rasabhAvAdinuM nirUpaNa karavAne utsuka kavie virodhIone TALavAno pUro prayatna kare. nahi te tene eka paNa leka pUrepUro samaya nahi thAya. kavie je virodhIone yatnapUrvaka TALavAnA che te kayA kayA che, te have kahIe chIe - 1. virodhI rasane lagatA vibhAvAdinuM nirUpaNa, 2. rasanI sAthe saMbaMdha dharAvatI hoya evI vastunuM paNa vistArathI varNana, 3. kavakhate rasamAM vida, athavA kavakhate tenuM pragaTana, 4. rasane paripaSa thaI gayA pachI paNa pharI pharIne tenuM uddIpana, ane 5. vRttinuM anaucitya rasane virodhI thaI paDe che. A bhAga samajavA mATe virodhI raso ane temane aMgenI vyavasthA jANI levI jarUrI che, eTale ahIM "sAhitya-darpaNa"ne AdhAre saMkSepamAM te ApI che. (1) zRMgAranA virodhI rasa karuNa, bIbhatsa, raudra, vIra ane bhayAnaka; (2) hAsyanA virodhI rasa bhayAnaka ane karuNa; (3) karuNanA virodhI - hAsya ane caMgAra; (4) raudranA virodhI hAsya, zRMgAra ane bhayAnaka, (5) vIranA virodhI bhayAnaka ane zAMta; (6) bhayAnakanA virodhI zRMgAra, vIra, raudra ane hAsya; (7) bIbhatsane vireAdhI zRMgAra; ane (8) zAMtanA virodhI vIra, zRMgAra, raudra, hAsya ane bhayAnaka. rasamAM virodha traNa rIte Ave che. (1) AlaMbana eka hevAthI; (2) Azraya eka hovAthI; ane (3) niraMtaratAthI eTale ke eka rasa pachI tarata ja bIjA rasanuM nirUpaNa karavAthI.
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214] rasanA virodho ane temane parihAra [ dhvanyAloke * AlaMbana eTale AlaMbana vibhAva. rAmanA prema ( ratibhAva)nuM AlaMbana sItA che. eTale ke sItAne avalaMbIne rAmane prema jAgrata thAya che. e ja rIte, rAvaNe sItAnuM haraNa yuM tethI rAmamAM rAvaNane jItavAnI vRtti jAgI, eTale rAmanA utsAhanuM AlaMbana rAvaNa che. rAvaNane avalaMbIne rAmano utsAha jAgrata thayA che. rAma A baMne rase - zRMgAra ane vIra - no Azraya che. eTale ke premanI ane jItavAnI vRtti rAmanA cittamAM jAge che. 1 (ka) eka ja AlaMbana hoya to vIra sAthe zuMgAro, (kha) hAsya, raudra ane bIbhatsa sAthe saMbhoga zRMgArane ane (ga) vIra, karuNa ane raudrAdi sAthe vipralaMbha zRMgArane virodha pAve che. paNa AlaMbana jo judAM hoya to virodha Avato nathI. jema ke, rAmanA zRMgAranuM AlaMbana sItA che ane vIranuM AlaMbana rAvaNa che eTale e baMne raso samane Azraye rahelA hoya emAM virodha nathI. 2. Azraya eka hoya to vIrane bhayAnaka sAthe virodha Ave che. kAraNa, je vIra hoya te bhaya pAme ja nahi. . niraMtaratA ane AlaMbananI ekatAne kAraNe zAMtane zRMgAra sAthe virodha Ave che. paNa je vacamAM koI bIjo rasa nirUpAye hoya te virodha Avato nathI. jema ke, "nAgAnaMda' nATakamAM jImUtavAhana zAMta rasane Azraya che, chatAM tenAmAM malayavatI pratye anurAga batAvelo che, paNa vacamAM adbhuta rasanuM nirUpaNa thayuM , tyAM zAMta ane zRMgArane virodha Avato nathI. adbhuta ane raudra rasa sAthe vIra rasa AmAMthI eka paNa rIte virodha Avato nathI. e ja rIte, zRMgAra ane adabhuta vacce tayA bIbhatsa ane bhayAnaka vacce ke prakAre virodha Avato nathI. upara rasavireAdhI je pAMca vastuo gaNAvI te baMdhInI have ekeeke vRttimAM samajUtI Ape che. 1. prastuta rasanI daSTie je rasa virodhI hoya tene lagatA vibhAva, anubhAva ane vyabhicArI bhAnuM nirUpaNa karavuM, e rasavirodha pedA karanAra (paheluM) kAraNa che, ema samajavuM joIe.
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ hata 317, 18, 19, ] rasanA virelo ane temane parihAra [ 15 (ka) emAMthI virodhI rasanA vibhAvanA nirUpaNane dAkhala e rIte ApI zakAya ke zAMtarasanA vibhAvanuM tenA vibhAva tarIke ja varNana karyA pachI tarata ja zagArAdinA vibhAva tarIke varNana karavuM. * ApaNe upara joI gayA ke zAMta ane zRMgAranuM varNana niraMtaratAthI karavAmAM Ave to ethI virodha pedA thAya che, ane mATe. e deva gaNAya che. je mANasa zAMtarasane vibhAva hoya, eTale ke vairAgyavALo hoya, tene tevo varNavyA pachI tarata ja premamAM paDele batAvavAmAM Ave, eTale ke zRMgAranA vibhAva tarIke varNavavAmAM Ave, te svAbhAvika rIte ja virodha jAge, ane e deSarUpa thaI paDe. (kha) virodhI rasanA bhAva eTale ke vyabhicArI bhAvanA nirUpaNane dAkhala e rIte ApI zakAya ke premI pitA pratye praNayalane lIdhe krodhe bharAyelI nAyikAne virAgyanI vAto dvArA manAvavA prayatna karato hoya evuM varNana karavAmAM Ave, to te deSarUpa thaI paDe. dA. ta. koI premI nAyaka praNayakalahathI kodhe bharAyelI nAyikAne nIcenA zlokathI manAvavAno prayatna kare to te deSarUpa thaI paDe ? "prasanna rahe, AnaMda pragaTa kara, rASa choDI de; he priye, mArAM sukAtAM aMgo upara tArAM vacanarUpI amRtanuM siMcana kara; sarva sukhonA dhAmarUpa tArA mukhane jarA mArA tarapha pherava. he mugdha, kAlarUpI haraNa eka vAra cAlyuM gayuM eTale te pAchuM AvI zakatuM nathI." AmAM gaye kALa pAcho Avato nathI, e ataranyAsa chellI paMktimAM che, tenAthI zRMgAramAM zAMtane vyabhicArI bhAvarUpe praveza thaye che, je zRMgArano virodhI che. kAraNa, je mANasane jagatanI nazvaratAnuM jJAna thayuM hoya te koIne premamAM kevI rIte paDI zake ? eTale A deSa che. (ga) virodhI rasanA anubhAvatuM nirUpaNa paNa deSarUpa thaI paDe che, jema ke prayakalahamAM koSe bharAyelI priyA prasanna na thatAM nAyaka je krodhAvezamAM AvIne raudranA anubhAva pragaTa
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 217 ] rasanA virodhI ane temane parivAra [ nyAya kare eTale ke mArapITa karato hoya, evuM varNana karavAmAM Ave to te deSarUpa thaI paDe. 2. A eka rasabhaMganuM bIjuM kAraNa che, ke prastuta 2canI sAthe koI rIte saMkaLAyelI bIjI vastunuM vistArathI nirUpaNa karavuM, jema ke, koInAyakanA vipralaMbha zRMgAranuM varNana zarU karyA pachI kavi yamakAdialaMkAra yojavAnA mohamAM vistArapUrvaka parvata vagerenuM varNana karavA maMDI jAya. ene artha e che ke je vastune prastuta rasa sAthe saMbaMdha na hoya tenuM varNana to gAMDe hoya te ja kare; paNa je vastune ceDAthe saMbaMdha hoya tenuM paNa varNana vistArathI te na ja karavuM, jevuM "kirAtAjunIya'mAM jovA maLe che. tyAM arjuna tapazcaryA karavA jAya che, ane enI tapasyAmAM bhaMga pADavA mATe yakSo, kinnaro ane asarAone mokalavAmAM Ave che. e prasaMge kavi varNananA lebhamAM paDIne parvata, tu, jalakrIDA, vagerenuM eTaluM lAMbuM varNana kare che ke mukhya viSaya ja najara bahAra cAlyA jAya che. evuM ja "zizupAlavadha"mAM paNa bane che. tyAM bhagavAna kRSNa yudhiSThiranA yajJamAM bhAga levA jAya che, ane tyAM emaNe zizupAlane vadha karavAne che, chatAM kavi e pravAsanA mArga-varNanamAM revata parvatanuM, cha RtunuM, jalakrIDAnuM, saMdhyA, rAtri ane prajAtanuM varNana be sa bharIne kare che, eTale vAcaka zI vAta cAle che, e ja bhUlI jAya che. kahevAnI matalaba eTalI ke AvAM varNane jeTalAM TUMkAM hoya teTalAM sArAM. 3. rasabhaMganuM A eka trIjuM kAraNa che ke rasamAM kavakhate vikeda pADo ane kavakhate tene vistAra kara. (ka) emAM kavakhate rasane thaMbhAvI devAne dAkhale e ApI zakAya ke dhAro ke keInAyakane koI spRhaNIya samAgamavALI nAyikA pratyeno prema (kaMgAra) paripuSTa thaI cUkayA heya, ane te baMnene paraspara anurAga che enI paNa jANa thaI hoya, teve vakhate samAgamanA upAya vicAravAne ucita vyavahAra jato karIne svataMtra rIte bIjA ja koI kAryanuM varNana karavAmAM Ave.
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ jyota 3-17, 18, 19, ] rasanA virAvI ane temanA parihAra [ 10 . tApasavatsarAja ' nATakamAM AvuM thayuM che. tyAM ratnAvalI ane uddayana vacce premanI sarUAta (pUrAga) thaI cUkI che, paNa tyAra pachI cAcA aMkamAM vijayavarmAnI vAta vistArapUrvaka kahevAmAM AvI che, ane temAM vijayavarmA ratnAvalInuM nAma sudhdhAM letA nathI, eTale e dArUpa thaI pADyu che. * (kha) kavakhate rasAlekhanamAM vistAra karavAmAM ALye hAya enuM udghAharaNa evuM ApI zakAya, ke aneka vIrone nAza karanAra kalpapralaya jevA bhISaNu sagrAma zarU thaI gayA pachI, vipralaMbha zRMgAranI bhUmikA taiyAra karyAM vagara ja, ane khIju kAI ucita kAraNa na hovA chatAM, rAmacadra jevA devapuruSanuM' paNa zRMgArakathAmAM paDI javAnuM vana karavAmAM Ave, tA te rasabha MganuM kAraNu khane che. tA pachI durgaMdhana jevAne vize evA varSoMnanI te vAta ja zI ? ' veNIsaMhAra 'mAM bIjA aMkamAM mahAbhAratanuM yuddha zarU thaI gayuM che, chatAM bhAnumatI ane durgaMdhananI zRMgAraceSTAnuM vana vistArathI karavAmAM AveluM che. AvA dAkhalAomAM kathAnAyakane dhruve vyAmAhamAM nAkhyA hatA, ema kahIne A doSamAMthI khacI zakAtuM nathI; kAraNa, rasanirUpaNa e ja kavinI pravRttineA pradhAna hetu hoya che. itihAsanI ghaTanAnuM varcuna karavuM e tA mAtra eneA upAya che, evuM ame (pahelA udyotanI navamI kArikAmAM ) " jema sevAnI IcchAvALA dIpazikhA mATe prayatnazIla ane che vageremAM pahelAM kahI gayA chIe. "" uparAMta, A ja udyotanI 11 mI kArikAnI vRttimAM pazu bhArapUka kahevAmAM AvyuM che ke kavie kAvya racatI vakhate sa MpUrNa paNe saparataMtra rahIne ja vavuM... kavinuM kAma kaI itihAsamAtraneA nirvAha karavAnuM nathI. ane tethI itihAsanuM varNana ja pradhAna hoya che tyAre aMga ane agI eTale ke gauNa ane pradhAna bhAvaneA vicAra
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 ] rasanA virANI ane temanAM parihAraH [ dhvanyAlAka karyAM vagara ja rasabhavanuM nirUpaNa karavA jatAM, kaviethI A prakAranI bhUlA thaI jAya che, eTale temaNe rasAdirUpa vyaMgyane najaramAM rAkhIne ja racanA karavI ceAgya che. ame dhvaninirUpaNane A prayatna Arace che, te keLa dhvaninuM pratipAdana karavAnA abhinivezathI ja nathI AraNye. paNa ame kaviete A bhayasthAnethI cetavavA paNa mAgIe chIe. 4. vaLI, paripeASa pAmelA rasanu paNa vAra vAra uddIpana karavuM ene rasabhaMganuM ceAthuM kAraNa mAnavuM joIe. peAtAnI sAmagro eTle ke vibhAvAdithI paripuSTa thayelA ane bhegavAyelA rasanuM pharI pharIne uddopana karavAthI te masaLAyelAM phUleAnA jevA plAna thaI jAya che. AA khUba jANItA dAkhale ratividyApane che. 5. (ka) vaLI, vRtti eTale ke vyavahAranuM anaucitya paNa sabhaMganuM kAraNa thaI paDe che. jema ke, nAyikA nAyakane bIjI kAI ucita bhaginA Azraya lIdhA vagara jAte sa bhegecchA jaNAve teA te deSarUpa banI jAya che. (kha) athavA vRttienA atha bharate gaNAvelI kezikI vagere vRtti karIe, ke kAvyAlaMkAramAM prasiddha evI upanAgarikA vagere vRttie karIe, te temanu anaucitya eTale ke jyAM na vAparavI joI e tyAM vAparavAmAM Ave te te paNa rasabhaMganuM ja kAraNa thaI paDe che. bharate nATayarA.stramAM cAra vRttie gaNAvelI che : (1) kusakI, (ra) sAvatI, (3) bhAratI ane (8) AbhaTI. udbhaTe nAgarikA vagere traNa ane ruTe madhurA vagere pAMca vRttie gaNAvelI che, tene ullekha graMthanA pahelA ja kArikA vRtta uparanA vivaraNamAM karele che. vRttinI vizeSa carcA A udyotana 33 mI kArikAnA vivaraNamAM Avaze.
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 3-ra0 ]. A virodha kema TaLe? [ 219 Ama, A rasavirodhIone ane e rIte pite bIjA 2savirodhIo kalpI laIne temane TALavAmAM sakavioe sAvadha rahevuM joIe. A aMge nIcenA parikara kaleke cheH 1. "sukavionI pravRttinA viSayo mukhyatve karIne rasAdi che. enA nirUpaNamAM temaNe kadI pramAda seva nahi." 2. "nIrasa kAvya e kavine mATe moTAmAM moTI gALa che. te tene kAraNe kavi ja raheto nathI. keI tene kavi tarIke yAda paNa nathI karatuM." 3. (A niyamone bhaMga karanArA) pahelAM thaI gayelA je vizRMkhala vANanA kavio kIti pAmyA che, temane dAkhala laIne buddhimAna navA kavie A nItine kahetAM niyamone bhaMga na karo." 4. "kema ke, ame darzAvelI A nIti, vAlamIki, vyAsa vagere je prasiddha kavio thaI gayA temanA abhiprAya viruddhanI nathI." A virodha kema TaLe? - rasavirodhI tattvono ullekha karI temane TALavAnuM kahyA pachI have e virodha kevI rIte TaLe te batAve che. vivakSita rasa sArI rIte pratiSThita eTale ke paripuSTa thaI gayA pachI virodhI rasonuM bAdhyarUpe eTale ke prastuta rasathI dabAI jAya e rIte athavA aMgarUpe nirUpaNa karavAmAM doSa nathI. vivalita rasa potAnI sAmagrIthI, eTale ke vibhAva, anubhAva ane vyabhicArI bhAvathI paripaSa pAmI gayela hoya tyAra pachI, virodhI rasonuM ane athavA virodhI rasagenuM
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 ] A vire kema TaLe? [ banyAlaka bALarUpe ke aMgarUpe nirUpaNa karavAmAM Ave che te doSa nathI. virodhI rasene khAdha te ja thAya, je vivakSita rasamAM temano parAbhava karavAnI zakti haya, te sivAya nahi thAya. e rIte temanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM hoya te te prastuta rasane paripaSaka ja thaI paDe che. ahIM kahevA muddo e che ke vivakSita athavA prastuta rasa potAnA vibhAva, anubhAva ane vyabhicArI bhAvarUpa sAmagrIthI barAbara paripuSTa thaI gayo hoya tyAra pachI koI virodhI rasanuM bAdhyabhAve, eTale ke prastuta rasathI dabAI jAya e rIte, nirUpaNa karavAmAM Ave to temAM doSa nathI. e ja rIte, prastuta rasanA aMgarUpe nirUpaNa karavAmAM paNa doSa nathI. A jema virodhI rasanI vAta thaI tema virodhI rasena aMgone eTale ke temanA vyabhicArI bhAvone paNa e ja vAta lAgu paDe che. eTale ke temanuM paNa bAdhyabhAve ke aMgabhAve nirUpaNa karavAmAM doSa nathI. eTaluM ja nahi, balake prastuta rasane te paripaSaka thaI paDe che. je teonuM varNana aMgabhAve karavAmAM AvyuM hoya che te te temanI virodhitA ja zamI gaI hoya che. emane aMgabhAva be rIte prApta thAya che, (1) svAbhAvika rIte, ane (2) Aropa karavAthI. je aMgabhAva svAbhAvika ja heya te te temanA varNanamAM virodha hete ja nathI. jema ke vipralaMbha zaMgAramAM tenAM aMge vyAdhi vagere vyabhicArI bhAvanA varNanamAM. aMgabhUta vyabhicArIonA ja varNanamAM doSa nathI, paNa aMgabhUta na hoya evAnuM varNana te doSarUpa ja gaNAya. A bhAga barAbara samajavA mATe ApaNe thoDI vigatomAM UtaravuM paDaze. bhArate ATha ke nava sthAyI bhAve ane 37 vyabhicArI bhAvo gaNAvelA che. ane e 33mAMthI kayA kayA vyabhicArI bhAvo te te rasamAM AvI zake te paNa jaNAveluM che. zRMgAra rasamAM ugratA, maraNa, Alasya ane jagusA sivAyanA badhA ja vyabhicArI bhAvo AvI zake evo bharatane mata che; jyAre vizvanAtha vagere maraNane zRMgArano vyabhicArI bhAva gaNatA nathI. karaNanA vyabhicArI bhAvamAM nirveda, moha, aparamAra, vyAdhi,
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ hota 3-10 ] A virAdha kema TaLe? [ 21 glAni, smRti, viSAda, jaDatA, unmAda ane ciMtAne samAveza thAya che. A badhA ja zRMgAranA paNa vyabhicArI bhAve che. eTale e vyabhicArI bhAvane zRMgAra ane karuNa e baMne rasa sAthe svAbhAvika aMgAMgibhAva saMbaMdha che. have zRMgAra ane karuNa e virodhI rase che, tema chatAM karaNanA upara jaNAvelA je vyabhicArI bhAve che te badhA ja zRMgAranA paNa heIne zRMgAramAM temanuM varNana karavAmAM ja nathI. paNa upara gaNavelA uparAMta ugratA, Alasya, jugupsAne paNa karaNanA vyabhicArI bhAvomAM gaNAvelA che, paNa e zRMgAranA vyabhicArI nathI, eTale vipralaMbha zRMgAramAM emanuM varNana karavAmAM Ave to te deSarU5 Thare, kAraNa, e kAMI zRMgAranA aMgarUpa nathI. eTale uparanI vRttinA chelA vAkyane artha e thayo ke vipralaMbha zRMgAramAM tenA aMgarUpa je vyabhicArI bhAve karunA paNa yabhicArI bhAvo hoya to temanuM varNana karavAmAM vAMdhe nathI, paNa je yabhicArI bhAve zRMgAranA aMgarUpa nathI evA ugratA, Alasya vagere kaNunA vyabhicArIonuM varNana to vipralaMbhamAM deSarUpa ja banI jAya. have AgaLa kahe che - maraNa vipralaMbha zRMgAranuM aMga banI zake ema che, tema chatAM tenuM varNana karavuM e sAruM nathI, kAraNa ke Azrayane eTale ke AlaMbana vibhAvane vicheda thatAM rasane atyaMta vida thAya. keI kadAca ema kahe ke eve sthAne (rasane saMpUrNa viccheda nahi thAya), karuNa rasane paripaSa thaze, te kahevAnuM ke ema mAnavuM yogya nathI. kAraNuM, tyAM karuNa aprastuta che, ane prastuta rasa je zRMgAra tene viccheda thAya che. paNa jyAM karuNa rasa ja kAvyano mukhya rasa hoya tyAM maraNanuM varNana karavAmAM vAMdho nathI. ahIM vRttimAM ema kahyuM che ke maraNa vipralaMbha zRMgAranuM aMga banI zake che, te uparathI lAge che ke graMthakAra bhAratanA matane anusare che. ane tethI ja kahe che ke athavA zRMgAramAM jyAM thoDI ja vAramAM temano samAgama. pharI thaI zake evuM hoya te tyAM maraNanuM varNana paNa atyaMta
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 ] A virodha kema TaLe? [ dhvanyAla virodhI nathI banatuM. paNa jyAM lAMbA samaya pachI pharI milana thavAnuM hoya tyAM vacamAM rasapravAhano vichera thAya che, eTale rasanuM ja pradhAnapaNe nirUpaNa karanAra kavie evI ItihAsanI ghaTanAo TALavI. jayAM maraNa paNa zRMgAranuM aMga banI zake evo dAkhalo locanakAre radhuvaMza'mAMthI TAMko che: " jyAM jAhnavI ane sabhyanAM jaLano saMgama thAya che, te tIrthamAM deha tyAgI tarata ja devatva pAmI, aja pahelA karatAM paNa vadhu suMdara rU5 dhAraNa karelI potAnI kAntA sAthe naMdanavananAM kIDAgRhamAM pharIthI ramaNa karavA lAgyo." indumatInA avasAna pachI tenA zokane lIdhe rAjA vyAdhigrasta bane che ane vyAdhi vaidyone paNa asAdhya banI jAya che eTale emAMthI chUTavA rAjA prAyopavezana karI dehano tyAga kare che, tenuM A varNana che. ahIM ajanuM mRtyu potAnI priyatamA sAthenA milana ane saMbhoga zRMgAramAM nimitta bane che, eTale e zRMgAranuM ja aMga che, e spaSTa che. kavie A pahelAM ja ema paNa kahyuM che ke priyAnI pAchaLa javAmAM zIdhratA lAvavAne kAraNe Aje e rogane paNa lAbha ja mA. ane ema kahIne punarmilananI AzAne pharI jIvatI karI che. ane ahIM mRtyu pachI tarata ja baMnenA milananuM varNana karyuM che. eTale ahIM rasaviccheda thato nathI. mRtyu zRMgAranuM aMga bane ene AthI paNa sAro dAkhala kAdaMbarI'mAM maLe che. tyAM mahAzvetA kapiMjalanI vinaMtIthI pitAnA priyatama puMDarIkane maLavA jAya che; puMDarInuM viyegavedanAthI mRtyu thaI cUkayuM che. mahavetAne vipralaMbha barAbara karuNanuM rUpa pAme te pahelAM ja caMdramaMDaLamAMthI eka puruSa AvI puMDarIka deha upADI laI jAya che ane te ja vakhate AkAzavANI thAya che ke mAtAnuM A ja dehe puMDarIka sAthe karI milana thaze. Ama ahIM, mRtyu e videzapravAsa jevuM ja banI rahe che, ane tethI karuNane badale vipralaMbha zRMgAra ja ahIM jaLavAI rahe che, ane ema mRtya zRMgAranuM aMga bane che. lecanakAra kahe che ema, "raghuvaMza'nA e mAM kavi kAlidAse yuktipUrvaka maraNane spaSTa zabdothI ullekha karavAne badale "dehatyAma" zabda vAparI tene anuvAda ja karyo che; ene bale ne
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 3-20 ] vizaSI rasAMgAnI khAcAtAnAM udAharaNa [ 223 " maraNa 'te sIdhe| ullekha karyA hAta teA jarUra zAkane uttpa thAta, pachI bhale purnamilana game eTaluM vaheluM karAvyuM hAya. uparanI carcAne atha e thayeA ke vireAdhI rasagiAnuM nirUpaNuM traNu sogemAM doSarUpa nathI banatuM. (1) e bAdhya eTale ke dabAI jatu hoya; (2) e svAbhAvika aMga aAya; ane (3) enA upara a MgabhAvanA Are|pa karavAmAM Avye hAya. have, e traNenA dAkhalA Ape che. virApI sAMgAnI khAdhyatAnAM udAharaNa jyAM vikSita rasa paripuSTa thayA hoya te pachI virASI rasAMgeA khAdhyarUpe vaDuvAyAM hoya te te doSarUpa gaNAtuM nathI enu'udAharaNa - - r 1. kyAM A na karavA jevuM kAya ane kAM cadraza! ( vitaka) 2. te pAchI evA maLaze kharI ? ( ausukatha ) abhyAsa tA dASAnA zamana mATe zAnA 3. mAro ja che. (mati) 4. krodhamAM paNa tenu mukha kevuM suMdara lAgatuM hatuM! ( smaraNa ) 5. dharmAtmA vidvAnA zu kaheze? (zaMkA ) 6. e tA have svapne paNa dula bha khanI gaI ! (phrenca ) e citta, svastha thA. (zrRti) 7. 8. kaceA bhAgyazALI yuvaka tenuM aSarapAna karavA pAmaze." ( ci'tA ) urvazI khIjI apsarAo sAthe svargamAM cAlI jatAM virahAka uta pururavAnA manamAM jAgatA vicArAnuM mA leAmAM vana che. ane e dareka vicAra eka eka vyabhicArI bhAvane vyakta kare che. ahIM dareka viyAra pachI te te bhAvanA nirdeza karyAM che. emAM ekI sakhyAvALA lAvA zAMta rasanA vyabhicArI che, ane ekI saMkhyAvALA zRMgAranA vyabhicArI che.
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 ] virodho sAMgA svAbhAvika aMga banyAnuM. udAharaNa [ banyAleka ahI zAMta ane zRMgAra nira MtarabhAve AvelA che, eTaluM ja nahi, e tenuM Adya mana paNa eka ja che. eTale A varSoMna rasavirAdhI gaNAvuM joI e. paNa ahIM zAMta rasanA vyabhicArI bhAve! zRMgAra rasanA vyabhimArI bhAvAthI khAI gayA che, eTale ke khASita thayA che. jema ke pahele vitarka bInna ausukayathI dabAI jAya che ane trIjo mati cAyA smaraNathI dabAI jAya che, vagere. eTale ahI virAdhI giAnuM varNana khAdhyabhAve thayuM che eTale e doSarUpa nathI. athavA evuM ja khIjuM udAharaNa 'kAdaMbarI 'mAM mahAzvetA pratyenA puDarIkanA dRDha anurAga zarU thaI gayA pachI bIae munikumAra tene je upadeza Ape che, tenA vanamAM jevA maLe che. tyAM prasaMga eve che ke accheda sareAvara pAse munikumAra puMDarIka ane mahAzvetAnuM milana thAya che ane puMDarIka peAtAnA kAnamAMnI sugadhita maMjarI ane mahAzvetA peAtAnA gaLAmAMnI ekAvidha mALA ekabIjAne ape che ane tyArathI baMne vacce paraspara prema baMdhAya che. purIne premamAM paDeleA ane mahAzvetAnA virahathI pIDAtA joIne tene sAthI kapi jala tene vairAgyaneA upadeza Ape che. Ama, zRMgAranA nirUpaNamAM zAMta rane! praveza thAya che. sAMta e zRgAranA vireAdhI rasa che; pa. ahIM zAMta bhASyarUpe Avele che; kAraNa, kapiMjalanA vairAgyanA upadezanI puMDarIka upara kazI ja asara thatI nathI, eTale Akhare premaneA ja vijaya thAya chaeN, ane zAMtanA parAjaya thAya che. Ama, DhAMtaneA parAjaya thatAM premanI dRDhatA ja vizeSarUpe pragaTa thAya che, eTale ahIM vire!dhI rasa, trikSita rasanA paripASamAM madadarUpa thaI paDe che ane mATe e deSa nathI. virAdhI sAMge svAbhAvika aMga banyAnuM udAharaNa virodhI rasAMge svAbhAvika aMga manI jatAM hoya tA tyAM doSa nathI gaNAtA. jema ke - " medharUpI sapathI utpanna thayeluM viSa virahiNIone cakkara, becenI, hRdayanu ALasa, jJAna ane ceSTAneA abhAva, mUrchA, aMdhArAM, zarIranA thAka ane maraNu utpanna kare che."
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 2-20 ] virAdhI sAMgA upara agatvanA AropanAM udAharaNa [225 ahIM prastuta rasa vipralaMbha zR MgAra che, temAM cakkara, mecenI, vagere karuNanAM aMgarUpa cihno varNavyAM che; ane karuNa vipralaMbhane virodhI rasa che. tema chatAM, A badhAM cihno vipralaMbhanAM paNa svAbhAvika aMge hoI emanuM varNana karavAmAM deSa nathI. virodhI rasAMgA upara agatvanA AropanAM udAharaNa virAdhI 2sAMgo upara agatvanA ArApa karavAmAM Avye hAya taiye virodha rahetA nathI, jema ke - -- " huM sakhI, tAruM ki` ane karamAI gayeluM mAM, sarasa hRdaya ane ALasabharyu zarIra tArA hRdayamAM rahelA kSetriya eTale ke asAdhya roganI cADI khAya che." AmAM rAganuM hRdayamAM pesI javuM, mAM phIkuM paDI javuM, vagere cihno zRMgAranA virAdhI ruSNunAM aJA che, ane tenA ahIM zRMgAra upara AApa karyAM che, eTale virAdha rahetA nathI. e badhAM ja vyAdhisUcaka cihno zRMgAranAM pazu ageA che, eneA lAbha laIne ahIM aneA zRMgAra upara AApa karele che. athavA enuM khIju udAharaNa " kApathI kAmaLa mAhulatAnA pAzamAM khAMdhIne" vageremAM jovA maLe che. e AAka 2 jA udyotamAM pR. 97 upara utArelA che. emAM * kApathI ' * bAMdhIne' mAryAM ja' vagere zabdo zRMgAranA virAdhI raudra rasanA anubhAve sUcave che; paNa emAM rUpakane saMpUrNa banAvyuM nathI, vadhU upara vyAdhane AreApa karyAM nathI eTale raudranA pUrA paripASa thayA nathI, khalake zuMgArane ja paripASa thayA che. eTale ahIM raudranAM aMgAnuM zRgAra upara ArApaNu karavAmAM AvyuM che, temAM rASa nathI. atyAra sudhImAM virAdhI rasAMgAnI vireAdhitA TALavAnA traNa mA batAvyA : (1) temanuM bASmarUpe varNana karavuM, (ra) svAbhAvika agarUpe temanuM vana karavuM, ane (3) AreASita agarUpe temanuM varNana karavuM. A traNe prakAranAM udAharaNa paNa apAI gayAM che. have rasAMgAnI virASitA DhALavAnA ceAtheA prakAra batAve che. A pahelAMnA traNa prakArAmAM virodhI rasa prastuta rasanuM aMga sau rIte bane che, te batAveluM che; have, A ceAthA J sa 15
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226] vidhI se ke rasAgene pradhAna rasanAM aMga banAvavA vinyAlaka prakAramAM, parasparavirodhI rasI prastuta rasanAM aMga zI rIte bane che, te batAve che. virodhI rase ke rasAMgone pradhAna rasanAM aMga banAvavAM virodhI rasAMgane A eka bIjI rIte paNa prastuta rasanuM aMga banAvI zakAya che H be parasparavirodhI rasene ke bhAvane, adhikArI hovAne kAraNe eka ja pradhAna vAkayArtharUpa rasanAM aMga banAvI devAmAM Ave, to paNa temanA varNanamAM doSa AvatA nathI, jema ke - taratanA ja aparAdhI kAmI jevo zaMbhunAM bANane agni tamArI pApane bALI mUke, je agnine (tripuranI) kamaLa jevI AMkhovALI yuvatIo taraphathI, hAthe vaLagavA jatAM jhaTakI nAkhavAmAM Ave che, vastranA cheDAne pakaDavA jatAM jorathI haDaselI kADhavAmAM Ave che, caraNe paDyo hoya che chatAM gabharATa ke krodhane kAraNe dhyAnamAM levAmAM Avato nathI, ane AliMgana devA jatAM AMsubharI AMkhe jene tiraskAra karavAmAM Ave che." AmAM pradhAna vAkayArtha tripurArinA prabhAvanI adhikatA che, ane karaNa ane zRMgAra e be parasparavirodhI raso tenAM aMga banI tene madada kare che, tethI temanuM varNana ahIM deSarUpa banatuM nathI. have ahIM keAI ema pUche ke ahIM virodha kema thato nathI, te tene javAba e che ke e baMne bIjA (mukhya 2sa bhakti) nA aMgarUpe nirUpAyA che mATe. have je kaI e prazna kare ke bIjAnA aMga bane ethI je rasa svabhAvathI ja virodhI che temane virodha zI rIte maTI jAya, to kahevAnuM ke vidhi aMzamAM virodhI tane samAveza karavAmAM doSa che, paNa anuvAda aMzamAM temano samAveza karavAmAM doSa nathI. jema ke - Ava"jA', "paDa", "Ubhe thA", "bela', "mU mara" - e rIte AzArUpI grahathI gherAyelA yAcakone ramakaDAM banAvI dhanavAne rame che."
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 3-20] virodhI rasa ke rasAMgone pradhAna rasanAM aMga banAvavA 227 A zlokamAM vidhi ane niSedha anuvAdarUpe AvelA hoI, emAM doSa nathI. ahIM kahevAno matalaba e che ke A kalekamAM "Ava" ane "ja", paDa" ane "Ubho thA" vagere parasparavirodhI artha vAcaka zabda che. paNa ahIM e pote vidhAnarUpe AvelA nathI, paNa dhanavAnonI uktinA anuvAdarUpe AvelA che, eTale e virodhI padono samAveza devarUpa banato nathI. ahIM mukhya vidhAna to e che ke dhanavAna yAcakone ramakaDAM banAvI rame che. ane A parasparavirodhI zabda to temanI ramatanI rIta batAvavA, e mukhya vidhAnanA aMgarUpe, AvelA che. eTale emAM doSa nathI. locanakAra A vastu eka dAkhalAthI samajAve che. dhAro ke ekabIjAnuM khUna karavA -talasI rahelA be guMDAo che. paNa teo jyAre rAjA samakSa jAya che, tyAre ekabIjAnI pAse cUpacApa bese che. kAraNuM, tyAM teo svataMtra nathI, paramukhaprekSI che, eTale rAjAnA vazamAM rahe che. ahIM paNa "dhanavAno rame che" e mukhya vAya che, ane A paraspara-virodhI zabda gauNa bhAga hoI tene adhIna che. e ahIM mukhya arthanA sAdhanarUpe AvelA che. eTale emanA arthane virAma emanA potAnA arthamAM ja thatuM nathI, paNa "me che " e kriyAnAM e aMga banI jAya che. AthI emanA potAnA svabhAvane te vicAra karavAno avakAza ja raheto nathI, pachI virAdha jAge ja kevI rIte ? A ja vAta pelA zivastutinA kane paNa lAgu paDe che. temAM IrSyA-vipralaMbha zRMgAra ane karuNa e vidheya aMza nathI. tripurAri zivanA prabhAvanI atizayatA e ja mukhya vAkathArtha heI ane e be tenAM aMgarUpe AvelA hoI temane parasparavirodha ahIM deSarUpa banatuM nathI). ahIM koI evo prazna karI zake ke tame vAparelA "vidhi' ane anuvAda' e zabdo mImAMsA darzananA pAribhASika zabda che; je pradhAna vAcya hoya tene "vidhi" kahe che, ane gauNa vAyune "anuvAda' kahe che. tame to rasa vAca che, evuM ravIkArI zako ja nahi. to pachI rasanA saMbaMdhamAM tame vidhi ane anuvAda vagere zabdo kevI rIte vAparI zako? kAraNa, e baMne zabdone te vAcArya sAthe ja saMbaMdha che. enuM nirasana karavA kahe che ke -
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228] virodhI rase ke rasAMnene pradhAna rasanAM aMga banAvavAM [dhvanyAloka rasonA saMbaMdhamAM vidhi anuvAda zabda vAparI na zakAya, evuM kahI zakAya ema nathI, kAraNa, raso paNa vAkakSArtha che ema sau svIkAre che. vAgyarUpa vAkayArthanA saMbaMdhamAM je vidhi ane anuvAdano upayoga thaI zakato hoya, te tenAthI vyaMjita thatA rasamAM tene InkAra zI rIte thaI zake ? eTale ke je vAcyArtha pradhAna ane gauNa heI zake to tenAthI baMjita thatA so paNa pradhAna ane gaNi kema na hoI zake ? vidhi eTale pradhAna ane anuvAda eTale gauNa, eTale artha dhyAnamAM rAkhe to jema vAkyamAM je artha pradhAna hoya te vidhi kahevAya ane je gauNu hoya te anuvAda kahevAya, tema rasamAM paNa, je pradhAna hoya te vidhi kahevAya ane je gauNa hoya te anuvAda kahevAya, emAM zo vAMdha? pradhAna ke gauNa hevA mATe kaMI vAgya hovuM Avazyaka nathI. je vAcyArtha pradhAna gauNa hoI zake te vyaMgyArtha rasa paNa kema na hoI zake? bane che te vAkSArtha ja. vaLI, jeo rasAdine sAkSAt kAvyavAkyano artha nathI. mAnatA temane paNa, teo tenAthI vyaMjita thayelA che, ema mAnyA vagara te chUTako ja nathI. ane e rIte paNa, e lokamAM virodha nathI. kAraNa, anuvAdya eTale ke gauNarUpe kahevAtA je aMgarUpa (vibhA), tenAthI pratIta thatI be. (karuNa ane vipralaMbha zRMgArarUpa) rasavastuo jenI sahakArI che evA vidhIyamAna eTale ke mukhyarUpe kahevAtA aMza. (zivanA prabhAvAtizaya)thI bhAvavizeSa (ziva pratyenI bhaktinI) pratIti thAya che; eTale koI virodha raheto nathI. kAraNa, be . viruddha sahakArIone lIdhe kAryavizeSanI utpatti thatI jovAmAM Ave che. ahIM dalIla A pramANe cAle che. graMthakAre ema kahyuM ke rasa e vAkSArtha che, eTale vAcArya pradhAna ke gauNa hoI zake che, tema A vyaMgyArtharUpa rasa paNa pradhAna ke gauNa he I zake che. tyAre pratipakSI kahe che ke rasa vAkyartha che e sarvamAnya bAbata nathI. enA javAbamAM graMthakAra kahe che ke rasane jemAM mukhya vAkSArtha na mAnatA hoya temane paNuM
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ * udyota 3-20 ] virodhI rasa ke rasAMgane pradhAna rasanAM aMga banAvavAM [229 vAkyArthathI ja enI pratIti thAya che, eTaluM to kabUla karyA vagara ke nathI. tema chatAM tame e na mAnatA ho to bhale, paNa e be virodhI rase sahakArIrUpe Ave che, eTale temane mATe anuvAda ane mukhya rasa mATe vidhi zabdano upaga karIe emAM to tame vAMdhe na laI zake ne ? kahevAnI matalaba e che ke ahIM gauNarUpe vyakta thatA karaNa ane vipralaMbha zRMgAra e be rAnI madadathI zivanA prabhAvAtizayarUpa je mukhya artha, te ziva pratyenI bhaktirUpa bhAvane vyakta kare che. eTale e ahIM mukhya arthanA sahakArI pi Ave che, eTale virodha raheto nathI kAraNa, ApaNe joIe chIe ke be vire kaNe maLIne eka kArya nipanna thatuM hoya che. jema ke jaLa ane agni e be paraspara virodhI che. be bhegAM rahI zakatAM nathI, paNa re be virodhI to maLIne cokhAne eDavI bhAta banAve che. e ja rIte, aDI karaNa ane vi laMbha zRMgArarUpI be vidhI raso sahAyakarUpe pAvI, mukhya je bhaktibhAva, tenI niSpattamAM madada kare che. Ama, emanA bhegA varNanamAM deva nathI. ahIM pratipakSe kadAca ema kahe ke A rIte to virodhane parivAra badhe ja thaI zake, virodhanuM kazuM mahatva ja na rahe, to ene javAba ApavA have AgaLa kahe che ke eka ja kAraNa eka vakhate be viruddha phaLa utpanna kare te virodha Ave, paNa be viruddha kAraNe sahakAra kare emAM virodha Avato nathI. AvI viruddha vastuovALA viSayane abhinaya zI rIte kare ? - ema je pUchatA ho, to eno javAba e che ke vAkyamAM jyAre anuvAda eTale ke gauNa athavA uddezya aMzamAM AvI virodhI vastu Ave che, tyAre tene je rIte abhinaya karavAmAM Ave che, tevo ja ahIM paNa kare. AvI rIte vidhi ane anuvAdanA nyAyano Azraya levAthI A lekamAM virodha raheto nathI. uparanI vRttimAM abhinaya aMge je kahevAmAM AveluM che, tene saMbaMdhamAM locanakAre zivajIne lagatA e lekane abhinaya kema kare enuM vigate sUcana kareluM che, paNa te ApaNe ahIM jotA nathI. have virodha TALavAne eka bAje prakAra batAve che.
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 ] virodhI rasA ke sAMgAne pradhAna rasanAM aMga banAvavAM [ dhvanyAleka uparAMta, kAI abhinaMdanIya utkaSa pAmelA nAyakanA prabhAvAtizayanuM varNana karavAmAM tenA pratipakSIneA je karuNa rasa Ave che, tenAthI vivecakAne du:kha nathI thatuM, khalake atyaMta AnaMda thAya che, tethI e virAdha pedA karanAra rasanI zakti kuMThita thaI jatI hAvAthI doSa Avate nathI. Ama, vAkayA rUpa eTale ke pradhAna rasa ke bhAvanA virAdhI hAya tene ja 2sa virodhI kahevA joIe, agabhUta eTale ke gauNa rasa ke bhAvanA virodhIne nahi. Ane samAvatAM leAcanakAra kahe che ke te prasaMge nAyakanA utkarSanuM abhina Mdana karavA mATe ja tenA pratipakSanI krUSNu dA varNavavAmAM Ave che, eTale tyAM vivekI sAmAjikene pratipakSI pratye sahAnubhUti hetI nathI, eTale temanI karuNu dazA joI ne sAmAkinuM hRdaya dravatuM nathI, balake e karuNanA nirUpathI nAyakatA ukaSane vadhu u!tra maLe che, eTale AnaMda ja thAya che. ahIM bhAvakanA AsvAdanI vizrAMti karumAM thatI nathI; nAyakanA vIra rasanA vyabhicArI tarIke ahI. krodha Ave che ane tenA phaLarUpa e karugu petAnA kAraNarUpa raudranuM sUcana karI vararasamAM ja pavasAna pAme che. Ama, e karuNu rasa vAra rasanu pANu karI khAna tuM kAra bane che. A rIte, ahI karuNanI zakti kuMThita thaI jatI ke vAthI enuM nirUpaNu karavAmAM doSa nathI, ema kahI eka udAharaNa Ape che -- 666 ' ' ke kuvaka, have tane amArAM stAne AdhAta karavAnI ramatanuM sukha nahi maLe. huM bakula, have tAre amA! mukhAvanA ke!gAnA smaraNathI ja saMteASa mAnavAnA rahyo. huM azeAka, have tane amArA caraNanA AvAta nahi maLatAM tuM smaze!ka maTI sazeAka thaI jadaza.' ema nagara cheDatI vakhate jenA duzmaneAnI strIe kheAlI.' ahI prasa'ga eveA che ke keI rAjAe peAtAnA zatruone harAvyA che ane temanI strIe nagara cheDIne jatI vakhate A vacane uccAre che. emAM ' kucAlata'vagerene lIdhe zRMgAranuM sUcana thAya che, te zatruonA karuSNane pASaka banI tenuM aMga banI jAya che. ahI rALanA prabhAvAtizaya e mukhya viSaya che. e prabhAvAtizayane zatruonI karuNa dazAthI puSTi maLe che. Ama, e viredhI senA saMmilanathI bhAvakAnuM hRdaya kSudha thavAne badale Ana pAme che.
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ halota 3-20] virodhI rasa ke sAMgane pradhAna rasanAM aMga banAvavAM [231 | tripurAri zivane lagatA zlokamAM vipralaMbha ane karuNa bhegA AvyA che, temane virodha pahelAM e rIte TALI batAvyo ke e baMne bIjA eka pradhAna bhAva bhaktine poSavA AvyA che, eTale tenuM aMga banI gayA che. tethI temane paraspara virodha thato nathI. have ahIM ema batAvyuM che ke koIvAra virodhI rasanA nirUpaNamAM deva nathI hoto eTaluM ja nahi, balake tenAthI mULa vaktavyane uThAva maLato hoI te guNarUpa banI jAya che. have e zlokamAMnA virodhane parihAra bIjI rIte karI batAve che. kahe che - athavA vAkyArtharUpa koI karuNa rasanA viSayane tevA ja zRMgAra viSayanI sAthe kaI vizeSa bhaMgithI joDI devAthI rasane paripaSa ja thAya che. kema ke, prakRtithI ja suMdara padArtho jyAre zocanIya avasthAne pAme che, tyAre pahelAMnI avasthAmAM anubhavAyelA vilAsanuM smaraNa tAjuM thatAM, te adhika zekAveza utpanna kare che. jema ke - A te hAtha je, amArA kaMdorAne kheMcI leto hato, amArAM puSTa stanenuM mardana karato hato, amArI nAbhi, jAMgha ane nitaMbane sparza karato hato ane amArAM nADAM choDI nAkhate hato." mahAbhAratanA yuddha pachI raNabhUmi upara kapAyelAM paDelAM yoddhAonAM aMge bhego rAjA bhUrathavAno hAtha jotAM tenI strIo A bole che. ahIM pradhAna rasa karuNa che, paNa temAM pUrvAvasthAmAM bhegavelA zRMgAranuM smaraNa bhaLatAM karuNa vadhAre gADha bane che. e ja rIte, zivane lagatA zlekamAM paNa zivanA bANanA agnithI bhayabhIta thayelI tripuranI yuvatIono karaNa, pradhAna vAkaSArtha che, paNa e agninI ceSTAo joIne pahelAM anubhavelI zRMgAraceSTAonuM smaraNa tAjuM thAya che, ane te zokano uddIpana vibhAva banI tene vadhu puSTa kare che, ane ethI vRttimAM kahe tethI tripurAri zivane lagatA zlokamAM zaMbhune zarAgni tripura yuvatIo sAthe tarata ja aparAdha karelA kAmInA je vyavahAra kare che (eTale e kAmInA vyavahAranuM smaraNa prastuta
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23ra ] eka rasanI pradhAnatAnuM samarthana [ dhvanyAlaka karuNa rasane puSTa kare che ane) e rIte virodha raheto ja nathI. tethI ApaNe jema jema vicAra karIe chIe tema tema ahIM doSano abhAva pratIta thAya che. ane e ja rIte - "ghavAyelI komaLa AMgaLIomAMthI TapakatA lohIthI kharaDAvAne lIdhe aLato lagADyo hoya evA page dAbhavALI jamIna upara cAlatI, kharatAM AMsuothI jenAM meDhAM dhovAI gayAM che evI, tArA zatruonI strIo, DaranI mArI patinA hAthamAM hAtha pakaDAvIne atyAre jANe pharIvAra paraNavA nIkaLI hoya ema, dAvAgninI cArekora phare che." ahIM zatrunI strIonI evI ceSTA varNavI che. jene maLatI ceSTAo lagna vakhate paNa karavAmAM Ave che. jema ke lagna vakhate kanyAne page aLato lagADe che, lagna vakhate cerInA dhumADAthI athavA svajananA viyogane kAraNe kanyAnI AMkhamAM AMsu Ave che, kanyA potAnA hAthe varanA hAthamAM sepe che, agninI AsapAsa pherA phare che, vagere. ahIM zatrunI strIone karuM e ja pradAna kasa che. tene A vivAdevanA AnaMdanuM raNa puSTa kare che. tethI ahIM karuNa ane zRMgArano virodha nathI. e ja vastu vRttimAM kahe che ke - uparanA jevA badhA ja dAkhalAomAM virodha Avato nathI ema samajavuM joIe. Ama, rasAdine virodhI rasAdi sAthe samAveza kayAM kare ane kyAM na kare te batAvyuM. have temanuM eka ja prabaMdhamAM nirUpaNa karavuM hoya te tene yogya krama ye, te darzAvavA kahe che ke - eka rasanI pradhAnatAnuM samarthana 21 prabaMdhomAM aneka rasonI cejanA thaI zake che, e vAta jANItI che, tema chatAM prabaMdha utkRSTa thAya evI IcchA
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ - udyota 3-21 ] eka rasanI pradhAnatAnuM samarthana [ 233 rAkhanAra kavie e badhA rasamAMthI ekane ja pradhAna athavA aMgI rasa banAva. ane pachI vRttimAM samajAve che ke - prabaMdhamAM eTale ke mahAkAvyamAM ane nATaka vageremAM chUTaka chUTaka rUpe aneka rasa aMgabhAve nirUpavAmAM Ave che, evI paripATI che, tema chatAM je pitAnA prabaMdhene utkRSTa banAvavA Ico hoya teNe e rasamAMthI koI eka vilita rasane aMgI tarIke le, e ja bahetara che. Ane samajAvatAM lecanakAra kahe che ke bhArata vagere e kahevuM che ke kA abhiya hoya ke anabhineya hoya to temAM aneka raso Ave che. ane te AkhI kRtimAM chUTaka chUTaka eTale ke koI aMgabhAve to koI aMgabhAve rahelA hoya che. koI nAyakagata hoya che, to koI pratinAyakagata hoya che, koIne patAkAnA nAyaka sAthe saMbaMdha hoya che, to koIne prakaranA. je pradhAna nAyakagata hoya che, te aMgI kahevAya che, ane bAkInA aMga kahevAya che. temAMthI keI eka pitAne vivalita rasane aMgI banAva e ja kRtine utkRSTa banAvavA mATe bahetara che. bahetara che ema eTalA mATe kahyuM che ke anabhinaya kAvyomAM paryAya baMdhamAM ane abhinaya kAvyomAM samavAramAM chUTaka chUTaka aneka rasa hoya che, paNa temAM koI ekane jaMgI banAvavAmAM na Ave toye anucita nathI gaNAtuM; paNa mahAkAvya ane nATakamAM to eka rasane aMgI banAvo ja paDe che. ane mATe ja paryAya baMdha ane samavakAra karatAM mahAkAvya ane nATaka caDiyAtAM gaNAya che. eTale potAnI kRtine utkRSTa banAvavA IcchanAre to koI eka rasane aMgI banAva e ja bahetara che. ahIM kadAca koI evo prazna uThAve ke bIjA rasa paNa je paripoSa pAmyA hoya to te koI eka pradhAnarasanuM aMga zI rIte banI zake? ane je paripeSa na pAmyA hoya to rasa kevI rIte kahevAya? eTale rasa hovuM ane aMga hovuM e be parasparavirodhI vAta che. eTale bIjA raso aMgarUpe rahe ane eka rasa aMgIrUpe rahe, evuM zI rIte bane ? enuM samAdhana karavA kahe che ke
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 ] eka rasanI pradhAnatAnuM samarthana [ dhvanyAlaka bIjA aneka se paripaSa pAmyA hoya chatAM eka rasa aMgI bane emAM virodha kema na Ave? evI zaMkA keIne thAya ema dhArI kahe che ke - 22 AkhA prabaMdhamAM vyApta eTale ke sthAyIrUpe dekhAtA prastuta rasanI agitAne bIjA rasonA samAvezathI hAni nathI pahoMcatI. prabaMdhamAM bIjA karatAM pahelAM rajU karavAmAM Avela ane vAre vAre anusaMdhAna thatuM rahevAne kAraNe je rasa sthAyI eTale ke AkhA prabaMdhamAM vyApta hoya che, tenI vacamAM vacamAM bIjA rasene samAveza thavAthI tenI aMgitA eTale ke pradhAnatAne bAdha nathI AvatuM. A ja vAtanuM samarthana karavA kahe che - jema prabaMdhamAM eka vyApaka kAryane pradhAna banAvavAmAM Ave che, tema eka rasane pradhAna banAvavAmAM paNa koI virodha nathI. saMdhi vagere yukta prabaMdhamAM jema aMta sudhI cAlatA eka vyApaka kAryanI yojanA karavAmAM Ave che, ane temAM bIjAM kAryo bhaLatAM nathI evuM paNa nathI hatuM, tema chatAM, bIjA kAryo temAM bhaLatAM hovA chatAM tenuM prAdhAnya eAchuM thatuM nathI, tevI ja rIte, eka ja rasane aMgI banAvavAmAM Ave temAM paNa koI virodha nathI, balake, jAgrata vivekavALA ane anusaMdhAna jALavanArA sahRdayane evI kRtimAM khUba AnaMda Ave che. lecanakAra ahIM spaSTatA kare che ke A kArikA ane vRttimAM be vAta kahevAmAM AvI che. (1) eka to e ke kAryanA daSTAMta dhArA e
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 3-22, 23 ] eka rasanI pradhAnatAnuM samarthana [ 235. batAvavAmAM AvyuM ke jema eka prabaMdhamAM eka kArya pahelethI chelle sudhI vyApeluM he I te mukhya gaNAya che ane bIjAM prAsaMgika kAryo temAM Ave che, chatAM mukhya kAryanI pradhAnatA ochI thatI nathI, tevuM ja rasanuM paNa che; eka mukhya rasa sAthe bIjA gauNa rasa Ave tethI mukhya rasanI mukhyatAne AMca AvatI nathI. (2) mukhya kAryano je rasa te mukhya rasa ane gauNa kAryane rasa te gauNa rasa gaNAya che. eTale emanI vacce aMgAgibhAva hoya emAM kazuM asaMgata nathI. upara evuM siddha karavAmAM AvyuM ke prabaMdhamAM raso aMgAgibhAve Ave emAM kazuM asaMgata ke asaMbhavita nathI; eTale pratipakSI evo vAMdhe uThAve che ke.... je rasone paraspara virodha nathI hato jema ke, vIra ane zRMgArane, zRMgAra ane hAsyane, raudra ane zRMgArane, vIra ane adbhutane, vIra ane raudrane, raudra ane karuNane, athavA zRMgAra ane addabhutane, teo bhale aMgAgibhAve Ave; paNa je rasone paraspara bAdhyabAdhakabhAva che, jema ke, zRMgAra ane bIbhatsa, vIra ane bhayAnakane, zAMta ane raudrane, athavA zAMta ane zRMgArano, teo zI rIte aMgAgibhAve AvI zake ? ahIM rasonA parasparanA be prakAranA saMbaMdha batAvelA che. eka che avirodhano ane bIje che bAyabAdhakano ahIM je rasone avirodhI gaNAvyA che, temAMnA keTalAka amuka paristhitimAM virodhI bane che, evuM ApaNe A ja udyotanI 18mI kArikA uparanA vivaraNamAM jaI gayA chIe. eno artha e che ke evA rase amuka paristhitimAM virodhI ane amuka paristhitimAM avirodhI hoya che. ahIM e avirodhI hoya evI paristhitine ja lakSamAM laIne emane avirodhI gayA che. bIja che te bAyabAdhakabhAva saMbaMdha dharAvatA rase che. evA be raso kadI bhegA rahI ja na zake. kAraNa, emane svabhAva ja ekabIjAno ucheda karavAno che. upara avirodhI tarIke gaNAvelA so kaI rIte avirodhI che te locanAkAra A rIte samajAve che?
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 ] eka rasanI pradhAnatAnuM samarthana [ vanyAloka kanyAratna meLavavA mATe yuddha, rAjanIti ke parAkramane Azraya levAmAM Ave tyAM zaMgAra ane vArane virodha hoto nathI. jema ke, phimaNane yuddha karIne meLavI hatI, vAsavadattAne yaugaMdharAyaNanI rAjanItithI meLavI hatI ane jyAM rAkSasa vidhithI lagna hoya che, tyAM kanyAnA apaharaNamAM parAkrama vAparavuM paDe che. ahIM eka vastu khyAlamAM rAkhavAnI che ke zRMgAranuM AlaMbana ane vIranuM AlaMbana eka nathI. zRMgAnuM AlaMbana 2mI che ane vIranuM AliMnana kisa vagere che. hAya te zRMgAranuM ga ja che. rodra ane zugArano virodha paNa koI ne kaI rIte sAdhI zakAya ema che. bhArate pote ja kahyuM che ke kauda prakAtinA rAkSase, dAna ane manuSya LajabarIe zRMgAranuM sevana kare che. mAtra nA eka pratye ugratA na dAvavI joIe. e utA vagere premamAM bAdhA nAkhanAra vyaktio pratye DAya. jyAM vinA adbhuta kAryonuM varNana che, che, tyAM vAra ane adbhuta vacce ridhi nathI hoto. bharatamunie kaheluM ja che ke vIranuM ke te ja abhUta. vIre ddhata prakRtinA bhImasena jevA pAtramAM vIra ane raudrano samAveza karavAmAM vAMdho nathI. kAraNa, e baMnenA sthAyI bhAvo utsAha ane krodha vacce virodha nathI. radra ane karuNa vacce paNa virodha nathI. bharata munie kahyuM che ke rInuM je karma kahetAM pariNAma te ja karuNa rasa, paNa baMneno Azaya ja ja hovo joIe. zRMgAra ane anutanA avire dhanuM data " nAvalI mAM rAjA ane sAgarikAnuM milana eNndrAlikA adbhUta kriyAo mAraphate sadhAya che, temAM jovA maLe che. je no bAdhyabAdhaka saMbaMdha kahyo che te zI rIte, e samajAvatAM canakAra kahe che ke premI jyAre preyasa rUpI AlaMbanamAM magna thaI jAya che, tyAre rati jAge che, ane jyAre mANasa AlaMbanathI dUra bhAgI jAya che tyAre te jagusA kahevAya che. Ama, zRMgArane sthAyI bhAva rati ane bIbhatsanA sthAyIbhAva jagusA eka AzrayamAM rahI ja na zake. kAraNa, e baMne ekabIjAnA saMskArane ukheDI nAkhe che. eTale eka AzrayamAM e baMnenuM varNana thaI ja na zake. vIra ane bhayAnakanuM paNa evuM ja che. je mANasa vAra hoya tenAmAM bhaya zI rIte saMbhave! zAMtano sthAyI bhAva tattvajJAnathI utpanna thayela saMsAra pratyeno nirveda che; jenAmAM e nirveda jAgyo hoya tenAmAM koI pratye rati pragaTe ja kevI rIte ? ahIM ratino artha strIpuruSa prema ja levo joIe. deva pratye to saMbhavI
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 3-24 ] bAhyabAdhaka virodha kema TaLe? [ 237 paNa zake. Ama, zAMta ane raudra athavA zAMta ane zRMgAra vacce spaSTa virodha che. pratipakSano prazna e matalabano che, ke rasono virodha be prakArano hoya che. eka virodha samAna adhikaraNane kAraNe hoya che ane bIjo bAdhyabAdhakabhAvanA rUpano hoya che. pahelA prakArane virodha kaI vAra AlaMbananI ekatAne kAraNe ne koI vAra AzrayanI ekatAne kAraNe hoya che. e virodha to je paristhitine kAraNe pedA thato hoya temAM pheraphAra karIe eTale maTI. jAya. paNa bAyAbAdhabhAvane lIdhe Avato virodha to TaLI zake ja nahi. e zI rIte TaLe? eno javAba A covIsamI kArikAmAM Ape che - AdhyabAdhaka vidha kema TaLe? 24 jyAre bIjo rasa aMgI eTale ke pradhAna hoya tyAre teno virodhI ke avirodhI je koI rasa hoya tene paripaSa na kara. ema karavAthI virodha rahetuM nathI. jyAre aMgI zRMgArAdi rasa prabaMdhavyaMgya hoya tyAre tenA virodhI ke avirodhI rasane paripaSa na kare. emAM paripaSa na karavAno pahelo upAya e che ke aMgI rasa karatAM virodhI rasanI atyaMta adhikatA na batAvavI. baMnene utkarSa sarakho hoya te temane virodha nathI saMbhavato. jema ke - "eka bAju priyA raDe che, bIjI bAju raNabherIne avAja saMbhaLAya che. eTale eddhAnuM hRdaya prema ane yuddharasa vacce jholAM khAya che." AmAM "priyA raDe che' e ratino utkarSa sUcave che ane raNaberI' ane "yaho' e zabdothI vIranA sthAyI utsAhane urSa sUcavAya che. * jholAM khAya che' ethI ema sUcavAya che. ke bemAM kaI vadhu nathI ke ochuM nathI, baMne samAna che. AthI virodha TaLe che. athavA evuM ja bIju udAharaNa
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 ] bAdhyabAdhaka virodha kema TaLe? [ vanyAloka gaLAmAMthI hAra kADhIne rudrAkSamALAnI peThe hAthamAM pheravatI, nAgane badale mekhalAnI derIthI paryakabaMdha nAmanuM Asana bAMdhI, khoTekhoTuM maMtra japatI hoya tema phaDaphaDatA hoThathI hAsya vyakta karatI, ane saMdhyA pratyenI IrSyAne lIdhe pazupati mahAdevane upahAsa karatI dekhAtI devI pArvatI tamAruM rakSaNa karo." AmAM "saMdhyA pratyenI IrSyA thI IrSA vipralaMbha zRMgAra ane saMpAsanA vakhatanI zaMkaranI cerAonA anukaraNathI hAsya abhivyakta thAya che ane te ratibhAvane poSe che. te ja rIte, zaMkara pratyeno prema temano upahAsa karavA prere che eTale rati hAsyamAM pariName che. Ama baMne ahIM samabaddha che. eTale emanA nirUpamAM deva nathI. A "bAlapriyA' prakSipta mAne che; ane dIbritikAra e kamAM zRMgAra ane zAMtanI saha pasthiti mAne che. uparanI samajUtI bAlapriyA' TIkAne anusarIne ApelI che. locanakAra ahIM eka muddo e carce che ke A niyama phakata muktakane ja lAgu paDI zake, prabaMdhane nahi, evuM keTalAka AcAryo mAne che, paNa te barAbara nathI. prabaMdhamAM paNa be samabala se AvI zake che. prabaMdhamAM AdhikArika eTale ke pradhAna kathA hoya tenuM phaLa ja pradhAna gaNAya che. e dharma, artha, kAma e traNamAMthI koI eka, be ke traNa puruSArthanuM sAdhana hoya che. eTale kaI prabaMdhamAM be udezaya heya ane baMne sarakhA mahattavanA hoya, dA. ta., "ratnAvalI'mAM sacivAyatta sidinI daSTie joIe te pRthvInuM rAjya meLavavuM e AdhikArika athavA pradhAna phaLa che, ane kanyAratnanI prApti e prAsaMgika ke gauNa phaLa che. jyAre nAyakanI dRSTie joIe te kanyAratnanI prApti e mukhya che ane pRvInA rAjyanI prApta gauNa che. Ama hovAthI, "svAmI ane maMtrInI buddhithI ja phaLaprApti thAya che." e nyAye ahIM A baMnenuM sarakhuM prAdhAnya che. Ama, muktakanI piThe prabaMdhamAM paNa rasanuM samaprAdhAnya saMbhave che. bIje upAya e che ke aMgI rasanA virodhI vyabhicArI bhAnuM jhAjhuM nirUpaNa na karavuM, athavA karavuM te tarata ja aMgI rasanA vyabhicArIonuM nirUpaNa pAchuM zarU karI devuM.
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 3-24 ] bAdhyabAdhaka vidhi kema TaLe? [ 239 Ane samajAvatAM lecanakAra kahe che ke AmAM be vikalpa hoya ema lAge che. eka to e ke aMgI rasanA virodhI rasanA vyabhicArIonuM nirUpaNa kazuM na karavuM ane bIjuM e ke karavuM to tarata pradhAna rasanA vyabhicArInuM nirUpaNa pAchuM pharI zarU karI devuM. je virodhI rasanA vyabhicArInuM nirUpaNuM ja karavAmAM na Ave to te paripuSTa ja na thAya, ane aparipuTa rahe te te 2sa paNa na kahevAya; e muzkelI TALavA mATe bIjo vikalpa sUcavyuM che ke virodhI rasanA vyabhicArIonuM nirUpaNa karavuM paDe to karavuM, pazuM tarata ja pAchA pradhAna rasanA vyabhicArInuM paNa nirUpaNa zarU karI devuM. Ama, AmAM virodhI rasanA vyabhicArInuM nirUpaNa na karavA upara bhAra nathI, paNa tarata pradhAnarasanA vyabhicArInuM nirUpaNa zarU karI devA upara che ema samajavuM. jema ke bIjA udyotanI 19mI kArikAnI vRttimAM udAharaNa tarIke TAMkelA "odhe bharAIne" vagere makamAM jaMgI rasa zRMgAra che; paNa nAyakane aparAdha sAbita thavAthI nAyikAne krodha caDelo che. e krodha raudrano sthAyI bhAva che ane tene paSavA mATe "sakhata bAMdhIne ' vagere anubhAvothI tenA vyabhicArI amarSanuM sUcana karyuM che; paNa tarata ja pAchuM, "raDatI premikA" "hasato nAyaka' vagerethI zRMgAranA vyabhicArI bhAve ISya, sukAya ane harSanuM anusaMdhAna karI lIdhuM che. have trIjo upAya batAve che. trIje upAya e che ke aMgabhUta rasane paripaSa mAthA pachI paNa te aMgarUpa che e vAtanuM vAraMvAra dhyAna rAkhavuM. AnA dRSTAMta tarIke locanakAra "tApasavatsarAjane Take che. emAM aMgI rasa che udayanane vAsavadatA pratyene zRMgAra, pazu vAsavadattAnA maraNa samAcAra maLyA pachI udayana padmAvatI sAthe lagna kare che ane tenA sAthe eno saMbhoga zRMgAra barAbara paripaSa pAmato nirUpAya che: chatAM te che aMgI zRMgAranuM aMga. eTale kavi enA nirUpaNa daramyAna vAre vAre udayanananI viraha vedanAnuM varNana karato rahe che, jethI vAsavadattA pratye ene prema bhAvakanI najara bahAra na jAya. Ama karavAthI aMga rasanA paripaSamAM doSa nathI Avato. A pramANe bIjA paNa upAyo pite kalapI levA.
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 ] bAdhyabAdhaka virodha kema TaLe? [ kavanyAloka locanakAre evA cAra upAyo sUcavyA che. (1) aMgI rasanA virodhI rasanA vibhAva anubhAvana utkarSa na thavA deva, (2) athavA aMgI rasanA virodhIono samAveza ja na karavo, (3) karyo hoya to temano paripaSa aMgIrasanA vibhAvAnubhAvathI karavo, (4) virodhI rasanA vibhAvAnubhAvone paripaSa karyo hoya to teo aMgarUpa che e vize temane satata jAgarUka rAkhavA vagere. be rasenA bhegA nirUpaNanA upara je upAya batAvyA che, te virodhI tema ja avirodhI ema baMne prakAranA rasane lAgu paDe che. paNa virodhI rasano samAveza karavAmAM keTalAka vizeSa deva Ave che. tene parihAra kema kare te have batAve che. jyAre gauNa rasa virodhI hoya tyAre temAM aMgI rasanA karatAM kaMIka UNapa rAkhavI. jema ke zAMta je aMgI rasa hoya te zRMgAramAM UNapa rAkhavI, ane zRMgAra e aMgI hoya to zAMtamAM UNapa rAkhavI. ahI koI e prazna kare ke paripaSa pAmyA vagarane rasa rasa ja kevI rIte kahevAya? te tene javAba e che ke. ame ema kahyuM che ke "aMgI rasa karatAM" aMga rasanI kaMIka UNapa rAkhavI. eTale ke aMgI rasane jeTalo paripaSa karyo. hoya teTale aMga rasano na kara. bAkI svAbhAvika rIte ja jeTalo paripaSa thatuM hoya tene to koNa rokI zake ema che?' jeo rasanA aMgAMgibhAvane svIkAratA nathI teo paNa e. vAtano InkAra karI zake ema nathI ke aneka rasavALA prabadhAmAM (mukhya ane ane bIjA rasano) vadhato ochA utkarSa hoya che. A rIte avirodhI ane virodhI rasane prabaMdhamAM aMgAgibhAve samAveza karavAthI virodha TALI zakAya che. raso vacce aMgAMgI saMbaMdha na hoI zake, ema jeo mAne che. temanI dalIla e che ke rasa pote svacamatkAramAM vizrAMta thato hoya che. ema na hoya to te rasa ja na kahevAya. eTale je rasa pitAnA camatkAramAM ja vizrAMta thato hoya te bIjAnuM aMga zI rIte banI zake? athavA
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ na -24] bAdhyApaka virAdha kema TaLe! [ n te bIjA upara AdhAra zI rIte rAkhI zake? eTale rase va aMgAMgI ke upakArya-upakAraka saMbaMdha saMbhavato nathI. enA javAbamAM kahevAmAM AvyuM che ke evA lokee paNa eTaluM to kabUla karavuM ja paDaze ke prabaMdhamAM koI rasa tene vadhu bhAga rakato hoya che, to koI rasa cheDe bhAga rAkato heya che. ema karyA vagara vArtA ja kahI zakAtI nathI. vaLI, je rasa prabaMdhanA moTA bhAgamAM vyApelo hoya che, tene bIjA rasa sAthe koI saMgati ja na hoya, te to kathAmAM paNa koI saMgati na saMbhave. eTale e lokoe paNa rase vacce taratamabhAva hoya che, evuM to svIkAravuM ja paDe che. ene ja ame aMgagIbhAva athavA upakArya-upakAraka bhAva kahIe chIe. eTale e loko asvIkAra kare che te nAma pUrata che. A badhI vAto ame kahI te, je loko eka rasa bIjA rasane vyabhicArI eTale ke aMga banI zake che, ema mAne che, temanA matane anusarIne kahI che. bIjA mata mujaba to ahI "rasa" zabdathI upacAra kahetAM lakSaNa dvArA "sthAyI bhAvane ja ullekha karavAmAM AvyuM che, eTale eka sthAyI bhAvane bIjAnuM aMga mAnavAmAM virodha Avate ja nathI. ahIM rasanA aMgAMgI saMbaMdha vize be matane ullekha karavAmAM gAvyo che. e baMne tene AdhAra bharata nATayazAstranA sAtamA akhAyane nIcene bleka cheH bahUnAM samavetAnA rUpaM yasya bhaved bahu / sa mantavyo rasasthAyI zeSAH saMcAriNo mtaaH| e zlokano artha baMne matavALAo jude jude kare che. jeo ema mAne che ke rasamAM paNa kaI aMga ane koI aMgI athavA koI sthAyI ane koI saMcArI hoI zake che, teo A zlokano artha e kare che ke "bhegA AvelA aneka bhAvamAMthI je bhAva prabaMdhamAM vadhu bA5ka hoya tene sthAyI rasa kahe ane bAkInAne saMcArI mAnavA." nA loko uparanA zlokamAM sarakArI zabda Ave che tene be pada mAne che H ravApI ane emAMnA visargane vikalpa lepa thayo che ema kahe che. 23 16
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ .22 ] ekAgra virodha kema TALave ? [[dhvanyAlaka bIja matavALA rasathALIne eka samAsa mAne che ane tene artha rasane sthAyI evo kare che. e rIte emane mate e ko artha evo thAya ke "bhegA AvelA aneka bhAvomAMthI je bhAva prabaMdhanA vadhu bhAgamAM vyApaka heya te sthAyI bhAva kahevuM ya ane bAkInA saMcArI kahevAya." eno artha e thaze ke bharate je 49 bhAre gaNAvelA che temAMno je bhAva prabaMdhamAM vadhu vyApaka hoya tene sthAyI kara ne bAkInAne saMcArI kahevA. bharate A 49 mAMthI ATha ke navane ja sthAyI kahelA che ne bAkInAne saMcArI kahelA che, paNa stha thI bhAve paNa bIjA sthAyI bhAvanA saMcArI banI zake ema kaheluM che jema ke vIra rasamAM krodha sa cArI bhAva tarIke Ave che, paNa raudramAM e sthalI hoya che. nirveda bIjA rasamAM vyabhicArI take Ave che, paNa zAMtamAM e sthAyI hoya che, unmAda, Ama to, vyabhicArI bhAva ja gaNu ya che, paNa "vikramozIya' nATakamAM cethA aMkamAM e eTalo badhe vyApaka che ke saMcArI maTIne sthAyI banI gayo che. Ama, A lokonA mane je bhAva vadhu vyApaka hoya te sthAyI, rasa paNa te ja banI zake, eTale ke AsvAdana paNa tenuM ja thaI zake, ane bAkInA saMcArI. eTale emane mate bhArate A kaleka sthAyI ane saMcArInI spaSTatA karavA lakhela che. Ama, pahalA mata pramANe te rase varace aMgagI ke upakArya. upakAraka saMbadha hoI zake che, ane bIjA mata pramANe e 22mI kArika mAM rasano artha thAya bhAva karavAne hAI temanI vacce aMgAMgI ke upakArya-upakAraka saMbaMdha mAnavAmAM koI vAMdho nathI. A rIte prabaMdhamAMnA pradhAna rasanI sAthe virodhI ke virodhI rasone samAveza karavAmAM sAdhAraNapaNe virodha TALavAnA upAya batAvyA pachI have (khAsa karIne) virodhI rasanI bAbatamAM virodha TALavAne upAya batAvavAnuM kahe che - ekAzayane virodha kema TALave ? 25 pradhAna ane je virodhI ekAzrayane kAraNe virodhI banate heya tene Azraya bIje karI de, eTale tenA paNa paripaSamAM deSa nahi Ave.
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ yota 3-25 ] ekAyane virodha kema TALave? [23 virAdhI rasa e prakAranA heAya che. (1) ekAdhikaraNane lIdhe virAdhI ane (2) niraMtaratAne kAraNe vidyAdhI. emAM ekAtrikaraNane kAraNe virAdhInA paNa pAchA be prakAra che: (1) ekAzrayane kAraNe virAdhI, ane (2) eka AlaMbanane kAraNe virodhI. e ApaNe pahelAM A ja udyotanI 18mI kArikAnI vRttinA vivarSomAM joI gayA chIe. emAMthI prakha`dhanA pradhAna rasanI dRSTie je ekAzrayane kAraNe virodhI hoya, jema ke, vIranA bhayAnaka, tene Azraya jo karI nAkhavA. eTale ke vIranA Azraya je kathAnAyaka, tenA sAmA pakSamAM eTale ke pratinAyakamAM bhayAnakanuM nirUpaNa *ravuM. ema jo karavAmAM Ave teA te virodhI rasa ( bhayAnaka,nuM paNa pirapoSaNa doSarUpa nahi khane. kema ke, sAmA pakSamAM atyaMta bhayanuM vana karavAthI nAyakanI nIti, parAkrama vagere sarpAtta sArI rIte pragaTa thAya che. A vAta mArA (eTale ke AnaMdavardhananA ) ' arjunacarita' kAvyamAM arjunanA pAtAla avataraNa prasaMge vizadapaNe batAvelI che. tyAM vana evuM Ave che ke jayAre arjunanA dhanuSyanA bhayaMkara TakAra gAjavA lAgyA tyAre indranA zatruenA nagaramAM bhAre kelAhala macI gayeA. AmAM arjunanA vIratvane uThAva ApavA mATe duzmatAI bhayabhIta avasthAnuM varNana karavAmAM AvyuM che. ahIM vIrA Azraya arjuna che ane bhayAnakanA Azraya zatrue che. ema tenA Azraya judA hevAne kAraNe vIra ane bhayAnakane virAdha rahetA nathI, balake yAnakanA varNanathI vIrane vadhu uThAva maLe che. A rIte prakha dhamAMnA pradhAna rasanI sAthe ekAdhikaraNa ( ekAzraya )ne kAraNe jenA virAdha AvatA hoya tene a`gI banAvI devAthI virAdha TaLI jatA hAya che, te batAvyA pachI have virAdhInA je bIjo prakAra, eTale ke nira MtaratAne kAraNe je virAdhI banatA hAya tenA virodha TALavAnA upAya matAvatAM kahe che
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ vanyA 4] niraMtaratAne virodha kema TALave? niraMtaratAne virodha kema TALave? ekAzrayane kAraNe je virodhI na hoya, paNa niraMtaratAne kAraNe je virodhI banI jato hoya, tene, vacamAM bIjA rasanuM vyavadhAna rAkhIne, buddhimAna kavie vyakta karavo. ane vRttimAM samajAve che ke - je rasa ekAzrayane kAraNe virodhI na hoya, paNa niraMtaratAne. kAraNe. eTale vacce aMtara rAkhyA vagara eka pachI tarata ja bIjAnuM varNana karavAmAM Ave te je virodhI heya, tene prabaMdhamAM samAveza, vacamAM bIjA rasanuM vyavadhAna eTale ke aMtara rAkhIne, kara, jema "nAganaMda"mAM zAMta ane zaMgArane karavAmAM Avela che. kahevAnI matalaba e che ke je be rasa vacce ekAzrayane kAraNe nahi paNa niraMtaratAne kAraNe virodha Avato heya, temano prabaMdhamAM samAveza karatI vakhate, be vacce koI avirodhI rasanuM varNana karyA pachI bIjA rasanuM varNana karavuM, jevuM "nAgAnaMda'mAM kareluM che. tyAM pradhAna rasa zAMta che. ane zAMta pachI tarata ja, aMtara vagara je zRMgAranuM nirUpaNa karavAmAM Ave to temAM virodha Ave ema che. mATe kavie mAlavikA sAthenA zRMgAranuM nirUpaNa karavA pahelAM vacamAM zatinA ane zRMgAranA baMnenA avirodhI evA adabhuta rasanuM nirUpaNa karyuM che, ane pachI zRMgAranuM. Ama, ahIM deva TALI zakAya che. upara zAMta ane zRMgAra niraMtaratAne kAraNe ekabIjAnA virodhI rase che, ema kahyuM che, te sAme koI evo vAMdho uThAve ke bharate zAMta rasanA vibhAvAdinuM pratipAdana nathI karyuM eTale zAMta rasa che ja nahi, to ene javAba ApavA mATe have graMthakAra zAMta rasanuM pratipAdana kare che. tRNAlayathI utpanna thatA sukhane je paripaSa, te jenuM lakSaNa che e zAMta rasa pratIta thAya ja che (eTale enA InkAra na thaI zake). mATe ja kahyuM che ke -
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ thayota 7-27 ] nira'taratAne virodha kema TALavA ? [ 245 '' A leAkamAM je kAmasukha che, ane je divya mahAna sukha che, te khaMne tRSNAkSayathI thatA sukhanA seALamA bhAganI pakSu kharAkhara nathI." jo e eTale ke zAMtarasa sajananA anubhavanA viSaya na banatA hAya tA tethI kAMI asAdhAraNa mahAnubhAvAnI vizeSa cittavRttirUpa e zAMtarasaneA inkAra na thaI zake. tema enA vIramAM paNa samAveza karavA ceAgya nathI. kAraNa, vIra tA abhimAnamaya hAya che. ane A zAMta rasamAM te ahaMkAra zamI gayA haiAya che. Ama, e be vacce bheda hovA chatAM, ne ekatA mAnavAmAM Ave, te pachI vIra ane raudrane pazu eka ja mAnavA paDaze. dayAvIra vageranI cittavRtti jo badhI rIte ahaMkArahita hAya te temane zAMta rasanA peTAbheda tarIke gaNI zakAya, nahi tA, eTale ke jo e cittavRtti ahaMkAramaya hAya, tA ane vIrarasanA peTAleda gaNavAmAM kAI vAMdhA nathI. Ama, zAMta rasa che ja. ane virodhI rasanA samAveza thayelA hAya tAye vacamAM aviAdhI rasanuM nirUpaNu karyAM pachI enA samAveza karavAmAM Ave te virAdha rahetA nathI, jevuM upara ApelA 'nAgAnaMdanA dAkhalAmAM thayu che. ahI. lAcanakAre zAMtarasanuM pratipAdana vigate kareluM che, paNa te ahIM khAsa prastuta na heAI lalluM nathI. jijJAsue ' abhinavanA rasavicAra'mAM te joI levuM. ene ja daDhAvavA mATe kahe che ke P 27 eka vAkayamAM AvelA hAya tAye je enI vacce kAI mIo ( kha'naine avirAdhI) rasa Avye hAya tA e virAdhI rasanA samAvezamAM virodha rahetA nathI. vacamAM khIo rasa AvavAthI eka prakha'dhamAM rahelA e virodhI rasAnA virodha TaLI jAya che, emAM kAI bhrAMti nathI..
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 241 ] niraMtaratAne virodha kema TALave ? [ vanyAlokakema ke uparanI nIti anusAra eka vAkyamAM AvelA (virodhI) rasone virodha paNa zamI jAya che. jema ke - te vakhate, navI pArijAtanI mALAnI rajathI suvAsita thayelI chAtIvALA, devAMganAo jemanI chAtIne AliMgI rahI che evA, caMdananuM pANI chAMTavAthI sugaMdhita banelAM kapalatAnAM vastro vaDe jemane vAyu DhoLavAmAM Ave che evA vIroe, kutUhalapUrvaka apsarAoe AMgaLIthI batAvelA, pRthavInI dhULathI TAyelA, jene ziyALavAM jorathI bAjhaLyAM hatAM evA, ane mAMsabhakSI paMkhIonI lehI kharaDI vIMjhAtI pAMkhe jemane pavana nAkhatI hatI evA pitAnA dehone paDelA joyA." yuddhamAM vIratApUrvaka mRtyune bheTelA yoddhAo devatva pAmI devadeha dhAraNa karI temane levA AvelAM vimAnamAM beThA che ane tyAM temane gherI vaLelI devaganAo temanA raNabhUmi upara paDI rahelA mRtadehe AMgaLI karIne batAve che, te teo kutUhalathI jue che. temane atyAre prApta thayelA devadeva ane temanA mRtadeha vacceno virodha AkhA zlokamAM vizeSa mAraphate pragaTa thAya che. temanAM zaba pRthvInI dhULathI riTAyelAM che, paNa temanAM devazarIra pArijAtanA navA mALAnI rajathI suvAsita thayelAM che; temanAM zabane ziyALavAM vaLagyAM che, jyAre temanA devadehane devAMganAo AliMgI rahI che, temanAM zabane mAMsabhakSI 5 khIonI leDIkharaDI pAMkha 5 kho kare che, jyAre temanA devadevane ca dAnuM pANI chAMTIne sugaMdhita karelAM kakalatAnAM vastrothI vAyu DhALavAmAM Ave che. Ama, ahIM zabAnA varNanamAM bIbhatsa ane dedeha nA varNanamAM zugAra rasane anubhava thAya che. e be parasparavirodhI rasa che paNa vacamAM vIro vIramRtyu pAmIne videha pAmyA che e hakIkata vya jita thatI hoI, e beno virodha TaLI jAya che. eTale ja vRtamAM kahyuM che ke - A varNanamAM, niHsaMdeha, zRMgAra ane bIbhasane athavA temanAM aMgone samAveza, vacamAM vIrarasa AvavAne kAraNe, virodhI nathI. Ane samajAvatAM locanakAra be zaMkA upasthita karI tenuM samAdhAna kare che. pahelI zaMkA e che ke ahIM bIbhatsano vibhAva zaba che ane
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ umta 328-29 ] niraMtaratAne virodha kema TALave? [ 240 zRMgArano vibhAva devadeha che, eTale vibhAvabheda hevAthI ahIM virAdhane avakAza ja nathI. to pachI tame ema kema kaho cho ke ahIM vacamAM vIranI pratIti thAya che, tethI e be vacceno virodha TaLe che? enuM samAdhAna e che ke ahIM vizeSaNo dvArA evuM sUcavAyuM che ke A be dazA vacce eTaluM to aMtara che ke e benI ekatA saMbhavita ja na lAge. tema chatAM, e vIre te pRthvI upara paDelAM zabane potAnAM ja zarIra mAnatA hatA. e dehatvanA abhimAnane kAraNe ja mRtadeva ane devadeDanuM tAdAmya sadhAya che, ane tethI temane baMne vacceno virodha kutUhalapreraka thaI paDe che. ema jo na mAnIe to ahIM virodha ja na rahe. bIjI zaMkA e che ke ahIM vIra rasa ja che; zRMgAra ane bIbhatsa to tenA vyabhicArI eTale ke piSaka tarIke AvelA che, emane rasa ja na kahevAya. enuM samAdhAna e che ke e be svataMtra rasa bhale na hoya, paNa bIbhatsa ane zRMgAranA sthAyI bhAva jugupsA ane rati e baMne paNa ekabIjAnA virodhI ja che ne ? ane temane virodha ahIM vacamAM vIrarasa AvavAne kAraNe zamI gayo che. Ama ahIM udAharaNa tarIke A ko utAryA che te te yogya ja che. vRttimAM je ema kahyuM che ke "zRMgAra ane bIbhatsano athavA temanA aMgena' teno artha ja e che ke sthAyIbhAAna paNa emAM samAveza thaI jAya che. 28 1. virodhanuM ane avirodhanuM badhe ja, A rIte nirUpaNa karavuM; khAsa karIne zRMgAramAM, kema ke te sauthI sukumAra che. - prabaMdhamAM ke bIje (eTale ke muktakamAM) badhA ja rasomAM, upara batAvyA pramANe virodha ane avirodhanuM sahRdaye nirUpaNa karavuM, khAsa karIne zRMgAramAM, kAraNa, e ratinA paripeSarUpa che, ane ratino jarA jeTalA kAraNathI bhaMga thavAne saMbhava che. badhA rasamAM te sauthI sukumAra che, ane saheja paNa virodhane samAveza te sahI leto nathI. e rasanI bAbatamAM sArA kavie khUba ja sAvadha rahevuM; ! kAraNa, e rasamAM pramAda thaye to te tarata ja Akhe . caDe che.
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 ] varAdhI emAM paNa mRgAyane sparza dhvanyAlaka bIjA badhA rasA karatAM vadhu sukumAra hovAthI e rasamAM ja kavie sAvadhAna ane prayatnavAna rahevuM. emAM je teNe bedhyAna rahI bhUla karI teA te tarata sAcAmAM avajJAne pAtra khanI jAya che. cagArarasa badhA sasArIenA acUka anubhavanA viSaya DAI te badhA rasAmAM kamanIya ane pradhAna che. ema hovAthI - virApI seAmAM paNa zRMgAranA spaza 30 athavA, jemane bAdha ApavAnA che temane unmukha karavA eTale ke AkarSavA mATe kAvyane zaiAbhAvavA `gAranA virodhI rasamAM paNa zRMgAranAM aMgA kahetAM vibhAvAdinA pazu Ave te temAM doSa nathI. zRMgAranA vibhAvAdinA, raMgAranA virodhI rasa sAthenA 5, phakta upara kahelAM avirodhanAM lakSaNA hAjara hoya te ja doSapAtra gaNAtA nathI ema nathI, paNa jemane upadeza ApavAnA che. temane AkarSavA mATe kAvyane zaiAbhAvavA paNa evA sparza karavAmAM Avye hoya te te doSayukta gaNA nathI, zRMgAranA vibhAvAdithI AkarSAyelA vinayeA (upadeza ApavAyeAgya puruSA) sadAcAranA upadeza AnaMdapUrvaka svIkAre che. ( bharata vagere ) muniee upadeza ApavAyeAgya mAtrAnA hitArthe ja sadAcAranA upadezarUpa nATaka vagere gAThI kahetAM ma`DaLIonI avatAraNA karI che. uparAMta, zRMgAra bhaSA leAkeAnuM mana harI le evA suMdara hAvAne lIdhe tenAM aMgAnA kAvyamAM samAveza karavAthI alakAronI gheAlAmAM vadhAro thAya che, e rIte paNa virAdhI rasamAM zagAranAM aMgeAnA samAveza viASI nathI. tethI - " strIo manArama che, e sAcu, aizvayanAM sAdhanA suMdara hAya che, e sAcuM, paraMtu jIvana ja mamatta sInA kaTAkSa jevuM atyaMta asthira che."
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ hata 3-31 ] virodhI rasAmAM paNa saMgArane ra5za (2ve vageremAM rasavirodhane deza nathI. Ane samajAvatAM locanakAra kahe che ke ahIM zAMtanA vibhAga tarIke badhI vastunI anityatAnuM varNana karavuM che eTale emAM koI paNa vibhAvanuM zRMgAranI bhaMgIe varNana nathI karyuM. paraMtu "strIo manorama che, e sAcuM' vagere kahIne sAmAnA hRdayamAM praveza karyo che. matalaba ke "strIonA sauMdaryano ame inkAra karatA nathI, ame paNa tamArI peThe emane suMdara ja mAnIe chIe. vaibhavanI sAmagrI paNa suMdara che, e ame svIkArIe chIe, ema kahIne virodha TALI sAmAnA hRdayamAM praveza karI kahe che ke tema chatAM jene mATe strIo ane vaibhavanI sAmagrI vagere icchIe chIe te jIvana ja asthira che, kSaNika che; pachI e badhAMne artha zo ? ahIM kSaNikatAno artha vyakta karavA mATe madamasta strInA caMcala kaTAkSanI upamA vAparI che, te zRMgAranA vibhAvAnubhAva banI zake ema che. priyatamAne kaTAkSa kene priya na hoya ? ane tenI prItithI AkarSAIne vineya kahetAM upadezapAtra vyakti, goLanI sAthe mANasa kaDavI davA khAI jAya tema, zRMgArika upamA bega vastuonI anityatA paNa svIkArI laI aMte vairAgya sudhI pahoMcI jAya che. Ama ahIM zatimAM zRMgAranAM aMgane sparza bhaLyo che, temAM deSa nathI. have A virodha-parihAranA prakaraNane amAropa karatAM kahe che - 31 A rIte rasAdinA virodha ane avirodhane viSaya samajI laI kAvya karanAra sukavi kadI bhramamAM paDato nathI. A rIte, ahIM kahyA pramANe, rasAdinA eTale ke rasa, bhAva, rasAbhAsa ane bhAvAbhAsanA paraspara virodha ane avireAdhanA viSayane samajI laIne kAvyanI bAbatamAM atyaMta pratibhAzALI thayele sukavi kAvya karatI vakhate kadI kramamAM paDatuM nathI - bhUla karatA nathI. Ama, rasAdimAM virodha ane avirAdhanA nirUpaNanI upayogitAnuM pratipAdana karyA pachI tenA vyaMjaka tarIke vAya ane vAcakanA nirUpaNanI upagitAnuM pratipAdana kare che -
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 ] vRttionuM vivecana [ kvanyAloka' 3ra. vAnI ane vAcakenI rasAdiviSayaka aucityapUrvaka cejanA karavI e mahAkavinuM mukhya kAma che. vAnI eTale ke kathAvastunI ane tene lagatA vAcakonI, rasAdiviSayaka aucityapUrvaka ejanA karavI e mahAkavinuM mukhya kAma che. mahAkavinuM mukhya kAma ja e che ke rasAdine ja mukhyatve karIne kAvyano artha banAvI tene vyakta kare evI yegyatAvALA zabdo ane arthonI gUMthaNI karavI. rasAdine pradhAna mAnI kAvya racavAnI A vAta bhArata vageremAM khUba jANItI che, tenuM ja pratipAdana karavA kahe che -. 33 vRttionuM vivecana rasAdine anukULa zabda ane arthano je aucityapUrvakano vyavahAra eTale ke upaga, te A be prakAranI vRttio che. vyavahAra kahetAM upagane ja vRtti kahe che. temAM rasane anurUpa aucityavALa vAcya kahetAM arthano vyavahAra te kezikI vagere vRttio, ane vAcaka kahetAM zabdane je vyavahAra te upanAgarika vagere vRttio. rasAdinI abhivyakti mATe vaparAyelI ( A baMne prakAranI) vRttio (anukrame) nATaka ane kAvyamAM keI anirvacanIya sauMdarya utpanna kare che. rasAdi e baMne prakAranI vRttionA jIvarUpa che. kathAvastu vagere to mAtra zarIrarUpa ja che. rasane anurUpa artha ane zabdano upayoga te vRtti. emAM bharate gaNavelI kezikI vagere vRttione ahI arthavRtti kahI che, ane ubhaTa vagee gaNAvelI u5nAgarikA vagere vRttione zabdavRtti kahI che. enuM kAraNa e che ke bhAratanI vRttiomAM badhI jAtanA anubhavo ane ceSTAone
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ @ald 3-33 ] kRttionuM vivecana spara samAveza thAya che, ane tene atha sAthe sabaMdha hAya che, jyAre upanAgarikA vagere vRttio anuprAsa upara AdhArita haiAya che ane temAM kamaLa, kaThAra, vagere varSAMte AdhAre vRttibheda karavAmAM Ave che. Ama, ekaneA saMbaMdha a sAthe che ane bIjIneA zabda sAthe che. e baMne prakAranI vRttionA prANa rasa che, ane kathAvastu vagere teA zarIramAtra che. Anada samaya sudhI bharatanI nATayavRttie ane udbhaTTa vagerenI kASyavRttie judI judI cAlyA karatI hatI tene AnaMdane A rIte samanvaya sAdhyA ane e baMnene prANu rasa che, ema batAvyuM ane kathAvastu vagerene tenA AzrayarUpa zarIra kahyuM che. nanA ahI keTalAka leAkeA ema kahe che ke kathAvastu sAthe rasAdinA je sabaMdha che tene guNa-guNI sa kha dha kahevA joI e, jIva-zarIra sabaMdha kahevA na joie. kAraNa, vAcya eTale ke kathAvastu rasAdimaya ja pratIta thAya che, rasAdithI judu pratIta thatuM nathI. ahIM pratipakSInuM kahevuM evuM che ke kathAvastu ane rasAdi vacce jIva-zarIra saMbaMdha che, ema kahevuM yeAgya nathI, kAraNa, zarIra paheluM ane che, ane java pachI temAM praveze che. eka samaya evA paNa hAya che, jyAre zarIramAM jIva hateA nathI. Ama, jIvathI juduM zarIranuM astitva haiya che. paNa sa ane kathAvastunI bAbatamAM evuM nathI. tyAM te| kathAvastunI pratIta rasAdimaya ja thAya che. rasAdithI alaga kathAvastunI pratIti hatI jaja nathI. eTale emanI vaccenA saMbaMdhane jIva-zarIra sabaMdha kahevA yegya nathI. ethI UlaTuM, rasa e guNa che ane kathAvastu e guNI che. guN ane guNInI pratIti hamezAM ekI sAthe ja thatI haiAya che. ApaNe dheALI gAya joIe teA gAya ane tenI dheALAza tenI pratIti ekI sAthe ja thAya che. guNa ane guNI alaga haiAtAM ja nathI, jemakathAvastu ane rasAdi dI alaga nathI hotAM. enA javAbamAM have siddhAMtI kahe che. A khAkhatamAM amAru kahevu ema che ke jema zarIra gauratvamaya ja hoya che, tema kathAvastu rasAdimaya ja hata tA jema zarIranI pratIti thatAM ja (sau keAIne) gauravanI pratIti paNa thAya ja che, tema vAthyanI pratIti sAthe ja
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252] vRttionuM vivecana [ dhvanyAla sahadayane tathA asahRdayane paNa rasAdinI pratIti paNa thavI ja joIe. paNa ema te thatuM nathI. ane e ame pahelA udyotamAM batAvI gayA chIe. tyAM spaSTa kahyuM che ke e artha (rasAdirUpa pratIyamAna arca) kevaLa - zabdArthazAsananA jJAnathI jANI zakAto nathI. e te phakta kAvyarthatatvo ja jANI zake che (1-7). ahIM pratipakSI e vAMdho uThAve che ke tame je ema kahe che ke guNI ane guNanuM jJAna sau koIne niyama tarIke thAya ja che, te vAta badhA dAkhalAmAM sAcI nathI. gAya ane tenA gauravanI bAbatamAM e sAcI che, paNa rana ane tenI zreSThatAnI bAbatamAM e sAcI nathI. jene jene rananuM jJAna thAya che te saune tenI zreSThatAnuM paNa jJAna thAya ja che evuM nathI. rananI zreSThatA to amuka ratna pArakhuone ja thAya che, jema vibhAvAdi parathI rasanI pratIti amuka sahRdayone ja thAya che. Ama, kathAzarIra ane rasAdi vacce guNaguNI saMbaMdha che ema kahevuM ja yogya che. ene javAba ApavA have vRttimAM kahe che ke jo tame ema mAnatA che ke rAnI uttamatAnI peThe vAgyAnI rasAdirUpatA paNa vizeSa ja jANI zake che, te e barAbara nathI. kAraNa, je ema hoya te jema je ratna uttama ratna tarIke pratIta thAya che, tenI uttamatA tenI ratnasvarUpatAthI judI pratIta thatI nathI, tema rasAdio paNa vibhAvAdithI judA pratIta thavA na joIe. paNa tema thatuM nathI. keIne ema nathI lAgatuM ke vibhAva, anubhAva ane vyabhicArIo e ja rasa che. paNa rasAdinI pratIti vibhAvAdinI pratIti thayA vagara thatI nathI, eTale e be vacce ApaNe kAryakAraNubhAva mAnave joIe ane te e be vacce kama avazya he ja joIe. paNa te eTalo sUkSma hoya che ke dhyAnamAM AvatuM nathI ane tethI ame kahyuM che ke sAdi asaMlayekama vyaMgya ja hoya che. .
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ voTa 3-33 ] rasa akama nathI, asalaphyuma che [ 250: locanAkAranA gurue A bhAga A pramANe samajAvyo cheH je 2sAdine vAyanA dharma athavA guNa mAnavAmAM Ave, to te kAM te rU5 jevA haze athavA ratnanI uttamatA jevA haze. rU5 vagere jevA te hAI ja na zake, kAraNuM, je rU5 vagere jevA hoya to to temanI pratIti sau kaIne thavI joIe, je thatI nathI. ratnanI uttamatA jevA paNa na hoI zake. kAraNa, uttamatA ane ratnatva baMne abhinna rUpe pratIta thAya che, paNa rasAdi ane vAyArtha arthAta vibhAvAdi kaMI abhinarUpe pratIta thatA nathI. A uparathI siddha thAya che ke rasAdi baMne prakAranA guNa karatA judA che. jema uttamatA ratnathI judI nathI rahetI, tema gaurava paNa tenA Azraya gAya vagerethI juduM nathI rahetuM. paNa rasAdine vibhAvAnubhAva vagere sAthe e avicchedya saMbaMdha nathI. eTale rasAdine kathAvastu sAthe saMbaMdha guNa-guNInA je hoI zake nahi. eTale e saMbaMdha jIva ane zarIranA saMbaMdha je che ema ja mAnavuM joIe. paNa enI sAme pratipakSIne me vAMdho e Ave che ke jIva ane zarIra judAM saMbhave che paNuM kathAzarIra ane rasa judAM saMbhAvatAM nathI. kathAne ane rasane bodha ekI vakhate ja thAya che (krama vagara) evuM to tame paNa kahe che. enuM nirasana A pahelA karavAmAM AvyuM ja che ane te e ke vibhAvAdi ane rasa vacce avicchedya saMbaMdha che ja nahi. vibhAvAdi e ja rasa che ema koI samajatuM ja nathI. paNa vibhAvAdinI pratIti thayA vagara rasAdinI pratIti thatI nathI eTale e be vacce kAraNakAryabhAvane saMbaMdha mAnavo ja rahyo. ane kAraNa kAryane saMbadha mAne eTale e be vacce krama mAnave ja paDe. paNa e krama eTalo to a95 hoya che ke lakSamAM AvatuM nathI ane mATe ja ame rasAdinI pratItine asaMlayakramavyaMgya kahI che. rasa akrama nathI, asalakSyakrama che. ahIM pratipakSI eka prazna evo upasthita kare che ke - prakaraNa vagerenI madadathI zabda ja ekI sAthe vAgya ane vyaMgya arthanI pratIti karAve che, te pachI emAM kramanI kalpanA zA mATe karavI? vaLI, zabdanA vAgyAthenI pratIti ja kaMI vyaMjakatAnuM kAraNa nathI. kema ke gIta vagerenA kevaLa zabdothI paNa rasAbhivyakti thAya che. ane (gItanA
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25] rasa akama nathI, asa lakSyakrama che [ vanyAlaka zravaNa ane rasAbhivyakti) vacce vAgyAthane baMdha thata nathI hote. AnA javAbamAM siddhAMtI kahe che - A bAbatamAM amAruM kahevuM e che ke zabda prakaraNa vagerenA sahakArathI rasAdine vyaMjita kare che, e vAta amane mAnya ja che. paNa te vyaMjakatA kaI vAra zabda (avAja) nA pitAnA svarUpane kAraNe hoya che (jema ke saMgItamAM), to koI vAra temanI vAcakazaktine kAraNe heya che (jema ke kAvyamAM). emAM. jyAM zabdonI vAcakazaktine kAraNe vyaMjakatA hoya tyAM je vacamAM vAyarthanI pratIti vagara ja zabdonA svarUpanI pratItimAtrathI te sadhAya che ema mAne, to te tyAM vyaMjakatA vAcakazaktine kAraNe nathI ema ja kahevuM paDe. paNa je vyaMjakatA vAcakazaktine kAraNe che ema mAnIe, te tyAM niyama tarIke vAyArthInI pratIti karatAM yaMgyArthInI pratIti pAchaLathI thAya che, ema mAnavuM ja rahyuM e krama je sUkSma he vAne kAraNe dhyAnamAM na AvatuM hoya te zuM thaI zake? je vAgyAthenI pratIti vagara ja zabda prakaraNAdinI madadathI rasAdinI pratIti karAvI zakato hoya, to te jemaNe prakaraNajJAna meLavI lIdhuM che, paNa jemane zabdanA arthanuM jJAna nathI, evA vAcakone paNa kevaLa kAvyanA zravaNa mAtrathI rasAdinI pratIti thavI joIe (je thatI nathI ). vAcya ane vyaMgyanI pratIti sAthosAtha ja thAya che ema je mAnIe, to vAyArthIne kaze upayoga ja raheto nathI; ane vAvArthane upaga che ema mAnIe to vAcya ane vyaMgyanI pratIti ekIsAthe thAya che ema kahI na zakAya. kAraNa, je vastu upayogI hoya eTale ke amuka kArya siddha karavAmAM kAmamAM levAnI heya, te pahelI AvavI ja joIe. jo vAcArya vyaMgyArthinI pratItimAM upayogI heya, eTale ke enA dvArA ja vyaMgyArtha pamAto hera
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 3-33 ] sa akrama nathI, asalakSyakrama che [ 255 tA kA` pahelAM kAraNu e nyAye tenI prati vyaMgyAnI pratIti paDelAM thavI ja joI e. * vRttinA A bhAgamAM jyAM evA aM karyAM che ke ' jeNe prakaraNajJAna meLavI lIdhuM che tyAM mULamAM ' anavadhAtiprazna{LAmAM ' zabda che, ane tenA artha jene prakaraNajJAna thayuM nathI' evA karavA jeI e. paNa e a` ahI adhamesaneA thate nathI. pratipakSInuM kahevuM evuM che ke prakaraNAdiviziSTa zabda, vAgyAnA jJAna vagara ja, rasAdinI pratIti karAvI zake che. tyAre siddhAMtI kahe che ke koI mANasane prakaraNajJAna hoya, paNa je tene zabdanA arthanuM jJAna na hoya, teA kevaLa kAvya sAMbhaLavAthI tene rasAnubhUti thatI nathI. dhAro ke keI jarmana bhASA jANutA nathI, paNa jana jANanAra kei mitra tene kAvyanA sadasa vagere kahe ane pachI jarmana kAmya vAMcI batAve, te teTalA mAtrathI tene rasAnubhUti thavI zakaya nathI. zabdAnuM nu:na kAvyanI rasAnubhUti mATe anivAya che. have badhI pratemAM pATha upara jaNAvyA pramANenA ja che, ane leAcanakAre paNa e ja pATha svIkArI tenI saMgati sAdhavA prayatna karelA che. temaNe ahIM evA artha ghaTAvyA che ke e mANase peAte prakaraNajJAna jAte prApta karyuM" nathI, paNa kAi e ene e kahyuM che - ' praraLamAtramevavarena ecirce mAyAtuM ' / ' bAlame vinI' TIkAe A pATha svIkAryo nathI. teNe ahI ' sarvadhAtiprazna{LanAM ' pATha svIkAryo che. vaLI je zabdomAM gItAdinA zakhsa (avAja)nI peThe svarUpane kAraNe vyaMjakatA hoya che, tyAM paNa zabdanA svarUpanI pratIti ane vyaMgyanI pratIti vacce niyama tarIke krama hAya ja che. teA te dhyAnamAM kema nathI AvatA? enuM kAraNa havenA vAkayamAM Ape che. paNa zabdanI e zaktie-abhidhA ane vyaMjanA-vaccenA A krama rasAdinI abhivyakti vakhate dhyAnamAM AvatA nathI, kAraNa, rasAdi vyaMgyA, vAcyAnA virAdhI nathI hotA, tema te bIjA vAcyArthIthI vilakSaNa kahetAM bhinna prakAranA pazu
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 ] rasa Ama nathI, avazyakama che . [ banyA heya che; vaLI, saMghaTanAo rasaniSpAdaka hoya che ane temanuM phaLa nizcita hoya che tathA temanI kriyA zIvratAthI thatI hoya che. A vAkya ApaNe locananI madadathI vigate samajI laIe. emAM pahelI vAta e kahI che ke zabdanI be zaktio - abhidhA ane aMjanAvacceno krama lakSamAM Avato nathI. kathAM lakSamAM nathI Avato? te ke 2kSAdinI bAbatamAM. rasAdi kevA ? te ke bIjA vAgyArthathI vilakSaNa eTale ke judA ja. emanI vilakSaNatA e che ke e kadI vAcya banatA nathI. sAdi sivAyanA bIjA vyaMgyAthe paNa jema ke vasturUpa athavA alaMkArarUpa "mAryo paNa vAcya banI zake che, ane temanA bodhamAM kama lakSamAM Avato hoya che, ane mATe temane saMlakSyakrama vyaMga kahe che. rasAdi paNa vAyathI judA hoya che, eTale krama to hovo ja joIe, 5Na rasAri vyaMgyArtha, vAgyAne virodhI nathI hoto eTale temAM e krama dhyAnamAM nathI Avato. kema nathI AvatA enuM kAraNa batAvatAM kahe che ke saMghaTanA eTale ke mAdhuryAdi guNovALI saMdharanA rasAdinI pratIti karAvatI hoya che. temanuM kAma ja e che. vaLI, temanuM phaLa nizcita hoya che. jema ke mAdhurya, vALI saMdhaTanA zRMgArAdinI pratIti karAve, je guNavALI saMghaTanA rIdrAdinI pratIti karAve, vagere. kahevAnI matalaba e che ke kAvyamAM mAdhuryAdi muNo to hoya ja che, ane temAM te guNane anurUpa saMdhaTanA vAparavAmAM AvI hoya che, eTale tene pariNAme anurUpa rasAdinI pratIti thAya che. mATe kama lakSamAM AvatuM nathI. ahIM evo prazna pUchI zakAya ke saMdhaTanAnuM tame kahe che tevuM haze, paNa tene ne krama lakSamAM AvavA na AvavAne ze saMbaMdha che? te enA javAbamAM kahe che ke e saMdhaTanAo "AzubhAvinI', zIghratAthI bhAvana karAvavAvALI hoya che. eno artha e thayo ke saMghanA vAcapratItinA samayanI rAha joyA vagara ja zIghratAthI rasAdinuM AsvAdana karAve che. upara je kahyuM teno artha e che ke pada vAkaya vagerenI peThe ghaTanA paNa rasAdinI vyaMjaka heAya che. ghaTanA eTale amuka prakAranI rasAnukuLa varNayojanA, jema ke, kemala varNa yojanA aMgArAdine ane kaThera varNayojanA raudrAdine anukULa hoya che. varSe rasAdinI vyaMjanA karavAmAM arthanI apekSA rAkhatA nathI. kAmaLa vaNe sAMbhaLatAM ja ApaNA cittamAM rasanuM saheja raphuraNa zarU thAya che ane te pAchaLathI zabdano artha samajAtAM
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ pota -33 ] anuranapa saMkhyAmAM kama sAla puSTa bane che. paNa zarUAtathI mAMDIne puSTa thatAM sudhI e rasAnubhava cAlu ja raheto hovAthI ApaNane khabara ja nathI paDatI ke pUre rasAnubhava te pAchaLathI zabdArthane bodha thayA pachIthI thAya che. A mAtra rana bAbatamAM ja bane che evuM nathI, bIjI bAbatomAM paNa ema ja bane che. dA. ta. dhumADo hoya tyAM agni hAya ja evo ApaNe cAlu anubhava che, eTale keI jhuMpaDAmAMthI dhumADe nIkaLato jemAM tatakSaNa ApaNane agninuM jJAna thaI jatuM lAge che. paNa kharuM jotAM to e anumAnanI AkhI lAMbI prakriyA hoya che. paNa abhyAsane kAraNe te eTalI to sIvratAthI thAya che ke ApaNane tenI khabara paNuM paDatI nathI. paNa ene artha evo nathI ke e kama hamezAM alA ja hoya che. parazunArUpa vyaMgyamAM kama saMlakSya koI vAra vaLI e krama lakSamAM Ave che paNa kharA. jema ke, anuraNanarUpa vyaMgyanI pratItimAM. "tyAM kema ema?' evuM je pUche to kahevAnuM ke arthazaktimUla saMlayakramacaM5 vanimAM vAgyArthI ane tenA sAmarthyathI AkSipta eTale ke vyaMjita thato vyaMgyArtha, baMne bIjA vAcyArthothI vilakSa, hovAne kAraNe, e be je atyaMta vilakSaNa pratItio che, temane kAryakAraNabhAva chUpo raheto nathI, eTale tyAM pauvapaya kahetAM krama spaSTa ja che. jema ke, pahelA udyotamAM pratIyamAna arthanI siddhi mATe udAharaNa tarIke utArelI (pharo bAvAjI gara) gAthAomAM. evAM sthAnamAM vAcya ane vyaMgya tadana bhinna hAI ekanI pratIti te ja bIjAnI paNa pratIti che, ema kahI zakAya ema nathI. Ane samajAvatAM locanakAra kahe che ke jyAM sudhaTanA aMjA nI hatA tyAM A kama lakSamAM Ave ja che. jema ke anuraNanarU5 vyaMgyamAM. varaNanarUpa yaMgyanA je vyaMja A udyotanI pahelI kArikAmAM gaNave, che tema dhaTanAne samAveza thato nathI. tyAM phakta 50 ane vAge che ja gaNAvelA che. ahIM koI evo prazna uThAve ke rasAdi ane anurAnA 24, 17.
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 ] anuraNanarUpa vyaMgyamAM krama salakSya [ dhvanyAleka A dhvani ane vyaMgyArthI hevA chatAM ekamAM krama kSanAM Ave ane bIjAmAM na Ave evuM zAthA tA enA uttaramAM kahe che ke sakSyakramavyaMgya che prakAranA hoya che : azaktimUtra ane zabdarA mUla. temAM athazaktimUrNa anuraNanarUpa dhvanimAM vAcyAya ane tenAthI AkSipta te 'gaya aMte bIjA sAdhAraNa vAcI vilakSaNlR hoya che. sAdhArajhu vAcyartha mAM ke,I vyartha vyakta karavAnI zakti tathA hatI, paNu vyaMjaka agnigheyAya mAM kho atha vyakta karavAnI zakti deya che. e enI viSNutA, ane vyaMgyA vAgyethI vilAnuM hoya ja che. Ama, A baMne atyaMta vilakSagu pratItiemAM eka eTale ke vArthaprati, bIjI eTale meM vyaMgyAya pratI tenuM nimitta bane che, ane bIjha eTale ke vyaMgyA pratIti nimittI eTale ke kArya bane che. A 'emana kA kArabhAva chUpA rahetAM nathI ane e emAM kAraNa paheluM ane kA` pachI Ave che eTale ahI' krama spaSTa ja haiya che. A thaI azaktimUla anuraNunarUpa vyaMgyadhvaninI vAta. have kahe che -- zabdazaktamUla anuraNanarUpa vyaMgya dhvanimAM te 'gAvo vaH pAvanAnAM paramapariminAM prItimRtpAdayantu / (.parama pavitra sUryanAM kirA (gAyA) tamane apAra sukha Ape| ) ( 2-21) vagere udAharaNamAM zabdamAMthI be arthAnI pratIti thatI hAvA chatAM, te artha nA upamAnApameyabhAvanI pratIti upamAvAcaka padane abhAve artha sAmarthya thI AkSipta ja thAya che, eTale tyAM paNa vAcyArthanI ane vyaMgya alakA nI pratIti vacce paurzapa kahetAM krama lakSamAM Ave ja che. ------ A thaI zabdazaktimUtra anuraNurUpa vyaMgya dhvaninA vAkaprakAzya prakAranI vAta. have AgaLa kahe che padaprakAsya zabdazaktimUla anuraNanarUpa vyaMgya dhvanimAM pazu khane arthono sAthe joDAI zake evA vizeSaNanI ceAjanA azabda (zabdamAM na kahenrI) hAvA chatAM azaktithI ja nakkI thAya che, eTale ahI' paNa pahelAMnA utkrAMharaNanI peThe vAgyAnI ane tenA sAmarthyathI AkSipta thatA ala kAryamAtranI (
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ hota 3-33 ] anuraNanarUpa vyaMgyamAM kama saMlakSya [ 259 pratIti vacce parvA kahetAM krama nakkI ja che. AvA dAkhalAemAM vyaMgya alaMkArAdinI pratIti ArthI hovA chatAM, baMne . sAthe joDAI zake evA zabdanA sAmarthyathI thatI heI, tene zabdazaktimUla mAnavAmAM Ave che. AnuM udAharaNa A ja udyotanI pahelI kArikAnI vRttimAM nIce pramANe AvI gayuM che: " jo dave mane yAcakonI vAMchA pUrI karavA mATe samartha na banAvyo, te mArgamAM svaccha pANIthI bhareluM taLAva athavA jaDa kUvo kema na banAvyo ?" emAM "jaDa' vizeSaNa kuvA nI tathA e mANasanI ema baMnenI sAthe jeDI zakAya evuM che, paNa ahIM "je' vagere kaI vAcaka zabda vaparAyele nathI, tethI upamA alaMkAra artha sAmarthathI ja vyaMjita thAya che. Ama, ahIM vArtha ane upamA alaMkArarUpa vyaMgyAthanI pratItimAM krama spaSTa joI zakAya che. ' ahIM koI evo prazna uThAve ke tame upara zabdazaktimUla anuraNana: vyaMgya ninAM je udAharaNa ApyAM, temAM baMgyArtha-pratItine zabda zaktimUla kahI che, chatAM tyAM alaMkAra arthazakitathI vyaMjita thAya che, ema kahI che, e mAM virodha nathI ? enuM nirAkaraNa karavA kahyuM che ke alaMkAranI vyaMjanA arthazaktithI thAya che, paNa te thaI zake che enuM kAraNe baMne arthe thaI zake evA ja zabdano upayoga che. je tyAM jaIne badale bIjo keI zabda hota to ema na thaI zakata. eTale jyAM zabda badalavAthI bIje artha na thaI zake tyAM zabadazaktimUla ane jyAM zabda badayA chatAM bIjo artha thaI zake tyAM arthazaktimUla evI vyavasthA che. bIjI paNa eka vAta ahIM dhyAnamAM rAkhavAnI che ane te e ke 5daprakAzya zabdazaktimUla anuraNanarUpa vyaMgya dhvaninI samajUtI ApatA vRttimAM ema kahyuM che ke arthanA "sAmarthyathI AkSipta thatA alaMkAramAtranI pratIti" vagere. ahIM "alaMkAramAtra" kahevAno artha e che ke je alaMkAra uparAMta ahI koI rasanI paNa pratIti thatI hoya te te saMlakSyakrama nahi hoya, paNa te to asaMlakSyakrama ja haze. Ama, e ja udAharaNamAM upamAlaMkAranI pratIti saMlakSyakrama che, paNa emAMthI abhivyakta thatA karuNa rasanI pratIti asaMlakSyakrama ja rahe che.
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ ] avikSita vaccamAM paNa kAma lakSya banyA A thaI vivakSatAnyaparavA dhvaninI vAta. have avivasitavAmavaninI bAbatamAM kahe che kevivalatavAmAM paNa kama saMlakSya avivakSitavAgyavanimAM te potAne prasiddha artha ahIM baMdhabesata thato nathI evI pratIti thayA pachI ja bIla arthanI pratIti thatI heI, niyama tarIke, krama hoya che . emAM vAgyAthe vivazata ja nathI hotuM eTale emAM vAgyAthanI pratIti ane vyaMgyArthInI pratIti vacce krama hoya che ke nahi, ene vicAra nathI karyo tethI vAcaka ane vAcyArthInI pratItinI peThe vAgyArthI ane vyaMgyArthInI pratItimAM paNa nimittanimittI saMbaMdha heI, temanI vacce niyama tarIke krama hovo ja joIe. ane te, upara jaNAvyuM te mujaba, koI vAra dhyAnamAM Ave che, te koI vAra nathI AvatuM. vyaMjanAsiddhiH pUrvapakSa A rIte vyaMjakatvanI daSTie ivaninA prakAronuM nirUpaNa. karyuM te uparathI koI kadAca ema pUche ke A vyaMjakatva vaLI. zu che ? A trIjA udyoganI zarUAtamAM evI pratijJA karI hatI ke vyaMjanI daSTie dhvaninA bhedapabhedenuM nirUpaNa karavuM, ane atyAra sudhImAM te pUruM karyuM. have vyaMjanAnI sthApanA hAtha dharavAmAM Ave che. pahelA udyotamAM vaninA virodhAonuM khaMDana karI e kAma kareluM ja che, chatAM vadhu cekhavaTa karavA ane daDhAvavA mATe ahIM pharIthI vyaMjanAnI sthApanAno. vadhu vigata upakrama karavAmAM Ave che. zarUAtamAM pUrvapakSa rajU karyo che. vyaMjakatva zuM che, enA javAbamAM - "vyaMgyAne pragaTa kare te vyaMjakatva athavA vyaMjanA'ema kaheze te ethI nahi zabdanI vyaMjakatA siddha thAya, ke nahi arthanI vyaMgyatA siddha thAya. matalaba ke e javAbathI zabda vyaMjanA dvArA artha vyakta kare che, evuM paNa siha nahi thAya, tema artha vyaMjanA dvArA pragaTa thAya che,
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ janAsidiH pUpala [1n . vuiM paNa siddha nahi thAya. kAraNa, vyaMgyAthanI siddhino bAdhAra vyaMjakatva athavA vyaMjanAnI siddhi upara che ane vyaMjanAnI siddhine AdhAra vyaMgyArthInI siddhi upara che. ahIM kahevAno matalaba e che ke vyaMjanA zuM che ene javAba che tame evo Ape ke vyaMgyArthIne pragaTa kare te vyaMjanA, te enA kare artha nathI. kAraNa, vyaMgyAthenuM ja astitva siddha nathI; pachI tame ema he ke vyaMgyArthIne pragaTa kare te vyaMjanA, ethI zuM vaLe? vaLI, yaMgyArthInI khyAkhyA tame evI Apo ke vyaMjanA pragaTa ka te yaMgyArtha. te emAM paNa vyaMjanAnuM astitva ja siha nathI; eTale e vyAkhyA paNa arthahIna banI jAya che. Ama, anyonyAzraya deSa Avaze. eTale ke ekane siddha karavA bIjAne siddha mAnI levuM paDaze ane bIjAne siddha karavA pahelAne siddha mAnI levuM paDaze. ' jemAM anyAzraya doSa Avato hoya te vidhAna zAstrIya vidhAna na gaNAya. Ama, na te zabdanI vyaMjanAzakti siddha thaze, na to a vyaMjanAthI pragaTa thAya che evuM siddha thaze. tame kadAca ema kahezo ke "ame vAgyArthathI judA yaMgyArthInuM astitva pahelAM (pahelA udyotamAM) siddha karI cUkyA chIe, eTale tene AdhAre vyaMjanAne siddha karavAmAM -vAMdho levA jevuM zuM che?" te e saMbaMdhamAM amAruM kahevuM -ema che ke tamArI e vAta sAcI che ke pahelAM jaNAvelI lIlAthI tame siddha karyuM che ke vAgyAthathI judo eka artha heya che, paNa tene vyaMgyAthe ja zA mATe kahe? jyAM e vAkayamAM pradhAna hoya tyAM ene vAgyAthe ja kahe ucita che. kAraNa, e ja vAkayanuM tAtparya hoya che. AthI ene pragaTa karanAra vAkayanI vAcakazakti ja heya. e mATe navyApAra ka95vAnI zI jarUra? eTale vAkayane je tAtpayartha hoya te ja tene mukhyatve karIne vAcAryuM kahevAya. enI pratIti pahelAM, vacamAM je bIla
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12] vyaMjanAsidiH pUrva pakSa [ banyAka vAgyArthInI pratIti thAya che, te te enA upAyarUpa hoya che, ane te vALyAyaM pratItinA upAyarUpa padArtha pratIti jevI heya che. ahIM pUrva pakSa evo che ke tame pahelAMnI dalIlothI vAyArthathI judA eka artha che, evuM sAbita karyuM che, paNa tene vyaMgyAthe ja zA mATe kahevo, e sAbita karyuM nathI. kharuM jotAM, ene vArtha ja kahe joIe, kAraNa, zabadamAMthI je kaMI artha samajAya che te badhe abhidhAthI ja samajAya che. ane tame je artha ne vAna pradAna artha kahI vani nAma Ape che, te paNa abhidhAthI ja samajAya che. kahenAranuM je kaMI 1 5ryA hoya te badhuM ja abhidhAnA kSetramAM AvI jAya che. e aMtima aryanI pratIti pahelAM vacamAM je vAcArya samajAya che, te aMtima artha pAmavAnA upAyarUpa hoya che. e konA jevuM che, to ke vA kSArthanI pratIti paDelA padArthanI pratIti thAya che, tenA jevuM che. padArtha mAraphate Apaje vAkyartha samajIe chIe, tema e vacalA artha mAraphate ApaNe aMtima tAtparyAyaM samajIe chIe. A pUva pakSamAM graMthakartAe kumAla bhaTTanA anuyAyIo, pramAkaranA anuyAya che, ane vaiyAkaraNanA manano samAveza karI lIdho che. kumArija bhaTTanA anuya vIo ema mAne che ke ApaNe zabda uccArIe chIe tenuM mukhya phaLa te vAgyAtha bodha che. paNa zabadArthabodha vagara vA kyAthe eka zakya nathI eTale vacamAM zAkaMbodhanI kalapanA karI padArthanuM pratipAdana karavAmAM Ave che. ane artha e che ke zabdoma thI je artha samajAya che te padArtha kahevAya che, ane te vacagALAno artha hoya che, ane temAMthI tAparUpa e ka na the udaya pAme che, je vA kArya kahevAya che. e ja vacArya. Ama, vAkSArthane baMdha karAvavA mATe ApaNe pono prayoga kare e chIe ane vacamAM Avato padArtha temAM madadarUpa yaI paDe che - e vAkyarthano upAyamAtra hoya che. - prabhAkaranA anuyAyIo evuM mAne che ke jema bANa choDavAne hetu te prANa levAne che, paNa te sAdhavA mATe bANe vacamAM bakhtara bhedavuM paDe che, dene vAMdho paDe che, ane e pachI te prANa harI zake che, tema abhidhAnA eka vyApArathI pajJAna, padArtha jJAna ane vArtha jJAna paNe thAya che. emAM vAkayArthajJAna e naimittika athavA kArya che ane padArtha
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ lota 3-33 ] vyaMjanAne viSayabheda 263 e nimitta che. Ama, e loko paNa padArthane vAkSArthane upAya ja mAne che. vaiyAkaraNe paNa padArthane vAkaSArthane upAya ja mAne che. Ama, A traNe tene sAmAnyarUpe pUrvapakSa tarIke rajU karyA che. have siddhAMnI A pUrva pakSane javAba ApavAnuM zarU kare che - vyaMjanAne viSayabheda * A bAbatamAM amAruM kahevuM evuM che ke jyAM keI zabda "pitAne mukhya artha vyakta karyA pachI bIje artha vyakta karato hoya, tyAM enA pitAnA arthano ane bIjA arthane bedha karAvanAra vyApAramAM kaMI bheda hoya che ke nahi ? e be vyApAramAM koI bheda nathI, e vAta te TakI zake ema ja nathI; kAraNa, e baMne vyApAranA viSayo ane temanAM svarUpa paNa bhinna che. dA. ta., zabdanA vAcakavarUpa vyApAra eTale ke abhidhAzaktino viSaya zabdano petAno artha ja che, jyAre makavarUpa vyApAra eTale ke vyaMjanAzaktine viSaya, te sivAyano artha hoya che. vAcyArtha e zabdane pitAne artha che. ane vyaMgyAthe e pArako artha che, e vAta chupAvI zakAya ema nathI, kAraNa, ekanI pratItine zabdanI sAthe saMbaMdha che, jyAre bIjA nI pratItine zabda sAthe saMbaMdha dharAvatA artha sAthe saMbaMdha che. vAcyArthIne sAkSAt zabda sAthe saMbaMdha che, jyAre bIjA ane te, te abhidheyasAmarthathI kahetAM artha zaktithI AkSita kahetAM vyaMjita thato heI, saMbaMdhI (artha) sAthe saMbaMdha che. tene je zabada sAthe sIdho saMbaMdha hoya te te bIjo artha (arthI tara) kahevAta ja nahi, eTale be vyApAra vacceno viSayabheda te suprasiddha ja che. * vyaMjanAne varUpabheda. : rUpabheda paNa prasiddha ja che. kAraNa, abhidhAzakti ane vagamanazakti eka nathI kAraNa, avAcaka gItAdi zade paNa 2sAdi arthanuM avagamana karAve che, evuM ApaNe joIe chIe. vaLI, azabda evI ceSTA vagere paNa arthavizeSane pragaTa
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1w mjanAnA svarUpa ( nyAlA kare che. jema ke "chIyAvAjatA thA' (brIDA kahetAM lajajAne kAraNe moTuM nIcuM karI) vagere lokamAM sukavi kAlidAse atha pragaTa karavA mATe ceSThAvizeSano upayoga karyo che. ahIM graMthakAra abhidhA ane vyaMjanAne svarUpabheda spaSTa kare che. abhilA to vAcaka eTale ke artha vyakta karavAnI zakti dharAvatA zabdane ja zakti che. jyAre vyaMjanA to gIta vagerenA avAcaka eTale ke artha vagaranA zabda (avAja)mAM paNa jovAmAM Ave che. eTaluM ja nahi, jemAM zabda bilakula hoya ja nahi evI ceSTAo mAraphate paNa artha vyaMjita thaI zake che. eTale e be eka na ja hoI zake. AthI, baMnene viSaya jude he I tathA baMnenAM svarUpa judAM hAI, potAnA arthanuM abhidhAna karanAra eTale ke abhidhAzakitathI jJAna karAvanAra, ane bIjA arthanuM avagamana karAvanAra eTale ke vyaMjanAthI beka karAvanAra, e baMne zakhavRttio judI ja che. e be je judI ja hoya te avagamanavyApArathI samajAte, abhidheya kahetAM arthanA sAmarthyathI AkSipta eTale baMjita thato, bIjo artha thAya na kahevAya. e artha zabdavyApAragocara che, eTale ke zabdanI zakitathI samajAya che, evuM te ame paNa svIkArIe chIe, paNa te vyaMgyarUpe ja, nahi ke vAgyarUpe. je koI zabda, sAkSAt saMbaMdhathI potAne artha na haya, ane je bIjA keI zabdane sAkSAt saMbaMdhathI atha hoya tene paNa vyakta karato hoya, te tyAM "prakAzana" eTale ke vyaMjanA che ema mAnavuM e ja yogya che. padArtha vAkayAtha nyAya lAgu na paDe vaLI, e vAcya ane vyaMgya arthone padArtha ane vAkyAne nyAya paNa lAgu paDato nathI. kAraNa, padArtha-pratIti asatya che, ema keTalAka paMDitenuM mAnavuM che. vaLI, jee tenI asatyatA svIkAratA nathI temaNe paNa padArtha ane vAvArthanA saMbaMdhane ghaTa ane tenA upAdAna kAraNa je saMbaMdha
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ haze -3) padArtha vAkayAI jAya lAgu na paDe as che, ema svIkAravuM paDaze. jema vaTa taiyAra thatAM tenAM upAdA kAranI alaga pratIti thatI nathI, te ja rIte, vAkyanI athavA tenA arthanI pratIti thatAM, padanI ane tenA arthanI alaga pratIti thatI nathI. temanI je evI alaga pratIti thatI heta te to AkhA vAkathanA arthanI pratIti ja na rahe. vaLI, e nyAya vAcyArthI ane vyaMgyArthIne lAgu paDato nathI. vyaMgyArthInI pratIti thatAM vAcyArtha dUra nathI thaI jate, kAraNa, vAcyA sAthe vyaMgyArtha-pratIti avinAbhAve saMkaLAyelI che. ahI thapradIpanyAya che. eTale e bene saMbaMdha ghaTapradIpanA saMbaMdha jevuM che. jema pradIpa vaDe dhaTanI pratIti thatAM pradIpane prakAza nAza pAmato nathI, tema vyaMgyAthenI pratIti thatAM vAcyArthIno bAdha nAza pAmata nathI pahelA udyotamAM ame je ema kahyuM che ke "jema padArtha eTale ke zabdanA artha dvArA vAkaSArthanI pratIti thAya che, tema pratIyamAna arthanI pratIti vAgyAthenI pratIti mAraphate ja thAya che, te padArtha vAgyAthanI pratItimAM upAyarUpa hoya che eTaluM ja sAmya sUcavavA mATe che, (e samAnatA AgaLa -jatI nathI). ahIM kadAca koI ema kahe ke te te vAkyanA eka sAthe be arthe thayA, ane ema thatAM vAkyanuM vAkayatva ja na rahyuM. kAraNa, vAkyanuM lakSaNa ja e che ke tene eka ja artha hAya paNa eno javAba e che ke e kaMI doSa nathI. kAraNa, e bemAMthI eka artha pradhAna hoya che ane bIje gauNa cheSa che. koI vAra vyaMgya pradhAna hoya che ane vAya gauNa heya che, te koI vAra vAcya pradhAna hoya che ane vyaMgya gauNa hoya che. jyAre vyaMgya pradhAna hoya che tyAre vani kahevAya che, ane vAgya pradhAna hoya che, tyAre bIjo prakAra (guNItabaMkhya gaNAya che, ema have pachI darzAvavAmAM Avaze.
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 ] Azrayabheda paNa che [dhvanyAlaka eTale, A uparathI ema nakkI thayuM ke jyAre kAvya vyaMgyaparaka 'hoya tyAre paNa vyaMgyArtha vAya nathI hete, paNa vyaMgya ja hoya che. 1 vaLI, jyAre vyaMgyArtha pradhAnapaNe vivakSita nathI hoto, "tyAre paNa tene vAcya kahI zakAya ema nathI hotuM, kAraNa, zabda tatparaka nathI he, eTale ke zabdane te artha kahevAne uddeza nathI hotuM. A badhA uparathI ema sAbita thayuM ke zabdane yaMgya nAme koI vataMtra artha che. to pachI jyAM tenuM prAdhAnya paNa heya tyAM paNa tene asvIkAra zA mATe karo cho? Ama, e huM nakkI thayuM ke vAcakatvathI vyaMjakatva bhinna che. A zvayabheda paNa che - vaLI, vAcakavathI bhaMjakatva bhinna che, enuM bIjuM eka kAraNa e paNa che ke vAcakane Azraya kevaLa zabada che, jyAre vyaMjakatvano Azraya zabda paNa che. ane artha paNa che; kAraNa, ame zabdanA ane arthanA baMnenA vyaMjakatvanuM pratipAdana karI gayA chIe. guNavRtti ane lakSaNathI vyAjanAnI bhinatA abhidhA vRtti vyaMjanA bhinna che, ema sAbita karyA pachI have e guNavRttivA paNa bhinna che ema batAve che. guNavRtti eTale anukha tti. abhidhA e mukhya vRtti che. e mukhyAthane bodha karAve che. jyAre guNavRtti athavA gauNa vRtti gauNa ane badha karAve che. enA be prakAra che: (1) sAdagya saMbaMdha upara AdhArita ane (2) sAdaryA sivAyanA saMbadho upara AdhArita. sAdaya saMbaMdha upara AdhArita hoya tene upacAra kahe che, ane sAdayetara saMbaMdha upara AdhArita hoya tene lakSamAM kahe che. pAchaLanA AcAryoe e baMnene lakSaNAmAM samAveza karI temane anukrame gauNa lakSaNa ane rAdhA lakSa evAM nAma ApyAM che. vyAjanA vRti abhidhAthI bhinna che, evuM sAbita karavA cheTalI dalIla e karI hatI ke abhidhAne Azraya zabada hoya che, jyAre vyaMjanAne Azraya zabda ane
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ kyota 3-33 ] guNavRtti ane lakSaNAthI vyaMjanAnI bhinnatA [ 267 A baMne DeAya che. guNavRttinA Azraya paNa zabda ane arzI banne DAya che, eTale tyAMthI ja zarUAta kare che. kahe che : guNavRtti teA upacAra tathA lakSaNAthI zabda ane atha ne upara AdhAra rAkhatI hoya che. paraMtu guNavRtti karatAM janA, svarUpanI ane viSayanI khAkhatamAM, bhinna hoya che. svarUpabheda A rIte che : amukhyapaNe vyApAra thavA eTale ke amukhya vRttithI zabdanA vyApAra te guNuvRtti e teA jANItuM che. jyAre vyaMjanA tA mukhyapaNe ja zabdanA vyApAra che. kAraNa, vAcyA mAMthI je traNa (vastu, alakara ane rasAdirUpa) arthA pratIta thAya che, te vAcyAthathI saheja paNu amukhya hotA nathI. e enA svarUpamAM khInne bheda e che ke guNavRtti e mukhyapaNe kAma karatI vAcakavRtti ja che, jyAre vyakatva tA vAcakathI atyaMta bhinna ja che, ane enuM pratipAdana thaI gayuM che. M : bIjo svarUpabheda e che ke guNavRtti dvArA eka atha bIjo atha khatAve che, tyAre te khIjA arthamAM vAcyA pUrepUrA saLAne ekarUpa thaI jAya che, jema gaMgAmAM jhUMpaDuM''mAM thAya che. emAM ' gaMgA 'zabdA ' jalapravAha '-rUpa artha 'gaMgAtaTa' e arthamAM pUrepUrA bhaLI jAya che, tenuM svata Mtra astitva ja rahetu nathI. paNa jyAre eka artha vyaMjanA dvArA khIjA anA meSa zave che, tyAre pahelA artha peAtAnuM astitva sAcavIne khIjAM arthane pragaTa kare che, jema dIvA kare che. jema ke " lIlA phamalapatrone pArvatI gaNatI havI" vageremAM. e zleAkamAM pArvatI nIcuM joIne lIlAkamaLanI pAMdaDI gaNavA mAMDe che.e a kAyama ja rahe che, ane te pArvatInI lajajArUpI bIjA
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 58] guNapatti ane lakSaNathI bajanA bhinnatA (khanA ane baMjita kare che, jema dIva pote prakAzato rahI bIja padAratha prakAzita kare che. jyAM artha potAnI pratItine tiraskAra karyA vagara, eTale ke tene kAyama rAkhIne, bIjA arthane baMdha karAvatuM hoya, tyAM ane lakSaNA mAnavAmAM Ave, te te lakSaNa ja zabdano mukhya vyApAra banI jAya. kAraNa, sAmAnya rIte badhAM ja vAkyo vAo uparAMtane keIka tAtparyaviSayaka artha vyakta karatAM hoya ja che. ahIM sAmAvALo evo prazna uThAve che ke tamArA manamAM paNa jyAre artha traNa prakAranA vyaMgyArthine pragaTa kare che, tyAre zabdano ke vyApAra hoya che? praznakartAne Azaya e che ke arthane bodha karAvavAmAM zabdanA be ja vyApAro cheH mukhya ane amukhya. e sivAya koI trIje vyApAra nathI. emAM je mukhya vyApAra che ene vAcakava athavA abhidhA vRtti kahe che ane amukhya vyApAra che tene guNavRtti kahe che. to tamArA matamAM jyAre eka artha bIja arthane badha karAve che, jene tame vividha saMsmArya kare che, tyAre tyAM kevo vyApAra heya che, mukhya ke amukhya tyAre hitI kahe che ke ene javAba e che ke prakaraNAdiviziSTa zabdane kAraNe ja ane evuM vyaMjakatva prApta thAya che, eTale tyAM zabdanI upayogitAno InkAra zI rIte thaI zake? matalaba ke zabdanI mukhya vRtti ja tyAM kAma karatI hoya che. paNa ane ame abhidhA nathI kahetA. kAraNuM, abhidhA karatAM enI sAma - juve che. abhidhAmAM saMtagrahaNa e sAmagrI che, jyAre ahIM prakaraNAluiM jJAna e sAmagrI che. bIjA arthane bodha karAvatI vakhate artha zabdanI madada le che, paNa tenI sAthe prakaraNadinI madada paNa hoya che. ane e che emAM thAya che, tyAre vyaMgyArthIne bedha thAya che. Ama, emAM zabdane paga che ene inkAra na thaI zake, paNa abhidhA karatAM aA vyApa enI sAmagrIne kAraNe judA paDe che, eTale ene ame baMjanA evuM chuM nAma ApIe chIe.
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ ta -30] guNAti ane lakSaNathI vaMjanAnA bhinnatA [e Ama, guNavRtti ane vyaMjanAnA svarUpamAM traNa rIte bheda cheH (1) baMjanAmAM zabdanI zakti bAdhita nathI thatI, lakSaNamAM thAya che. mukhyA khAdha e lasaNanI pahelI zarata che. (2) vyaMjanAmAM saMketano upayoga nathI, jyAre lakSamAM mukhyArtha bAdha mATe mukhyartha jANavo paDe che ane te saMtane AdhAre ja jANI zakAya che. (3) vyaMjanAthI prApta thatA artha vAcAryanI sAthosAtha tenAthI jude rUpe pratIta thAya che, jyAre lakSaNAmAM mukhyArtha ane lakSyArtha ekarUpa thaI jAya che. A traNa rIte vyaMjanA aNatithI judI paDe che. guNavRtti ane vyaMjanAne viSayabheda paNa spaSTa ja che. vyaMjanAnA viSaya traNa cheH (1) rasAdi, (2) alaMkAro, ane (3) vyaMgya vastu emAMthI rasAdinI pratIti guNavRttiI thAya ema kaI kahetuM nathI, tema kahI zake ema paNa nathI. vyaMgyAlaMkAranI pratItinuM paNa evuM ja che. vastunI cArutAnI pratIti mATe kavi vAgyathI bIjI rIte jenI pratIti karAvavA icchatA hoya che, te vyaMgya kahevAya che. e badho artha lakSaNAmAM samAI zakato nathI. kAraNa, lakSaNA te vyavahAra ane prasiddhi eTale ke rUDhine AdhAre paNa thatI jovAmAM Ave che, e pahelAM kahevAI gayuM che. (jue udyota 1 le kArikA 14 uparanI vRtti). ane jyAM guNavRttine viSaya hoya che, tyAM vyaMjanAne anupraveza hoya che. eTale ke jayAM prajanavatI lakSaNa hoya che, tyAM baMgArtha hoya che, eTale tene avani kahI zakAya, paNa tenuM kAraNuM lakSaNAvatti nathI hotuM, paNa vyaMjanAvRtti hoya che. tyAM paNa lakSaNanuM prayojana vyaMjanAthI ja samajAya che, ane tene lIdhe ja cAstA AvatI hoya che. Ama, lakSaNAthI paNa vyaMjanA bilakula bhinna che. aniSA ane lakSaNA e baMnethI judI hovA chatAM vyaMjanA e baMnene Azraye rahelI hoya che. | vyaMjanA koI vAra abhidhAne AdhAre helI hoya che, jema ke, vivakSitA paravAcya vanimAM to koI vAra hAthane
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ dhvanyAle 270 ] guNavRtti ane lakSaNAthI vyaMjanAnI bhinnatA AdhAre rahelI hoya che, jema ke, avivakSitavAcya dhvanimAM. e be AzrayAnuM pratipAdana karavA mATe ja zarUAtamAM dhvaninA e bhedo pADavAmAM AvelA che. vyaMjanA kha'nene Azraye rahelI hAya che, eTale emAMnA kAI ekanI sAthe enI ekarUpatA che ema kahI na zakAya. te keI vAra lakSaNAne Azraye paNa rahelI DAya che, eTale te kevaLa abhidhAzrita che, ema kahI na zakAya; vaLI, te keAI vAra abhidhAne Azraye rahelI hAtha che, eTale te kevaLa lakSaNAzrita che, ema paNa kahI na zakAya; vaLI, te e anene Azraye rahelI che, mATe ja te e tethI judI che, ema paNa nathI, kAraNa, te abhidhA ane lakSaNA zakti vagaranA zabdane Azraye pazu rahelI jovAmAM Ave che, e paNa bhinnatAnuM eka kAraNa che. gItAdi nie paNa rasAdinA vyaMjaka khanI zake che, ane e dhvanine kaMI vAcaka ke lakSaNA heAtAM nathI. zabda sivAya khIje ( ceSTAdimAM) paNa vyaMjanA rahelI heAya che, eTale ene vAcakatva vagere jevI kevaLa zabdanI zakti kahevI, e paNa caigya nathI. Ama, vyaMjanA zabdanI prasiddha vRtti - abhidhA ane lakSaNA vagere karatAM bhinna che, tema chatAM vyaMjanAne anidhA ane lakSaNlRAnA ja judA prakAra mAnA che, teA tame ene zabdanA ja judA prakAra krama nathI mAnatA - = ahI' a eve che ke je tame, abhidhA ane lakSaNA vagere prasiddha vyApAra karatAM bhinna heAvA chatAM vyaMjanAne abhidhA ane lakSaNAne ja eka prakAra manavA taiyAra hA, teA pachI tame ene zabdane ja eka vyApAra krama na mAne? leAcanakAra A bhAga A rIte samajAve che ke jo vyaMjanAne ane abhidhAne ekakhIAnA paryAya mAnatA hai| teA pachI vyaMjanAne ane zabdane ja ekakSmIjAnA paryAya kema nathI gaNatA ! Ama, zabdabyavahAranA traNa prakAra thayA. (1) abhiSA, (2) lakSaNA ane (3) vyaMjanA. emAM vyaMjanAmAM jyAre bya zya
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ aid 3-33 ] guNavRtti ane kSakSaNAthI vyaMjanAnI bhinnatA [ 271 pradhAna hAya che tyAre dhvani kahevAya che, ane tenA (1) avivakSitavAsthya ane (2) vikSitAnyaparavAgya evA e bhedApahelAM batAvIne savistara carcA gayA chIe. ahI' keAI ema kahI zake ke ke vivakSitAnyaparavAsthyamAM lakSA nathI ema je kaheA cheA te teA barAbara che, kALu, vAmyavAcakanI pratItipUrvaka jyAM khIjA arthanI pratIti thatI hAya, tyAM lakSaNA che, ema zI rIte kahI zakAya ? lakSaNAmAM jyAre kAI kArahusara zabda peAtAnA arthanA pUrepUrA tiraskAra karIne khIjha arthamAM vaparAya che, jema ke 'mANuvaka te Aga che', athavA peAtAnA ane amuka aMza sacavAI rahe ane tenA sabadha dvArA khIjo artha samajAya, e rIte vaparAya, jema ke 'gaMgA para jhUMpaDuM,' tyAre tyAM vAcya vivakSita che, ema kahevuM cegya nathI. eTale vikSitAnyaparavAcya dhvanimAM vAcyavAcakanI nainI ane vyaMgyAnI paNa pratIti thatI evAmAM Ave che, tethI tyAM vyaMjanA che ema kahevuM kharAkhara che. peAtAnA svarUpane pragaTa karatA chatA je bIjAne pragaTa kare tenuM nAma nyUjaka ema kahevAya che. evA dAkhalAomAM abhidhAmAM ja vyaMjanA hoya che, eTale tyAM niyama tarIke ja lakSaNA che, ema kahI zakAya ema heAtuM nathI. kAraNa, pahelAmAM vAcyane atyaMta tiraskAra thayelA hAya che ane mIjAmAM tenuM khIjA amAM saMkramaNa thayeluM hAya che. : vyaMjanA kaI vAra abhidhA ane kAI vAra lakSaNAnA Azraye rahelI vhAya che, eTale e baMne karatAM bhinna che, ema batAvyA pachI have, je" lekA ema. mAne che ke " vivakSitAnyaparavAcya dhvani ane lakSaNA eka nathI, e vAta teA barAbara che, paNa avikSitavAcya dhvani ane lakSaNA . vacce tA kaI bheda dekhAtA nathI. khatemAM vAcyA vivakSita hAtA nathI, ane khatemAMthI navA atha pragaTa thatA heAya che, eTale avivakSatavAsthya temane dhvaniA teA lakSaNAmAM samAveza karavA joi e ', javAba mApavAnI bhUmikA taiyAra kare che. pahelAM pUrvapakSa mAMDe che ane pachI
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5] guNAti ane lakSaNAthI vajanAnI bhinnatA [banyAlAtenuM khaMDana kare che. pUrvapakSanuM kahevuM ema che. ke vivakSitAnaparavAe dhvani to ame paNa svIkArIe chIe, kAraNa, emAM vAyAthanI pratIti upata, sAthesAtha, bIjA arthanI pratIti thatI hoya che; emAM mukhyAne svIkAra nathI hoto, eTale ene guNavRtti na kahI zakAya. guruttimAM to koI vAra koI hetusara zabdane pitAnA artha sivAyanA arthamAM upayoga karavAmAM Ave che, eTale tyAM mukhyArthIne bilakula tyAga karava mAM bAve che, jema ke "mANavA to Aga che". emAM "Ama" zabdane mUla artha bilakula choDI de paDe che ane tenI sAthenA sAdasthane jere "kopI * e artha levAmAM Ave che. koI vAra vaLI zabdanA mukhya arthane amuka basa choDI daI tenI sAthenA saMbaMdhane jere no artha temAM dAkhala karavAmAM Ave che, jema ke "gaMgApara jhUMpaDuM. emAM "gaMgA" zabdane "jalapravAha" e mULa artha bAdhita thatAM enI sAthenA nikaTatAnA baMdhane jora "gaMgAtaTa' evo artha levAmAM Ave che. A bemAMthI eka prasaMge vAcArya parere vivakSita hote nathI, eTale vivaNitAnyaparavAmAM dhvani sAthe ene koI sAmya nathI. vivakSitAnyaparavA dhvatimAM te vAcAryanI sAthe vyaMgyArthanI pratIti thatI hoya che, eTale tyAM to vani che ema svIkAravuM rahyuM. vyaMjakanuM lakSaNa ja e che ke pote pragaTa thAya ane bIjAne pragaTa kare. jema dI kaI padArthane kare che. emAM mukhyAya bAdhita thato nathI, eTale niyama tarIke ja, emAM lakSaNAne avakAsa nathI. bATale sudhI baMne pakSe saMmata che. have matabhedano muddo rajU kare che. paNa avivakSitavAmya vinimAM ne lakSaNAmAM zI rIte karazo? enA baMne bhedemAM lakSaNAnA ja be bhede jevA maLe che. kahevAno matalaba e che ke avivakSitavAe vaninA tame ne be pADe che H (1) atyaMtatiraskRtavAya ane (2) arthAtarasaMkramitavA nA baMne bhedo lakSaNomAM paNa jovA maLe cheH (1) lakSaNa thakSaNAmAM sukhArthane pUrepUra tyAga thAya che, ane (2) upAdAna lakSaNAmAM mukhya bIja arthamAM saMkramaNa thAya che. eTale avivaNitavAmAM dhvani lakSaNa ja che. ahIM eTaluM noMdhavuM joIe ke guNavRttinA be bhedo tarIke mata nakAra gati ane lAsaNAne eTale ke gauNa ane suhA hAthathAne
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghota 3-33 ] guNavRtti ane lakSaNathI vyaMjanAnI bhinnatA [ 100 gaNAve che, paNa te A saMdarbhamAM baMdhabesatuM thatuM nathI, eTale ahIM e be prakAra upAdAna lakSaNu ane lakSaNa lakSaNA mAnyA che. ene javAba e che ke A paNa deza nathI. kAraNuM, avivakSitavAya vani lakSaNAzrita paNa hoya che, paNa te lakSaNarUpa ja heta nathI. kAraNa, lakSaNe kaI vAra vyaMjanAzUnya paNa hoya che, jyAre vyaMjanA te cArutvanA heturUpa vyaMgyArtha vagara saMbhavatI ja nathI. gauNa lakSaNo te kevaLa vAya dharmane Azraye ja athavA kevaLa vyaMgyane Azraye ja rahelI, ema baMne prakAranI saMbhave che, ane temAM abhedapratIti e ja hetu hoya che. jema ke, krodhI savamAvane kAraNe "mANavaka te Aga che, ane AhalAdakatAne kAraNe "tenuM mukha e ja caMdra che" evA prayogo thAya che. evo ja bIjo dAkhalo "priyajanamAM punarukti thatI nathI" vagere paNa che. zuddhA lakSaNa te cArutvasAdhaka vyaMgyAthe na hoya teya kevaLa bIjA artha sAthenA saMbaMdhathI paNa saMbhave che. jema ke, "mAMcaDA kolAhala kare che ' vageremAM. A bhAgane samajAvatAM locanakAra kahe che ke emAM deSa nathI. kAraNa, bavivakSitavAe vaninA e be bhede lakSaNAnA e be bheda upara AdhArita hoya che, eTale lakSaNa e pahelI bhUmikA che ane vyaMjanA tyAra pachI khAve che. bIjI rIte kahIe to, lakSaNa e kAraNa che ane vyaMjanA e kAma che. mAma, e be vacce kAraNakArya saMbaMdha hoI e be eka na ja hoI zake. kAraNa, koI vAra kAraNa kArya vagaranuM paNa jovA maLe che, tema lakSaNa paNa khaMjanA vagaranI hoya che. eTale e be eka zI rIte hoya? ahIM sAmAvAve prazna kare che ke kema Ama kahe che ! prayojana vagaranI koI lAgu tAtI nathI ane evuM koI prayajana nathI hotuM jemAM vyaMjanAvyApAra 4 bAvata haya, evuM te tame pote ja kaheluM che. tyAre sihAMtI javAba bApe che ke jue, lakSaNa be prakAranI hoya che; nirayA ane prajanavatI. niA lakSaNAmAM koI prayojana hetuM nathI. eTale tyAM baMjanA paNa hotI nathI. emAM vaparAtA zabdo sAmAnya vAcaka zabdonI 5 ja vaparAtA tema che. bhAre prajAvatI bakSaNamAM projana heya che ane tenI pratIti 18
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 ] guNavRtti ane lakSaNathI vyaMjanAnI bhinnata [ dhvanyAla mATe vyaMjanAnI jarUra paDe che, e kharuM, paNa sAcI vyaMjanA to jya e vya gyArtha cAvo hetu banato hoya tyAM ja gaNAya. lakSaNAmAM paNa ghaNI vAra vyaMjanAthI samajAto artha navasAdhaka he ya che. paNa lakSaSThA te e sthAne paNa jovA maLe che, jyAM vyavArthamAM ke I cAtA he to nathI. jema ke "ma caDA kolAhala kare che' eve sthAne vyaMgyAye phakta vAvArthanuM ja samarthana karato hoya che, jema ke, arthapattimAM. "naDiyA devadatta divase khAte nathI" e vA: mAMthI te rAte khAya che evo vyaMgyArtha nIkaLe che, paNa te cAsatvasAdhaka nathI. lakSaNA be prakAranI hoya che ? gauNI ane 2. zuddhA. gauNamAM be padArthomAM ekatAnuM ApaNuM upacAra karavAmAM AvyuM hoya che. jema ke "mANavaka to Aga che." eve che kAI guNa vyaMgya hoya che. e guNanI samAnatAne AdhAre lakSaNA karI hoya che eTale ene gauNI lakSaNA kahe che. ahIM aMjanA ekatAnA hetu pa buksanI pratIti karAvIne ja viramI jAya che, koI cAtA sAdhatI nathI. evuM ja enuM mukha caMdra ja che," athavA "priyajanamAM puki nathI hotI' vageremAM paNuM samajavuM. e dAkhalAomAM paNa vyaMjanA mAtra "AtmAdakatva' ane "kaMTALAjanakatA'nuM ja sUcana karIne vi mI jAya che. ethI kazI ca nA sadhAtI nathI. A thaI gaNiI lakSaNanI vAta. have zraddhA jANI laIe. emAM sadazya sivAyanA koI saMbaMdhane AdhAre lakSaNAno kAga thayele hoya che. emAM paNa evA dAkhalA jarUra maLavAnA jemAM vyaMjanAthI samajAtuM prayojana cAsa vasAdhaka na hoya jema ke, " mAMcaDA kolAhala kare che" emAM mAMcaDA ane tenA upara beThelAM bALako vacce AdhaoNra ane adhevanA saMbaMdhane jore ekatA sAdhI che. ahIM paMjita projana bahuva che; ethI kaMI cAtA sadhAtI nathI. Ama, Ane sthAne na che ema na kahI zakAya. eno artha e thayo ke ArivakSitavAca vani are gaNI ke zuddhA lakSaNa eka nathI. paNa jyAM e guNavRtti eTale ke lakSaNA cArarUpa vyaMgyArthapratInuM kAraNa banatI hoya che, tyAM paNa e abhidhAnI peThe, vyaMjanAnA anupravezane lIdhe ja cArutvasAdhaka banatI hoya che. jyAM asaMbhAvya arthanI vAta hoya che, jema ke "suvarNa pupe pRthvInAM" vageremAM, tyAM cArutvarUpa vyaMgyapratIti ja. hetu hoya che, eTale evA dAkhalAomAM lakSaNa hovA chatAM
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ hota 3-33 ] abhidhAthI vyaMjanAnI bhinnatA [ 275 temane dhvani kahevA e ja yuktisaMgata che. Ama, avivakSitavAya dhvaninA baMne bhede mAM lakSaNa vyaMjanArUpa vizeSathI vyApta hoya che, eTale te sahRdayane AnaMda ApanArI thAya che, paNa e ane vyaMjanA ekarUpa nathI. pratIyamAnanI pratItimAM e kAraNa nathI. kAraNa, bIjA dAkhalAomAM (jema ke "mANavaka to Aga che" vageremAM) e cArutvarUpa vyaMjanA vagaranI paNa jovAmAM Ave che. A badhuM pahelAM sUcavAI gayuM che, chatAM samaja vadhAre spaSTa thAya mATe pharIthI kahyuM che. ahI kahevAno muddo A le che ke jyAM lakSaNa cAsavarUpa vyaMgyArthInI pratItimAM kAraNa banatI hoya che tyAM emAM vyaMjanA bhaLelI hoya che, ane tyAM je cAra pratIta thAya che, te e vyaMjanAne kAraNe thatuM hoya che, nahi ke lANAne. kAraNa, lakSaNa to bIjA dAkhalAomAM cArUvarUpa vyaMjanA vagaranI paNa jovA maLe che. Ama, e lakSaNa avivalitavAca avanithI judI ja che. abhidhAthI vyaMjanAnI bhinnatA vaLI, zabdArthane vyaMjakatvarUpa je dharma che, te vAgyavAcakabhAvarUpa prasiddha saMbaMdhane anusare che, e vize koInA matabhedane avakAza nathI. zabda ane arthane vAvAcakabhAva nAme je prasiddha saMbaMdha che, tene anusarIne ja vyaMjakatvarUpa vyApAra, bIjI sAmagrI sAthenA saMbaMdhane lIdhe pAdhika banIne pravartate hoya che. ethI e anidhAthI judI paDe che. anidhA te bALaka artha samajate thAya tyArathI zabda sAthe avinAbhAve saMkaLAcilI hAI ene AtmAnI peThe niyata hoya che. paNa vyaMjanA evI niyata nathI detI. kAraNa, te aupAdhaka hoya che ane prakaraNa vagerethI viziSTa thAya che, tyAre ja tenI pratIti thatI hoya che, nahi to nathI thatI. ahIM vAcavAcakabhAvathI eTale ke abhidhAthI vyaMjanane bheda bIjI rIte darzAve che. zabdArthano vAcavAcakabhAva to niyata che, nine che. paNa vyaMjava to pAdhika dharma che. pASika eTale ke upAdhine lIdhe
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 ] abhidhAthI vyaMjanAnI bhinnatA [ kanyA Avela. upAdhino artha je potAnI pAsenA padArthamAM potAnA dharmane dAkhala kare te evo thAya che. sapheda padArtha upara lAla prakAza nAkhavAmAM Ave te te padArtha lAla dekhAya che. emAM lAla prakAza e upAdhi che ane padArthamAM dekhAte lAla raMga pAdhika che vAcaka e zabdanI svAbhAvika nitya zakti che, paNa vyaMjanA e prakaraNAdi bIjI sAmagrIne lIdhe vyApAramAM rAvatI zakti che. mammaTe "kAvyaprakAzamAM AvI upAdhiomAM bolanAra, sAMbhaLanAra, kAka, vAkapa, vAcya, anyanI saMnidhi, prastAva kahetAM prakaraNa, deza, kAraNa vagerenAM vaiziSTano samAveza karela che. A badhAnI madadathI pratibhAzALa bhAvakane vyaMjanA dvArA vyaMgyArthIne bedha thAya che. ahIM ke I e prazna uThAvI zake ke je e aniyata che te enA svarUpanI parIkSA karavAthI zo lAbha ? enA javAbamAM kahevAnuM ke e kaMI deSa nathI. kAraNa, enuM aniyatapaNuM zabdasvarUpa pUratuM hoya che, paNa vyaMgyArtharUpa pitAnA viSayamAM aniyatapaNuM nathI hotuM. dareka zabdamAM abhidhA te heya ja che, e jema zabdanI niyata zakti che, tevI vyaMjanA nathI. vyaMjanA amuka upAdhione kAraNe Ave che. e rIte e zabdanI niyata zakti nathI. aniyata che. paNa upAdhione kAraNe je je zabdamAM vyaMjanA ubhave che, temAM te e jarUra vyApAravatI bane ja che ane pitAne viSaya je yaMgyAthe teno baMdha karAve ja che. Ama, bdanA saMbaMdhamAM e aniyata che, paNa baMgAthenA saMbaMdhamAM e niyata che. enA sivAya bIjI koI zakti vyaMgyANaMne bodha karAvI zakatI nathI. eTale enA svarUpanI parIkSA vyartha nathI. have A ja vastu eka daSTAMtathI samajAve che. | vyaMjakamAM ane liMgamAM amuka sarakhApaNuM jovA maLe che. jema AzramAM liMga- aniyata hoya che, kAraNa, te IcchAdhIna che, paNa te pitAnA viSayamAM avyabhicArI hoya che. tevuM ja, upara darzAvyuM tema, A vyaMjakatvanuM paNa che. arthAta zabdamAM vyaMjakatva hevuM na hovuM ene AdhAra vAparanAranI chA upara che, eTale zabdanI bAbatamAM e aniyata che, paNa je pas
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ hata 3-33 ] mImAMsakoe paNa vyaMjanA ravIkAravI rahI [ 200 vyaMjaka tarIke vaparAya hoya, tenI bAbatamAM to e vyaMjakatva acUka potAnuM kAma bajAve ja che. A bhAga barAbara samajavA mATe ApaNe thoDI nyAyanI paribhASA samajI levI joIze ApaNe dhumADe joIne agninuM anumAna karIe chIe. eTale dhumADe e liMga kahevAya ane agni e sAdhya athavA liMgI kahevAya. liMga eTale anumAnanuM sAdhana. ApaNe dhumADe te aneka vAra jotA keIe chIe, paNa te dareka prasaMge e liMga tarIke kAma karato nathI hote. jyAre ApaNe anumAna karavAnI irachA karIe chIe tyAre dhumADo liMga bane che. te sivAya enAmAM agninuM anumAna karAvavAnI zakti hovA chatAM, e zakti pragaTa thatI nathI e pragaTa thavAne AdhAra ene jonAranI prA upara che. e ja rIte zabdamAM vyaMjaka banavAnI zakti to hoya che, paNa tene AdhAra upAdhio upara che; upAdhio upasthita thatAM ja vyaMjakatva vyApAramAM Ave che, tyAM sudhI enI pratIti thatI nathI. ane eka vAra e upAdhio upasthita thAya che eTale e acUka vyaMgyAthane baMdha karAve che. vyaMjakatva zabdamAM niyata nathI eTale ja ene vAcakatvane eka prakAra gaNI na zakAya. kAraNa, vAcakava to niyata che. je vyaMjane vAyakatvano prakAra mAnIe to te e paNa vAvanI peThe zabdamAM niyatabhAve rahe che ema mAnavuM paDe. paNa e zakya nathI. kAraNa, prakaraNadinA sahakArathI ja e vyApAramAM Ave che. Ama, vAcakava ane vyaMjakatva bhinna che. mImAMsakoe paNa vyaMjanA ravIkAravI rahI mImAMsakoe paNa vyaMjakatva nAmano zabdane aupAdhika dharma mAnave ja rahyo. kAraNa, teo ema mAne che ke zabdane ane arthane saMbaMdha nitya che, eTaluM ja nahi, pauruSeya ane apauruSeya vAkyo vacce paNa bheda che. e loko je zabdano aupAhika dharma na svIkAre to te zabda ane arthane saMbaMdha nitya hAI, apauruSeya ane pauruSeya vAkayamAM artha prati- pAdananI bAbatamAM koI bheda na rahe. paNa jo teo eNjenA
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 ] mImAMsakoe paNa vyaMjanA ravIkArathI raho [ . nAme aupAdhika dharmane svIkAra kare te pauruSeya vAkayo beTAM hovAnA saMbhavane khulAse sahelAIthI ApI zakAya. kAraNa, zabda ane arthanA nitya saMbaMdhane tyAga karyA vinA, bola nAranI IcchAne kAraNe temAM bIjA pAdhika vyApAro paNa AropI zakAya, ane tene kAraNe te asatya hovAno saMbhava darzAvI zakAya. mImAMsaka zabda ane arthane saMbaMdha nitya che ema mAne che. vaLI, teo ema paNa mAne che ke pauruSeya ane apAya vA vacce bheda che. emane mate veda apAya che, ke pRpe racelA nathI, ane te svataHpramANa che, tene koI bIjA purAvAnI jarUra nathI. paNa laukika vAka te puruSoe racelAM kaI pauya che, ane te parataH pramANa che, eTale ke tene bIjA purAvAnI jarUra che. have. zabda ane arthane saMbaMdha je nitya hoya to vAkaya pautha hoya ke apIya hoya, temAMthI nIkaLato artha eka sarakhA ja vizvasanIya hovo joIe. e be prakAranAM vAkayo vacce bheda zI rIte thaI zake? tyAre enA khulAsArUpe mImAMsakee vyaMjana vyApAra karavo paDe che. pauvA vAkya vaktAnI icchA anusAra racAtAM hoya che. ane te puruSanA de pAdhika rUpe tenAM vAkomAM paNa utarI Ave che, ane tethI tenAM vAkyomAM vAgyavAcaka sivAyanA bIjA vyApAro kAma karatA thAya che, ane tethI te vAkyo aprAmANika banI jAya che. Ama, vAcavAcakabhAva uparAMta aMjanAvRtti ravIkAre to ja be prakAranAM vAkayone bheda samajAvI zakA. ahIM zabda ane arthanA nitya saMbaMdhane tyAga karyA vagara bIjAM kAraNone lIdhe temAM pAdhaka vyApAra dAkhala thatAM pariNAma zuM Ave che, ema kahyuM, tenuM daSTAMta ApIne samarthana karatAM kahe che evA dAkhalAo paNa levAmAM Ave che ke jemAM vastune potAne svabhAvadharma cheDI na dIdhe heya, tema chatAM, bIjI sAmagrI AvI paDavAthI, bIjA aupAdhika vyApArane kAraNe, pitAnA svabhAva viruddhanAM pariNAma batAve jema ke, caMdra vagere badhA jIvajagatane ThaMDaka ApanAra zItaLa padArtho paNa priyavirahathI baLIjaLI rahelAM cittone darzana mAtrathI saMtApa
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghota -33 ] mImAMsakee paNa vyaMjanA svIkAravI rahI [ 279 pedA kare che, e jANItuM che. eTale pauruSeya vAkyona, artha sAthe nisagika saMbaMdha hovA chatAM te asatya haiI zake che, ema puravAra karavA IcchanAre vAcakatva uparAMta keI paNa jAtanA pAdhika dharmane spaSTapaNe svIkAra kara ja paDavAne. ane e vyaMjakatva sivAya bIje nathI. vyaMgyAthane pragaTa kare enuM ja nAma vyaMjakatva. pauruSeya vAkyo pradhAnapaNe puruSanA abhiprAyane ja pragaTa kare che, te vyaMgya ja hoya che, vAya nathI hoto, kAraNa, tenI sAthe zabdane va.vAcakabhAvarUpa saMbaMdhanathI che te. A bhAga samajAvatAM becanakAra kahe che ke ApaNe jyAre pauruSeya vAkaya sAMbhaLIe chIe tyAre ApaNane evI pratIti thAya che ke bolanAra A pramANe samaje che; A pramANe ja che evI pratIti nathI thatI. ane tene ApaNe bIjA pratyakSAdi pramANethI sAbita karavA jaIe chIe tyAre te thaI zakatuM nathI. paNa e muzkelI jene ApaNe bolanAranI samaja mAnI hoya che, tenI bAbatamAM ja Ave che; bAkI, zabda ane arthano saMbaMdha tema ja zabdane avaya paNa abAdhita ja rahe che. e uparathI mAtra eTaluM ja siddha thAya che ke "AMgaLIne Terave se hAthI" jevAM vAkyone athe eTalA mATe beTo paDe che ke emAM bolanArano abhiprAya dAkhalA thaI gayo hoya che. nahi to emAM zabda ane arthano svAbhAvika saMbaMdha to barAbara sacavAye hoya che. Ama, bolanArano abhiprAya to vyaMgya ja hoya che, te zabdamAM mukAyela hoto nathI, tene vAyavAcaH bhAva sAthe saMbaMdha nathI. temAM saMketanuM grahaNa paNa thatuM nathI, tema te niyata ke svAbhAvika paNa hoto nathI. ahIM koI evo vAMdho uThAve ke A nyAye te badhAM ja laukika vAkyone dhvani kahevAM paDe, kAraNa, e nyAye te badhAM ja vAkyomAM vyaMjakatva raheluM che. enA javAbamAM kahe che ke vAta sAcI che. paraMtu vaktAno abhiprAya vyakta karavA rUpa vyaMjakatva te badhAM ja vAkyomAM ekasarakhuM hoya che, paNa te vAcakatvathI juduM nathI hotuM, tyAM vyaMgya ane vAya ekarUpa banI gayelAM hoya che. paNa vyaMgyAthe tyAM vivakSita nathI hoto. jyAM
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 ] mImAMsakee paNa vyaMjanA svIkAravI rahI vyaMgyAthe pradhAnapaNe vivakSita hoya tyAM ja vyaMjakatva vani nAmane pAtra bane che. locanAkAra eka dAkhalAthI A spaSTa kare che. dhAro ke koI mANasa mAya laI bAvo" ema kahe che, ane te evI rIte kahe che ke tene viroSa abhiprAya paNa vyakta thaI jAya. e abhiprAya evo paNa hoI zake ke "sAMja thaI che, eTale gAyane laI Avo, nahi to khovAI jaze,' gathavA te evo paNa hoI zake ke "karAne dUdha pAvAno vakhata thayo che, mATe gAyane laI Avo ane dehI le.' have je mANasa nA sAMbhaLe che, te bolanArane abhiprAya paNa samajI jAya che, chatAM vAkayamAM pradhAnapaNe vivaNita to gAyane laI AvavAnI kriyA ja che. vaktAne abhiprAya ahIM kazA kAmane nathI, eTale prAdhAnya ahIM vArthanuM ja che, ane vyaMjanAthI samajAto vaktAno abhiprAya gauNa che. te kevaLa vAcAryane siddha karavA ja Ave che. vaktAne mana paNa gAya laI AvavI e pradhAnapaNe vivakSita che, abhiprAya nahi. Ave sthAne vani che ema na kahI zakAya. vani te jaya vyaMgyArtha pradhAnapaNe vivakSita heya tyAM ja kahevAya. je vyaMgya, abhiprAya vizeSarUpe zabdA mAraphate tAtparyarUpe pragaTa thAya che, te ja vivakSita kahevAya che. paraMtu phakta ATalAmAM ja dhvaninuM AkhuM kSetra samAI jatuM nathI, kAraNa, dhvaninuM kSetra te aparimita che, ane A te avyApaka che. Ama, pradhAna tAtparyarUpe pragaTa thatuM traNa prakAranuM vyaMgya, abhiprAyarUpa hoya ke anabhiprAyarUpa haya, badhuM ja ivani nAmane pAtra che. upara samajAvyuM che tevuM vyaMjakatvavizeSa jemAM heya te ivani, evuM lakSaNa bAMdhavAmAM AvyApti paNa nathI tema ativyApti paNa nathI. eTale mImAMsakonA matane paNa, khaMjakatva nAmane zabdavyApAra, virodhI nathI, balake anurUpa ja lAge che. Ane artha e thayo ke je sAmAnyapaNe abhiprAyanI aMjanAne ja svaninuM lakSaNa mAnI levAmAM Ave to emAM ativyAti ane adhyApti evA baMne de Ave. kema ke laukika vAkayonA vaktAne abhiprAya paNa baMgya ja heI te paNa vinimAM gaNAI jaze, ane vaktAnA abhiprAya
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'ta 3-13] vaiyAkaraNene mata vani siddhAMtane anukuLa [21 na heya paNa je sAce ja cArasAdhaka hoya evAM vyaMgya vastu ke alaMkAra dhvanimAM nahi gaNAya. paNa je traNe prakAranA eTale rasAdi, vastu ane adhaMkArarUpa vyaMgya vaktAnA abhiprAyarUpa hoya ke na hoya toye jyAM pradhAna ane cArvasAdhaka hoya tyAM ni mAnIe, to AmAMne eka deza na Ave. mImAMsakoe paNa vya janAne svIkAra kare ja paDe, ema batAvyA pachI have, vaiyAkaraNane mata paNa dhvanisiddhAMtane anukULa che, ema batAve che. "cAkaraNano mata vani siddhAMtane anukULa jemaNe badhA bhede jemAM ogaLI gayA che evA zabdabratAnI pramANapUrvaka sthApanA karI che, evA vaiyAkaraNanA matane AdhAre ja A dhvani nAma pADavAmAM AvyuM che, eTale temanI sAthe virodha ke avirodhane prazna ja upasthita thato nathI. vaiyAkaraNo aneka varSonA banelA zabdone asatya mAne che ane eka akhaMDa sadabrahma kahetAM raphone ja satya mAne che, eTale padArtha vAkaSArtha jevA bhedane teo svIkAratA nathI. mATe ahIM kahyuM che ke badhA bheda jemAM ogaLI gayA che vagere. sphoTa uparathI vani nAma kevI rIte paDavuM te ApaNe pahelA udyotanI 13 mI kAriyAnI vRttimAM joI gayA chIe. taiiyAyikone mata vyaMjanAne anukULa jeo zabdArthane saMbaMdha kRtrima che evuM mAne che, te niyAyikone mate vyaMjakatva anubhavasiddha che, tema ja bIja padArthonI peThe zabdane paNa vyaMjakatva hoya e vAtane paNa temane virodha nathI, eTale temanA matanuM khaMDana karavAnI jarUra ja rahetI nathI. jema dIvo bIja padArthone pragaTa kare che tema zabda ane tene aSa paNa bIja arthane pragaTa kare che e anubhavasiddha che ane taiyAyikA ene virodha karatA nathI evuM ahIM kahevuM che vAcakatva zabdane svAbhAvika che ke sAmayika arthAta sAMketika, vagere bAbatomAM taiyAyikone game teTalA matabheda hoya, toye vyaMjakatva te vAcakanI peThe Ave che, zabda
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 ] taiyAyikene mata vyaMjanAne anukULa [[dhvanyAlo sivAya bIje paNa sAdhAraNa bhAve jovA maLe che, ane lekomAM prasiddha che, eTale ene vize matabhedane avakAza nathI. alaukika padArthonI bAbatamAM ja naiyAyikonA puSkaLa matabheda jovA maLe che, paNa laukika padArthonI bAbatamAM tema nathI hatuM. A vastu nIla che ke madhura che, evI badhA lokone Indriyagecara thatI ane bAdhArahita vastu vize matabheda jovAmAM AvI nathI. bAdhArahita nI lane nIla kahIe, to tene virodha karI keI ema nathI kahetuM ke rUpe nIla nathI, e te pILuM che. te ja pramANe, vyaMjakatva paNa vAcaka phAdonA tema ja gItadhvani vagere avAcaka zabdanA tathA ceSTAdri azabda padArthonA dharmarUpe sarvane anubhavasiddha che, eTale tene koNa InkAra karI zake ? | zabdamAM na mUkyA hoya evA ramaNIya arthonuM sUcana karanAra jAtajAtanI uktio ane kriyAo chaMdobaddha rIte ane gadyamAM, vidvAnonI pariSadamAM prajAtI jovAmAM Ave che. te pitAnI mazkarI karAvavA na Icchato heya e che ke sAhudaya tene asvIkAra kare? anumativAdanuM khaMDana ahIM kadAca koI tArkika e vAMdho uThAve ke vyaMjakatvano asvIkAra thaI zake ema che. zabdanuM vyaMjakatva e te gamakatva eTale ke bIjA arthano baMdha karAvavAnI zakti ja che, ane te te liMga ja che. eTale vyaMgyanI pratIti e liMgInI pratIti ja che. ane e rIte tame jene vyaMgyavyaMjakabhAva kahe che, te liMgi-liMgabhAva ja che, enAthI kaI rIte jude nathI matalaba ke vyaMgyapratIti e anumAnajJAna ja che vaLI, tame paNa kahyuM ja che ke vyaMjanAno AdhAra vaktAnA abhiprAya para heya che, ane e abhiprAya te anumAna ja hoya che.
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ hAni pachI kahe, zuM che, eTale A uota 3-33 ] anumitivAdanuM khaMDana [ 28* enA javAbamAM amAruM kahevuM ema che ke be ghaDI mAnI laIe ke ema che, toye ethI amAre kaMI gumAvavApaNuM nathI. ame te eTaluM ja kahIe chIe ke vAcakatva ane guNavRtti uparAMta zabdane vyaMjanAvRtti nAme eka bIje vyApAra hoya che. tamArI vAta svIkArI laIe teye amArI vAtane lagAre hAni pahoMce ema nathI. tame bhale vyaMjakatvane liMga- kaho athavA kaMI bIjuM kaho, zabdanA prasiddha vyApArathI e juduM che, ane e zabdavyApAraviSaya che, eTale ke e zabdano vyApAra paNa che ane viSaya paNa che, e vize ApaNI vacce matabheda nathI. paNa vyaMjakatva sarvatra liMgatva ja hoya che, ane vyaMgyapratIti e liMgipratIti ja che, e vAta sAcI nathI. kAraNa, dIpa e ghaTano vyaMjaka che, paNa e kaMI ghaTanuM liMga nathI. eTale ke dIpa gharane prakAzita kare che, paNa dIpa uparathI tame ghaTanuM anumAna na karI zake. eno artha e thayo ke jyAM jyAM vyaMjanA heAya che tyAM tyAM anumAna nathI hotuM. ane eTale e be eka na hoI zake. tame potAnA matanuM samarthana karavA amArA vacanane evo anuvAda karyo che ke "vaktAne abhiprAya vyaMjanAthI jANI zakAya che, eTale tyAM zabdanuM liMga tva ja cheeTale ame amAruM kahevuM phoDa pADIne samajAvIe chIe; sAMbhaLe. zabdane viSaya be prakArane heya cheH (1) anumeya; ane (2) pratipAdya temAM anumeya vivakSArUpa hoya che. vivaphA be prakAranI hoya cheH (1) zabdanA svarUpane pragaTa karavAnI IcchA, ane (2) zabda vaDe arthane pragaTa karavAnI IcchA. emAMnI pahelI zabdavyavahAranuM aMga nathI banatI, e to mAtra, bolanAra, prANI che, eTaluM ja siddha kare che jyAre bIjI zabdavizeSanI pasaMdagImAM kAraNabhUta banI aTakI jAya che - paNa e vyavahita hovA chatAM zabda jenuM sAdhana che evA vyavahAranuM kAraNa bane che. e baMne IcchAo zabdone anumeya viSaya che.
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 ] anumitivAdanuM khaMDana ( khAdhA zabda uccArAyA pachI je kaMI samajAya te badhuM zabdanA viSaya kahevAya. enA be bhAga che: (1) anameSa, eTale ke jenuM anumAna thaI zake che evA, ane (2) pratipAdya eTale ke je pratipAdita thAya che te, anumeyamAM vikSA Ave che. enA paNa e bhAga che : (1) zabda uccAravAnI kheMcchA, ane (2) zabda mArate artha vyakta karavAnI icchA. pahelI tA mAtra zabda uccAravAnI ja pRcchA hoya che, eTale te eTaluM ja siddha kare ke kheAlanAra keAI jaDa padArtha nathI paNa sajIva prANI che. kAraNa, zabda (avAja) prANI ja karI zake che. e mAtra avAja karavAnI ja qhA hAI kle vyavahAranuM aMga nathI banI zakatI, jyAre bIjI icchA teA zabdo mArate avyakta karavAnI icchA rAya che, eTale te zabdanI pasaMdagImAM prabhAvaka ane che. je artha vyakta karavAnA hoya tene anurUpa zabda pasa karavAmAM e kAraNabhUta bane che. mANasa zabda uccAre che eTale ApaNe evA anumAna upara AvIe chIe ke ene zabda karavAnI icchA che. e a cAya evA RRbdo uccAre che, eTale ApaNe evA anumAna upara AvIe chIe ke e sakhta mArate kAIka artha vyakta karavA mAge che. Ama, sabdanA uccAra karavAnI ane sakhta mArate artha vyakta karavAnI ema. khate icchAma anumAnane viSaya che; paNa eNe je kahevuM che te anumAnaneA viSaya nathI. te te zabdathI kahevAyeluM che, eTale tyAM anumAnane avakAza nathI. zabdonA upayAga karanAranI atha pratipAdana karavAnI EcchAnA viSaya banele a pratipAdya hoya che. e paNa me prakAranA hoya che : (1) vAcya, ane (ra) vyaMgya. vaktA kAI vAra zabdathI atha pragaTa karavA icche che, teA koI vAra kAI pratyeAjanane lIdhe tene svazabdathI anabhidheya rAkhe che - eTale ke svazakathI vyakta karatA nathI. A baMne prakAranA pratipAla artha zabda dvArA thatA anumAna (li`gI)rUpe svarUpe pratIta thatA nathI. paNa zabda ane aya vaccenA saMbadha kAI khIe ja hoya che--pachI e kRtrima hoya ke kRtrima hoya. anumAnathI te zabda vaDe artha vyakta karavAnI icchA ja pratIta thAya che, paNa tenu svarUpa, eTale ke te atha', kaI anumAnanA viSaya natho hAtA. kAraNa, tyAM e zabda liMga tarIke kAma karatA
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ hata 3-3] anumitivAdanuM khaMDana [ 282 hoya, to te e arthanA sAcAkheTApaNA vize vivAda ja na thAta, jema dhumADAthI thatA aninA anumAna vize nathI thatuM. ahIM dalIla A pramANe cAle che: zabdamAMthI ApaNane je samajAya che tenA be bhAga cheH eka bhAga anumAnathI samajAya che, bIje sakhathI kahelo hoya che. AmAM je bhAga anumAnathI samajAta hoya che te bolanAranI achArUpa hoya che. ane e irachA paNa be prakAranI hoya che. eka to zakta avAja karavAnI IcchA, ane bIjI avAja mAraphate artha vyakta karavAnI IcchA. A baMne IchA ApaNe anumAnathI ja jANI zakIe chIe. te A rIte? mANasa bole che e uparathI ApaNe saheje anumAna karIe chIe ke e avAja karavA mAge che. ethI vizeSa e IcchAnuM mahattava nathI. e mAtra eTaluM siddha kare che ke A bolanAra sajIva prANI che. jaDa deva te kaMI bolI na zake. have mANasa je zabdo uccAre che te arthavALA ya che, te uparathI ApaNe evuM anumAna karIe chIe ke e lakhe mAraphate koIka artha pragaTa karavA mAge che. A be irachAonuM jJAna ApaNane anumAnathI thAya che, paNa e je bole che, tene je artha che, te anamAnane viSaya nathI hoto. kAraNa, te to zabdamAM rajU thayelo hoya che. A paNa zabdamAMthI je kaMI samajAya che tenA anumAnagamya bhAganI vAta. have je bhAga zabdamAM rajU thayo che tenI vAta kare che. enA paNa be bhAga che. eka vAcya ane bIje vyaMgya. kAraNa, mANasa kaI vAra potAne je kaheluM hoya che te sIdhesIdhuM zabdamAM kahI de che. e bhAga vAmya kahevAya che. paNa keTalIka vAra mANasa potAno artha chupAvavA mATe athavA tene suMdara rIte rajU karavA mATe sIdhesIdhe na kahetAM bIjA zabdomAM judI rIte raja kare che ane tyAre te vyaMgya kahevAya che. zabdamAMthI pragaTa thato artha vArya hoya ke vyaMgya hoya, paNa te arthanI pratItimAM zabda liMga tarIke kAma karatA nathI ane artha e anumAna nathI. liMgaliMgInA saMbaMdha karatA zabda ane arthano saMbaMdha judo ja hoya che. jyAre ame vA hoya che tyAre zabda ane artha vacce vAcaka-vA saMbaMdha hoya che, athavA saMketa-saMketita saMbaMdha hoya che. jyAre artha vyaMgya hoya che tyAre paNa zabda ane artha vacceno saMbaMdha liMgaliMgIne nathI hoto, paNa vaMjabaMne hoya che. A zabda ane arthanA saMbaMdhane mImAMsako akRtrima eTale svAbhAvika mAne che, jyAre taiyAyiko kRtrima eTale ke sAMketika mAne
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 283 ] anumativAdanu kha`Dana [ dhvanyAleAka je, paNa e game te hAya, e sabadha li...galiMgI sabaMdha nathI. eTale subdamAMthI pratIta thatA arthA e anumAnane viSaya nathI. Ama, khAlanAranA zabdamAMthI ApaNane je samajAya che, temAMthI khelanAranI zabda uccAravAnI pRcchA, ane zabda dvArA arthA vyakta karavAnI icchA eTale bhAga anumeya che, anumAnathI jANI zakAya che, paNa eNe zuM kahevuM che, te te zabdamAM mUkeluM hAI zabdanI abhidhA athavA vyaMjanA vRtti dvArA ja samAya che, amAM anumAnane avakAza nathI. ene anumAnarUpa hota te| tA enI satyAsatyatA viSe prazna ja na UThata, jema dhumADAthI karAtA agninA anumAna vize nathI UThateA. have ahIM kAI evA prazna uThAve ke vAsyAyane te zabda sAthe sAkSAt sIdhe| saMbaMdha che, eTale tamArI dalIla enA sabaMdhamAM svIkArI zakAya, paNu vyaMgyAne kaI zabda sAthe sIdhA saMbadha nathI, eTale tenI khAkhatamAM e dalIla ravIkArI na zakAya. enA nirasana mATe have kahe che ke-- vyaMgyA vAgyasAmarthyathI eTale vAcya athanA zere samajAtA hoya che, eTale vAcyanI peThe vyaMgyane paNu zabdanI sAthe saMbadha hoya che. e sa''dha sAkSAt hAya ke asAkSAt eTale ke para parAthI hAya, tethI kaMI e sabadha maTI jate nathI. byaMjanAne AdhAra abhidhA upara hAya che, e ame pahelAM batAvI gayA chIe. eTale vaktAnA abhiprAyarUpa vyaMgyanI bAbatamAM ja zabdo lilDaMga tarIke kAma kare che, paNa tenA viSayarUpa anI khAkhatamAM tA zabdo pratipAdaka tarIke kAma kA hAya che, ane atha pratipAdya hAya che. meneA artha e che ke melanAra zabdo uccAravA icche che ane bdo mArakate te kAIka atha pragaTa karavA icche che, eTaluM anumAnA viSaya che, eTale ke eNe uccArelA zabdo uparathI ApaNe A anumAna upara AvIe chIe, ane emAM enA khkhA liMga tarIke krama kare che; paNa eNe je kahevuM che, je enuM pratipAdya che, tenI bAbatamAM te zabda pratipAdaka tarIke ja kAma kare che.
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ vita 3-33 ] anumitivAdanuM khaMDana [ ra0 abhiprAyarUpa ke anabhiprAyarUpa e artha, jyAre pratIyamAna hoya che, tyAre eno bApa kAM te abhidhAthI thato hoI zake athavA bIjA koI vyApArathI thate he I zake abhidhAthI te e nathI thate ema pahelAM kahI ja gayA chIe; eTale koI bIjA vyApArathI tha ya che, ane te vyApAra vyaMjakatva ja che. vaLI, vyaMjakatva ane liMga- ekarUpa nathI, kAraNa ApaNe joIe chIe ke dIpa vageremAM vyaMjakatva che, te ghaTAdine pragaTa kare che. paNa tenAmAM liMgarva nathI, eTale ke dIvA uparathI dADAnuM anumAna nathI thaI zakatuM. tethI jema vAcyArthI anumAnagaya nathI tema zabdano pratipAgha eTale vyaMgya artha paNe anumAna gamya nathI. upara darzAvyA pramANe, zabdathI anumAnarUpe je pratIta thAya che, te vAgyAthe nathI hoto, paNa vAcyArthInI eka upAdhi eTale ke vizeSaNa hoya che. ene artha e che ke zabdano vArtha ke vyaMgyArtha e bemAMthI eke banamAnA5 nathI hoto. anumAnarUpe je samajAya che te to belanAranI virakSA hoya che. ane e vAyA nathI tenI paNa vAcyArthInuM vika haioya che. eTale ke e artha vivAhita che evuM e batAve che. matalaba ke volanAranI vivikSA anumAnano vilaya che, paNa vivakSitArtha anumAna viSaya nathI. je pratipAdya viSayane liMgI eTale ke anumAna mAnIe to ene vize matabheda tha na joIe, paNa lokomAM evo matabheda hoya che, e pahelAM kahevAI gayuM che. ahIM koI evo muddo uThAve ke vyaMgyArthIne svIkArI laIe to e vyaMgyArthInI satyAsatyatAno nirNaya te kaI bIja anumAna jevA pramANuthI ja karavo paDavAno. ane tyAre ene anumAnajJAna ja gaNavuM paDaze. enuM nirAkaraNa karavA have kahe che ke - jema vAcyArthInI bAbatamAM tenI satyAsatyatAno nirNaya karatI vakhate ( anumAna vagere) bIja pramANeno upayoga karavAmAM Ave che, eTale te bIjA pramANene viSaya bane
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 ] anumitivAdanuM khaMDana [kavanyAla. che, tema chatAM, te abhidhA vyApArane viSaya maTI ja nathI, tevuM ja vyaMgyAthanuM paNa che. eTale ke enI satyAsatyatAne nirNaya anumAna vagere bIjA pramANuthI thAya che, ane teTalA pUrato te te pramANane viSaya bane che, paNa tethI kaMI te vyaMjanAvyApArane viSaya maTI jatuM nathI. kAvyamAM te vyaMgyAthanI satyAsatyatAne nirNaya karavAnI jarUra ja nathI hotI, eTale tyAM bIjAM pramANa lAgu paDe che ke kema enI carcA upahAsapAtra ja thaI paDe. eTale badhe sthaLe vyaMgyapratIti liMgipratIti hoya che, ema na kahI zakAya. athAta jyAM jyAM vyaMjanA tyAM tyAM anumAna ema na kahI zakAya. jyAM zabdanI vyaMjanA (vaktAnA abhiprAyarUpa) anumanagamya vyaMgyAthane lagatI hoya che, tevAM vAkaSone vani (kAvya) nathI kahetA. kAraNa, e vyaMjanA vaktAnI vivakSA pUratI maryAdita hoya che. temAM vasAvaMkArane samAveza nathI thato hato. e vyaMjanAno ulalekha ame ema batAvavA karyo che ke jeo zabda ane arthano saMbaMdha nitya che, ema mAne che, temane paNa vyaMjanAne svIkAra karyA vagara chUTako nathI. e vyaMjanA keIvAra liMgarUpe te koI vAra bIje rUpe vAcaka zabdomAM tema ja (gItAdi) avAcaka zabdomAM paNa rahelI che, e vAtane keAI virodha karI zake ema nathI, e batAvavAne amAro prayatna che. A bhAga samajAvatAM locanAkAra kahe che ke e baMjanA koI vAra, vAtAnA abhiprAyanI bAbatamAM bane che tema, anumAna rUpe, to koI vAra, panI bAbatamAM bane che tema, pratyakSa vyaMja rUpe, to koI gItaMninI che rasAdine kAraNa rUpe, kaMI vAra vivakSitavAadhvani peTe abhidhAnA sahakAramAM, te koI vAra avivakSitavAvaninI peThe lasaNAnA dhAramAM, Ama vividha prakAre jovA maLe che. e kaI vAra vAcA zabdo dvArA to kaI vAra bavAyA zabda dvArA paNa pragaTa thAya che.
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 - ]. suNIbhUtavyaMgyanuM nirUpaNa [ Ama, baMjanA, lakSaNa ane abhidhA vagere zabdanA prasiMha vyApArothI niyama tarIke judI ja hovA chatAM, e vanitavane abhidhA ke lakSaNAmAM samAveza thaI jAya che, ema jeo hapUrvaka kahe che, temanA vAMdhAnuM khaMDana karavA mATe ane yahudane samajAvavA mATe tenA vizeSa prakArarUpa vaninuM lakSaNa mAMdhavAmAM Ave te temAM koI vAdhe na laI zake. phakta sAmAnyanuM lakSaNa bAMdhyuM hoya tethI kaMI vizeSanI vigate vyAkhyAnI upayogitAno InkAra na thaI zake. ema je heya te te sattAmAtranuM lakSaNa bAMdhyA pachI bIjI badhI sattA kahetAM astitva dharAvatI vastuonuM lakSaNa bAMdhavuM e kevaLa punarukti ja thaI paDe. eTale, kAvyane ivani nAmane je prakAra, tenuM savarUpa vidita na hovAne kAraNe vidvAnamAM satata matabhedane viSaya thaI paDayo hato, tene A pramANe spaSTapaNe samajAvavAmAM Avyo che." ahIM eTaluM nedhavuM joIe ke keTalIka pratomAM A zleka kAriyA tarIke mAnelo che ane tethI kArikAnI ekaMdara saMkhyAmAM ekano vadhAro jovA maLe che. bhUtavyaMgyanuM nirUpaNa guNIbhUtavyaMgya nAmane kAvyane bIje eka prakAra jevAmAM Ave che, jemAM vyaMgyanA saMbaMdhamAM AvatAM, vAya cArutva khUba vadhI jAya che. lalanAnA lAvaya jevA je vyaMgyArthInuM ame pratipAdana karI gayA, te jyAre pradhAna hoya tyAre avani kahevAya che, che ame jaNAvI gayA chIe. te gauNa banI javAthI jyAre vAgyanuM cArutva vadhI jAya che, tyAre guNIbhUtavyaMgya nAmano kAvyaprakAra che, ema mAnavAmAM Ave che. temAM tiraskRtavAgya23. 19
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 ] guNIbhUtavyaMgyanuM nirUpaNa [kavanyAvaka vALA zabdothI vyaMjita thate vastumAtrarUpa vyaMgyAthe koIvAra vArUpa vAkayArthaka karatAM gauNa banI jAya tyAre guNIbhUtavyaMgya kAvya kahevAya che. jema ke - A ka judA ja prakArano lAvaNyatidhu che, jemAM caMdranI sAthe kamaLa tare che, jemAM hAthInAM kuMbhasthaLa upara Ave che ane jemAM judI ja jAtanAM keLanAM thaDa ane mRNAlanA daMDa najare paDe che ?" lecanakAra kahe che ke A kaI taruNanI abhilASa ane vismayabharI ukti che. ahIM siMdhu zabdathI paripUrNatA, utpala zabdathI kaTAkSanI chaTA, caMdra zabdatha vadana, hAthInAM kuMbhasthaLethI stanayugala, keLanAM thaDathI baMne sAthaLa, ane mRNAla-daMDathI bhujAo sUcavAya che. e badhA zabdane mukhya ce ahIM bilakula baMdhabesato thato na hoI " ni:zvAsAMdha mAMnA "aMdha' zabdanI peThe tene tiraskAra thAya che, ane te, upara kahyA pramANenA vyaMgyArthIne pragaTa kare che. Ama, ahIM atyaMta niraranavAyavani che paNa te vArthane ja zobhAmAM vadhAro kare che, eTale e vAcyasiddhayaMmarU5 guNabhUtavyaMgyanuM udAharaNa bane che. kamala, caMdra vagere saMsAranA suMdaramAM suMdara padAthI che, te badhA eka sthaLe bhegA thAya e asaMbhavita che, paNa atyaMta marama nAyikArUpI eka pAtra maLI jatAM e badhA temAM bhegA thAya che, ane ema vismayane vibhAva banyA che, pachI yaMgyArthathA ema nAyikAnAM mukha, netra vagere aMge pratIti thatAM e abhilASano vibhAva bane che. ahIM sudhI vAcanI prajAnatA che. e pachI nAyakanI rati abhivyakta thaI zRMgArarUpe vyaMjita thAya che. Ama, A blekamAM pahelAM vyaMgyAthe gauNa banI vAgyAtha nI ze bhAmAM vadhAro kare che, paNa pAchaLathI jyAre zugAra rasa vyaMjita thAya che tyAre e vAcya gauNa banI jAya che. koI vAra atiraskRta vAgyavALA zabdathI vyaMjita thata vyaMgyArtha. kAvyanA cArutvanI daSTie vAcyArthInuM prAdhAnya heI gauNa banI jAya che, tyAre guNIbhUtavyaMgya kahevAya che. jema ke "anurAgavatI saMdhyA" vagere udAharaNamAM. A le ke pahelA udyotamAM utAre che ane tyAM vyaMgyAthe kaI rIte gauNa bane che te samajAveluM che. juo 5. 28.
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIta 7-35 ] guNIbhUtavyaMgyanuM nirUpaNa [ 91 e ja vyaMgya vastune peAte ja zabdathI kahI daI pragaTa karI devAthI paNa vyaMgya gauNu khanI jAya che, enuM udAharaNa pahelAM TvITa sa`ketakALa jAgruvAnI icchAthI' vagere AAkanuM Apelu' che. A leAka khIjA udyotamAM 22mI krArikAnI vRttimAM utAralA ane A muddo samajAvelA che. jue pR. 116, rasAdirUpa vyaMgya gauNa banI jAya che te rasavadala'kAranI carcAmAM batAvelu che. tyAM eTale ke rasavadala kAramAM e rasAdi, mukhya vAkayanI dRSTie jotAM, parazuvA jatA nAkaranI pAchaLa jema rAjA cAle che, tema gauNu khanI jAya che. yaMgya akSakAra gauNu manavAnAM udAharaNa dIpaka vagere alakArA che. khInna udyotamAM dIpaka vagere alakArAmAM vyaMgya gauNu DhAya che te vigate khatAveluM che. A rIte vastu, alaMkAra ane rasAdi traNe prakAranA vyaMgyAr gauNu mUnI jAya che. te ja pramANe, 35 praznana eTale ke prasAda nuyukta ane gabhIra eTale ke nyagyane lIdhe arthagAMbhIya vALI padAvalivALI tathA AAna dadAyaka je kAvyaracanAo huMya, temAM buddhimAna kavie A kAvya prakAranI ja caiAjanA karavI, A aneka prakAranI, tevA eTale ke vyaMgya ane lIdhe vivekI bhAvakAne AnadAyaka thaI paDatI ane prakAzamAna evI je kAvyaracanAo che te badhImAM A guNIbhUtavyaMgya nAmanA prakAra AjavA joIe. jema ke --
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 ] guNIbhUtavya anu. nirUpaNa [ banyA. " ahe ! zuM mahodadhinuM kuTuMba che! lakSmI tA enI IkarI che. viSNu te enA jamAI chaeN, gaMgA te enI gRhiNI che, amRta ne cadra tA enA putro che ! '' 36 ja Ane samajAvatAM leAcanakAraka kahe che ke jene meLavava nI badhA mAdhyuse abhilASA seve che evI lakSmI enI dIkarI che, annA ja bhAgA ane mekSa sudhdhAM ApavAmAM sadA ughogI etra viSNu enA jamAI che, badhI icchavA jevA vastu meLavA Apane samartha evI gaMgA enI patnI che, amRta kahetAM varuNI ane caMdra anA putrA che. ( ahIM amRtA a va ruNI levAnuM kAraNa e che ke amRta cadranI peThe sarvajanasunabha nathI.) AnA vyaMgyAya e che ke gaMgAsnAna, .icarasevA vagere seMkaDA uSAyA karIe. Are prApta thatI 96mAnuM ekamAtra mukhya kuLa caMdrodaya samaye pAnageSThine upabhega lai zakAya e che. e upabhAga ja traNe lekamAM sArabhUta tattva che, evA vyaMgyA, ' aTThA, samudranuM kuTuMba kevuM che !,' e vAthamAM jeva, Azrarya che, tenuM aga banI jAya che eTale A guNa bhUtavya nA dAkhaleo che. a kAvyamAM jo alaMkAra na heAya ane tene hAya teA alaMkAranA abhAvane lAdhe ane kAvyA kAvya mavagaranuM thaI jAya; temAM jo guNa bhUtavyaMgyane Ave te! temAM prANa pragaTe che. e ja rIte anna kAramAM paNa jo vyaMgyA bhaLe che teA tenI ramaNIyatA vadhI jAya che, ema batAvavA kahe che keA vAcyAla kArAneAva paNa, temAM vyaMgya aMza bhaLavAthI, ghaNe bhAge kAvyamAM parAkreTinI gheAbhA dhAraNa karatA jovAmAM Ave, jo vadhu paDatA rakuTa vAcya banI javAthI upayeAga karavAmAM A vAcyAlaMkArAmAMnA keTalAka) vyaMgya alakAra ke vastumAtranA yathAyeAgya mizraNathI atizaya zobhA dhAraNa kare che evuM lakSaNakA e eka dezathI khatAvelu' che; paraMtu kharAkhara tapAsa karIe te lagabhaga badhA ja alakArA kAvyamAM e rIte AAbhAtizaya dhAraNa karatA nevAmAM Avaze.
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ hata 3-36 ] guNIbhUtavyaMgyanuM nirUpaNa [ 2 uparanA vAkyamAM "eka dezathI banAveluM che' ema kahyuM che, tene artha ekadezavivarti rUpakathA' evo kara ema locanakAra kahe che, je ke ahIM "alaMkAromAMnA keTalAkamAM batAveluM che,' evo artha karIe to cAle ane te vAkayatA pAchalA bhAga sAthe susaMgata paNa che. jema ke, dIpaka ane sama ekti vagerenI peThe bIjA alaMkAro paNa, moTe bhAge, bIjA vyaMgya ala kAra ane bIjA yaMgya vastunA mizraNavALA jovAmAM Ave che. kAraNa, paheluM te e ke badhA alaMkAramAM atizayekti garbhita heI zake che. mahAkavio dvArA jyAre bIjA alaMkAromAM atizayokti garbhita rAkhavAmAM Ave che tyAre te kAvyane koI apUrva zobhA Ape che te pachI pitAnA viSayamAM aucityapUrvaka atizaktine upaga karavAmAM Ave te te kAvyane utkarSa kema na sAdhe ? ahIM leyanakAra atizayokti aucityapUrvaka vaparAyAnuM ane anaucityapUrvaka vaparAyAnuM ema be udAharaNa Ape che, te ApaNe joIe. aucityapUrvaka atizayoktino upayoga thayo hoya evuM udAharaNa - bhaddedurAjane nIcene dhAka cheH yuvAna kRSNanI bAbatamAM yauvanabharI strIonI AvI dazA thaI che: rahI rahIne vAre vAre jovA thI temanI AMkhe caMcaLa banI gaI che, kApelI kamalanI nALanI jema temanAM gAtro divase divae sukAtAM jAya che, temanA gAla durvAkAMDane paNa lajAve evI gherI pILAza dhAraNa kare che" A lokamAM kAmadeva jevA kRSNanA sauMdaryanI atizayanA vyaMjita thAya che, tethI emAM vaparAyelI atizayokti alaukika zobhAthI zobhI vaDe che. ethI UlaTuM, jyAre citya sacavAtuM nathI tyAre atizayoktithI zobhA marI paravAra che. jema ke nIcenA blekamAM : tArAM stana vadhIne AvAM moTAM thaI jaze ene khyAla karyA vagara ja brahmAe AkAra ATaluM nAnuM banAvyuM hatuM." AmAM stanane vikAsa varNavavA AkAza nAnuM che evI atizayokti karI che, te hAsyAspada banI jAya che.
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ raha4] guNIbhUtavyaMgyanuM nirUpaNa [ kanyAthI bhAmahe paNa atizayoktinI vyAkhyAmAM je karavuM che ke - "(pahelAM je atizaktio gaNavelI che) e badhI ja vakrokti che. enA vaDe arthanuM vibhAvana thAya che. mATe kavie ene siddha karavA prayatana kare. enA vinA alaMkAra ke ?" teno artha eTalo ja kare joIe ke kavinI pratibhAne lIdhe atizakti je alakAramAM prabhAvaka bane che te ja alaMkAranI zebhAmAM vadhAro thAya che, bIjA alaMkAro te mAtra nAmanA ja alaMkAra rahe che. tethI, badhA alaMkAranuM rUpa dhAraNa karavAnI enI zakti hovAthI, abhepacArathI e ja badhA alaMkArarUpa gaNAya che. chellA vAkyane artha e che ke "atizayokti ja badhA alaMkAra che' e lAkSaNika prayoga che. kharuM jotAM, badhA alaMkAre judA che ane atizayokita judI che, paNa ahIM temanI vacce abhedanuM kathana karyuM che e kevaLa upacArathI karyuM che. e atizayoktinuM bIjA alaMkAra sAthenuM mizraNa koI vAra vAgyarUpe thAya che, te kaI vAra vyaMgyarUpe thAya che, tyAre paNa te kaI vAra pradhAna rUpe thAya che, to koI vAra gAyarUpe thAya che. jyAre vAgyarUpe thAya che, tyAre te vAcAlaMkAra gaNAya che, ane pradhAnapaNe vya gyarUpe thAya che tyAre tene samAveza dhvanimAM thAya che. ane je gauNapaNe vyaMgyarUpe thAya che, te te guNIbhUtavyaMgya gaNAya che. ane bIjA alaMkAramAM dAkhala thaIne tene puSTa karavAnI A vizeSa zakti bIjA alaMkAramA paNa hoya che. paNa teo badhA ala kAramAM pravezI zakatA nathI, jyAre atizayoti te badhA ja alaMkAromAM pravezI zake che, e tenI vizeSatA che. je alaMkAromAM sAdane kAraNe ala kAratva Ave che, jema ke rUpakopamA, tulyogitA, nidarzanA, vageremAM, - temAM
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ ulota 3-36 ] guNIbhUtavyaMgyanuM nirUpaNa [ 25 caMkhyarUpe je sAdazya pratIta thAya che, te ja bhatizaya pAme che, ane tethI te badhA ja atizaya cAvayukta banIne guNIbhUtavyaMgyano viSaya bane che. samAse kti, akSepa, paryAyokta vageremAM te, vyaMgya aMzanA avinAbhAvathI ja, eTale ke temAM vyaMgya aMza hoya te ja alaMkAratva AvatuM heI, e badhA guNIbhUtavyaMgyamAM samAI jAya che, e bilakula nirvi. vAda vAta che. upara gaNavelA alaMkAromAMthI eka nidarzanA sivAya bAkInA alaMkAronI vigate carcA pahelAM thaI gayelI che nidarzanAnI vyAkhyA evI che ke jemAM keI kriyA dvArA viziSTa atha no badha karAvavAmAM Ave te nidarzanA. jema ke - maMda paDI gayelA tejavALo sUrya asta pAmavAnI taiyArI karI hyo che. e zrImaMtone evo upadeza Ape che ke jenI caDatI tenI paDatI thAya ja che." khAmAM sUrya potAnI kriyA vaDe amuka artha badha karAve che eTale ahIM nidarzanA alaMkAra che. ane emAM zrImaMto ane sUryanuM sAdagya vyaMjita thAya che te cArvasAdhaka thaI paDe che. e sAdagdha vAma nidarzanane ja poSe che eTale mauNa che ane mATe ahIM guNIbhUtavyaMgya che. vaLI A guNIbhUtavyaMgya kAvyamAM keTalAka alaMkAronI bAbatamAM amuka alaMkAra garbhita hoI zake evo niyama che, jema ke vyAjastutimAM prAlaMkAra garbhita hoya che. kAraNa, je devanA ke rAjAne uddezIne e viMgha uccArAI heya che, tenI prazaMsAmAM (cAktimAM) enuM paryavasAna thatuM hoya che. ane deva che rAjA viSayaka rati bhAva kahevAya che, ane jyAM bhAva vyaMgyA bIjA alaMkArane piSata hoya tyAM prAlaMkAra gaNAya che. keTalAka alaMkAramAM alaMkAramAtra garbhita rahetuM hoya che. jema ke sasaMdeha vageremAM upamA garbhita hoya che. Ane samajAvatAM locanAkAra kahe che ke ahIM upamA eTale sadAya AdhArita badhA ja alaMkAra e artha levAno che, ane e rIte emAM
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ has] guNIbhUtavyaMgyanuM nirUpaNa [banyApaka rUpaka, anuti, vyatireka badhAne ja samAveza thaI jAya che. ApaNe eka pAMta laI e. he rAja, tane yuddhabhUmi upara jeIne tArA zatrunA pahAe AvA bAvA saMka9pavikalpa kare che ke A te sUrNa che? paNa tene to sa ta ghoDA heya che. te zuM e agni che! paNa te kaMI nizcitapaNe badhI dizAomAM phelAto nathI. to zuM e sAkSAta yama che paNa tene vAhana to pADe che." AmAM vAcya alaMkAra sasaMdeha che, ane sAthe sAthe sAdapanI paNa vyaMjanAthI pratIti thAya che. "rAjA sUrya jevo che', e upamA thaI. "rAjA sUrya che', e 2 ka thayuM "A rAjA nathI, rAI che', e apa ni thaI. "rAja karatAM sUryamAM vizeSatA che', e atireka . Ama, ahIM, sAdazyamUlaka badhA ja alaMkAre garbhita thaI jAya che. keTalAka alaMkAra parasparagati thaI zake che, jema ke dIpaka ane upamA. upamAgabha dIpaka te jANI ja che. koI vAra dIpaka paNa upamAmAM garbhita hoya che. jema ke mApamAmAM. dA. ta. "kumAra-saMbhavamAM pArvatIthI himAlayanI zobhA vadhe che ema kahevA lakhele nIcene loka - "bhAre prabhAvALI zikhArI jema dave, tripathagA gaMgAthI jema AkAzamArga, saMskArI vANIthI jema vidvAna, tema tenA (pArvatI)thI te (himAlaya) pavitra paNa thayo ane vibhUSita paNa thayo." AmAM pavitra ane vibhUSita thavArUpI eka sAdhAraNa dharmathI aneka padArthone joDavA che, eTale mApamAM vAcAlaMkAra che. dIpamAM paNa evuM ja thAya che. eTale A mAlepamAmAM dIpakanI chAyA spaSTapaNe je zakAya che. eTale, A rIte, vyaMgya aMzanA saMsparzane lIdhe cAratyAtizaya dhAraNa karatA rUpakAdi badhA ja alaMkAra guNIbhUtavyaMgyanA kSetramAM samAI jAya che. e prakAranA eTale ke vyaMgyasaMsparzathI cAra dhAraNa karanArA upara gaNAvelA (dIpa,
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ Q 1-31 ] guNIbhUtavya nuM nirUpaNa [ 90 tulyayAgitA vagere) tathA na gaNAvelA (sasa MdeDa vagere) badhA ja alakArAmAM guNIbhUtavyaMgyatA sAmAnyarUpe rahelI ja hAya che. eTale tenuM lakSaNu samajI levAthI e alaMkAranuM svarUpa paNa barAbara samajAI jAya che. . . * ahI kahevAno matalaba e che ke alaMkArAmAM cAva Ave che te guNIbhUtatrya ane kAraNe jamAve che. e ja badhA alakArInuM sAmAnya lakSaNa che. je alaMkAramAM cuNIbhUtavyaMgya na hai|ya temAM mAruta kAI zake ja nahi ane tene alaMkAra kahevAnA paNa kazo artha nathI. guNIbhUtamagma vagaranA alArene paNa alaMkAra DIne te teA - jevI khAya tevA maya ' ene paN upamA gaNavI paDe; ' khaLAmAMnA khUza rUpa che' aMte rUpaka kahevuM paDe; kreI TrigmathI vyAkaraNanA sutrane pazu dveSane dAkhale mAnavA paDe; * e, e, a. mo nA p. v. Ay. At thAya che, Ane paNa yathAsaMkhyanuM udAharaNa gaNavuM paDe; gAma dheDA, mAthA ane pazune laI Ava' ene dIpakanuM udAharaNa mAnavuM paDe. kAraNa, emAM eka sAmAnya dharmAMthI aneka padArthone teDavAmAM AvyA che; mA te mAsa che ke cAMlaye che' ene paNa sa Mdeha alaMkAra mAnavo paDe; mA cAMdI nathI, chIpa che" ene SaNa apavruti alaMkAra gahuvA paDe; 'niyA devadatta divase khAte| nathI ' ene paryAya|kta gaNavA paDe, kAraNa, * Dise devadatta rAte khAya che' evuM khIjI rIte kahevAmAM AvyuM che, ethI vadhu dhAtune lAgu paDe evA vyAkaraNanA niyamane jema ke 'sthApvAritrya 'ne tukSmapeAgitA alakAra mAnavA paDe, kAraNa, emAM prastuta pradAna eka dharmothI joDavA che. AvuM bIjA alaMkAre te vize paNa samajavuM. eTale vaLa alakAranI vyAkhyA sAthe amesatI thAya evI uktine sava kAra na karevAya, temAM cArutA hovI ja joIe, ane e cAnA guNIbhUtagJanA sparzathI ja AvI zake che, eTale jemAM guNIbhUtavyaMgane sparze nAya ane alaMkAra kahevA na joIe. ane guNIbhUtavyaMganuM svarUpa samajAvyuM eTale badhA alaMkArAnuM sAmAnya svarUpa temAM AvI jAya che. dareka alaMkAranA mAtra vizeSa paricaya ApavA e pUratu nathI. khAthI kRttimAM mAmaLa kahe che . -- sAmAnya lakSaNu samajAvyA vagara dareka alAranuM alaga alaga svarUpa jaNAvavAthI teA temane vize sAcu' jJAna na maLI
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 ] guNIbhUtavyaMgyanuM nirUpaNa [ banyAloka zake, jema pratyeka zabdanA pAThathI ja zabdanuM jJAna nathI maLA zakatuM. kAraNa, alaMkAro ane zabda te anaMta che. vANInA vika kahetAM bhagIe te aneka che, ane te badhA ja alaMkAranA prakAra che. vaLI, guNabhUtavyaMgyanuM kSetra te vizALa che. kevaLa eka alaMkAramAM bIje vyaMgya alaMkAra bhaLe eTaluM nahi paNa e sivAyano paNa vastu ke rasArirUpa artha bhaLe te paNa emAM amAI jAya che. eTale ivanine A bIje pravAha paNa mahAkaSionA ramaNIya viSaya tarIke sahue barAbara samajI le eI e. sahudayanA hRdayane harI lenAra kAvyane e koI prakAra che ja nahi, jemAM pratIya mAna arthanA saMsparza thI sauMdarya na AvyuM hoya. Ama, A kAvyanuM bahu moTuM rahasya che ane ene vidvAne e samajI levuM joIe. 37 alaMkAra vagerethI yukta hovAM chatAM, jema lajajA ja kulavadhuno mukhya alaMkAra hoya che, tema (kAvyAlaMkArothI bhUSita havA chAM) A vyaMgyanI chAyA ja mahAkavienI vANIne mukhya alaMkAra che. kAraNa ke ene lIdhe suprasiddha athAt vArevAre nirUpAI gayela artha paNa keI apUrva sauMdarya dhAraNa kare che jema ke - kAmadevanI AjJAnuM pAlana karavAmAM mughANInA je koI anicaya lIlAvilAsa vizvAsapUrvaka pragaTayA che. ane je kSaNe kSaNe nave nave rUpe dekhA de che, tenuM bhAvana, ekAMtamAM besIne kevaLa cittathI ja satata karavA jevuM hoya che." A lekamAM vAcyArthIne spaSTapaNe na kahetAM evA ji" (koI anirvacanIya) padane lIdhe anaMta ane aliSTa baMgyAne baMdha thatAM, evI kaI ramaNIyatA che ke ahIM nathI anubhavAtI ?
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ thata 3-38 ] kAku-AkSipta guNIbhUtavyaMgya ( 1 - maka-AkSita guNIbhUta-aMgya e pachI kAkuthI AkSipta thatA guNIbhUtavyaMgyanuM nirUpaNa kare che. 38 kAkune lIdhe A je bIjA arthanI pratIti thatI jovAmAM Ave che, te, vyaMgyAthe gauNa hovAne kAraNe, A eTale ke guNIbhUtavyaMgya prakAramAM ja samAI jAya che. ane kaI vAra kAkuthI A je bIjA arthanI pratIti thatI jovA maLe che, te, caMpArtha gauNa hoI, guNabhUta nAmanA kAvyabhedamAM ja samAI jAya che. jema ke - mArA jIvatAM dhRtarASTraputro svastha raheze ?" veNIsaMhAra' nATakamAM A bhImanI ukti che. Akho le A pramANe che: lAgRhane Aga lagADIne, jheravALuM anna khavaDAvIne, jugaTAnI sabhAmAM bolAvIne amArA prANa ane dhanasaMpatti upara ghA karIne, tathA pAMDavavadhUnA vastra ane kesa khecIne, mArA jIvatAM dhRtarASTraputre svastha raheze?" ahIM thaMmArtha spaSTa che ke dhRtarASTranA putre mArA jIvatAM kadI svastha rahI zake ja nahi ahIM kAkuthI vyakta thate A vyaMgyArthI vAya koSanA anubhAvane ja upakAraka thaI paDe che eTale e guNIbhUtavyaMganuM vAharaNa bane che. . ahIM eka spaSTatA karavI joIe ke locanakAra jayAM jyAM pAka heya tyAM badhe ja guNIbhUtavyaMgya mAne che, jyAre manaTa vagere ema mAne che ke jyAM kAkuthI samajAte vyaMgyAthe gauNa hoya tyAM guNIbhUtavyaMgya ane pradhAna hoya tyAM dhvani gaNAya. "dIdhitI" nAmanI TIkAnA lekhama paNa ema ja mAne che, ane tethI kArikA ane vRttine artha paNa e rIte vaTAve che: mULamAM "va gumAve che tenA be artha thaI zake; "baMe jyAre gauNa heya tyAre' ane 'yaMgya gauNa hoIne.' locanAkAra bIje artha le che, dIvitIkAra pahele artha ravIkAre che. evuM ja bIjuM udAharaNa -
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 ] maka-ANita guNIbhUtavyaMgya [ banyA? sAru, pativratA, ane te asatI chIe; have basa kara. te tAruM zIla bhraSTa nathI karyuM ne? paNa ame lokonI vahunI peThe ghAMyajAnI kAmanA te nathI karIne ?" bI sArA gharanI strI keI ghAMyajAnA premamAM paDI che ane teNe bIjI strIne tenA durAcAra mATe Thapako Apyo haze, eTale te bAIe Apele A javAba che. " ame te kulaTA ja chIe. te te tAruM zIla bhAcavyuM che. have basa kara tArA jevI sArA gharanI vahunI peThe ame paNa kAmAMdha thaIne kaI vayajAnI sAthe to prema nathI karyo ne ?' AmAM vyaMgyAthe spaSTa che ke te sArA gharanI vahu thaIne ghAMyajAnI sAthe prema kare che ne amane maheNAM mAravA Ave che, zaramAtI nathI! kAkuthI vyaMjita thato vyaMgyArtha gauNa kevI rIte heya che, te samajAvatAM vRttimAM kahe che - (AvA dAkhalAomAM) zabdazakti ja potAnA vAgyAthane jore vyaMjita thatA kAkunI madadathI vizeSa arthanI pratItimAM kAraNa bane che, eka kAku e pratIti na karAvI zake. kAraNa, bIje ThekANe svecchAe karelA kAmAtrathI evA arthanI pratIti thavI saMbhavita nathI. e kAkuthI vyaMjita thatA artha kAka. vizeSanI madadathI zabdavyApAra eTale ke abhidhAthI prApta thatA arthane e ja prApta thAya che, eTale te vyaMgya rUpa ja hoya che. e AkSipta arthanI pratIti vAgyAthe karatAM gauNa rUpe thAya che, tyAre te arthane pragaTa karanAra kAvya guNIbhUta- vyaMgyanuM ja udAharaNa gaNAya che. vyaMgyaviziSTa vAcAryanuM kathana karanAra kAvya guNIbhUtavyaMgyane ja dAkhalo gaNAya. ahIM kahevAno matalaba e che ke kAku pite eTale kaze baMsAra vyakta karI zakato nathI, paNa jyAre koI zabda vizeSa prakAranA kAku sAra uccArAya che tyAre ja temAMthI viziSTa vyaMgyArthanI pratIti thAya che. Ama, vArtha sAthe hoya to ja te bIjA arthanuM sUcana karI zake che. eTale kharI vyaMjanA te vArthanI ja hoya che, ane tene kAku madada kare che. nAma, kAkunuM sthAna mauNa che, eTale jyAM jyAM kAka-AkSipta he
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ hota -39 ] kAku-AkSipta guNIbhUtavyaMgya [1 mAM guNIbhUtavyaMgya che ema mAnavuM e ja pAgya che. kAraNa, jyAM jyAM baMArtha vArtha karatAM gauNa heya tyAM tyAM guNa mUtavyaMgya ja gaNAya che. ahIM pratipathI e vadha uThAve ke kAkuvALA sthAne paNa je artha basidhAvyApArane je ja pratIta thato hoya te tene vAcArya ja kema nathI kahetA, vyaMgyArtha zA mATe kahe che ? te eno javAba e che ke vaLa zabdane ja artha karIe to je artha prApta thAya, tenA karatAM mAkunI madadathI prApta thatuM artha ja ja hoya che, eTale tene vAyA na kahevAya, vyaMgyAthuM ja kahevo paDe. ane vArtha pradhAna deya che eTale tene guNIbhUtavyaMgya kahe joIe. 39 je kAvya, yuktithI A guNIbhUtavyaMgya prakAranuM pratIta thatuM hoya, tenI sAthe sahadayoe vani nAma na joDavuM, eTale ke tene dhvani na kahevuM. locanAkAra ahIM samajAve che ke kAvyanA kSetramAM mukti eTale cArutAnI pratIti. arthAta je kAvyamAM guNIbhUtavyaMgyanuM cAritva ja adhika pratIta thatuM hoya, tene vani kahevAne Agraha na rAkho. jyAM pradhAna baMgyarthanuM cArutva adhika heya tyAM ja vani nAma vAparavuM. vRttimAM Aja vAta kahI che ke - keTalIka vAra kAvyamAM kavani ane guNIbhUtavyaMgyanuM mizraNa levAmAM Ave che. tyAre jene yukti kahetAM cArutAnI madada hoya eTale ke jemAM vadhAre cAtA hoya, tenA nAmathI te kAvyane oLakhavuM. badhe ja kavanine meha na rAkha. jema ke- sakhIe umAnA baMne caraNe aLatAthI raMgIne parihAsapUrvaka e AzIrvAda Apyo ke AnA vaDe te patinA mAthe rahelI caMdrakalAne sparza karaje, tyAre umAe kaMI paNa bolyA vagara tene mALA vaDe mArI." athavA - tenAthI na pahoMcAya evAM UMcAM phUla toDIne tene ApatAM tenA priyatame tene tenI harIphane nAme bolAvI eTale
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 ] kAku-AkSipta guNIbhUtavyaMgya [ banyAyA te kazu ja khelyA vagara, AMkhamAM AMsu sAthe pagathI sAMya khAtaravA lAgI." . A khane dAkhalAomAM 'kaI paNa melyA vagara' ane kazuM ja khelyA vagara'evAM niSedhavAcaka vacanAthI vyagyAtha amuka aMze zabdothI kahI dIdhA hovAthI, ahIM te gauNa che, ema kahevu e ja zobhe che. jyAre vyaMgyA, vakrokti vagara, tApathI ja pratIta thatA hAya, tyAre te pradhAna che ema gaNAya. jema ke devaviSa vadatAM evuM' vageremAM. A e dAkhalAomAM te vyagyAthanI pratIti uktinI bhagIne lIdhe thAya che, eTale vAgyAnuM prAdhAnya paNa che. tethI ahIM sa'lakSyakramanya gyu. dhvani che, ema kahevuM ucita nathI. arthAt e baMne guNIbhUtabhya anAM ja udAharaNa che. A bhAga samajAvatAM leAcanakAra kahe che ke 'tuM caMdralAne AnAthI 5 karaje' ema sakhI umAne kahe che, tenA vyaMgyAya e che ke caMdrakalA te| bilakula sapheda haiAya che, jema tArA paga pazu sapheda che. pazu tArA paga tA aLatAthI lAla raMgelA che eTale e cadrakalA karatAM adhika sura bhAgaze. 'caMdrakalA' strIliMgI che, ethI ene vize sapatnIbhAva paNa --jita thAya che. ane tene pagathI lAta mAravI U~cata pazu che, khAsa karIne eTalA mATe kre zive tene mAthe caDAvI che. vaLI, ahIM sakhAnI evI salAha paNa vyaMjita thAya che ke ziva tAre page na paDe tyAM sudhI tene anukULa na thavuM. mAe kahyuM bokSA vagara tene mALA vaDe mArI ema zuM che, ethI enA aneka bhAveza vyakta thAya che : (1) lajajA ene lIdhe kumAri peAtAne joItI vastu paNa pAchI Thele che; (2) ahityA -- eTale ke bhAvane chupAve te. pArvatIne pita peAtAne page paDe e vAta gamI tA che, paNa e bhAva te lajAne lIdhe chupAve che; (3) IryAM -- caMdrakalAne zive mAthe caDAvI che enI IrSyA; (4) bhaya -- mugdhAne prathama patimilane bhaya lAge e taddana svAvAvika che; (5) saubhAgya - pati peAtAne page paDI ane sAthesAthe sapatnI paNa page paDaze e; (6) abhimAna - caMdrakalA karatAM peAtAnA paga ja vadhAre suMdara lAgaze, pachI khIjA' maMgAnuM te kahevuM ja zuM? vagere, ane bhAvA A maunathI vyaMjita thAya che. e mauna kumArInI DhA - -
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ jyota 3-40 ] guNIbhUtavya anu. vanamAM pavasAna [ 33 svAbhAvika apragannatAnuM lakSaNu che, ane te ' kazuM melyA vagara' ema kahIne zabdathI kaheluM che. A khannA vyajita bhAve ene puSTa kare che. Ama, ahI bya gyAya' gauNu DhAI guNIbhUtavyaMgya che. paNa mate jatAM vyagyAthI upakRta thayelA vacyAM zuMgAra rasanuM aMga banI jAya che, ane kAvyane rina banAvI de che. kAraNa, mate te badhAM ja kAvye| ni ja hoya che. A ja sthiti khInna dRSTAMtamAM pazu che. kRttinA chellA vAne samajAvatAM mecanAra kahe che ke 'bya'gyAnI prIta uktinI bhUmine lIdhe thAya che eTale vAcyanuM prAdhAnya pazu che, ema kahyuM che tene atha e che ke rasAtinI dRSTie e gauNa teA che ja. matalaba ke mA zrlemAM vacamAM pragaTa thatA vyaMgyArthInI draSTae e pradhAna che, ane Akhare pratIta thatA rasanI daSTie e gauNa che, jema upara mAvALA AAkamAM batAvyuM che. A ja vAta have pachInI kArikAmAM kahe che. guNIbhUtavyaMgyanuM dhvanimAM pavasAna ra A guNIbhUtavyaMgya prakAra paNa rasAditApa nI dRSTie vicAra karatAM pharI nirUpa manI jAya che. guNabhUtavyaMgya nAmanA kAvyaprakAra paNa, rasabhAvAdi tApa'nI dRSTie vicAratAM, pharI dhvanirUpa ja banI jAya che. jema ke uparanA khane aAkAmAM. jema ke * huM saubhAgyazALI, tArI prANezvarInA A jaghanavasa (nIcA bhAgamAM paheravAnA vastra)thI A rAdhAnAM kharelAM AMsune lUchI rahelA tAre mATe ene prasanna karavI muzkela che. strInuM hRdaya DAra hoya che. mATe A upacArA nakAmA che, rahevA de.' manAmaNAM vakhate A pramANe kahevAyelA kRSNe tamAruM kalyANu karo." - ahI prasaMga evA che ke kRSNe kAInI sAthe ramaNa karIne utAvaLamAM ke nedhyAnamAM tenuM ja vastra paherI laIne pAchA AvyA che, e joI ne rAdhA risAI che ane kRSNa tene manAvavAnA prayatno kare che. 'tu vara DhAraNe rASe bharAya che, huM page paDu chuM ke tuM mAnatI nathI, khare ja,
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 04] guNIbhUtavyaMgyanuM nimAM paNAna [ banyAro tane rIjhavavI muzkela che, raDe che zA mATe', ema kahIne tenAM AMsa che che, tyAre rAdhAe sAmethI Apele A javAba che. eno baMe samajAvatAM vacanakAra kara che ke - (1) "he sau mALI', e dhanane aMgyA e che ke tuM sAce ja bhAsaLI che, kAraNa, tArI preyasI (mArI patnI) eka kSaNa paNa tuM tenA bhoganA aSaNa vagara rahe evuM icchatI nathI, te ahIM bAvyo toye tane teNe pitAnuM vastra paherAvI dIdhuM! (2) "A jaghanavamathI'- baMgyA e che ke Ama to huM tAro kurAcAra chupAve che, 5Aje A pratyakSa purAvArU mArI patnInuM jAnavastra paherIne Avyo che eTale zI rIte puM rahe ! vaLI, tuM ene eTale bAdara kare che ke e paheravAmAM tene parama paNa naDatI nathI. () "lUchI rahelA'- vyaMgyArtha e che ke mArAM AMsu to 10nA chAtAM nathI, vahyA ja jAya che, balake hajAramaNa vaDe che; tuM e to bhAna bhUle thaI gayo che ke mAre badale tene ja roSe bharAyelI mAne che, nahi te tenI sADI vaDe mArAM AMsu luche kharA! () "kharelAM' nA bhUtakALanI aMjanA e che ke mAro revAne adhikAra paNa bhUtakALanI vAta banI gaI (5) ATaATale Adara karuM chuM toya kema mAnatI nathI, evuM je pUchato hoya to kahevAnuM ke "strInuM hRdaya kaThera heya che.' emAM strIne vyaMgyArtha e che ke huM have eka strImAtra rahI chuM, mArA upara tAro prema nathI, eTale mArAmAM kazI vizeSatA nathI. strIo komaLa hadayanI hoya che, evuM nathI hotuM. AnuM hadaya to vajadhAye kaThora hoya che, mATe ja to A badhuM pratyakSa jevA chatAM mArA hadanA hajAro TukaDA nathI thaI jatA. (6) "upacAra karavA rahevA de'ne baMgayArtha che ke tuM je kaMI kare che e sAcA premathA nathI karato, khAlI upacAra che. tAro prema te pelI upara ja che. te evA upacAranI kazI jarUra nathI. () "manAmaNuM' bahucanamAM vA5nuM che tene Azaya e che ke kRSNane aneka valabhAo heI AvA prasaMgo vAraMvAra Ave che, ane e enA saubhAgyanI atizayatA sUcave che.
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ pota 3-40 ] guNIbhUta paganuM dhvanimAM pavasAna [ 304 . uparAMta, ' prANezvarI 'thI evuM sUcavyuM che ke mArI sapatnI tane prANuthI paNa vadhu vahAlI che. huM teA kazAmAM nathI, pachI huM risA nahi te| zuM karuM? ane rAdhA peAtAne mATe 'huM' sarvanAma vAparavAne badale 'rAdhA' eve prayeAga kare che, te enI svAbhimAnitA sUcave che ane tene vyaMgyAtha eve che ke huM kaMI Ama mAnI jA evI nathI. A rIte A vyaMgyA vAgyAnI zezabhAmAM vadhArA kare che, ane e rIte puSTa thayeleA vAcyAM irSyAviprala Mbha zRMgAranuM maMga banI jAya che. * matalaba ke guNIbhUtavyaMgyanuM pavasAna nimAM thAya che. -- 6 have aU'tarasa'kramitavAcya dhvanithI Ane bheda samajAvavA kahe che. A rIte ( dhvani ane guNIbhUtatryagyane viSaya vibhAga thayelA) hAI, zatrue muja hAya' vagere AAkamAM nirde zevA zabdo gyaviziSTa vAcyAnuM pratipAdana kare che, tema chatAM, AkhA vAvanA artharUpa rasanI dRSTie temane vyajaka kahyA che. Ane aM e che ke e blekamAMnA zabdonA vAcyA, vyayAya sAthe mizritarUpe ja levAmAM Ave che, ane tyAM vyagyAae vAcya ne puSTa karavA ja AvatA hAya che, eTale e vyaMgyA. guNIbhUtabhyaMgya ja che. paNa, AkhA zlokanA artha saparaka che, emAM vayamALAnA vyaMgyAthI puSTa thayelA vAcyA vyaMjaka bane che, eTale vacagALAnA vyaMgyAnI dRSTie e guNIbhUtavyaMgya che, paNa aMtima rasAbhivyaktinI dRSTie jotAM e dhvani kAvya kahevAze. ahI' eka prazna e vicAravAne Ave che ke AvA dAkhalAmAM vayyAmAM vyaMgyA bhaLelA hoya che ane ema vyaviziSTa vAcyAnI pratIti thatI hAya che. evuM ja arthAtarasaMkramitavAcya dhvanimAM paNa banatuM hAya che. teA pachI A vacagALAnA vyaMgyArthane arthAtarasamitavAcya dhvani kahevAne badale guNIbhUtavyaMgya zA mATe kahevA? enA putrAsA vRttimAM have pachI karavAmAM Ave che. kahe che AvA zabdomAM arthAtarasaMkramitavAcya dhvani che, ema mAnavAnI bhUla na karavI. kAraNa, e zabdonA vAcyAtha vivakSita , hAya che. e vAta sAcI ke e zabdomAMthI vyagyaviziSTa 35, 20
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 201] guNIbhUtavyaMgyanuM nimAM paryavasAna [ banyAlaka vAgyAthanI pratIti thAya che, paNa te vAgyAthI caMkhyAmAM ja pariNamatuM nathI. eTale e sthAne vAkaya dhvanirUpa hoya che, paNa pade guNIbhUtavyaMgya hoya che. vaLI, mAtra guNIbhUtavyaMya pado ja alakSyakrama yaMgya dhvaninAM vyaMjako hoya che, ema paNa nathI, kAraNa, arthA tarasaMkramitavAyavanirUpa pade paNa enAM vyaMjaka bane che. ene artha e che ke arthAtarakamitavAe vani e te avi. vakSitavAcya vanine eka prakAra che eTale emAM vAsvArtha vivakSita hato nathI. jyAre "o muja haiya" jevA dAkhalAmAM te vArtha vivAhita heya che. eTale tene arthAtarasaMkramitavAya na kahI zakAya. eTaluM kharuM ke emAM paNa vArtha vyaMgyArthathI viziSTa thaIne pratIta thato hoya che, paNa e vArtha vRMgArtha vagara adhUra nathI rahete, mAtra e baMdhArthathI vadhu puSTa thAya che eTaluM ja. Ama, ahIM e vacayALAne vyaMgyArtha va Arthane ja puSTa karate hoI guNIbhUtavyaMgya ja kahevAya. jyAre AkhA vAkayane arthe rasaparaka keya che, eTale AkhA vAkathanI vyaMjanA avani kahevAya, ane padanI cUMjanA guNIbhUtavyaMgya kahevAya. bIjI vAta e ke guNIbavya 5 pade ja alakSyakrama eTale ke rasAdi dhvaninAM vyaMjaka bane che ema nathI, arthAtarasaMkramita vAca pade paNa rasAdinA vyaMjaka banI zake che. ane ene dekhale ApatAM vRttimAM kahe che ke e ja kalekamAM "rAvaNa" zabda che, te arthAtarasaMkramitavAcya che, ane te paNa vyaMjaka che. mApaNe hamaNAM ja rAdhAne lagate loka joI gayA temAM paNa rAdhA zabda e ja rIte arthAtarasaMkramitavAya che ane baMjara paNa che. uparanI carcA uparathI evuM nathI samajavAnuM ke jyAM jyAM guNIbhUtabUe heya che, tyAM tyAM badhe ja vanikAvya heya che. ane eTale kRtimAM vAya guNIbhUtavyaMgya padethI jhaLahaLatuM hoya, paNa te te pasAdipaka na hoya, to te AkhuM vAva guNIbhUtavyaMgya ja kahevAya che, (ni nathI kahevAtuM). jema ke -
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ hota 3-40 ] guNIbhUtavyanuM vinimAM paryAvasAna [00 bezaka, kuzaLa mANase rAjAne paNa seve che, viSano paNa upayoga kare che ane strIo sAthe paNa ramaNa kare che." Ane vize lacanakAra kahe che ke je A baeNkamAM dunyavI viSe pratyenA nirvedarUpa zAMtarasanI pratIti thAya che, tema chatAM, emAM camatkAra te vAgyAthaMniSTha ja che. rAjAnI sevA karavI, strIo sAthe ramaNa karavuM ane viSanuM sevana karavuM traNe sarakhAM asaMbhavita ane viparIta pariNAma najAvanArI che, evo vyaMgyArtha paNa vAcane ja zobhAve che. Ama, ahIM AkhA vAkapamAMthI rasAbhivyakti thatI hevA chatAM, camatkAra tene nathI, paNa vAcane ja che, eTale A be guNabhUtavyaMgyanuM ja udAharaNa gaNAya, nahi ke dhvaninuM. ahIM vyaMjanA vAcAryane upakAraka zI rIte thAya che, te darzAvatAM kahe che ke "api' (5) zabda bane bAjue joDavAne che, karma sAthe tema ja kriyApada sAthe. ene artha e thayo ke "rAjAne 5Nu" ane "seve paNa' ema baMne rIte "paNa"ne saMbaMdha joDavAne che. rAjAne paNa vyaMjanA evI che ke rAjAone rIjhavavA jevI kaparI vAta che, teo kevA -taraMgI, asahiSNu ane sara hoya che, e sau koI jANe che. "seve paNa che? enI vyaMjanA e che ke rAjA sAthe dUrathI kAma pA to kadAca eTaluM kaparuM na paNa nIvaDe, paNa temanI sevA karavA to satata temanI pAse rahetuM paDe, e atyaMta muzkela che. e ja rIte, "viSano upayoga kare che ane strIo sAthe ramaNa kare che' e vAkayomAM paNa "paNuM ne baMdha karma ane kriyApada baMne sAthe joDavAnuM che. ane anurUpa vyaMjanA samajavAnI che. "ca' (ane) zabda eka vAra vaparAya che, paNa tenI yojanA traNa vAra karavAnI che. kAraNa, vyAkaraNane evo niyama che ke "pra" "ca" vagere ghAtaka, nipAto aMte Ave che, paNa temane bavaya badhAM te sAthe thAya che. jema ke namaH rIte kAmaLa bharitA emAM "ca' chevaTe AvyuM che, paNa traNe nAma sAthe ene avaya karavAnuM che. ane enI baMjanA e che ke A traNe vastu - rAjAnI sevA, viSanuM lakSaNa ane A sAme ramaNa - sarakhI asaMbhavita ane viparIta pariNAma lAvanArI che. e ja rIte "khaluM' (bean) zabdano avaya paNa be vAra karavAne che. - kuLa" sAthe ane "mANasa" sAthe. "maiyA kuzaLa' kahevAthI temaja
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ dhvanyAleAka 308 ] guNIbhUtavya anu. dhvanimAM pavasAna kuzaLatAnA unka vya Mjita thAya che, ane 'bezaka mANase ' ema kahevAthI te paNa badhAnA jevA mAsA teA che ja evuM sucavAya che. ahIM kAvya guNabhUtavyaMgya che ke dhvani che eneAniya praznAnaauvivekane AdhAre karelA che. eTale e viveka kAvyanA kSetramAM keTale mahattvanA che te lakSamAM lai ne have kahe che ke -- vAcya ane vyaMgyamAMthI keNu pradhAna ane kANu gauNu, enA viveka karavAmAM bhAre prayatna karavA rahyo, jethI dhvani ane guNIbhUtavya gyanuM tathA alakArInuM alaga alaga kSetra spaSTa thaI jAya nahi te prasiddha alaMkArAnI khAkhatamAM pazu goTALA thaI jAya che. jema ke -- 'lAvaNyarUpI mUDInA vyayane lekhAmAM na lIdhA, bhAre meTI jahemata uThAvI, sukha ane svacchaMdathI rahetA leAkeAnAM hRdayamAM ci MtAnI Aga peTAvI, bicArI e pe te paNa sarakhesarakhA ramaNa na maLavAthI maravA jevI thaI gaI, kene khabara, A suMdarInA dehanI racanA karatI vakhate vidhAtAe zuM dhAyuM haze!'' A AAkamAM vyAjastuti alakAra che evI satI phAI ke ApI che, te kharAbara nathI. kAraNa ke enA anuM kevaLa vyAjastutimAM pavasAna thAya che, ema mAnIe tA, tenI saMgati besatI nathI. kAraNa. A keI te strInA premInA vitarka nathI. kAraNa keAi premI 'bicArI e peAte pazu sarakhesarakhA ramaNu na maLavAthI maravA jevI thaI gaI' evuM kahe e saMgata nathI lAgatuM. tema, e keAI virAgInI paNa ukti nathI lAgatI kAraNa, je virAgI heAya tenu teA AvA vikalpe nA parihAra karavA e ja ekamAtra kAya hAya. ahIM vyAjaraMtu te A rIte samajAvI zakAya ke vidhAtAe peAtAnI saudarUpI mUDI A strIne dhaDavAmAM kharcI nAkhI chatAM tenI paravA na karI, eTaluM ja nahi pote bhAre jahemata uThAvI; enuM pariNAma zuM AvyuM ?
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAta 3-40 ] guNIbhUtavyaMgyanuM vinimAM paryavasAna[ 309 to ke loka sukhathI ane svachaMdavI - mukta be jIvatA hatA tenA manamAM ciMtAnI hoLI pragaTI - at A strInA sau daya thA meDamAM paDI ane kema meLavavI enI ciMtAmAM paDI gayA. temanAM sukha svataMtratA cAlI gayAM, ane e strI paNa bicArI potAne anurUpa pati na maLavAthI jIvatI marI gaI. A rIte je te badhAne ja nukasAna thayuM vidhAtAe pitAnI mUDI beI ane bhAre kaSTa uThAvyuM, kAe sukha svAtaMtrya kheyAM, ane e strI paNa AvatI marI gaI. A brahmAe te ene ghaDatI vakhate manamAM zuM dhAryuM haze? Ama, ahIM brahmAnA avica rIpaNAnI ni che vAya che, ane temAMthI A stra jevA ananya suMdarInuM sarjana karyuM tenI prazaMsA vanita thAya che. e rIte A vyAjastu tane dAkhalo che, ema kahI zakAya. paNa, graMthakAra A samajUtIne yogya mAnatA nathI. temanuM kahevuM evuM che ke je A kanA vAgyAthanuM paryavasAna kevaLa vyAjastutimAM thAya che, ema mAnIe to AkhA lokanI saMgati sadhAtI nathI. A badhA vicAro konA che? jo e strInA koI premInA che. ema mAnIe, to je mANasa enA sarvathI mohamAM paDayo hoya te kadI evuM he ja nahi ke e bicArIne kaI che pati maLyo nahi eTale maravA jevI thaI gaI che, kAraNa e pitAne to ene lAyaka mAnato ja heya, pachI bhale ne game te kadarUpo heya. vaLI, leyanakAra kahe che tema, koI premI potAnI priyatamA mATe "bicArI" je dInatAsUcaka zabda na vApare, ane "jIvatI marI gaI' jevuM amaMgaLa vacana paNa kadI na uccAre. vaLI, e pitAne ene lAyaka na mAnato hoya ene prema mAtra pazuvRtti ja banI jAya. A vicAro koI vira gInA che, ema mAnIe to temAM muzkelI e Ave che ke je virAgI hoya te AvI e premanI vAtathI dUra ja rahe. eTale A uparathI ema lAge che ke A blekamAM ramInuM sauMdarya ane tenA pratye anurAga prastuta nathI ane ahIM vyAjastuti alaMkAra nathI. heya te Apatu prazaMsA heya. vaLI, A zloka kaI prabaMdhamAM che, evuM paNa ApaNe sAMbhaLyuM nathI. jo tema ta te te tenA saMdarbha pramANe ApaNe ene atha kalapI zakyA hota.
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 ] guNIbhUtabdha anu. dhvanimAM pavasAna [banyAyA eTale A aprastutaprazaMsA che. kema ke A guNIbhUta (aprastuta ) vAcyathI evuM samajAya che ke A kAI evA vidvAnanA vilApa che je peAtAnA asAmAnya guNenA gavathI phulAI gayelA che, jenA mahimAne kAraNe irSyALu pratipakSImAnA manamAM IrSyAnI Aga pragaTI che, ane peAtA karatAM caDiyAtA vidvAna jene bIjo kAI dekhAtA nathI. A sezamAM aprastutaprazaMsA alaMkAra che, ema pracakAra rIte samajAve che: keI asAdhAraNa pratibhAzALI paDite peAtAnI khadhI muddazakti ane bhAre parizramane bhAge evA dAnika siddhAMta rajU karyAM che, je joIne bIjA dekhA paDitAnA manamAM IrSyAnI Aga bhabhUkI UThI che, ane bIjA evA kaI vidrAA paNa najare paDatA nathI, je enI pUrvI kadara karavAne zaktimAna huMya. eTale e paMDita peAtAnI mahenata nakAmI gax ema mAnI duHkha vyakta kare che A prastuta a mahI apUrva suMdarInA sarjananI aprastuta vAtanuM varNana karIne rajU karI che, eTale A aprastutaprazasA alaMkAranA dAkhaleo che, - vaLI, A dhamakIrti'nA zloka che evI leAkavAyakA che, ane e aAka tene hoya evA saMbhava paNa che. kAraNa, dhamakIrtinA nIcenA AkamAM vyakta karele A ja bhAvArtha evA maLe che :~ " atizaya buddhizALI puruSa paNa mArA je dArzanika matanA pUrepUro tAga pAmI zakatA nathI, ane khUba dhyAna devA chatAM jenA mAM joI zakatA nathI, te mArA mata, jagatamAM peAtAne samajanAra keI ceAgya puruSa na maLatAM, (atAga ane agAdha) samudranA jaLanI peThe peAtAnA zarIramAM ja karyu thaI javAnA." : A ja vicAra uparanA blekamAM paNa vyakta thayele che, eTale e pazu dhatinA ja hoya eve pUrA sAva che, ane emAM vyAjastuti nahi paNa aprastutaprazna...sA alaMkAra che.
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ hota 3-40 ] guNIbhUtavyaMgyanu dhvanimAM paya vasAna [ 311 ahI pratipakSI evA vAMdhA uThAve che ke jyAM je kahyuM TAya tenI saMgati na khesatI hoya tyAM aprastutaprazaMsA mAtA e barAbara che, paNa mA zlokamAM te e strInA apUrva lAvaNyathI leAsAyelA keI mANasanI ukti tarIke zloka dhaTAvIe te krazI asaMgata a vatI nathI, pachI tame ene aprastutaprakSa sAneA dAkhalA zA mATe kahe che ? tyAre enA javAbamAM graMthakAra kahe che ke aprastutaprazasAmAM je vAcyAya hoya che, te (1) kAI vAra vivakSita hoya che, (2) kAI vAra avikSita hoya che ane (3) kAI vAra vivakSitAvivakSita eTale ke amuka a Mze vivakSita ane amuka aze avivakSita heAya che. e rIte enI racanA traNa prakAranI heAya che. vAcyA vitrakSita hoya evuM udAharaNa - " je zeraDI pArakAne mATe pIDA anubhave che (vilAya che), bhAMgavA chatAM mIThI ja rahe che, jenA vikAra (eTale ke jemAMthI banatA gALa) pazu saune gamatA hoya che, te zeraDI e atyaMta kharAkha jamInamAM paDIne vadhI na zakI, te emAM rASa e zeraDIneA che ? -kasa vagaranI marubhUminA nathI ?'' ahI prastuta zeraDInI vAta kahIne prastuta amutta leke vacce jaI paDelA kAI guvAnanI vAta vyakta karI che, eTale aprastutapraza sA ane ahI vAnA paNa vikSita che, roraDIne barAbara lAgu paDe che. athavA mArA ja nIcenA zleSTha le -- " A suMdara rUpA dekhAya che te khadhAM kSaNabhara netrane viSaya manatAM saphaLa thaI jAya che. kevI navAInI vAta che ke te netra A prakAza vagaranA leAkamAM atyAre bIjA badhAM aMge jevAM ja thaI gayAM che, khalake khIjA' aMgeA jevAMye nathI rahyAM." kAraNa, hAtha paga vagere aMgo teA thAlavAnu vagere kArTa karI zake che, jyAre nakAmI thaI jAya che. ahIM paNa vivekazUnya aMdhArAmAM paNa sparza karavAnuM, AMkha tA prakAza jatAM taddana lekAmAM jaI paDelA kaMI
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12guNIbhUtavyagyanuM dhvanimAM paryavasAna [ dhavanyA guNInI kadara thatI nathI evo prastuta artha, AMkhanI aprastuta vAtathI hele che, eTale alaMkAra aprastutaprasaMsA che, ane ahI kahelI vAta AMkhane barAbara lAgu paDe che eTale vAsvArtha vivikSita che. mATe ja vRttimAM kahyuM che ke A be lokomAM zeraDI ane AMkha vivakSitarUpe ja che, paNa prastuta nathI. koI mahAguNavAna vyakti paNa khaTe sthAne jaI caDatAM pitAne maLavI joItI kIrti ke kadara pAmI zakyo na hoya tenI sthitinuM varNana karavuM e A baMne kalekanuM prastuta tAtparya che. ane emAM zeraDI ane akhi vize je kahyuM che, te te baMnene barAbara lAgu paDe che mATe vikSita che. vAgyAthe avikSita heya evuM daSTAMta- "alyA, koNa che ?" "kahuM chuM, huM te eka durbhAgI zAkhaTaka chuM." "vairAgyathI belate hoya ema lAge che." "vAta sAcI che.' kema Ama kahe che?" ahIMthI DAbI bAjue vaDa che; badhA vaTemArguo tene badhI rIte lAbha le che. paNa huM barAbara rastA para Ubhelo chuM chatAM lokone upakAra karI zakuM evI mAre chAyA sudhdhAM nathI ?" [ zAkhaTakane nighaMTumAM bhUnanA vAsanuM vRkSa kahyuM che enA phaLa pILA, chAla sakhata ane chAMye bahu ja ocho hoya che. bApAlAla veva ene sareTa kahe che, karADI maTavADa tarapha ene kaDa kahe che.] koI jhADa sAthe kaMI savAla javAba na thaI zake, eTale A hakane vAgyAthe avikSita ja che. ane enA vaDe kaMI samRddha duSTa mANasanI najIka rahenArA koI nidhana svamAnI
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAta 3-40 ] guNIbhUtavyaMgyanuM dhvanimAM paryavasAna | mANasane vilApa vAkayanA tAtparyarUpe rajU karyo hoya ema lAge che. jemAM vAgyAthe amuka aMze vivakSita ane amuka aMze avikSita hoya evuM udAharaNa - tADI jagyAe UgelI, beDeLa, phaLa phUla ke pAMdaDAM vagaranI A beraDIne tuM vADa kare che, te e mUrakha, leko tane hasaze." ahIM vAcyArthI atyaMta saMbhavita paNa nathI tema atyaMta asaMbhavita paNa nathI. A udAharaNane vyaMgyArtha samajAvatAM locanakAra kahe che ke je strI koI sArA kuLamAM janmelI nathI, jenAmAM koI sauMdarya nathI, jene nathI saMtati ke nathI je bhAI vagere saMbaMdhIothI premapUrvaka ucherAyelI, tenuM rakSaNa karavA prayatna karavo e hAsyAspada che. ahIM udAharaNa ane lecane karelI tenI vyAkhyA paNa spaSTa nathI. vRttinuM paNa evuM ja che. kadAca ene artha evo che ke beraDIne kaI vADa bAMdhe ja ema paNa nathI. tema na ja badhei ema paNa nathI. A udAharaNa e batAvavA ApyuM che ke koI vAra aprastutaprazaMsAmAM vAcyArtha amuka aMze vivakSita ane amuka aMze avivazita hoya che. ahI boraDIne vize je kahyuM che. temAM kayo aMsa virakSita che ane ka aMza vivakSita nathI, te spaSTa thatuM nathI. hiMdI "tArAvatI' TIkAmAM bihArImAMthI eka dohe utAre che te ahIM TAMkuM chuM: dina dasa Adara pAIke kari le Apu bakhAnuM, jo zami kAga sarAdhapakha tau lagi to sanamAnu. dina dasa Adara pAmIne karI le Apa vakhANa, jayAM lagI kAga, sarAdhiyA, tyAM lagI tuja sanmAna. AmAM brAha5kSa sudhI kAgaDAnuM sanmAna hoya che eTaluM vivaNita che, paNa karI le Apa vakhANu" e bhAga vivakSita nathI, kAraNa, kAgaDo kaI potAnAM vakhANa karI zakatuM nathI. aprastutaprazaMsAnI A carcA e batAvavA karI hatI ke aprastuta prazaMsA, jyAM vAcArya baMdhabesato na thato hoya tyAM ja hoya che, e
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 ] citrAvya [ banyAyA nathI, jyAM khadhakhesatA thatA DrAya tyAM paNa hoya che ane jyAM zika rIte khesatA thatA hoya tyAM paNa hoya che. ane e prazna UbheA thaye hatA 'lAvaNyarUpI mUDI' vagere mlekamAM vyAjastuti che ke aprastutaprazaMsA che, enI carcA. AvI zaMkA UbhI thavAnuM kAraNa kaI vastu pradhAna ane kaI vastu gauSTha enuM dhyAna na rAkhavAmAM Ave e che. e pradhAnagauNunA viveka kAvyanI samajamAM bahu mahattvanI vatu che, ane enA vagara kAvya barAbara samajAtuM nathI ane tethI sAcuM vivecana paNu thaI zakatuM nathI, eTale graMthakAre e viveka upara bhAra mUkayo che, ' citrakAvya jemAM bya'gyA pradhAna hoya ane jemAM vyaMgyA guNIbhUta eTale ke gauNu dAya e khate praznAranA kAvye vigate paricaya ApyA pachI have jemAM vyaMgyA nAmanA ja hAya evA kAvyaneA prazna upADe che. 41 A rIte, vyaMgyAtha' pradhAna hoya ke gau", ene AdhAre e prakAranAM kAvyeAnI vyavasthA thayelI che. e e karatAM je judu hoya te citrakAvya kahevAya che. 42 citrakAvya paNa zabda ane arthanA bhede e prakAranAM gaNAya che. emAM keTalAMka zabdacitra hAya che, ane tenAthI judAM te vAcya kahetAM acitra hAya che. gyAtha pradhAna hoya che tyAre dhvani nAmanA krAyprakAra kahevAya che, ane vyaMgyA jyAre gauNu hoya che, tyAre guNIbhUtavyaMgya kahevAya che. tenAthI juduM, rasabhAva vagere tApa vagaranuM, ane vyaMgyA vizeSane pragaTa karavAnI zaktizUnya, kevaLa vAcyavAcakanA vaicitryane AdhAre racAyeluM, je citra jevuM lAge che, te citrakrAvya kahevAya che. te mukhyapaNe kAvya nathI hotuM, paNa kAvyanuM anukaraNa mAtra hoya che. temAM keTalAMka zabdacitra hoya che jema ke duSkara yamaka vagere. vAsthyacitra e zabdacitra kraratAM judu hoya che, vyaMgyAnA spardhA
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ lata -, 2 ] zikAgya [s vagaranuM hoya che, ane rasAdi tAtparya vagaranA kevaLa ukSAdi alaMkAro ja emAM vALyArtharUpe pradhAna hoya che. ahIM pratipakSI prazna uThAve che ke A citra kAvya che zuM? jemAM pratIyamAna arthane saMsparza na hoya te citrakAvya? pratIyamAna artha traNa prakArano hoya che, e pahelAM kahI gayA chIe. temAM, jemAM bIjuM vastu ke alaMkAra vyaMgya na hoya, tene. citrakAvya mAnI zakAya. paNa e to koI kAvyaprakAra ja saMbhavate nathI, jemAM rasAdi hoya ja nahi kAraNa ke vastusparza vagaranuM kAvya kalapI zakAtuM nathI. ane jagatamAM je kAMI vastu che te badhI ja kaI ne kaI rasanuM ke bhAvanuM aMga bane ja che, kaMI nahi te vibhAva tarIke. rasAdi te cittavRtti vize ja che. evI koI vastu nathI je kaI ne koI cittavRttine utpanna na karatI heya. je te cittavRttine utpanna na karatI hoya te te kavine vaNarya viSaya ja na bane. kavine varyaviSaya banelo koI padArtha ja citrarUpe nirUpAya che. pratipakSInI dalIla e che ke jemAM rasAdi bhaMgArthane sparza paNa na hoya te citrakAvya, ema je kahetA he, to evuM to koI kAvya saMbhavatuM ja nathI. kAraNa, jagatamAM evI kaI vastu nathI je kaIne kaI bhAva jagADatI na hoya. ane dhAre ke evI kaI vastu hoya te tene vize kavi kAvya lakhavAno nathI. kavie ene vize kAvya karyuM e ja batAve che ke e vatu bhAva jagADe che. pachI tame citrakAgyane rasabhAvAdisparza zI rIte kahI zake? ene javAba e che ke e vAta sAcI che keIe. kAvyaprakAra nathI, jemAM rasAdinI pratIti thatI ja na hoya. paNa kavi jyAre rasAdinI vivekSA vagara ja zabdAlaMkAra ke arthAlaMkAranI gUMthaNI kare che, tyAre rasAdinI vivakSAnI daSTie. e kAvyane artha rasAdizUnya che, ema mAnavAmAM Ave che. zabdane atha vivakSAne AdhAre thatuM hoya che. citrakAvyamAM
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 ] citrakAvya vinyA kavinI evI vivekSA na hoya chatAM, vAya sAmarthyathI rasAdinI pratIti thAya che, paNa te atyaMta durbaLa hoya che, eTalA mATe evAM kAvyane nIrasa mAnIne citrakAvyane viSaya TharAvelAM che. kahyuM che ke - rasa bhAva vagere viSayanI vivakSA na hoya tyAre alaMkAronI je gUthaNa thaI hoya che, te citrakAbene viSaya gaNAya che. jyAre rasAdinI tAtparyarUpe vivekSA hoya tyAre evuM kaI kAvya nathI ke tuM je vanine viSaya na banatuM hoya." je tame citrakAvyane kAvya ja nathI gaNatA te enuM nirUpaNa zuM karavA karyuM, evo prazna kaMI pUche, te tenuM sAmAdhAna karavA have kahe che ke - belagAma vANavALA kavio, rasAdi tAtparya vagara ja kAvya racavA maMDI jatA jovAmAM Ave che. tethI ja ame A citrakAvyanI kalpanA karI che. kAvyane lagatI regyanIti TharAvavAmAM Ave to AjakAlanA kavio mATe te vani sivAyane bIje kAvyaprakAra ja nathI. kAraNa ke paripAkavALA kavione rasAdi tAtparya vagara kAvya lakhavuM zobhatuM nathI. rasAdinI daSTie ucita zabda ane arthanI, jemAM eka paNa zabdanI heraphera ke adalAbadalI na karI zakAya evI racanA karavAne jeo TevAI gayA hoya teo paripAkavALA kavi kahevAya che. ane jyAre rasAdi tAtparya hoya che tyAre te evI koI vastu nathI detI, je abhISTa rasanuM aMga banatAM adhika zobhI na UThe. acetana padArtho paNa koI evA nathI je yathAyogya rIte vibhAvarUpe athavA cetana vRttAMta sAthe joDIne varNavAyA hoya te rasanuM aMga na banI jAya. tethI ja ame kahIe chIe ke - "apAra kAvyasaMsAramAM kavi eka ja prajApati che. tene -jema phare che tema A vizva palaTAya che. kavi ne caMgArI
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'halota 3-41, 42 ] citrakAvya [ 17 hoya che te kAvyamAM AkhuM jagata rasamaya banI jAya che, ane je te vItarAga kahetAM verAgI hoya che te e badhuM ja nIrasa banI jAya che. acetana padArthone paNa cetananI jema ane cetana padArthone acetananI jema sukavi chUTathI pitAnA kAvyamAM IcchA mujaba vyavahAra karatA batAve che." eTale evI koI vastu che ja nahi, je saMpUrNa paNe rasatAtparyAvALA kavinI IcchA mujaba tene abhISTa rasanuM aMga na banI jAya, ke e rIte nirUpAtAM cArutAne na pize. A badhuM mahAkavionAM kAvyomAM jovAmAM Ave che. ame paNa amArA kAvyaprabaMdhomAM yathAyogya rIte e darzAveluM ja che. . AvI sthiti hevAthI, koI paNa kAvyaprakAra vininA kSetra bahAra rahetuM nathI. rasAdine lakSamAM rAkhIne kAvya racyuM hoya te guNIbhUtavyaMgya kAvya paNa vaninuM aMga banI jAya che, e ame pahelAM batAvI gayA chIe. paNa jyAre cArTuktiomAM ke devatAnI stutiomAM rasAdi aMgarUpe nijAyAM hoya che, ane "hRdayavatI' nAmanA prakAranI sahue racelI kaI kaI gAthAomAM vyaMgyaviziSTa vAcya pradhAna hoya che tyAre te paNa guNIbhUtavyaMgya dhvaninI vizeSa dhArArUpa ja banI jAya che, e pahelAM kahI gayA chIe. ahIM "hRdayavatI' nAme je kAvyaprakArane ulekha kare che, tenuM prAkRta nAma lecanakAra "hiaalaliA' evuM Ape che. prAkRta kezamAM e zabada "hiAlI rUpe Apelo che ane ene artha "kAvya samasyAvizeSa, gUDhArtha kAvyavizeSa" e bApelo che. enA uparathI baMgALImAM 'hevAlI" zabda UtarI Ave che, ane baMgALImAM paNa eno artha prahelikA, samasyA e ja thAya che. sAmaLanI vAratAomAM ghaNI vAra nAyakanAyikA ekabIjAnI caturAInI parIkSA karavA samarayAo pUche che, tene ApaNe A ja eka prakAra gaNI zakIe. lecanakAre ahIM potAnA | guru bhadurAjanI be gAthAo udAharaNa tarIke utArelI che, te jovAthI ene khyAla Avaze. pahelI gAyAM A pramANe che:
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 ] citrakA [banyAka laMdhibhagamaNA kalahIlabhAlo hotu ti baDhamaMtIma / hAlimassa bhAsisa pArivesabahubhA vi NinpaSimA // enI saMskRta chAyA bA pramANe thAya? laMdhitagaganAH karpAsalatA bhavanviti varSayantyA / hAlikasvAziSaM prAtivezyavadhukA nirvApitA // [ kapAsanA choDa Aza jeTalA UMcA vadhe e AzIrvAda kheDUtane ApIne teNe paDozInI vahune zAMta pADI.] ahIM prasaMga e che ke kaI paDozInI vahu kheDUtanA premamAM pa che, paNa tene samAgamanI taka maLatI nathI eTale virahatApathI banyA kare che. bA bAju kheDUta kapAsanA khetaramAM kAma karI rahyo che. tyAM pelI virahatApathI baLI rahelI paDozI vahunI kaI lakhI kheDUtane A rIte bAzIrvAda ApavAne miSe tene sAMtvana Ape che. ene yaMgyArtha evo che ke tAre have saMtApa karavAnI jarUra nathI. kapAsanA choDa thoDA divayamAM ja khUba moTA thaI jaze eTale tuM e khetaramAM tArA premI kheDUtane samAgama karI zakaze. ahIM A vyaMgyA "paDezInI vahune zAMta pADI' e vAgyAthane samarthita karavA Ave che eTale guNIbhUtavyaMgya che. enAthI vAcanI cAtA ja siddha thAya che. bIjI gAthA A pramANe che: godAvacchakuDaMge bhareNa jabUsu parabamANesu / haligavahuA NibhaMsai jaMbUrasarattamaM simana / / enI saMta chAyA A pramANe thAya? godAvanikuMje bhareNa bambUSu paJyamAnAsu / hAnikavaniksati jambUrasarakaM sicayam // [godAvarI nadIne kAM AvelI kuMjamAM ja pAkone rasathI bharAI gayAM che tyAre kheDUtanI vaha jAMbunA rasathI raMgeluM vastra paherI le che.) godAvarIne kAMThe AvelI kuMjamAM jatI vakhate kheDUtanI vahu nAnA rathI raMgeluM vastra paherI le che, ene artha e che ke e tyAM utAvaLe utAvaLe koI premIne maLavA jAya che, ane tyAM samAgama daramyAna enA vane nainA rasanA DAva lAgavAne bhava che, ane te chupAvavA mATe
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 3-43 ] sakara tathA masRSTi [ and eNe jAzrunA rase raMgelu` vastra paherI lIdhuM che. A vyaMgyAtha' vAcyAyanI ja robhA vadhAre che eTale guNIbhUtavyaMgya che. ane A baMne dAkhalAeAmAM guNIbhUtavyaMgathI zaiAbhAyamAna banele vAcyA a Mte jatAM zRMgArarasamAM pavasAna pAme che. eTale AAjakAlanA kavione mATe kAvyane lagatI nItine upadeza karatA hAI e tyAre, prAthamika abhyAsIe citra kAvyanA upayoga kare teA bhale, paripakava vizene mATe te dhvani e ja kAvya che, evuM kare che. A vize nIce pramANe saMgraha aAkA cheH-~ "je kAvyeAmAM rasa athavA bhAva pradhAnarUpe pragaTa thatA hAya, athavA jemAM vastu athavA alakAra geApavIne kahelAM hoya, te badhAMmAM, kevaLa vyaMgyanA prAdhAnyane kAraNe, sahayA dhvanine ja pradhAna jANavA." saphara tathA sa'sRSTi dhvaninuM vigate vivecana karyAM pachI have enA bepabhedyanA saMkara ane emanI sa`STithI sakhyA keTalI vadhI jAya che, te batAve che. guNIbhUta gyA, tArA, ane potAnA praNetA sAthe sakara ane sa'sRSTi thatAM e dhvani vaLI aneka rUpe pragaTa thAya che. peAtAnA pratyeDhA sAthe, guNIbhUtavyaMkhyAnI sAthe ane bhAgya alamo sAthe dhvaninAM sakara ane saMsRSTinI vyavasthA karavAmAM Ave tyAre kAnyAmAM aneka letA jovA maLe che. jemAM judA judA bhede ekabIjAnI sAthe 'gAMgibhAve kheDAya te saphara, ane jemAM judA judA bhedo svataMtra rahIne sAthe Ave ne masapri hevAya. sakaranA paNa traNa prakAra che: (1) gibhAva athavA anupAlaanugrAhakabhAva, (2) sasaDe ane (3) epadAnuM praveza
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 ] sakara tathA saMsRSTi [vinyAlaka e aneka bhede A rIte thAya che. (1) pitAnA bhedo sAthe saMkara (traNe prakAranA), (2) potAnA bhedanI sAthe saMsRSTi, (3) guNabhUtavyaMgya sAthe saMkara, (4) guNabhUtavyaMgya sAthe saMsada, (5) vAyAlaMkAra sAthe saMkara (6) vAgyAlaMkAra sAthe saMcha, (7 saMsRSTa alaMkAra sAthe saMkara ane (8) saMsraNa alaMkAra sAthe sa sRSTi, ema aneka prakAre vani pragaTa cAya che. lecananakAra A upabhedenI gaNanA A pramANe kare che. ninA zuddha bheda 35, guNabhUta vyaMgyanA paNa eTalA ja eTale 35, ane alaMkArone 1 bheda ema kula 71 thayA e bheda nA 3 prakAranA saMkara ane 1 prakAranI saMsRSTi thaI zake eTale 71 44 = 284 bhedo thayA. ene zaha bhedothI guNata 284 x 7pa = 72. thAya ema kahyuM che, te cekhI bhUla che. 284 x 7pa guNAkAra 6940 thAya. paNa gANitika daSTie A gaNatarI barAbara nathI ane enI carcA AcArya vizvare tathA "tArAvatA 'kAre vigate karelI che. mammaTanI ane vizvanAthanI gabutarI sAthe enI tulanA paNa karelI che. zrI DolararAya mAMkaDe paNa "kAvyavivecana mAM enI carcA karelI che. jijJAsue e te te sthAne joI levA. ahIM meM mAtra lAyanakAranI gaNatarI darzAvIne ja saMtoSa mAnyo che. vaninA bhedabhedanI anaMtatA darzAvyA pachI A badhAM saMkara ane saMsRSTi zI rIte thAya che te thoDAM udAharaNa ApIne samajAve che. emAMthI potAnA bhedo sAthe saMkara traNa rIte thAya che. koIvAra anugrAhya-anugrAhaka athavA aMgAMgI bhAvathI, jema ke devarSi vadatAM evuM" vagere kaaokamAM. e lekamAM artha zaktimUla saMlakSyakramacaMkhya bhedanI sAthe asaMlakSyakrama yaMgya bheda anugrAhyarUpe bhaje che. kahevAno artha e che ke A lekamAM pArvatInI lajaja athavA ahilyA salamrAmaceMgyarUpe pratIta thAya che. ane te, abhilASarUpe vipralaMbhazRMgAra je ahIM asaMlaka maLyuM che, tene poSe che. eTale
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ pota 3-43 ] sakara tathA saSTi nahI azaktimUla salakSyakramavyaMgya, dhvani ane asa lakSyakrama `vinaMta anumAla-anuxxAhaka athavA gAMgI bhAvavALA sakara che. kAI vAra be lenA sasa Mdeha sa`kara thAya che, " e diyarajI, tamArI patnIe utsavamAM paraNI tarIke AvelI pelIne kaMIka kahyu eTale te sUnA kAtariyAmAM besIne ge che, mATe bicArIne manAve." : it jema ke - ahI' prasaMga evA che ke . nAyake peAtAnI kAI premikAne utsava prasaMge AmaMtrI che. te AvI che, paNa nAyakanI patnI e be vaccenA gupta prema jANI gaI che eTale teNe tene kaMika kahyuM che, tethI te kAtariyAmAM jaIne trA eDI che. A badhuM nAyatI bhAbhI joI gaI che. e paNa nAyakanA premamAM che. e nAyakane uddezIne A kahe che. . emAM ' parUNI ' zabdanA vyaMgyA e che ke jene AdarapUrvaka AAmatraNa ApIne khelAvI hoya tene Adara karavA joIe, paNa tArI patnIe tene kaMI kahyuM eTale te Tue che. ahIM kaMI 'nA vyaMgyAya' e che ke evuM kaIka kahyuM che. je eTaluM abhadra che ke huM te uccArI paNa zatI nathI. te sUnA kAtariyAmAM besIne raDe che' ene vyaMgyA e che ke sabhAmane anukULa pUruM ekAMta che. jaIne manAvAtA vyaMgAya rae che ke sa AgAdithI tene rIjhavA. Ama, ' manAvA 'nA vA nuM ' sa'bhAga " rIjhavA' evA amAM saMkramaNa thayuM che eTale emAM arthAtarasaMkramitavAmya dhvani che. ane enA a` tene manAvIne raDatI rAkhe| evA viva kSitAnsaparavAcya dhvani paNu sabhave che. eTale ahI A khemAMthI kAI beMkanA pakSamAM niSNuya karavAne kAI pramANa nathI, eTale A sasa Mdeza zakara che. AthI vRttimAM kahyuM che ke ahI manAvA' e pada arthAMtarasaMkrativAcya tema ja vivakSitAnyaparavAcya bane hAI zake ema che, ane te emAMthI rAI ekanA pakSamAM nirNaya karavAne kAI pramANu nathI. asa lakSyakramanya gyunA peAtAnA bIjA bhedo sAthe eka jAnupravezarUpa sakara baheALA pramANamAM sevA maLe che. sa. 11
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2] sara tathA sasRSTi meM dhvanyAsa jema ke, "snigdha ane zyAmala" vagere leAkamAM (ulosa 2, kArikA 1, pR. 61). e lekamAM asalakSyakramaJa dhvani viprabha'bhazRMgAra che, ane sAceAsAya roka ane AvegnarUpI enA be abhicArI bhAve paNa vyaMjita thAya che. ane e bannene vyaMjaka eka ja 'rAma' zabda che. eTale ahIM ekAzrayAnupraveza saMkara che. peAtAnA prabheda sAthenI sa'sRSTinuM udAharaNa e ja aAkamAM maLI rahe che. > e zleSamAM AkAza krAMtithI lIMpAI gayuM lIMpavAnI kriyA teA koI mU sparzakSama vastu hAya krAMtithI lI...pavAnI vAta karI che eTale mukhyA "mAkAzamAM sarvatra krAMti vyApI gaI che evA a eTale A atyaMtatiraskRtavAsthyane dAkhala thayA. jyAre e lekamAMne rAma zabda arthAMtarasa krumitavAne dAkhalA che. AAma, e lekamAM avivakSitavAcya dhvaninA e peTA bhedanI saSTi thaI che. kAraNa, baMne svataMtra che. mATe ja vRttimAM hyu` che ke~~ che ema kahyuM che. tenAthI thAya. ahIM khAdhita thAya che ane lakSaNAthI levA paDe che. . D ' ahI' jarUra a-'tarasa' mitavAtmya ane atyaMta tiraskRtavAgya bhegA maLyA che. ahI sudhI dhvaninA peAtAnA ja zenAM saphara ane sa MsRSTinAM udAharaNa ApyAM. have guNIbhUtavyaMgya sAthe enA saMkaranAM udAharaNa Apeche. guNIbhUtavyacanA dhvani sAthenA sakaranuM udAharaNa 'zatrue muja hAya.' vagere kSeA che. e blekanA pratyeka padanI samajUtI pahelAM apAI che(pR. 195). e pradeza jyA te te padmanA vaccAne puSTa karI camakAraka banAve che, ane e pade Akhare jatAM AkhA AAkanA raudrarasadhvaninuM maMga khane che. Ama, pAneA vyaMgyA te guNIbhUtamgya che, ane AkhA blekanA magAya rasani che. eTale ahIM rasani te muNImatanyu gyanA sakara che.
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIta 7-43 ] evuM ja khIjuM udAharaNa - vratanAM chaLa karanArA, lAkSAgRhane Aga lagADanAra, kRSNA kahetAM draupadInAM keza ane vajra kheMcavAmAM catura, pAMDavAne pAtAnA dAsa kahenArA, duHzAsana vagerenA rAjA, sA bhAI emAM moTA, agarAja kazu nA mitra, peleA abhimAnI kuMcIMdhana kyAM che, khatAvA, ame krodhanA mAryAM nahi paNa khAlI maLavA AvyA chIe." veNIsa'hAra ' nATakamAM kauravAnA saMhAra karyAM pachI durgaMdhanane zodhatA bhIma ane arjunanI A ukti che, * sakara tathA suSTi ( 5 18 'ghunanAM ThaLa karanArA' ane ' lAkSAgRhane Aga lagADanArA' e padethI zani vagere te nimitta mAtra hatA, A kRtyanI kharI javAbadArI tA duryodhananI ja hatI, evuM vyaMjita thAya che. * La' khahuvacanamAM vAparyuM" che, tenA vyaMgyA. e che ke aneka vAra AvyuM chaLa karyAM hatAM. ' pelA' pathI evA a` samajAya che ke durgaMdhana enAM duSTa kRtya mATe naNItA hatA. ' abhimAnI 'nI vyaMjanA e che ke enuM badhuM abhimAna mAre dhULamAM maLyuM che; paDavAne peAtAnA dAsa kahenArA 'nI vyaMjanA e che ke chaLakapaTa karI cUtamAM harAvI pAMDavene peAtAnA dAsa banAvavAnI zekhI ranAranA Aje zA hAla thayA che? vagere. Ama, A akamAM pazu paTTInA nyU gyA thI vacyA. puSTa thaIne AkhA kSekanA pradhAna a je raudrazya tenuM ja aMga bane che. eTale vRttimAM kahyuM che ke ahI, eTale A khane udAharaNeAmAM, vAkayanA prota artharUpa asa lakSyakramanyagya rasanA, vyaMgyaviziSTa vAgyAtha nA Adha karAvanAra padA sAthe eTale ke padAthI vyajita thatA guNIbhUtavyaMgya sAthe sakara che. lecanakArane mate A be udAharaNAmAM sakSakSakramamgya sAthe guobhUtavyaMgyanA traNe prakAranA saMkaranAM udAharaNu AvI jAya che, A rIte mULa graMthakAre te ahI aMgAMgibhAva sakara ja batAvyA che ane te e rIte ke padaprakAraya guNIbhUtavyaMgya ahIM AkhA zlokamAMthI vyakta thatA asalakSyakrama dhvaninuM aMga banI jAya che. paNa e uparAMta ahI (2)
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24] sakaM tathA samRSTi saMdeva saMkara paNa che. jema ke A bIjA lekamAM "pAMDavone dAsa kahenAra' e vAkaSAMza ja ahIM krodhane baMjaka banane guNabhUta gyAe pratIta thAya che. sAthe sAthe emAMthA evI paNa e janA nIkaLe che ke ame to anAdAsa rahyA eTale amAre ene maLavuM ja joIe. Ama, ahIM svataH saMbhavA saMlayakramavyaMgya dhvani paNa pratIta thAya che. baMne camakAra che. eTale A bemAM kayo ahIM vizeSa camakA ka che e nakkI karavA mATe kaI sAdhakabAdhaka pramANa nathI, eTale ahIM sasaMdeha saMkara paNuM che. ane (3) ena e padamAMthI guNabhUtavyaMga ane rasadhvani bananI pratIti thAya che, eTale ahIM ekAjhavAnu che saMkara paNa che. ahIM koI evo prazna uThAve ke eka ja lekamAMthI pratIti thata artha pradhAna nirUpa paNa heva ane guNabhUtavyaMgyarUpa paNa heya, e kevI rIte bane che A zaMkAnuM samAdhAna karavA kahe che ke - eTalA mATe dhvaninA pitAnA ja bheda sAthenA saMkaranI, piThe padane Azraye rahelA guNIbhUtavyaMgyanI sAthe vAkayane Azraye pahelA ivaninA sa karamA vadho levA jevuM kazuM nathI. kAraNa, jema dhvaninA bhedane ekabIjA sAthe saMkara thaI zake che, tema paine Azraye rahelA guNIbhUtavyaMgyane vAkarane Azraye rahelA rasavani sAthe saMkara thaI zake che. kAraNa, banene Aya jude che. A khulAse aMbAMgI bhAvavALA saMkarane ane sasaMdeha saMkarane te lAgu paDe che, paNa ekAdavAnupraveza karata kevI rIte lAgu paDe? kAraNa, tyAM to baMnene Abaya eka ja he ya che. enuM samAdhAna karatAM kahe che ke - vaLI, eka ja vyaMgyArthIne pradhAna ane gauNa gaNIe te virodha AvI zake, paNa vyaMgyAthe judA judA hoya te, temAM paNa virodha AvatuM nathI. kahevAno matalaba e che ke Azraya eka hovA chatAM pradhAna vyaMgyAthe eka heya ane gauNa baMmArya bIje heya to pachI virodha raheto nathI.
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ - vo 3-43 ] sakara tathA saMsaddhi [ ray - ahIM vRttimAM je "paNa" zabda vAparyo che te ema darzAve che ke A khulAse bI na baMne prakAra - aMgAMnibhAva saMkara tathA saha saMkarane paNu lAgu paDe che. te pahelAnA AcAryoe saMsRSTi ane saMkara zabda vAe alaMkAranA saMbaMdhamAM vAparyA hatA tame caMgAthenA saMbaMdhamAM vAparo che, e kevuM ? evI zaMkAnA samAdhAna mATe kahe che ke - . vAgyavAcakamAvavALA alaMkAromAM ghaNuM alaMkAronI saMsRSTi ane saMkara thaI zake che, tema vyaMgyavaMjakabhAvavALA aneka dhvanimedanI ane ivani ane guNIbhUtavyaMgyanI paNa saMsRSTi ane saMkara thAya emAM kaI virodha nathI, ema mAnavuM joIe. dhvani ane gugIbhUtavya 5nA traNa prakAranA saMkaranAM udAharaNa ApyA pachI have temanI saMsRSTinuM nirUpaNa karatAM kahe che ke - jyAM keTalAMka pado avivakSitavAya dhvani paraka ane keTalAMka saMlakSyakramabhaMgyaparaka hoya tyAM dhvani ane guNIbhUtavyaMgyane saMkara che ema mAnavuM. jema ke - "he bhAI gopavadhUonA vilAsanA sakhA, rAdhAnI ekAMta kIDAnA sAkSI evA yamunAnA tIra paranA latAmaMDapa kuzaLa te che ne ? have te madanazamyA racavA mATe komaLa phUMpaLo teDavAnI jarUra na rahetAM temanI lIlI jhalaka jhAMkhI paDI gaI haze ane teo jaraTha thaI gayA haze." A lekamAM "vilAsanA sakhA", "rAdhAnI ekAMta krIDAnA sAkSI" e pade dhvanirUpa che, ane "teo" "ha" (jAne) e be pade guNIbhUtavyaMgyarUpa che. " eno artha e che ke e lekamAM lavAmaMDapane "sakhA" ane sAkSI' kahyA che paNa latAmaMDapa to acetana heI maisI ke sAkSiva karI na zake, eTale e atyaMtatiraskRtavAe vani bane che; ane teo '(te) e maMDapanI asAdhAraNatA vyakta kare che ane "haze" (Are)
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ karI saMkara tathA samRSTi [ banyAyo prakSA vAcaka che. eTale e baMne pade vyaMgya cAvathI puSTa thAya che. Ama, e be guNIbhUtavyaMgya bane che. Ama, A zlokamAM vani ane zreNIbhUtavyaMgya baMne ekabIjAthI svataMtrarUpe AvelA che, eTale ahIM e maja saMpaSTi che. have vAcAlaMkAra sAthe vanina saMkara ane saMsapi, samajAve che. jemAM rasa ane alaMkAra hoya evA kAvyamAM asaMvaryAkamabaeNcanI kahetAM rasanI sAthe vaNyAlaMkAranuM mizraNa thatuM ja hoya che. ahIM lecanakAra kahe che ke vAgyAlaMkAra eTalA mATe kahyuM che ke vyaMgya alaMkAranA mizraNasaMkara ane saMsRSTino samAveza te, upara je dhvaninA cAra ane guNabhUtavyaMgyanA cAra ema ATha bhedo gaNAvyA temAM ja thaI jAya che. eTale have vAcAlaMkArane ja vicAra karavAno rahe che. bIjA udyotamAM jyAM ema kahyuM che ke alaMkAronI pejanA vicArapUrvaka karavI tyAM je udAharaNa ApelAM che, te vAcAlaMkAra ane rasavininA mizraNana, eTale ke traNa prakAranA saMkara ane saMsaddhinAM udAharaNa AvI ja jAya che. jema ke tyAM 19mI kArikAnI vRttimAM "he madhukara" e kamAM rUpamukta vyatirekAlaMkAra che ane te zRMgArarasane poSe che. eTale tyAM 25ka vyatireka ane zRMgArarasane anugrAhya-anugrAhakabhAva saMkara che. e thakamAM svabhAti alaMkAra pradhAna che, eTale emAM svabhAvokti ane zRMgArarasano eka thayAnupraveza saMkara paNa che. A trIjA udyotanI 40 mI kArikAnI vRttimAM "tADI jagyAe UgelI' vagere gAyAmAM prakarajJAna na hovAne kAraNe pAmaranA svabhAvanuM varNana che ke rasani che, tene nirNaya thaI zakato nathI, eTale tyAM rasavani ane vAcAlaMkArane saha saMkara che. Ama, rasadhvani ane vAcAlaMkAranA traNe prakAranA saMkaranI samajUtI to apAI gayelI che, eTale have rasa dhvani ane vAyAlaMkAranI samRddhino ja vicAra karavAnuM bAkI rahe che. kharuM jotAM, alaMkAramAtra rasane paSatA heya che, tema chatAM keTalIka vAra kavine pradhAna abhiprAya alaMkAra racanAne ja heya che, ane tyAre te rasapaSaka nathI banato. evA alaMkA saMkara rasavani sAthe thaI ja na zake, saMsaSTi thaI zake. A vAta bIja uSotamAM 19mI kArikAnI vRttimAM "kole bharAIne' vagere nI carcAmAM batAvelI che ke je tyAM bAhupAzanuM
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ jova -3] sakA tathA saMsari . kRSaka pUrepUruM kevuM heta te te rasane pariSaka thAta nahi. mAtra 25 ane khaninI saMsaSTi ja thAta. avani sivAyanA dhvaninA bIjA prakAro jevA ke vastu avani ane alaMkAravani sAthe paNa vAgyAlaMkArane saMkara hoya ja che. jema ke mArA ja A TakamAM - "he samudrazAthI bhagavAna, rasene AsvAda gya banAvavA mATe prayatnazIla evI kavionI koI navatara daSTi, ane pramANasiddha arthone pragaTa karanArI vidvAnanI je daSTi, e baMne vaDe A vizvane satata vaNavI varNavIne ame thAkI gayA chIe, tema chatAM tamArI bhaktinA jevuM sukha amane kayAMya nathI maLyuM." A mAM kavinI kaSTine rasone AsvAdayogya banAvavA mathatI kahI che. have dRSTinuM kAma to jovAnuM che. e AravAdogya banAvavAnuM kAma na karI zake. eTale ahIM virodha Ave che. paNa daSTine artha kavinI pratibhA evo karIe eTale e viSedha TaLI jAya che, ane ahIM virodhAbhAsa alaMkAranI pratIti thAya che. vaLI, ahIM "joIne varNana karavuM" evo artha karIe te dRSTino artha tadana bAdhita thato nathI. ahIM kavipratibhA evo artha letAM kavi je badhuM kharekhara najare jue che tene lIdhe tenI pratibhAmAM amuka camaka Ave che. Ama, ahI daSTi zabda athAtarasaMkramita vAcya bane che, ane temAM vidhAlaMkAranI madada maLe che. eTale ahIM virodhAlaMkAra ane arthAtarasaMkramitavAe dhvani e jene anugrAhya-anugrAhakabhAva saMkara thAya che. vaLI, A baMne artho dRSTi" zabdamAMthI ja prApta thAya che eTale ekavyaMjakAnupraveza saMkara paNa che ema paNa kahI zakAya. have vidvAnonI je daSTi che te kavinI raSTinI peThe vizvanuM varNana nathI karatI, paNa A pratyakSa vizvanuM yathAsthita varNana kare che. ahIM paNa dRSTi varNana kevI rIte kare? -e virodha Ave che, eTale ahIM virodhAlaMkAra che ema mAnavuM ke pachI "vizvAsathI aMdha thayelA ArasA'nI peThe atyaMtatiraskRta vAya dhvani mAno? baMnemAM sarakho camatkAra che, ane koI ekanA svIkAra ke asvIkAra mATe koI khAsa kAraNa nathI, eTale ahIM e beno saMdehasaMkara che. Ama, bA e ja
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258] sakara tathA samRSTi banyA lokamAM traNa prakAranA saMkaranAM udAharaNa maLI rahe che. jo ke vRttimAM te eTaluM ja kahyuM che ke- A lokamAM virodhAlaMkArane arthAtarasaMkramita vAgyA nAmanA dhvanibheda sAthe saMkara che. . Ama, vAgyAlaMkAra sAthe vanitA traNe prakAranA saMkaranAM udAharaNa bAyA pachI emanI saMsRSTinI vAta kare che. e saMi kevI rIte thAya che? te ke vAsthAlaMkAranI dhvaninI sAthe saMskRSTa padanI daSTie ja thAya che. kAraNa ke AkhA vAkayamAMthI je kaI sAranI pratIti ane sAthe sAtha yaMgya rthanI paNa pratIti pradhAnapaNe thatI hoya te tyAM anivAryapaNe anugrAhya-anugrAhakabhAva saMkara ja thAya, saMskRSTa na thaI zake. ene artha e thayo ke alaMkAra ane vaninI saMsaSTi tyAM ja thaI zake, jyAM alaMkAra padaprakAzya heya. AvI saMsRSTi traNa prakAranI saMbhave cheH (1) jemAM alaMkAra padaprakAzya he; (2) jemAM vani padaprakAzya heya; ane () jemAM vani ane alaMkAra baMne eka sAthe padaprakAzya heya. AmAMnAM pahelA be prakAramAM te vani ane alaMkAra vacce anugra gha-anugrAhaka bhAva hovAnI zaMkAye jAya, paNa trIjAmAM to e saMbhava ja nathI, eTale e trIjA prakAranuM ja udAharaNa Ape che. jema ke - "jyAM prAtaHkALamAM sArasenA ramaNIya ane madane kAraNe madhura phUjanane laMbAte, khIlelAM kamaLanI sugaMdhanI matrIne kAraNe sugaMdhita, aMgone sukhakara lAgato ziprA nadIne vAyu, prArthanA mATe khuzAmata karatA priyatamanI peThe strIonI surata plAnine dUra kare che." - A lekamAM "maitrI" padamAM avivakSitavAca avani che. bIla padamAM bIjA alaMkAro che.
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlota 3-43 ] sakara tathA aSTA karata : ahIM "khIlelAM kamaLAnI suMgaMdhanI mitrIne kAraNe e vAkyamAM matrI " zabda atyaMtatiraskRtavAe vani che. kAraNa, mitrI karavI che manuSyane dharma che, nahi ke vAyune, eTale ahIM marIno artha "saMparka' evo levo paDe che, mULa artha bilakula cheDI devo paDe che. bIjA pademAM A rIte alaMkAro joI zakAya. pUjanane laMbAvato " emAM "jANe kUjanane laMbAvato" evI gamya ujhekSA, "prabhAte vAtA vAyu'mAM vibhAkti , kamaLarUpI strIonAM mukha, evuM vyaMjita rUpaka ane priyatamanI peThemAM upamA. Ama, A lekamAM avikSivAcya vaninA peTA prakAra atyaMta tiraskRtavAca vininI sAthe A badhA alaMkAronI saMmaSTi che, ane te padAzrita che. 47 mI kArikAmAM ema kahevAmAM AvyuM hatuM ke "guNIbhUtavyaMge, alaMkAre, ane potAnA pratye sAthe saMkara ane maMcuSTi thatAM, e vaLI aneka rUpe pragaTa thAya che;' atyAra sudhImAM e kArinA paherA bhAgamAM kahelAM saMkara ane saMsRSTinI udAharaNo sahita samajutI ApavAmAM AvI. have, kArikAno je bIjo bhAga che ke "e vaLI anekarUpe pragaTa thAya che, tene artha evo che ke upara gaNAvelI vaninI saMsaSTha ane saMkara uparAMta bIjI rIte paNa saMkarasaMsRSTi saMbhave che ane te e rIte ke pahelAM avaninI potAnA be sAthe, guNImUta vyaMgya sAthe ane ahaMkAre sa eka vAra saMkara ke saMsRSTi thaI jAya tyAra pachI e mizra prakAro sAthe pharI vaninI saMkarasaMsRSTi thaI zake che. ane e rIte enA A cAra bheda saMbhave che: (1) pitAnA svataMtra mizra bhedonI pitAnA svataMtra be sAthe saMsRSTi athavA saMkara; (2) guNIbhUtavyaMgya sAthe saMsaSTa ke saMkIrNa pitAnA bhedanI pharI potAnA bhede sAthe saMsRSTi ke saMkara; (4) paraspara saMskRSTa guNIbhUtavyaMgyanI saMsRSTi athavA saMkara; (4) alaMkAro sAthe saMyuSTa dhvaninI potAnA bhedo sAthe saMsRSTi ke saMkara; (5) paraspara saMskRSTa athavA saMkIrNa alaMkAronI vaninA koI bheda sAthe saMsRSTi ke saMkara. AmanA pahelA cAra prakAranAM udAharaNa maLavA muzkela che, eTale kevaLa pAMcamA prakAranAM ja udAharaNo have pachI ApavAmAM Ave che. e chellA prakAranA paNa cAra peTA bhedo saMbhave cheH (1) saMkara pAmelA alaMkArane pranibheda sAthe saMkara; (2)..saMkara pAmelA alaMkAranI dhvanibheda sAthe saMsaddhi: (3) saMsRSTi pAmelA alaMkArone dhvanirbha sAthe saMkara; ane (4) saMsU pAmelA alaMkAranI vanibheda sAthe saMsaddhi. emAMthI have.
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 ] saMkara tathA saMsRSTi [ dhvanyA mAtra chelA be ja prakAronAM udAharaNa ApavAmAM Avaze. bAkInAM udAharaNa te samajI levAM. saMsUra alaMkAranA vani sAthenA saMkaranuM udAharaNa - ApanA gADha romAMca anubhavatA zarIra upara raktamanavALI (lohItarasI; premavALI) mRgarAjanI vadhue dAMtathI karelA ghA ane nakhathI karelI cIraphADa joIne munionA manamAM paNa pRhA utpanna thaI." ahIM prasaMga e che ke kaI bhUkhI siMhaNa pitAnAM baccAMne khAI javA taiyAra thaI che, te joIne besiva bacI bacAvavA pitAno deDa e siMhaNane dharI de che ane siMhaNa dAMta ane nakhathI tene lehI hANuM karI nAkhe che, e joIne be dhisattane keAI bhakta A vacano uccAre che. bodhisattanA zarIra upara romAMca thayA che te potAnuM kartavya bajAvI zakavAnA AnaMdathI thayA che. siMhaNa johItarasI che ane te dAMtathI ne nakhathI bedhisaranI cIraphADa kare che. e joIne munionA manamAM paNa evI abhilASA jAge che ke amArAmAM paNa AvuM balidAna ApavAnI zakti hoya te amAruM jIvana paNa dhanya thaI jAya. ahI daMtakSata, romAMca, mRgarAjavadhU, raktamana, DA, vagere zabdonA babbe artha thAya che ane tethI emAMthI zRMgAra raka artha paNa vyaMjita thAya che. ane temAMthI saMjogajanya romAMca, daMtakSA, nakhakSata, anurakta mana vagere artha samajAya che. ane e saMdabha ma talata, nakhakSata ane romAMcAdi joIne jANe anione paNa kAmavAsanA jAge che. bodhisaranI bAbatamAM dehadAna ane saMgabhaMgAranuM bheguM kathana heI samAsakti alaMkAra che vaLI. muni enA manamAM paNa spRhA jAgI evo virodhAlaMkAra paNa che. Ama, e be alaMkAranI ahI samRSTi che, kAraNa, e be vacce nathI gAMgibhAva ke nathI saMdeha A samAsakti ane vidhAlaMkAranI samRddhi, AkhA kane vyaMgya je dayAvIra, tene ja paripaSa kare che. Ama, A lekamAM dahAvIra nAme rasa ane A be alaMkAronI saMskRddhine saMkara che. ane mATe ja vRttimAM kahyuM che ke - ahIM samakti sAthe saMsRSTithI joDAyelA virAdhAlaMkAra sAthe alakSyakramavyaMgyane saMkara che, kAraNa, ahIM dayAvIra ja, kharuM jotAM, pradhAna che.
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhodhaka-3] saMkaTa tathA samRSTi [ jemAM saMsRSTa alaMkAra sAthe dhvaninI saMsRSTi thaI jAya evuM udAharaNa - ahiNama pamoara sipasu pahiasAmAieSu dinhesu| sohA pasariagiANaM Naci moravandANam / / enI saMskRta chAyA be rIte thaI zake che. aminAdAniteSu zikAravAmarfpu viSag zobhate prasaritagrIvANAM nRttaM mayUravRndAnAm / / [abhinava meghanI garjanAthI gAjatA ane pravAsIone. rAtri jevA lAgatA A divasemAM Doka laMbAvIne nAcatA. pArAnuM natya khUba suMdara lAge che.] abhinayaprayogasikeSu pathikasAmAjikeSu divaseSu / zobhate prasaritagItAnAM nRttaM mayUravRndAnAm // [pathika sAmAjika abhinaya prayoganA rasika hoI, A divasomAM uttama rIte gAtA mayUronuM nRtya khUba suMdara lAge che.] ahIM je "praNAriNIvALa" pATha laIe te "Doka lAMbI karIne nAcatA' evo artha laI zakAya. pakisthAmAyiteSu'ne "pathike pratye rAtrinA jevo vartAva karanArA' e rIte vigraha karIe to emAM luptapamA alaMkAra thAya. ane "pathika jAmAjikevu" pATha laI "pathike e ja sAmAjika" ema vicaha karIe te rUpaka alaMkAra thAya. e be alaMkAronI ahIM saMsRSTi che. divasene rAtri jevA lAgatA' kahyA che enI vyaMjanA e che ke enI garjanA, paranuM nRtya, vagerene kAraNe e divase viraha vedanAne khUba vadhArI mUke, thApita kare evA thaI gayA hoya che. A vyaMgyArtha thazaktimUva che. kAraNa "svAbhASita' zabda badalI zakAya ema nathI. Ama, ahIM zupamA ane rUpakanI saMsRSTi sAthe zabdazakitamUla dhvaninI saMsaSTi che.
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 ] upasa'hAra. ".. | dhvanyAle upara gaNAvelA cAra bhedyAMthI ahI' pAzcA be bhedenAM ja udAharaNa ApelAM che. AgalA khenAM ApelAM nathI. enuM kAraNa e lAge che ke A delA udAharaNamAM paDelA e prakAzanAM udAharaNa paNa joI zakAya ema che, A rIte H--' pathikasAmAgi'nA vigraha evA paNa kahI zakAya ke 'sAmAjika jevA pathakA' ane te emAM luptApamA annakara thAya. emAM rUpaka che, evuM te pahelAM batAvI gayA chIe. eTale ahIM eka ja zabdamAM e alakArA rahelA che eTale ahIM sadeha sakara che. ane e sakara thayelA alaMkArA sAthe ahI dhvaninI saSTa che. enuM svarUpa AvuM che H navA navA abhinayA jovA mATe pacakArUpI rasika prekSakA hAjara thayA che, mayUreza nAce che, gIta paNa cAle che, vagere. e dhvani zabdazakta mUla vastuni che. kahyu, 'maLikha' vagere zabdo badalI zakAya ema nathI. AAma, ahIM saMkara cayelA ala kArA sAthe zabdazaktimala vastudhvaninI saMsRSTi che. vaLI, vikasAmAjiTe'mAM je rUpaka ane upamAnA saMde sakara che, tenI sAthe, e ja zabdamAMthI vyajita thatA dhvaninA sAra thAya che. kAraNu, ahIM ala kAra ane dhvaninI pratIti eka ja vya jakamAMthI thAya che. Ama, sAMkaravALA alakArAnI dhvani sAthe saSTa ane sakara tenAM udAharaNa paNa maLI rahe che. ane tethI te judAM ApelAM nathI. . upasa hAra " A prakaraNanA upasaMhAra karatAM 44mI kArikAmAM kahe che 44 1 A rIte vananA peTAbhedo ane tenAce bhedo kANu gaNI zake ema che ame mAtra enuM digdarzana karAvyuM che. sAce ja, dhvaninA bhedo anaMta che; sahayAnI jANakArI mATe ame tenuM ATaluM digdarzana mAtra karyuM' che. 45 A rIte je dhvaninI vyAkhyA karavAmAM AvI che, ane jenuM vivecana. sArAM kAvya racavAne ke jANavAne sArI rIte udyata thayelA mANaseAe prayatnapUrvaka karavuM joIe;
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAta 3-41, , J dhvani pachI zertionuM pratipAdana nirupaNa kare " upara jenI vyAkhyA karavAmAM AvI che te dhvaninuM nirUpaNa karavAmAM nipuNa satkavio ane sahada ja avazya kAvyanA kSetramAM parama utkarSa pAmI zake che. te upara kaheluM nirUpI kAvyatattava (pUrvAcAryone) aphuTa rUpe kuyuM hatuM, paNa tenI vyAkhyA karavAnI zaktine abhAve temaNe rItio pracalita karI hatI. locanAkAre svIkArelA pATha mujaba 45 ane 46 kArikAo maLIne thaka vAkya thAya che, ane te anusAra ahIM artha ApavAmAM Avelo che. che kArakI maLIne eka vAkya mAnIe te 45 mI kArikA pachI tarata vRtti Ave che, te vikSepakAraka lAge che. bani pachI rItionuM pratipAdana nirupayogI A ivaninA pratipAdanathI have jenuM svarUpa niNata thayuM che, te kAvyatatva jyAre askuTarUpe skuyuM hatuM tyAre enuM pratipAdana karavAnI zakti nahatI evAoe vaidabhI, auDI ane pAcAlI vagere tio pracalita karI hatI. rItinuM pratipAdana karanArAone jarUra A kAvyatava arUpe saheja kuryuM hatuM ema te lAge che. ahIM e tava kuTarUpe sArI rIte batAvavAmAM AvyuM che, eTale have koI bIjA rItilakSaNanI jarUra rahetI nathI. kahevAno Azaya e che ke jyAM sudhI vanitattva spaSTarUpe nirUpAyuM nahatuM tyAM sudhI rItionuM pratipAdana thatuM hatuM, paNa have ame dhvaninuM vigate nirUpaNa karyuM heI, rItionI vigate carcA karavAnI jarUra nathI. 47 A nirUpI kAvyasvarUpane jANI lIdhuM eTale keTalIka zabdAzrita ane bIjI arthIzrita vRttio paNa pragaTa thaI jAya che, eTale ke samajAI jAya che.
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334] dhani pachI zationuM pratipAdana nirupayegI [banyA A vyaMgyavyaMjakabhAvanA vivecanarUpa kAvyalakSaNa jANI levAthI je keTalIka upanAgarikA vagere prasiddha zabdAzita vRttio che, ane bIjI keTalIka kezikI vagere arthIzrita vRttio che, te paNa rItionI peThe sArI rIte samajAI jaze. nahi te adekha padArthonI peThe e vRttio azraddhaya banI jaze, anubhavasiddha nahi rahe. rIti ane vRttine lagato A bhAga samajAvatAM canakAra kahe che ke jemaNe rItio pracalita karI temaNe enI vyAkhyA evI bAMdhI che ke viziSTa padaracanA te rIti. e padaracanAnI vizeSatA te guNa che. arthAta jemAM guNa hoya evI padaracanA te rIti. je emaNe saheja vadhu vicAra karyo hota to emane mAlUma paData ke guNanuM paryavasAna rasamAM ja thAya che. vanyAlekamAM paNa kahyuM che ke bhaMgAra madhura che, eTale ke mAdhurya guNanuM paryavasAna zRMgAramAM thAya che. ane rasa te vyaMgya ja hoya che. eTale kAvyanuM pradhAna tarava dhvani ja che. ane vininuM yathAyogya nirUpaNa karavAmAM Ave te temAM rItionuM vivecana paNa AvI ja jAya, eTale tenuM juduM nirUpaNa karavAnI jarUra na rahe. vRttionI bAbatamAM lecanakAra vRttio paNa rItionI peThe 20paryavasAyI che, ema kahe che. ahIM pharI ekavAra ApaNe vRttine itihAsa uDatI najare joI laIe. kAvyazAstramAM rIti, vRtti ane pravRtti e traNa zabda vaparAya che, emanI vacce bheda samajAvatAM rAjazekhare kahyuM che ke (1) veravinyAsakrama te pravRtti, (2) vikAsavinyAsakrama te vRtti ane (3) vacanavinyAsakrama te rIti. agnipurANamAM emane samAveza anubhAvomAM kare che. (1) zarIrAraMbha anubhAva te AMgika abhinaya. ene ja pravRtti kahI che. (2) vAgAraMbha anubhAva te vAcika abhinaya. ene ja rIti karI che. ane (3) badhI ja kriyAone vRtti kahe che. vRttionuM sauthI paheluM vivecana bharate kareluM che. temaNe cAra vRtti gaNAvelI che. (1) sAvatI, (2) kezikI, (3) ArabharI ane () bhAratI. sAtvatI vRtti sAtvika abhinayamAM vaparAya che. ene upayoga nATayamAM thAya che. kezikI vRtti kamaLa varNanamAM vaparAya che ane AraTI
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 7-47 ] ativa canIyatAvAdIene javA [ A hera vanamAM. bhAratI vRtti badhA prakAranA vAcika abhinayane kahe che, eTale zravyakAvya mAtra bhAratIvRttimAM samAI jAya che. A thaI vRttine lAgatI bharatanI vicAraNA. AlaMkArikA anuprAsane vRtti kahe che. anuprAsa traNa prakAranA hoya che eTale vRttio paNa traNa che ema manAya che. uparanAgarikA, puruSA ane kAbalA. AnaMdavadhana A baMne prakAranI vRttiethI paracita che. ane temaNe emanI vyavasthA ane samanvaya e rIte sAtheA che ke kuzakI vagere vRttie agata che, ane upanAgarikA vagere vRttae zabdamata che. A vRttie rasAbhivyaktimAM ane rasAnubhUtimAM sAdhanamAtra che. leAcanakAra karyu che ke upanArakAne anagaramAM rahetI strInuM anukaraNukaranArI vRtti, eTale ke sukumAra vRtti. e zRMgArarasamAM pariName che. pRSA eTale kaThAra. e raudra vagere dIpta rasAmAM pariName che, ane komalA hAsya vageremAM pariName che. A badhu jotAM spaSTa thAya che ke rItine kAvyanA AtmA mAnava maigya nathI. ene samAveza dhvanisiddhAMtamAM thaI jAya che. ahIM enu pratipAdana eTalA mATe karyu` che ke keTalAka dhvanivirAdhI rIti ane vRttimAM dhvanine samAveza thaI jAya che, ema kahe che, eTale temanA matanA vicAra karavAnI jarUra hatI. dhvanyAlekamAM e matane azika rIte svIkAra karyAM che ane AMzika rIte asvIkAra karyAM che. rIti ke vRttine kAvyana AtmA mAnavAne InkAra karyAM che. e eksaMgI dRSTi che; paNa rIti ane vRtti paNa rasAnukUla TrAI te ja kAvyamAM sthAna pAmI zake che ane kAvyanA AtmA paNa banI zake che, eTale ucita te e che ke dhvanine ja kAvyane| AtmA mAnavA Ama, atyAra sudhImAM asAvAdIonA badhA vikalpe ane kSakSAvAdIe nA badhA vipAnuM khaMDana karavAmAM AvyuM, ane eTaluM siddha karyuM... ke dhvanine samAveza guNa, alaMkAra, rIti, vRtti vagere kAI tattvamAM ke lakSaNAmAM paNa thaI zake ema nathI; e svataMtra ja ane kAvyamAM pradhAna tattva che. have matra chelle anicanIyatAvAdIne pakSa bAkI rahe che. tenI carcA have zarU kare che. anivacanIyatAvAdIone javAba eTalA mATe e dhvaninuM svarUpa spaSTarUpe nirUpavAnI jarUra che. keTalAke je dhvaninuM lakSaNu e rIte kharyuM che ke
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ a] anirvacanIyatAvAdIone javAba [[dhvanyA je kAvyamAM keTalAka zabdonI ane arthanI cAtA, ratnonI utkRSTatAnI peThe, amuka vizeSane ja samajAya e rIte varNavI na zakAya e rUpamAM pratIta thatI hoya tene avani kahe che, te yogya nathI, eTale tene ulalekha karavA jevuM nathI. kema ke zabdanI svarUpagata vizeSatA e che ke te akilaSTa hoya eTale ke temAM pratikaTutva vagere de na hoya ane tene vArevAre prayoga na thayo hoya. tenI vAcaka-gata vizeSatA e che ke temAM prasAda guNa hoya ane vyaMjanA heya. arthanI vizeSatA e che ke te spaSTarUpe pragaTa thato heya, vyaMgyAthaparaka heya ane vyaMgyAMza viziSTa heya. e baMne eTale ke zabdagata ane arthagata vizeSatAnI vyAkhyA thaI na zake evuM nathI, ane temanI bahu prakAre vyAkhyA thayelI paNa che. e uparAMta, koI anAya vizeSatAnI saMbhAvanA kalpavI e vivekabuddhi marI paravAryAnuM ja lakSaNa che. kAraNa ke kaI vastu evI te heI zake ja nahi, je anAya arthAta zabdo dvArA jenuM varNana ja na thaI zake evI heya. kaMI nahi teye e vastu anAkhe che ema kahIne te tenuM varNana thaI ja zake. sAmAnyavAcI vikalpa zabdane viSaya na banatAM eTale ke sAmAnya athavA jAtivAcaka zabdathI jenuM varNana na thaI zake chatAM je pragaTa thAya, tene keTalIka vAra anAkheya kahevAmAM Ave che, tema chatAM e vyAkhyA ratnane tema ja kAvyane lAgu paDatI nathI. kAraNa ke kAvyanI te lakSaNakAroe vyAkhyA bAMdhelI che. ane ratnanI te temAM sAmAnya eTale ke ratnatva hoya eTale mAtrathI ja tenI kiMmata aMkAtI hovAnuM jovAmAM Ave che, tema chatAM e be vacce eka vastu samAna che ane te che ke baMnenI sAcI parIkSA vizeSajJo ja karI zake che.
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 3-47 ] anirvacanIyatAvAdIone javAba [ 330 ratnapArakhu hoya te ja ratnanI parIkSA karI zake che, ane sahadaya hoya te ja kAvyane rasa mANI zake che, e sAme kone vAMdho hoI zake ? ahIM dalIla A pramANe cAle che. siddhAMtIe kahyuM ke ivanine anAkheya kahI ja na zakAya. eTale pratipakSo ema kahe che ke juo, jJAna be prakAranuM hoya che: (1) savika9paka ane (2) nirvikalapaka. savikalpaka jJAnanA viSayane ApaNe sAmAnya ke jAtivAcaka zabda vaDe oLakhAvI zakIe chIe. dA. ta., ApaNe gAya joI, te ApaNe tene "gAya" e jAtivAcaka zabda vaDe oLakhAvI zakIe chIe. paNa nirvikalpaka jJAnanA viSayane evA koI sAmAnya ke jAtivAcaka zabdathI oLakhAvI zakAto nathI. dA. ta, ApaNe aMdhArAmAM kaMI joIe, paNa e zuM che, enI khabara na paDe to ene ApaNe kaI jAtivAcaka zabda vaDe oLakhAvI na zakIe. ahIM ApaNane jJAna thAya che, paNa tenA viSayane ApaNe koI sAmAnyavAcI zabda vaDe oLakhAvI zakatA nathI, eTale ene jarUra anAkheya kahI zakAya. enA javAbamAM siddhAMtI kahe che ke tamArI anAkheyanI A vyAkhyA svIkArIe toye ivani eTale ke kAvyavizeSa anAkheya che, evuM siddha thatuM nathI. kAraNa kAvyanI to lakSaNakAroe vyAkhyA bAMdhelI che ane rananI bAbatamAM paNa e ratna che e to sau jANe che ane teTalA uparathI ja tenI kiMmata aMkAtI hoya che, paNa te utkRSTa che ke kema e ja mAtra vizeSajJa jANI zake che. e ja rIte sAmAnya bhAvaka paNa kAvyane camatkAra to anubhave che, paNa tenA vizeSa guNa vadhAre to sahadaya ja mANI zake che. Ama, ratna ane kAvya e baMne vize sau koI eTaluM to jANI zake che ke A ratna che ane A kAvya che, eTale ene anAkheya to, tamArI anAkheyanI vyAkhyA pramANe paNa, na kahevAya, paNa e ratna utkRSTa che enI jANa jema koI vizeSajJane ja thAya che, tema vanikAvya rasAsvAda paNa kaI sahadaya ja laI zake che. A vAtamAM koIne vAMdho na hoI zake. bauddho badhA ja padArthone anivArcanIya mAne che, te jANItuM che. enI carcA ame e matanI parIkSA vakhate bIjA graMthamAM karIzuM. ahIM te bIjA graMthanA viSayanI saheja paNa rasa. 22
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 ] anirvacanIyatAvAdIone javAba [ dhvanyAloka carcA karavI e sahudAne mATe kaMTALAjanaka thaI paDe ema che, tethI karatA nathI. bauddho jema pratyakSAdinuM lakSaNa bAMdhe che, tema ame A dhvanilakSaNa bAMdhyuM che ema gaNAze. bauddho badhI vastune kSaNika mAne che. temane mate pratyeka vastu kSaNe kSaNe palaTAtI rahe che. A kSaNe je vRkSa joyuM te vRkSa bIjI kSaNe rahetuM nathI. eTale kaI paNa vastunuM varNana thaI zakatuM nathI. kAraNa, tame koI vastu juo ane tenuM varNana kare tyAM sudhImAM to te palaTAI gaI hoya che. e ja rIte vaninuM paNu varNana na thaI zake, e paNa anAkheya ja gaNAya. enA javAbamAM graMthakAra kahe che ke A matanI carcA ame dharmakI nA graMtha " pramANuvinizcaya" uparanI vRtti "dharmottarI mAM karI che. ahIM ame amAruM pAMDitya batAvI vAcakone kaMTALo ApavA mAgatA nathI. ahIM eTaluM kahevuM pUratuM che ke bauddho badhI vastuone kSaNika ane anA kheya mAnatA hovA chatAM pratyakSa vagerenI te vyAkhyA bAMdhe che, tema ame paNa vaninI badhIe chIe, ema gaNajo. eTale bIjuM koI lakSaNa baMdha besatuM thatuM nathI ane e dhvani vAcyArtharUpa na hovAthI (azabdAtha), ame ApeluM lakSaNa ja egya che. mATe ja kahyuM che ke ivaninA arthanI vyAkhyA thaI zake che eTale anAkheyarUpe bhAse te vani evuM enuM lakSaNa na bAMdhI zakAya. enuM ame bAMdheluM lakSaNa ja yogya che." zrI rAjAnaka AnaMdavardhanAcArya viracita vanyAlakane trIje udyota pUre thaye.
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota ceAthe A pramANe vAMdhAonuM nirAkaraNa karavA mATe bhede ane -upabhede sahita vininuM nirUpaNa karyA pachI, e nirUpaNanuM bIjuM eka prayajana paNa batAve che. vani ane guNabhUtavyaMgyane A je mArga batAvyo, tenAthI arthAta tenA jJAnathI kavionI pratibhA anaMtatAne pAme che. A je davani ane guNabhUtavyaMgyano mArga batAvyo, tenuM bIjuM eka phaLa e che ke ethI kavipratibhA anaMta banI jAya che. davanithI jenA viSayamAM paNa navInatA Ave che kevI rIte ema pUcho, to eno javAba e che ke - A vani ane guNIbhUtavyaMgyamAMnAM kaI ekathI paNa vibhUSita vANu purANuM arthavALI hoya teye navInatA dhAraNa kare che. kahevAno artha e che ke kavie varNavavAnA vize to maryAdita che, ane AdikavithI mAMDIne Aja sudhInA kavio tenuM anekavAra aneka rIte varNana karI cUkyA che, eTale badhA viSaye jUnA thaI gayA che. paNa je kavinI vANI ahIM batAvelA vani ane guNabhUtavyaMgyanA mArgane Azraya leze to e jUnA viSaye paNa navInatA dhAraNa karaze. ema kahIne have vaninA judA judA prakArone kAraNe jUnA viSayo paNa navInatA kevI rIte dhAraNa kare che tenAM udAharaNa Ape che. vaninA pahelAM batAvelA bhemAMnA koI ekathI paNa vibhUSita thayelI vANI, pahelAMnA kavioe nirUpelA viSayane sparzatI hoya te), navInatA dhAraNa kare che. avivakSitavAthI AvatI navInatAnAM udAharaNa avivakSitavAya dhvaninA be prakArene Azraya levAthI viSaya jUno hoya toye navInatA AvI hoya evAM udAharaNa -
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340 ] avikSita vaccethI AvatI navInatAnAM udAharaNa [ dhavanyAloka "tAruNyamAM praveza karatI mRganayanInuM zuM ramya nathI hatuM? tenuM rimata saheja mugdha hoya che, tenI daSTine vaibhava tarala ane madhura hoya che, tenI vANano pravAha abhinava vilAsanI UrmiothI sa-rasa baneluM hoya che, tenI gati navI khIlelI lIlArUpI kaLInA parimalathI bharI bharI hoya che." A zloka, nIce utArelA jevA zloko hovA chatAM, tiraskRtavAcya dhvaninA Azrayane lIdhe apUrva lAge che. vizvama kahetAM vizeSa zRMgAraceSTAyukta maMda maMda smita karanArI, caMcaLa nayanevALI, aTakI aTakIne bolatI, bhAre nitaMbane kAraNe maMda gatie cAlatI kAminIo kene priya nathI lAgatI?" A jUnA glaeNkamAM je kahyuM che te ja pahelAM utArelA mAM paNa kahyuM che, eTale viSaya kaMI navo nathI, paNuM te lAkamAM atyaMtatiraskRtavAya dhvanino upayoga karela hovAthI navInatA lAge che. e kalekamAM mugdha, madhura, vibhava, sarasa, kisalayita, parimala vagere zabdanA mULa arthe bAdhita thayA che, ane tene badale judA ja artho levA paDe che ane temAMthI kavine ISTa vyaMgyAthe prayajanarUpe vyaMjita thAya che, ene kAraNe e lekamAM apUrvatA AvI che. e zabdone vicAra karIe to - (1) mudha te kaI mANasa hoya. ahIM e vizeSaNa smitane lAgu pADayuM che eTale bAdhita thatAM svAbhAvika evo lakSyArtha laIe chIe ane tenA dvArA smitanuM akRtrima saudarya vyaMjita thAya che. (2) madhura to kaI khAdya varatu hoya. ahIM e vizeSaNa daSTinA vibhavane lAgu pADayuM che eTale bAdhita thAya che. tethI game eva' e lakSyArtha laIe chIe, ane te dvArA "saune vahAluM lAge evo" evo vyaMgyArtha samajAya che. (3) vibhava eTale vaibhava te koI vyaktine heya. tene badale ahIM daSTine kahyo che. eTale e bAdhita thatAM 'daSTinI kahetAM kaTAkSanI vipulatA' evo lakSyAye levAya che. ane tenA dvArA daSTi. chUTathI badhI dizAmAM. vitare che e yaMgyArtha samajAya che.
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 4-2 ] avivakSitavAthI AvatI navInatAnAM udAharaNa [ 341 (4) sarasa eTale bhInAzavALuM. e vizeSaNa ahIM vANIne lagADayuM che. eTale ThaMDaka ApanAra' e lakSyArtha laI te dvArA saMtApane zamAvanArI e vyaMgyArtha samajAya che. (5) kisalayitane "kuMpaLanI peThe phUTelI', e artha bAdhita thatAM pragaTelI e lajjAthe levAya che, ane pachI tenA dvArA sukumAra evo vyaMgyArtha samajAya che. (6) parimala eTale sugaMdha. paNa e artha ahIM bAdhita thatAM sauMdarya e lakSyAthe levAya che. ane pachI te dvArA citta upara kAyamanI asara mUkI javAnI zakti evo vyaMgyArtha samajAya che. matalaba ke tenI gati - sukumAra ane vitta para kAyamI asara mUkI jAya evI che. bIju udAharaNa - pahele te pahele; jema hiMsaka prANIomAM pote mArelA hAthIonuM bharapura mAMsa khAnAra siMha te siMha; ene koNa harAvI zake?" e kalekamAM arthAtarasaMkramita vAcya vanine upayoga karyo hevAthI, nIce utArelA zloka jevA loko hevA chatAM, e na lAgavAne. "pitAnA pratApathI jeNe mahimA prApta karyo che tenAthI koNa caDhI jAya? moTA moTA hAthIo paNa kaMI siMhane * harAvI zake ?" A bemAMnA pahelA lekamAM bIje "pahelo' zabda "jenI upekSA na thaI zake evo" "asAdhAraNa" vagere vyaMgya dharmorUpI arthAtarane vyakta kare che, ane bIje "siMha" zabda paNa "vIratva, anapekSatra, vismayajanaka vagere vyaMgya dharmorUpI arthAtara vyakta karI, ene apUrva zobhA Ape che. avivakSitavAya vaninA baMne prakAranAM udAharaNa ApyA pachI have vivakSitAnyaparavAya vaninAM udAharaNa Ape che. vivaNitAnyaparavAthI AvatI navInatAnAM udAharaNa e ja rIte vivaNitA paravAthyane paNa Azraya levAthI navInatA prApta thAya che. jema ke -
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 ] vikSitAnyaparavAgyathI AvatI nathInatAnAM udAharaNa [dhvanyAle UMghavAnA DhoMga karatA priyanA mukha upara mukha rAkhIne navavadhU, tenA jAgI javAnI bIke, cuMbana karavAnI icchAne prayatnapUrvaka rokI rAkhyA chatAM, cuMbananI lAlasAthI dolAyamAna citta tenA upara jhukI rahI, ane lajjAthI e mukha pheravI leze ema vicArI cu'khana na karanAra nAyakanu' paNa hRdaya, adhUrI AkAMkSAe ja, ratine pAra paheAMcI gayuM," A leAka nIcenA jevA kaiAke hevA chatAM navA ja lAge che 66 ** vAsagRha sUnu joIne, dhImethI zayanamAMthI saheja eDI thaIne, UMghavAnA DhAMga karatA patinuM mukha bahu vAra sudhI joI rahIne (UMghe che ema mAne vizvAsathI cu'khana karatAM, tenA gAle ?!mAMca thayelA joI, khALAe lajjAthI mAM nIcu' namAvI dIdhuM, tyAM tA priyatame hasatAM hasatAM tene lAMbu cuMbana karyu," athavA "kharekhara, mArA aneka aparAdhA" ( jue. udyota 2-5, pR. 74) vagere leAka karatAM judo ja che. eTale ke emAM navInatA che. 3 A ja rIte, atyaMta vistRta evA rasAdinuM anusaraNa karavuM. ene Azraya levAthI kAvyaneA mArga parimita hAvA chatAM anaMta khanI jAya che. ame pahelAM kahI gayA chIe te pramANe, rasa, bhAva, rasA bhAsa, rasAbhAsa, tenI prazAMti (vagere rasAdi)rUpa mAga e darekanA vibhAva, anubhAva vagerenA prabhedo gaNIe teA atyaMta vistRta banI jAya che. e badhAnuM A rIte anusaraNa karavuM. e rasAdine Azraya levAthI hujArA malake asaMkhya prAcIna kavio dvArA aneka prakAre kheDAyelA hovAne kAraNe parimita kAvyamA anaMtatAne pAme che.
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 4-4 ] rasAdinA AzrayathI AvatI anaMtatA [ 343 rasabhAvAdimAMthI pratyeka tipitAnA vibhAva, anubhAva ane vyabhicArI bhAvanA upayogane kAraNe anaMta banI jAya che. temAMthI eka eka bhedanI dRSTie paNa, sukavio vaDe nirUpAtA jagatanA banAve, vastutaH hoya che tenA karatAM, kavienI IcchA mujaba judA ja banI jAya che. A vAta ame citrakAvyano vicAra karatI vakhate (3 jA udyotanI 4ra mI kArikAnA parikara zlokamAM pR. 357) kahI gayA chIe. A saMbaMdhamAM mahAkavie gAthA racelI che ke - "mahAkavionI vikaTa vANune jaya he. kAraNa, te padArthone kharekhara hoya tenA karatAM judA ja rUpe (vAcakenAM) hRdayamAM sthApI de che" Ane locanakAra e rIte samajAve che ke kavinI vANInI zakti brahmAnI zakti karatAM paNa caDiyAtI che. te padArtho kharekhara jevA hoya che tenA karatAM jude ja eTale ke nave ja, atyaMta suMdara rUpe temane bhAvakanA hRdayamAM sthApI de che. AthI karIne kavinA vaNya viSaya sadA navInatA prApta karatA hoya che. A kavivANInA pratApe kavinA varNavelA viSayo. vikaTa kahetAM niHsIma, anaMta banI jAya che. A rIte rasa, bhAva, vagerene Azraya levAthI kAvyanA viSayo anaMta banI jAya che, evuM sArI rIte pratipAdita karyuM. ene ja daDhAvavA mATe kahe che - kAvyamAM rasane sthAna ApavAthI pahelAM joyelA viSa paNa, vasaMta RtumAM vRkSonI peThe, navA jevA lAge che. e ja rIte vivakSitAnyaparavAnA zabdazaktimUla saMlakSyakramavyaMgya prakArano Azraya levAthI navInatA Ave che. jema ke - pRthvIne dhAraNa karavA mATe have tame ja "zeSa" che." (udyota 3 je, kArikA pahelI, pR. 150) e vAkya, nIcene loka hovA chatAM, navuM lAge che.
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344]vivakSitA paravAthI AvatI navInatAnAM udAharaNa [ dhvanyAloka "zeSanAga, himAlaya ane te eTalA ja mahAna, guru ane sthira che. kema ke tame ja, maryAdAnuM ullaMghana karyA vagara cAlatI pRthvIne dhAraNa kare che." A zlekamAM mahAna, guru, sthira, calAyamAna ane maryAdAnuM ulaMdhana karyA vagara - e zabdanA babbe artha thAya che. himAlaya ane zeSanAga to kadamAM mahAna che, jyAre rAjA potAnA guNothI mahAna che; guru eTale vajanadAra ane moTo; sthira eTale acaLa ane daDhanizcayI; calAyamAna eTale cAlatI ane calita thatI; maryAdAnuM ullaMghana karyA vagara eTale pRthvIne pharavAnI je kakSA nakakI karelI che tene cUkyA vagara, ane dharmanI maryAdA cUkyA vagara. pahelA vAkayamAM "zeSa" zabda zilaSTa che. tyAM tene artha "zeSanAga" ane "bAkI rahelo" evo thAya che. A zabda badalI zakAya evA nathI eTale A baMne zabdazaktimUla vaninAM udAharaNa che. e ja vivaNitAnya paravAthyanA artha zaktimUla saMlakSyakrama vyaMgyane Azraya levAthI navInatA AvI hoya evuM udAharaNa- devarSi vadatAM evuM" e kaloka, nIcene ka hovA chatAM, navo lAge che? nIkaLe varanI vAto, kumArI zaramAya che, pRhA aMtaramAM jAgI, pulakezI kaLAya che." artha zaktimUla saMlakSyakramanA kaviprauDhaktisiddha prakArathI navInatA AvI hoya eno dAkhalo - vasaMta mAsa bANa taiyAra kare che" (udyota 2 je, kArikA 24 mI, pR. 119) e leka nIcene zloka hevA chatAM, navInatA dhAraNa karate lAge che. vasaMta Rtu AvatAM AzramaMjarIonI sAthosAtha premIjananI ramaNIya utkaMThAo paNa ekAeka AvirbhAva pAme che." artha zaktimUla saMlakSyakamavyaMgyanA kavinibaddhapAtraprauDhaktisiddharUpathI abhinavatA AvatI hoya evuM udAharaNa - hAthIdAMta ahIM kyAMthI! (udyota 3, kArikA 1, pR. 152) vagere gAthA, nIcenA jevI gAthA hovA chatAM apUrva lAge che?
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 4-5] rasAdidhvani upara ja yAna kendrita karavuM [ kapa "eka ja bANa cheDIne hAthaNIone vidhavA banAvanArA mArA dIkarAne A abhAgaNI vahue e karI mUkyo che ke bhAtho veMDhArIne phare che." jema vyaMgyabhedane Azraya levAthI kAvyaviSayamAM navInatA Ave che, tema vyaMjakabhedane Azraya levAthI paNa Ave che. graMthavistAranA bhayathI e have lakhatA nathI. sahRdayoe jAte ja samajI levuM. rasAdi davani upara ja dhyAna kendrita karavuM aneka vAra kahevAI gayuM hovA chatAM ahIM pharI ekavAra sArarUpe kahIe chIe ke - A vyaMgya-vyaMjakabhAvanA eTale ke vaninA nAnAvidha prakAra hovA chatAM kavie phakta rasAdimaya prakAra upara ja dhyAna kendrita karavuM. kAvya viSayanI anaMtatAnA kAraNarUpa zabdanA A vyaMgya-vyaMjakabhAvanA nAnAvidha prakAro saMbhave che, tema chatAM viSayanI apUrvatA prApta karavA IcchanAra kavie A rasAdimaya vaniprakAra upara ja prayatnapUrvaka dhyAna kendrita karavuM. rasa, bhAva, rasAbhAsa ane bhAvAbhAsa-rUpa vyaMgya ane pahelAM kahelA tenA varNa, pada, vAkya, racanA ane prabaMdha e vyaMjakonI bAbatamAM sAvadha rahenAra kavinAM badhAM kAvya apUrva banI jAya che. e ja kAraNe, rAmAyaNa-mahAbhArata vageremAM yuddho vagere vArevAre varNavAyAM hovA chatAM navAM ne navAM lAge che. prabaMdhamAM eka rasane pradhAna kara prabaMdhamAM je eka ja rasane aMgI eTale ke pradhAnarUpe nirUpavAmAM Ave to ethI viSayanI navInatA sadhAya che ane kRtinI cArutAmAM paNa vadhAre thAya che. evuM kayAM banyuM che, evuM pUche to kahevAnuM ke dA. ta., rAmAyaNamAM athavA mahA
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ 346 ] mahAbhAratanA pradhAna rasa zAMta [ dhvanyAloka bhAratamAM. rAmAyaNamAM te svayaM Adikavie karuNarasa Alekhe che, kAraNa, temaNe pote ja kahyuM che ke "zeka lekatvane pAmyo." ane potAnA prabaMdhane aMte sItAnA AtyaMtika viyeganuM nirUpaNa karIne TheTha sudhI tene ja TakAvI rAkhe che. mahAbhAratanA pradhAna rasa zAMta mahAbhAratanuM svarUpa zAstranuM che ane temAM kAvyanuM saudarya paNa che. ene aMte jIvanane rasa UDI jAya e yAdana ane pAMDane aMta cItarIne mahAmunie e graMthanuM pradhAna tAtparya virAgya utpanna karavAnuM che, ane mehanAmano puruSArtha ane zAMta rasa ja mukhyapaNe vivakSita che, ema sUcaveluM che. bIjA vyAkhyAtA e paNa keTaleka aMze enuM vivaraNa kareluM che. ane mahAmahanA aMdhakAramAM paDelA lokone, vimalajJAnarUpa prakAza ApIne uddhAra karavAnI icchAvALA te lekanAthe kahetAM vyAse paNa - jema jema A saMsAranI asAratA pragaTa thatI jaze tema tema enA upara vairAga pedA thatA jaze, emAM zaMkA nathI." ema vAre vAre kahIne e ja vAta kahI che. tethI karIne, bIjA rasoe gauNa banIne puSTa karelo zAMta rasa ane bIjA puruSArthoe gauNa banIne puSTa karelo mokSarUpa puruSArtha ja pradhAnapaNe vivakSita che, evuM mahAbhAratanuM tAtparya spaSTapaNe pratIta thAya che. rasano aMgAMgibhAva te A pahelAM ja (udyota 3, kArikA 20 vageremAM) pratipAdita thaI gayela che. vAstavika aMtastavane kahetAM AtmAne vicAra na karIe to, zarIra gauNa sevA chatAM tene paNa pradhAna ane suMdara gaNI zakAya, tema mahAbhAratamAM paNa enA aMtastavane dhyAnamAM na laIe te bIjA aMgabhUta rasane ane puruSArthane pradhAna ane cArutvamaya gaNavAmAM virodha nathI. ahI koI e prazna uThAvI zake ke mahAbhAratamAM je je vivakSAviSaya che te badhA anukramamAM darzAvelA che, paNa
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 4-5 ] mahAbhAratane pradhAna rasa zAMta [ 347 - A vAta temAM jovAmAM AvatI nathI; balake mahAbhAratanuM projana badhA puruSArthone bodha ApavAnuM che ane temAM badhA rase rahelA che, evuM spaSTa zabdomAM kaheluM jovAmAM Ave che. eno javAba e che ke e vAta sAcI ke mahAbhAratamAM zAMtarasa ja pradhAna che, ane mekSa ja badhA puruSArthomAM pradhAna che, e vAta anukramaNamAM spaSTa zabdomAM kahelI nathI, paNa vyaMjanAthI kahelI che, ane te A vAkyamAM - ahIM eTale ke mahAbhAratamAM sanAtana bhagavAna vAsudevanI kIrti gAvAmAM AvI che." A vAkyathI vyaMjanA dvArA e artha vivakSita che ke ahIM mahAbhAratamAM pAMDa vagerenuM je caritra varNavavAmAM AvyuM che te badhuM aMte jatAM duHkhamAM pariName che ane avidyAnA prapaMcarUpa che; ane paramArtha satyasvarUpa bhagavAna vAsudevanI ja kIrti ahIM gAvAmAM AvelI che, eTale e. bhagavAna paramezvaramAM ja mana parovavuM, niHsAra vibhUtiomAM dila na lagADavuM, athavA rAjanIti, vinaya kahetAM zistanI tAlIma, parAkrama, vagere dunyavI bAbatamAM ja saMpUrNapaNe citta na paravavuM. ane ethI AgaLa "saMsAranI niHsAratA juo" e artha vyaMjita karate vyaMjakazaktiyukta "ca" zabda spaSTapaNe pratIta thAya che. e pachI tarata ja AvatA "sa disatyam' (te ja satya - che) vagere kalekamAM A ja prakArane artha garbhita rahele che. uparanI carcAmAM pUrvapakSa je ema kahe che ke mahAbhAratanI anukramaNamAM mokSano ullekha nathI te nIcenA vhe.kone AdhAre kahe che: vedaM yogaM savijJAnaM dharmo'rthaH kAma eva ca / dharmArthakAmazAstrANi zAstrANi vividhAni ca // lokayAtrA vidhAnaM ca sambhUtaM dRSTavAn RSiH / itihAsAH savaiyAkhyA vividhAH zrutayo'pi ca / iha sarvamanukAntamukapranthasya lakSaNam / /
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 348 ] mahAbhAratane pradhAna rasa zAMta [ dhvanyAloka AmAM veda, yoga, vijJAna, dharma, artha, kAma, ene lagatAM vividha zAstro, layAtrA kahetAM saM sAravyavahAra kema calAvavo te, ItihAsa, vividha zrutio vagereno ullekha che, paNa mokSa ja parama puruSArtha che ane tenuM pratipAdana ahIM kareluM che evuM kaheluM nathI. enA javAbamAM siddhAMtI kahe che ke tamArI vAta sAcI che. mekSa ja parama puruSArtha che evuM tyAM spaSTa zabdomAM kaheluM nathI, paNa tyAM evAM keTalAMka vAkyo che, jeno vyaMjanAthI evo artha thaI zake. ema kahIne eka paMkti utArI che ane e pachInI paMktione ullekha karyo che. A ke A pramANe che : bhagavAn vAsudevazca kIrtyate'tra sanAtanaH / sa hi satyamRta caiva pavitraM puNyameva ca // zAzvataM brahma paramaM dhruvaM jyotiH sanAtanam / yasya divyAni karmANi kathayanti manISiNaH / / (emAM sanAtana bhagavAna vAsudevanuM kIrtana karavAmAM AvyuM che. te ja satya che, te ja Rta che, pavitra che, zAzvata parabrahma che, sanAtana dhuvati che, . jemAM divya karmonuM manISIo varNana kare che.) eno artha evo che ke mahAbhAratane mukhya viSaya bhagavAna vAsudevanuM caritrakIrtana che, ane emAM pAMDavo vagerenI je vAta Ave che te e caritrakIrtananuM ja eka aMga che. emAMthI vyaMgyArtha e nIkaLe che ke pAMDavo vagerenuM je caritra emAM Ave che te badhAne aMta duHkha zoka ane nAzamAM Ave che. ene artha e che ke badhA dunyavI prapaMco e mAtra ajJAnajanya che ane e badhAno aMta vairAgyamAM ja Ave che. mATe mANase bhagavAna vAsudevanI bhaktimAM ja citta parovavuM joIe vagere. maLavAna vAsudevazva emAM je "ca" zabda che, tenI vyaMjanA e che ke A mahAbhArata graMthamAM saMsAranI asAratA ane bhagavAnanI sasAratAnuM pratipAdana kareluM che, te samajavA prayatna karo. ahIM evo paNa artha che ke anukramaNImAM je kaMI kahyuM che te badhuM vAcya che, eTale temAM kazI cAtA nathI, paNa mahAkavi vyAsa A mukhya vastu vyaMjita rAkhI che tethI emAM atyaMta cAstA AvI che. A ja vastu vadhAre vigate samajAvatAM have vRttimAM kahe che - ane mahAbhArata pUruM thatAM harivaMzanA varNanathI samApti karIne kaviomAM brahmArUpa te kRSNadvaipAyane A ja nigUDha
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 4-5 ] mahAbhAratane pradhAna rasa zAMta [ 349 - ramaNIya artha bilakula spaSTa karyo che. ane e artha dvArA saMsArathI pAranA bIjA ja tatva pratye atizaya bhaktine upadeza karIne, sAMsArika vyavahAra pUrvapakSa hAI upekSApAtra che, ema batAveluM che. devatA, tIrtha, tapa vagerenA paNa prabhAvanuM varNana kareluM che te, te parabrahmanI prAptinA upAya tarIke ja, ane bIjA devatAonuM varNana paNa tenI vibhUtirUpe ja kareluM che. pAMDa vagerenA caritranuM varNana paNa virAgya pedA karavAnA tAtparyathI kareluM hoI ane vairAgya e mekSanuM kAraNa che, ane mokSa e bhagavat prAptine mukhya upAya che, evuM gItAmAM kaheluM che, eTale pAMDa vagerenA caritranuM e varNana paNa, paraMparAthI, brahmaprAptinA upAyarUpe ja che. vAsudeva vagere nAmathI aparimita zaktinA AdhArarUpa - parabrahma ja samajavAnA che. kAraNa, gItA vageremAM ee enAme ja prasiddha che. ene artha mathurAmAM janmelA vasudevanA putra e levAnuM nathI, paNa badhA avatAra dhAraNa karanAra parabrahma e karavAnuM che. kAraNa, ene "sanAtana" evuM vizeSaNa lagADeluM che. vaLI, rAmAyaNAdimAM bIjA avatAra mATe paNa e nAma vaparAyeluM jovA maLe che, ane vayAkaraNoe e bAbatano nirNaya karelo che. AthI anukramaNImAM ulalekhelA vAkyathI evuM barAbara sAbita thAya che ke bhagavAna sivAyanuM bIjuM badhuM anitya che ane zAstranI daSTie mokSa e ja parama puruSArtha che tema ja kAvyanI daSTie tRNAkSayathI prApta thatA sukhanA paripaSarUpa zAMtarasa ja mahAbhAratamAM aMgIrUpe vivakSita che. 2sAnurUpa arthane alaMkAra vagara cAle A artha atyaMta sArarUpa hovAthI e vyaMjanAthI ja vyakta karavAmAM AvyuM che, vAcyArthathI kahyo nathI. A sArabhUta artha svazabdathI kahevAyelo nathI, tethI atyaMta zobhA dhAraNa kare che. vidagdha vidvAnonI maMDaLImAM e vAta prasiddha che ke je
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 ] rasAnurUpa arthane alaMkAra vagara cAle [ dhvanyAloka vastu vadhu abhISTa hoya tene vyaMjanAthI vyakta karavI, sAkSAt zabda mAraphate na karavI. eTale evuM siddha thAya che ke aMgIbhUta rasAdino Azraya laIne kAvya racavAmAM Ave te navA navA arthane lAbha thAya che, ane kRtine atizaya cAtA paNa prApta thAya che. AthI, bIjA alaMkAra na hoya te paNa, rasane anurUpa arthavizeSanI gUMthaNI karavAthI kAvyamAM ghaNuM sauMdarya Ave che. jema ke - "yegIomAM zreSTha evA mahAtmA agatya munine jaya he, jemaNe eka cAMgaLAmAM pelA divya maccha ane kacchapa baMnene joyA." vageremAM. AmAM abhutarasane anurUpa evI eka cAMgaLAmAM maccha ane kachapane jovAnI vAta karI che, tethI kAvyanI zobhA khUba vadhI che. emAM eka cAMgaLAmAM A sAgara samAI gayo enA karatAM paNa divya macha ane kacchapane jevA e bilakula navI ja kalpanA hovAthI e abhuta rasane vadhu anurUpa che. cavAI gayelI vastu abhuta hovA chatAM lokaprasiddhine kAraNe AzcaryakAraka lAgatI nathI. vaLI, navI vastunuM nirUpaNa phakta adbhuta rasane ja upakAraka che evuM nathI, kAraNa, bIjA rasone paNa te upakAraka thaI paDe che. jema ke - "he bhAgyazALI, galImAMthI nIkaLatI vakhate tenA je paDakhAne tuM akasmAt aDI gayo hato, te paDakhe hajI pasIne thayA kare che, romAMca thayA kare che, ane te hajI kaMpe che." A gAthAnA arthanuM eTale ke vAcyArthInuM bhAvana karatAM rasanI je pratIti thAya che, tenA eka aMza jeTalI paNa, "tane aDatAM tene pasIne vaLe che, jemAMca thAya che; te kaMpe che" evA pratIyamAna arthathI nathI thatI. A rIte dhvanibhedano Azraya levAthI kAvyanA arthamAM navInatA zI rIte Ave che, tenuM pratipAdana karyuM. guNabhUta
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 4-5] guNIbhUtavyaMgyathI AvatI navInatAnAM udAharaNa [ 351 vyaMgyanA paNa traNa prakAranA vyaMgyane AdhAre eTale ke vastu, alaMkAra ane sAdine AdhAre je prakAro thAya che, tene Azraya levAthI paNa kAvya vastumAM navInatA Ave ja che. paNa te batAvavA jatAM vistAra ghaNe thAya ema che, eTale tenAM udAharaNa ApyAM nathI, sahadayoe pote ja kalpI levAM. guNubhUtavyaMgyathI AvatI navInatAnAM udAharaNa ahIM vecanakAre viSaya spaSTa karavA digdarzana pUratAM guNIbhUtavyaMgya vastu, alaMkAra ane rasAdine lIdhe kAvyamAM navInatA kevI rIte Ave che te batAvavA, traNa udAharaNa Apela che, te ApaNe joIe. (1) vastu jUnuM hovA chatAM guNabhUtavyaMgya vastuthI navInatA AvI hoya evuM udAharaNa abhinavanI potAnI ja eka gAthAnuM ApyuM che, tene artha Avo che ? he rAjana, bhayavyAkuLa zaraNAgatane rakSaNa ApavAmAM tamAre je maLe ema nathI. zaraNe AvelA dhanane Ape eka kSaNa paNa vizrAma karavA na dIdho, e yogya che ?" ahIM vyaMjanAthI evo artha samajAya che ke Apa satata dhanane dAnamAM ApatA rahe che, e tamAruM audArya che, ane te vAyane upakAraka thaI temAM navInatA lAve che, joke eka jUnI gAyAmAM A artha kahevAI gayele che. e jUnI gAthA A pramANe che : dAnI lokonA hAthamAM satata pharI pharIne thAka asahya banatAM dhana kRpaNanA gharamAM TharIThAma thaIne jANe svasthatAthI Ughe che." (2) vyaMgya alaMkArathI vAcyArthane puSTi maLatAM navInatA AvyAno dAkhale pitAnA ja nIcenA zlokana Ape che - vasaMtanA matta bhramaronI hAra jevA tArA keza, sAce ja (tArAmAM) vAsanAnI vRddhi karatA hatA; paNa samazAnabhUmi paranI rAkha jevA sapheda thayelA e keza (tArAmAM) lagAre virakti jagADatA nathI e kevuM?" Ama AkSepa ane vibhAvanA e be alaMkAra vyaMgya che. AkSepa e rIte ke "maraNa pAse AvyuM che eTale tArI vAsanA ghaTavI joIe, vadhu zuM kahuM? na kahevuM e ja yogya che." Ama, ahIM kahelI vastunA niSedharU5 AkSepa che. vibhAvanA alaMkAra A rIte ke vAsanAnuM kAraNa
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ 35ra ] navInatAnA mULamAM pratibhA [ dhvanyAloka nathI chatAM tenA hevArUpI kArya cAlu che; A be alaMkArone lIdhe A zlokamAM, A ja arthane nAceno jUno leAka hovA chatAM, navInatA AvI che: ghaDapaNamAM vidvAnomAM paNa bhUkha, tarasa, kAmavAsanA, masara ane maraNane moTo bhaya - e pAMca vastuo khUba vadhI jAya che." (3) guNIbhUtavyaMgya rasathI vAgyAthanI puSTi thatAM jUnA artho mAM navInatA AvyAnuM udAharaNa abhinavano potAne ja A kalAka che - A ghaDapaNa nathI, kharekhara to kAlarU pI bhujaMga krodhAMdha banIne mAthA upara phaMphADA mArato mArato jheranuM phINa nAkhe che; A jue che, chatAM manathI pAtAne sukhI mAne che, ka9yANane upAya karavA icchatA nathI; ahI navAInI vAta che; A mANasa sAce ja dhAra che!" AmAM, vyaMgya abhuta rasathI puSTa thayelA vacce zAMta rasanI pratIti, vyaMgyanI gauNutAne kAraNe, navInatA dhAraNa kare che. joke e ja athano jUne leka che - jarANuM zarIravALI A vyaktimAM vairAgya utpanna thato nathI eTale lAge che ke enA hadayamAM e pAka nizcaya che ke mRtyu che ja nahi." navInatAnA mULamAM pratibhA Ama, avani ane guNIbhUtavyaMgyane lIdhe kAvyamAM. navInatA Ave che, e vigate batAvyA pachI have upasaMhAra. karatAM kahe che ke - kavimAM je pratibhAguNa hoya te, A rIte vani ane guNIbhUtavyaMgyano Azraya levAthI kAvyarthone pAra ja rahetuM nathI. matalaba ke te anaMta banI jAya che, jUnA hoya toye navA lAge che. jUnAM kAvyo hoya te (kavimAM je pratibhAguNa hoya te, kAvyaviSayano pAra rahetA nathI.) paNa kavimAM je te pratibhAguNa nathI tene te tenI pAse koI vastu ja rahetuM
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 4-6 ] navInatAnAM mULamAM pratibhA [ 353 nathI. ane eTale ke dhvani ane guNIbhUtavyaMgarUpa arthAne anurUpa zabdayAjanArUpI racanAsau'daya paNa apratibhAna eTale ke arthanI pratIti vagara kevI rIte sabhave ? kAI vizeSa anI apekSA vagara ja akSaranI gAThavaNI karavI ene jo racanAsauMdaya kahe| te te sahRdayA nahi svIkAre. ema je hAya tA te atha vagaranI catura eTale ke samAsavALI ane madhura eTale ke kAmaLa akSarAvALI racanAne paNa kAvya kahevAnA vArA Ave. zabda ane arthanuM sAhitya e ja jo kAvya hAya tA evI racanAne zI rIte kAvya kahI zakAya, ema jo kahetA hA, tA kahevAnuM ke mIjAe nirUpelA viSaya vize kAvya lakhyuM hoya tA tene jema tame e pAchaLathI lakhanAranuM kAvya kaheA che! - kAraNa, teNe temAM navInatA ANI che - tema AvI racanAone paNa kAvya kahevI. A bhAga leAcanakAra A rIte samajAve che A kArikAmAM ema kahyuM che ke jUnA kavienAM kAvyA game teTarjI hAya teAye kavimAM jo pratibhAguNa hAya teA tene kAvyAnI kheATa paDatI nathI, balake kAvyA anaMta banI jAya che. kAraNu, te jUnA kavienA ane dhvani ane guNIbhUtavyaMgyanI madadathI varNave teA te navA lAge che, ane Ama tene mATe kAvyA anaMta banI jAya che. AmAM anaMtatAneA sAdhaka, kharuM jotAM, pratibhAguNa che. jenAmAM e ja na hoya tene mATe kAvyaneA kAI viSaya ja rahetA nathI. kAraNa, pratibhAne abhAve tene navA viSaye sphurI nahi zake ane je jANItA che te te jUnA kavie vAparI nAkhyA hoya che. enA atha e thayeA ke navA viSaya sphuravA mATe pratibhA anivAya che. ahIM pratipakSI ema kahe che ke kAvyamAM navInatA kaI phakta arthathI ja nathI AvatI; a` navIna na hoya teAye racanAsauMdaryAM. navuM heAya te paNa kAvya navuM banI jAya che. Ama, pahelAM vaparAI gayelA ane vize paNa navA racanAsauMdaryapUrvaka kRti racavAmAM Ave tA te navuM kAvya ja lAge ane te sahuyeAne paNa AnaMda ApanAra thaI paDe. pachI emAM dhvani ane guNIbhUtabhyaMgyunA upayAga karavA ja joIe, athavA, kavimAM pratibhAguNu DAvA ja joIe, evuM zA mATe kaDA che.? sa. 23 ',
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354] navInatAnA mULamAM pratibhA [ dhavanyAloka enA javAbamAM siddhAMtI kahe che ke racanA saudaryA tame kone kahe che? Akhare te racanA sauMdarya eTale ivani ane guNIbhUtavyaMga e be prakAranA arthone anurUpa zabdajanA. je racanA saudaryanA A vyAkhyA hoya to arthanI pratIti vagara racanA saudarya paNa zI rIte siddha thAya? tyAre pratipakSI kahe che ke racanA sau daryanI vyAkhyAmAM vani ane guNabhUtavyaMgyano nakAme samAveza karavAnI koI jarUra nathI. ame kAvyanuM racanAsauMdarya ene kahIe chIe jene arthanI apekSA na haya, jemAM kevaLa akSararacanAnuM sauMdarya ja dhyAnamAM levAnuM heya. enA javAbamAM siddhAMtI kahe che ke jemAM arthane dhyAnamAM ja levAmAM na Avato hoya ene ja tame racanAsauMdarya kahevAne Agraha rAkhatA he te to jyAM samAsanI suMdara saMghaTanA karI hoya ane kaThoratA vagaranA madhura varNonA gUMthaNI karI hoya tene paNa tamAre kAvya kahevuM paDaze, pachI bhale temAM artha bilakula na hoya. tyAre pratipakSI kahe che ke kAvyanI vyAkhyA evI che ke jemAM sahadayone AnaMda Ape evA zabda ane arthe hoya te kAvya; mAtra AhalAdajanaka zabdothI kAvya banatuM nathI. to arthanirapekSa racAsaudaryane kAvya zI rIte kahI zakAya ? enA javAbamAM siddhAMtI kai che ke jayAM kavi, kaI pahelAMnA kavie kahelA arthane upaga karIne kAvya racato heya che, tyAre temAM racanA sauMdarya ja tenuM potAnuM hoya che, artha to pArake hoya che, chatAM racanAsaudaryanI nava natA tena hovAne kAraNe te kAvyane tame tenuM kahe che. e uparathI siddha thAya che ke tamAre mate nAsaudaryane kAraNe ja koI kati kAvya kahevAya che. kAraNa ke upalA dAkhalA mAM pAchalA kavinI to mAtra racanA ja che, artha to jUnA kavine che. chatAM tene tame pAchaLanA kavinI kRti kahe ; to jemAM artha na hoya ane mAtra racanAsauMdarya ja hoya tene paNa e rIte kAvya kahevAmAM zo vAMdhe? je tame arthane AdhAre kAvyanA kartAno nirNaya karazo to to tamAre jUnA kavine ja ene rtA kahevo paDaze. eTale racanAsauMdaryamAM arthanI vizeSatAne paNa anivArya rIte sAmela karavI joIe. ane arthanI e vizeSatA dhvani ane guNabhUtavyaMgyane lIdhe ja Ave che, tethI vani ane guNIbhUtavyaMgyane ja kAvyanI anaMtatAnA prayojaka (kAraNa) mAnavA joIe, ane e be pravRtta thaI zake e mATe kavimAM pratibhA hevI Avazyaka che. AthI ame kahyuM che ke je kavimAM pratimA guNa hoya to jUnA kavinA game teTalA prabadhe hovA chatAM vani ane guNIbhUtavyaMgyane upaga karavAthI tene kAvyarthanI kadI khoTa nahi paDe.
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ hota 4-7 ] vAcyArthathI paNa navInatA Ave [ 355 vAgyAthathI paNa navInatA Ave arthanI anaMtatA phakta vyaMgyArthIne kAraNe ja Ave che ema nathI, vAcyArthIne kAraNe paNa Ave che, evuM pratipAdita karavAne have kahe che ke - zuddha vAcya artha paNa svabhAvathI ja anaMta prakArane hoya che. ane e anaMtatA avasthA, deza, kAla, vagerenI vizeSatAne kAraNe Ave che. zuddha eTale jyAM vyaMgyAthenI apekSA na hoya e vAcyArtha paNa svabhAvathI ja anantatA prApta kare che. vAgyArthIne e svabhAva ja che ke cetana acetananI avasthAnA bhedane lIdhe, dezabhedane lIdhe, kAlabhedane lIdhe ane potAnA svarUpanA bhedane lIdhe temAM anaMtatA Ave che. e vAcyArthInI A pramANe vyavasthA thayelI hoI, emanA dvArA aneka prasiddha svabhAvanA varNanarUpa svabhAktithI paNa racanA karavAmAM Ave te kAvyartha anaMtarUpa banI jAya che. avasthA medanAM udAharaNa emAMthI avasthAbhedane kAraNe navInatA AvI hoya enuM udA haraNa "kumAra saMbhava"mAMthI ApI zakAya. tyAM "sathavmAya vimukvAva" vagere vacanothI zarUAtamAM ja bhagavatI pArvatInArUpanuM varNana pUruM kareluM hovA chatAM, e jyAre zaMbhunI najare paDe che tyAre "varatapurama vatI' vagere vacanathI madananA sAdhanarUpe tenuM judI rIte varNana karavAmAM AvyuM che. vaLI, ene ja jyAre lagna vakhate zaNagAravAmAM Ave che tyAre "to prApuva tara niveraca taravI 0' vagere vacanethI navI ja rIte tenA rUpasauMdaryanuM varNana karavAmAM AveluM che. tema chatAM eka ja kavie, eka ja kAvyamAM vArevAre karelAM A varNanamAM punarukti thaI che athavA temAM navInatA nathI evuM lAgatuM nathI. A ja vastu viSamakhANalIlA'mAM darzAvavAmAM AvelI che -
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356 ] avasthAbhedanAM udAharaNa [ vanyAlaka priyatamAonA hAvabhAvanI ane sukavionI vANInA arthanI kaI avadhi nathI hatI tema te punarukta paNa lAgatA nathI." avasthAbhedane bIje prakAra e che ke himAlaya gaMgA vagere badhA acetana padArthonuM bIjuM rUpa te te padArthanI adhiSThAtA devatArUpe jANItuM che, ane teno, te te cetana padArthane ucita rIte, upayoga karavAmAM Ave te te kaMIka jude ja banI jAya che. jema ke "kumArasaMbhavamAM ja parvatarUpe. kareluM himAlayanuM varNana; ane saptarSioe karelI prazastimAM tenuM cetana svarUpa batAveluM che te, bilakula apUrva lAge che. ane sukavionI A rIta jANItI che. e rIta "viSamabANa lIlA'mAM ame kavionI vyutpatti (jANu) mATe vistAra pUrvaka batAvelI che. cetana padArthomAM bAlya vagere avasthAne kAraNe bhinnatA Ave che e te sukaviomAM jANItuM che. cetana padArthonA avasthAbhedamAM avAMtara avasthAbhedathI bhinnatA AvI zake che. jema ke kAmabANathI jenuM hRdaya vIMdhAyuM che evI ane bIjI kumArikAo vacce bheda hoya che. temAMye pAcho vinIta (eTale ke lajajAzIla) ane avinIta (eTale ke uchuMkhala) vacce paNa bheda hoya che. acetana padArthonI AraMbha vagere avasthAonuM eka pachI eka varNana karavAthI anaMtatA AvI zake che. jema ke jene khAvAthI kUjatA haMsonA avAjamAM turAzathI kaMTha sApha thaI javAne lIdhe koI judI ja mIThAza Ave che, te hAthaNInA navI phUTelI komaLa dAMtanI kaLInI spardhA karatI mRNAlanI navI gAMTho atyAre taLAvamAM bahAra nIkaLI che." AmAM mRNAlanI navI gAMThonuM varNana che. eTale emAM avasthAbheda-- mUlaka camatkAra pratIta thAya che.
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 4-7 ] dezabhedanAM udAharaNa [ 357 A rIte bIjA dAkhalAomAM paNa ahIM batAvelI dizA anusAra samajI levuM. dezabhedanAM udAharaNa judI judI dizAo ane sthAnamAMthI vAtA vAyumAM ane pANI tema ja phUle vagere jevA bIjA acetana padArthomAM dezabhedathI vividhatA Ave che e jANItI vAta che. cetanamAM paNa mANasa, pazu, paMkhI vageremAM gAma, araNya, jaLa vageremAM rahetAM hoya te pramANe paraspara bhAre taphAvata jovAmAM Ave che. e vivekapUrvaka yathAyogya rIte varNavavAmAM Ave to anaMtatAne pAme che, jema ke, judI judI dizA ane dezamAM rahetA mANasamAM ja vyavahAra ane kriyAo vageremAM je nAnAvidha bhede jovAmAM Ave che, tene kaMI pAra nathI, khAsa karIne strIonI bAbatamAM. sukavio pitApitAnI pratibhA anusAra e badhAnuM varNana kare ja che. kAlabhedathI vividhatA kAlabhedathI paNa vividhatA Ave che. jema ke, dizA, AkAza, pANI vagere acetana padArthomAM Rtubheda pramANe vividhatA jovAmAM Ave che. cetanamAM paNa ausukatha vagere amuka amuka samaye jovAmAM Ave che e jANItI vAta che. jema ke, varSARtumAM viraha jAge che, vagere. svarUpabhedathI vividhatA duniyAnI badhI vastuonuM potAnA svarUpabheda anusAra varNana karavAmAM Ave che, e te sau jANe che. tenuM eTale ke vastunA pitAnA svarUpanuM je yathAsthita varNana karavAmAM Ave te te paNa kAvyaviSayamAM anaMtatA ANe che. kAvyane viSaya sAmAnya nahi, vizeSa vastunA svarUpanI bAbatamAM ke kadAca e vAMdho uThAve ke vastuonuM varNana sAmAnyarUpe ja karavAmAM Ave che,
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358 ] kAvyanA viSaya sAmAnya nahi, viroSa [ dhvanyAleH vizeSarUpe karavAmAM AvatuM nathI. kavie peAte anubhavelAM sukha vagerenuM tema ja tenAM (mAlya, caMdana, vagere) kAraNeAnA svarUpanuM khIjAmAM (pAtromAM ) ApaNu karIne, peAtAnA ane khIjA (pAtro)nA anubhavelA sAmAnyamAtrane AdhAre te vastuonu vaNuna kare che. te kavie kai ceAgIonI peThe bhUta, bhaviSya ane vartamAna bIjAonAM citta vageanuM AgavuM svarUpa pratyakSa karI zakatA nathI. ane badhA jonArAone eka ja sarakhI rIte pratIta thatI anubhavavAnI vastuenu' ane anubhave nu' sAmAnya svarUpa maryAdita hAvAthI te pahelAMnA vienA viSaya banI cUkayu' che, kAraNa, e temanA jJAnanA viSaya na khanyuM hoya ema mAnavuM ce!gya nathI. eTalA mATe AjakAlanA kavie kAI amuka vanane navuM mAnatA heAya te te mAtra temanuM abhimAna che. emAM je vaicitrya hoya che te bhiti kahetAM kahevAnI rItanu, uktinu' ja, hAya che, (vastunu nathI hAtuM.). ahIM pUrvapakSanuM kahevuM ema che ke vastunuM svarUpa kALabhede ane sthaLabhede badalAtuM rahe che. eTale kavine vastunA sAcA svarUpanuM jJAna he|vuM zakaya nathI. te ka MI cegI nathI ke bhUta, bhaviSya ane vartAmAnamAM vastunAM je rUpA hAya te badhAM pratyakSa joI zake. eTale te peAte anubhavelI lAgaNIo ane tenA kAraNarUpa vastue peAte je rIte anubhavI heAya tene AdhAre peAtAnAM pAtromAM AreApI tenuM vana kare che. e vana paNa te sAmAnya rUpe ja kare che, vizeSa rUpe nahi. eTale ke je bhAva ke je vastu badhAne je rIte anubhavamAM AvatAM hoya te rUpe ja kavi varNave che. emAM te evA azAne TALe che, je sAmAnya anubhavane viSaya banatA na hoya. Ama, kAvyane viSaya sAmAnya ja hAya che. have jagatamAM jene badhAne sAmAnyapaNe eka sarakhA anubhava hAya evA bhAvA ane evI vastue teA ochI ja hAvAnI, ane tethI pahelAMnA kavie temane peAtAnAM kAvyaneA viSaya banAvI cUkayA ja hoya. eTale AjanA kavie je kAI viSayavanane navuM gaNAvatA haiAya teA te temanuM khAlI abhimAna che; emAM je kaInavInatA hoya che te mAtra uktinI ja hoya che, vastunI nathI hatI. mAnA javAbamAM have siddhAMtI kahe che ke
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 4-7] kAvyane viSaya sAmAnya nahi, vizeSa [ 356 A bAbatamAM amAruM kahevuM ema che ke tame je ema kaho cho ke kAvya phakta sAmAnyane AdhAre lakhAya che, ane te te maryAdita hoI A pahelAM ja kavione viSaya banI cUkayuM che, eTale kAvyanA vastumAM navInatA hoI na zake, te barAbara nathI. kema ke, kAvya je mAtra sAmAnyane AdhAre ja lakhAtuM hoya to mahAkavioe varNavelA kAvyaviSayomAM vizeSa cArutA zA kAraNe Ave che? athavA, vAlamIki sivAyanA bIjA kavio zA mATe kavi kahevAya che? kAraNa, tamArA kahevA pramANe to, sAmAnya sivAyanuM bIjuM kazuM kAvyane viSaya banatuM nathI ane sAmAnya te Adi kavie ja varNavI dIdhuM che. tame kadAca ema kahezo ke enuM kAraNa uktivaicitrya che, ane e rIte emAM deSa nathI, te amAro prazna e che ke A uktivaicitrya zu che? ukti eTale vizeSa arthanuM pratipAdana karanAra vacana. to tenA vaicitryamAM vAcyanuM vicitrya paNa kema na Ave? kAraNa vAvAcakanI pravRtti avinAbhAve thatI hoya che, eTale ke jyAM vAcaka zabda hoya tyAM vAcya artha hovAno ja. kAvyamAM pratIta thatA arthonuM je svarUpa hoya che, te kavie pratyakSa anubhavelA svarUpa karatAM juduM nathI hotuM. matalaba ke kAvyamAM padArthonuM je varNana hoya che te kavie ane bhAvake pratyakSa jagatamAM anubhaveluM hoya che, tevuM ja hoya che, ane anubhava te vizeSano ja hoya che, eTale kAvyamAM varNavAyeluM svarUpa kevaLa sAmAnya nathI hotuM vizeSa hoya che. eTale uktivaicitryavAdIe vAgyacitryane kamane paNa avazya svIkAra karavo ja paDavAne. e ja vAta TUMkamAM nIcenA kalekamAM kahI che. je vAlamIki sivAya bIjA eka paNa kavinA kAvyArthInI bAbatamAM pratibhAne kahetAM navInatAne svIkAra karavAmAM Ave, te kAvya viSayo anaMta che ema svIkAryA vagara chUTako ja nathI."
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 ] uktivaicitrya navInatAmAM vadhAre kare [ dhvanyAloka ukitavaicitrya navInatAmAM vadhAre kare uparAMta, uktivaicitryane kAvyanI navInatAmAM kAraNa gaNo te te amArA pakSane anukULa ja che. kAraNa, kAvyarthanI anaMtatA sAdhavAnAM ame (deza, kAla, avasthA vagere) jeTalA prakAro batAvyA che te badhA uktivaicitryathI bamaNA thaI jaze. ane A je upamA, kaleSa vagere prasiddha alaMkAro che teo pote ja uktivaicitryathI nirUpAtAM temAMnA darekanA seMkaDo phAMTA thaI jaze. potAnI bhASAmAM racAyelI uktinA bIjI bhASAomAM thatA judA judA arthane kAraNe UpajatA vaiciyathI kAvyarthone vaLI eka judI ja anaMtatA prApta thAya che. jema ke mArI ja nIcenI gAthA - mahu mahu itti bhaNatAho vaccadi kAlu jaNassu / toi Na deu jaNaNau goarIbhodi maNassu // (mAruM mAruM ema bolatAM bolatAM mANasane samaya vItI jAya che, te paNa tenA manamAM deva janArdana pratyakSa thatA nathI.) A artha karatI vakhate madu madune artha "mAruM mAruM' evo karyo che, paNa siMdhI bhASAmAM eno artha "madhu" "madhu" eTale ke "madhusUdana" madhusUdana " evo paNa thaI zake, ane e artha laIe te A padyamAM virodhAbhAsa alaMkAranI pratIti thAya. kAraNa, Akho vakhata "madhusUdana' madhusUdana" ema bolyA karanAranA manamAM e "madhusUdana'nAM darzana thatAM nathI. Ama, jema jema vicAra karatA jaIe chIe tema tema, kAvyanA arthano koI pAra ja AvatuM nathI. paNa eTaluM kahI zakAya ke - avasthA vagerenA bheda pramANe vAcyArthInI racanA, A bhede A pahelAM 7mI kArikAmAM jaNAvavAmAM AvyA che. kAvyamAM puSkaLa jovAmAM Ave che.
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ uona 4-8, 9, 10, 11 ]. kAvyavahunI anaMtatA [ 311 e vAtane InakAra thaI zake ema nathI. paNa te rasanA AzrayathI ja zebhe che. eTale sakavionA upadezane mATe saMkSepamAM eTaluM kahIe chIe ke - je deza kAlAdinA bheda pramANe vibhakta thayeluM viSayavastu aucityapUrvaka ane rasa, bhAva vagere sAthe saMbaMdha rAkhIne javAmAM Ave te - maryAdita zaktivALA bIjA kavionI to vAta ja javA de, paNa 10 lAkhe nRhaspatie paNa prayatnapUrvaka varNana kare toye, jagatanI mULa prakRtinI peThe, te kadI khUTe ema nathI. jema kalpakalpAMtarothI vividha vastuo AvirbhAva pAmatI rahI che, tema chatAM jagatanI mULa prakRtinI padArthonuM nirmANa karavAnI zakti kSINa thaI gaI che, khUTI gaI che, ema kaI kahI zake ema nathI; te ja pramANe, kAvyavastu paNa asaMkhya kavicitto dvArA vaparAvA chatAM atyAre khUTI nathI gayuM, balake navI navI rIte rajU thavAthI vadhu samRddha thatuM rahe che. Ama hovA chatAM, 11 ka, kha buddhizALIomAM saMvAda eTale ke sarakhApaNuM te vAraMvAra jovAmAM AvavAnuM ja; e te nakakI ja che ke buddhizALIonI buddhiomAM samAnatA hovAnI ja.
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ kara ] saMvAdanA traNa bheda [ dhvanyAloka 11 ga, gha, paNa DAhyA puruSe e badhAmAM ekarUpatA na mAnavI. zAthI, ema je pUcho, te kahevAnuM ke - saMvAdanA traNa bhede saMvAda kahetAM sarakhApaNuM eTale bIjA kazAka sAthe. maLatApaNuM. te kAM to pratibiMbanA jevuM hoya che, athavA vastu ane tenA citra jevuM hoya che, athavA sarakhA zarIravALA mANasanA jevuM hoya che. bIjA kAvyavastu sAthe kAvyarthanuM sarakhApaNuM heya te saMvAda kahevAya. te vaLI traNa prakAranuM hoya cheH (1) mANasanA pratibiMba jevuM, (2) mANasanA citra jevuM ane (3) sarakhA zarIravALA mANasanA jevuM. koI kAvyavastu bIjA zarIranA pratibiMba jevuM hoya che, bIjuM citra jevuM hoya che, ane trIju sarakhA zarIravALA mANasanA jevuM hoya che. pahelA be bheda tyAjya 13 temAMnuM paheluM che tene potAne jude AtmA nathI hote, bIjAne AtmA tuccha heya che, jyAre trIjAne AtmA te sArI rIte siddha thayela hoya che. bIjAnI sAthenA evA sAmyane kavie tyAga na karo. emAMnuM paheluM je pratibiMba jevuM kAvya vastu che, tene buddhizALIe sarvathA tyAga kare. kAraNa, tene jude AtmA hotuM nathI, eTale ke tene koI tAvika pitAnuM rUpa nathI hatuM. e pachInuM je citratulya sAdakya che, tene AtmA hoya che paNa te tuccha hoya che, mATe tene tyAga kare. jyAre trIjA prakAranA sAmyavALA kAvyavahune, sarakhApaNuM hoya toye, kavie tyAga na kara. kAraNa, tene svataMtra suMdara zarIra hoya
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 4-11, 12, 13] traNe bhedanI rAjazekharanI vyAkhyA [ 363 che. koI mANasanuM zarIra bIjA mANasanA zarIra jevuM hoya tethI te be eka ja che ema na kahI zakAya. rAjazekhare "kAvyamImAMsA'nA 12mA adhyAyamAM zabdArthaharaNanI vigate carcA karelI che ane jijJAsuoe te mULa graMthamAM joI levI. ahIM mAtra je traNa prakArene ullekha Ave che tene lagatI vigato ApI che. pratibiMbaka65 sAdazyanI vyAkhyA rAjazekhare A pramANe ApI che : jemAM badhA artho jUnA kavinA ja hoya, paraMtu vAkyaracanA bIjA prakAranI hoya, ane pAramArthika bheda na hoya, te kAvyane pratibiMbakalpa kahe che. pazupatinA kaMThapradezane vaLagIne UMcAnIcA thatA sarpo tamAruM rakSaNa kare. e sarpo caMdranA amRtarUpI jalakaNAthI sIMcAIne UgelA kAlaphUTanA aMkura jevA zobhe che." A zleka uparathI racelo nIcene bleka nIlakaMThanA gaLAmAMnA moTA moTA kALA sarpone ye he. e sarve gaMgAnA TapakatA jaLathI sIMcAIne UgelA kAlakUTanA aMkura jevA lAge che." AmAM artha eno e che, kevaLa zabdaphera che. rAjazekhare citra jevA sAdazyanI vyAkhyA A rIte ApelI che. jemAM kAvyavastu jUnuM ja hoya, paraMtu temAM thoDo pheraphAra karyo hoya, jethI juduM lAge, tevA kAvyane arthacatura loke Alekhyaprakhya kahe che." jema ke - "zaMkaranA jaTAjUTamAM rahelA ghelA sarpone jaya he. e sA~ gaMgAnA TapakatA jaLathI sIMcAI UgI nIkaLelA caMdranA aMkuro jevA lAge che." upara utArelA zlokanuM ja vastu che. mAtra kALA sarpone dhoLA banAvyA che, ane kALakUTane badale caMdranA aMkura kahyA che. sarakhA zarIravALA mANasanA jevA sAdazyanI vyAkhyA rAjazekhare A pramANe ApI che - "jemAM viSaya judo hovA chatAM, khUba ja maLatApaNAne lIdhe. baMne eka hoya ema lAge, te kAvyane tuladehivata kahe che. evAM kAvyonI racanA buddhimAna leke paNa kare che. " jema ke - - "jyAM sudhI gheDe, gheTAM vagerene AgaLa karIne, sukhI karIne rahe che, tyAM sudhI te pazu sukhathI jIve che. A bhArarUpa banyA hAthIonuM nirmANa
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 ] trIjo bheda svIkA [ dhvanyAlAka kevuM vya' che jeeneA vAsa kAM te vanamAM hAya che ke rAjAnA gharamAM hAya che.' matalaba ke je kadI badhAnA kAmamAM AvatA nathI. A AAka uparathI racelA nIcenA bleka - 66 - badhAnA gharamAM eka ja jAtanA paththara hAya che, jetI, vAre vAre kAmamAM AvatA heAvAthI, anA ane pUjA karavAmAM Ave che. paNa A abhAgI ratnAnI jAta kaMI judI ja che; jethI emaneA vAsa krAM te rAjAnA bhavanamAM hAya che ke pAtAnI khANamAM hAya che." - A baMnene sAra eka ja che ke jee badhAnA kAmamAM Ave che, temanuM jIvana dhanya che. paNa e vAta kahevA mATe je vastuone upayAga karyA che te bilakula bhinna che. AthI e be bleke! jANe sarakhAM zarIravALA e mANasA na hoya evA lAge che. eTale e prakArane tulyadehavat kahe che. enu' ja samarthana karavAne kahe che ke 14 jene svataMtra judo AtmA hoya tevuM kAvyavastu, pahelAMnA kAI kAvyavastune anusaratu' hoya tArca, caMdranI ze|bhAne anusaratA suMdara strInA mukhanI peThe, atyaMta AbhA dhAraNa kare che. jo kAvyavastumAM tattva eTale ke sArabhUta AtmA hAya, tA te pahelAMnA kAvyavastune maLatuM AvatuM hoya teAye adhika zAbhI UThe che. khIjane maLatA AvatA zarIranI peThe, kAyvastu paNa, kAI purANA suMdara kAvyavastune maLatuM AvatuM hoya tAye, te khUba ja suMdara lAge che. temAM punarukti nathI lAgatI. jema kAI suMdarInuM mukha caMdrane maLatuM AvatuM hoya chatAM punarukta jevuM nathI lAgatuM, navuM ja lAge che, tevuM A che. kahevAnA atha e che ke atyAra sudhI jema AkhAM vAkayonA arthanI samAnatAmAM kayAre doSa gaNAya ane na gaNAya te khatAvyuM tema have, kAvyamAM vaparAyelA zabdonA arthAnI samAnatA hovA chatAM te kayAre doSarUpa na gaNAya te batAvavA kahe che --------
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ ullota 4-15 ] purANA zabdArtho vAparavAmAM deSa nathI [365purANA zabdArtho vAparavAmAM doSa nathI atyAra sudhI samudAyarUpa vAkyArthonA saMvAdanI sImA judI pADI batAvI. bIjA vastu sAthe sAmya dharAvatA padArtharUpa kAvyavastumAM keI deSa nathI ema batAvavA have kahe che ke - 15 navA skuratA kAvya vastumAM akSarAdinI racanAnI peThe purANI vasturacanA javAmAM Ave te temAM deSa nathI, e spaSTa che. khuda vAcaspati paNa koI apUrva kahetAM taddana navA ja akSaro ke zabdo ghaDI zakato nathI. ane kAvya vageremAM tenA te akSaro ane zabda vaparAya e navInatAnI viruddha nathI. evuM ja zabdArthonuM ane leSAdimaya arthatanuM kahetAM alaMkAranuM paNa che. A bhAga samajAvatAM lecanakAra kahe che ke svayaM vAcaspati hoya te teNe bhASAmAM pahelethI vaparAtA AvelA akSaro ja vAparavA paDe che, te kaMI navA akSaro yojI zakato nathI, tema teNe zabda paNa bhASAmAM je vaparAtA AvyA hoya te ja vAparavA paDe che, te kaMI navA zabdo banAvI zakato nathI. paNa ene artha evo nathI ke e jUnA akSaro ane zabdo vAparavA chatAM kavi kaI navI vAta nathI kahI zakato. e ja rIte, koI navA spharelA kAvyavastumAM kavi jUnI vasturacanAnane upayoga kare to temAM kaMI doSa nathI. ahIM vasturacanAno artha zabdano artha evo karavAno che. dA. ta. koI zabdano eka artha thato hoya che, to koInA vaLI be ke traNa ke cAra artha thatA hoya che. enA e ja akSaro ane enA e ja zabdo, lagAre pheraphAra karyA vagara, vAparavAmAM Ave to tethI navInatA na sadhAya evuM banatuM nathI. A thayuM daSTAMta. have e ja vAta prastuta zabdArthane lAgu pADIne kahe che ke e ja rIte evA zabdone AdhAre rahelA artho paNu purANuM thaI jAya che, tyAre paNa koI na kavi tene navI rIte vApare che to temAM jarUra navInatA Ave che. A ja vAta zleSAdimaya arthone paNa lAgu paDe che. jema ke hajAro kavioe savRtta (sadAcArI, sArA svabhAvane, suMdaravartulAkAra vagere), tejasvI (prakAzamAna, zaktizALI, ravamAnI, udAra,
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ :366 ] puzaNA zabdArtho vAparavAmAM doSa nathI [ dhvanyAleAkra vagere ), guNa ( sAmAnya dharma, sArApaNu, sadguNa, lAbha, pariNAma, derI, dhanuSanI paNacha vagere) dvija (paMkhI, brAhmaNu, dAMta, vagere) jevA anekA zabda zleSathI racanA mATe vAparelA che. paNa navA kavi enA e ja zabdo navA arthamAM vApare che tyAre te kaI jUnA nathI lAgatA. evI rIte caMdra * jevAM amuka amuka upamAnA paNa vAraMvAra vaparAvA chatAM, temAM navInatAnI khATa varatAtI nathI. ahIM kahevAne muddo e che ke meTA bRhaspati heAya teNe paNu akSareza ane zabdo te je cAlatA AvelA hAya - pahelAMnA kavi vAparI gayelA * hAya - te ja vAparavA paDe che. tema chatAM e zabdo vaDe e navA a vyakta karI navuM sauMdarya siddha karatA hoya te temAM doSa nathI. evuM ja zleSa vagerenuM paNa che. anekA zabdo te amuka ja che. badhA ja kavie enA e zabdo vAparIne kAvyamAM camatkAra lAve che. kAI navA kavi paNa enA e zleSamaya zabdo vAparI navA camatkAra lAvI zakatA hAya tA e jUnA zabda vAparavAmAM kAI doSa nathI. a ahI' bheMsana ane paTavana evA muddo UbhA kare che ke jo AnaMdavana ane abhinavanI vAta sAcI hAya, ane A kArikA pahelAMnA kaviee vAparelA zabdonA upayeAganI ja carcA karatI hAya, teA kAphrikAmAM 'vasturacanA' evA zabdaprayAga zA mATe karavAmAM AvyA che? vastune kharekhara zleSanA arthamAM '- vAnAM martha: ' padArtha, zabdA evA thaI zake? abhinavanA kahevA pramANe ene e ja artha thAya che. teA pachI kArikAmAM zabdacanA ' evA prayAga kema karavAmAM na AvyA ? akSararacanAne lagatuM -dRSTAMta paNa samajI zakAya evuM che. paNa jo vastunA artha zabda hoya teA Adi'nA aze karavA? amAruM' sUcana e che ke ahIM ' Adi'nA azabda che, ane * vastu 'ne artha kAvyavastu che. paNa Ama karavA khIjI paMktimAM AvatA 'hAvyavastuni 'nA artha' macaDavA paDe che. kAraNa, pahelI paMktimAM AvatA 'vastu' zabdaneA e samA` rahetA nathI. ame ema sUcavIe chIe ke enA artha evA che ke jyAM sudhI eka ke vadhu navA kAvyavastunA upayeAga karavAmAM AvyA hoya tyAM sudhI jUnA kAvyavastune upayAga karavAmAM vAMdhA nathI). C . paNa 14mI krArikAmAM kAvyavastu kAI purANA kAvyavastune maLatuM AvatuM hAya teAye temAM jo AtmArUpa vyaMgya rasAdi DhAya te te adhika zAle che, ema kahyA pachI A kahevAnI jarUra rahe kharI? '
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ udyota 4-16, 17, ] purANA zabdArtha vAparavAmAM doSa nathI [ 367 eTalA mATe - 16 ke, kha je vastune vize lokone ema lAge ke A keI na camakAre (sakuraNA) che, te vastu game te hoya teya te 2mya kahevAya che. eTale A keI navIna camakAre che e camatkAra sahunA cittamAM jAge te - 16 ga, gha pUrvakavionI chAyAvALuM hoya teye evA vastunuM varNana karanAra sAro kavi niMdAne pAtra banatuM nathI. evuM vastu pUrvanA kavionI chAyAvALuM hoya te koI sukavi tenuM nirUpaNa vivakSita vyaMgyArthI ane vAcyArthIne vyakta karavAne samartha evI zabdaracanArUpa racanA sauMdaryathI kare te te niMdAne pAtra banatuM nathI. arthAta pahelAMnA kavie vApareluM vastu hoya teye koI na kavi tenuM nirupaNa pitAne ISTa vyaMgyArthI ane vAcyArthIne vyakta karI zake evI zabdaracanA dvArA kare che te niMdApAtra banato nathI. eTale ema nakakI thayuM ke 17 ka, kha vividha arthonA amRtarasathI bharelI vANane kavio dvArA pracAra thAo. kavioe potAnA e anavadya kAryamAM viSAda na anubhava joIe. navA kAvyartho che ja; pArakAnA nirUpelA viSayonuM nirUpaNa karavAmAM kavinI kaI zobhA nathI, ema vicArIne 17 ga, gha pArakAnA arthane svIkAra karavAnI IcchA vagaranA sukavine A bhagavatI sarasvatI joItuM vastu meLavI Ape che.
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 ] graMthane upasaMhAra [ dhvanyAloka pArakI vastu levAne nArAja sukavine A bhagavatI sarasvatI joIe eTaluM vastu pUruM pADe che. je sukavio pUrvajanmanA puNya ane abhyAsanA paripAkane kAraNe racanA karavA pravRtta thAya che, ane jeo pArakAnA racelA viSe levAnI spRhA vagaranA che, temane pitAne koI prayatna kare paDatuM nathI. bhagavatI sarasvatI pite ja temane joI te viSaya pUro pADe che. A ja mahAkavionuM mahAkavitva che. ema. rasanA AzrayathI ucita guNa ane alaMkArathI zubhatA, sarvasukhonA dhAmarUpa, vidvAnonA kAvya nAmanA udyAnamAM ame vani nAmanuM kalpataru batAvyuM che. ka9patarunA jevo mahimA dharAvanAra e vani unnata AtmAonA upabhegane viSaya banI raho. graMthane upasaMhAra satkAvyatattva eTale ke davanisvarUpano nyApya mArga eTale ke tene siddha karavAnA sAdhanarUpa yukti, lAMbA samaya sudhI paripakava buddhivALAonA manamAM prasupta jevI paDelI hatI, tene sahadanA AnaMdane mATe AnaMdavardhana nAme prasiddha AcAye spaSTa rIte samajAvI che. A chellA zlokamAM paNa graMthakartAe pitAnA graMthano viSaya, enuM prayojana ane saMbaMdha pharIvAra jaNAvyAM che ke A graMthane viSaya vaninuM svarUpa che, enuM prayojana sahRdayanA manane AnaMda ApavAnuM che ane dhvanisvarUpa ane A graMthane saMbaMdha pratipAdya pratipAdakane che. zrI rAjAnaka AnaMdavardhanAcArya viracita vanyAlakane caze udyota pUro thaye graMtha samApta
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhvanyAlokaH
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhvanyAlokaH prathamohayotaH svecchAkesariNaH svacchamvacchAyAyAsitendavaH / trAyantAM ke madhuripoH prapannArticchido nakhAH // kAvyasyAtmA dhvaniriti dudhairyaH samAnAtIstasyAbhAvaM jagadurapare bhAktamAhustamanye / kecidvAcAM sthitamaviSaye tattvamUcustadIyaM tena brUmaH sahRdayamanaHpItaye tatsvarUpam // 1 // budhaiH kAvyatattvavidbhiH kAvyasyAtmA dhvaniriti maMjJitaH. paramparayA yaH samAmnAtapUrvaH samyak AsamantAd mnAtaH prakaTitaH, tamya sahRdayananamanaHprakAzamAnasyApyabhAvamanye jagaduH / tadabhAvavAdinAM cAmI vikalpAH sambhavanti / tatra kecidAcakSIran - ' zabdArthazarIraM tAvatkAvyama / tatra ca zabdagatAzrarutvahetavo'nuprAsAdayaH prasiddhA eva / arthagatAzvopamAdayaH / varNasaGghakA dharmAzca ye mAdhuryAdayaste'pi pratIyante / tadanatiriktavRttayo vRttayo'pi yAH kaizcidupanAgarikAdyAH prakAzitAH, tA api gatAH zravaNagocaram / setayazca vaidarbhIprabhRtayaH / tadvyatiriktaH ko'yaM dhvanirnAmeti / anye brUyuH / ' nAstyeva dhvaniH / prasiddhaprasthAnavyatirekaNaH kAvyaprakArasya kAvyatvahAneH / sahRdayahRdayAdizabdArthamayatvameva kAvyalakSaNam / na coktaprasthAnAtirekiNo mArgasya tatsambhavati / na ca tatsamayAntaHpAtinaH sahRdayAn kAMzcitparikalpya tatprasiddhacA dhvanau kAvyatvavyapadezaH pravartito'pi sakalavidvanmanogrAhitAmavalambate / ' punarapare tasyAbhAvamanyathA kathayeyuH / 'na sambhavatyeva vanirnAmApUrvaH
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ [?-? kazcit / kAmanIyakamanativartamAnasya tasyokteSveva cArutvaMhatuSvantarbhAvAt / teSAmanyatamasyaiva vA apUrvamamAkhyAmAtrakaraNe yatkiJcanakathanaM syAt / dhvanyAlokaH kiJca vAgvikalpAnAmAnanyAtsambhavatyapi vA kasmiMzcitkAvyalakSaNavidhAyibhiH prasiddhaipradarzita prakArale dhvanidhvaniriti yadadlIkasahRdayatvabhAvanAnukulitalocananRtyate tatra hetuM na vidmaH / mahasrazo hi mahAtmabhi gnyairalaGkAraprakArAH prakAzitAH prakAzyantaM ca / na ca teSAmeSA dazA zrUyate / tasmAtpravAdamAtraM dhvaniH / nasya sakSamaM tattvaM kiJcidapi prakAzayituM zakyam / tathA cAnyena kRta evAtra lokaH / yasminnasti na vastu kiJcana manaHprahlAdi sAlaGkRti vyutpannai racitaM ca naiva vacanaivakroktizUnyaM ca yat / kAvyaM tadadhvaninA samanvitamiti prItyA prazaMsaJjaDo no vidadhAti kiM sumatinA pRSTaH svarUpaM dhvaneH / / bhAntamAhustamanye / anye taM dhvanisaMjJitaM kAvyAtmAnaM guNavRtti rityAhuH / yadyapi ca dhvanizabdasaMkIrtanena kAvyalakSaNavidhAyibhirguNavRttignyo vA na kacitprakAraH prakAzitaH tathApi amukhyavRttyA kAvyeSu vyavahAra darzayatA dhvanimArgoM manAkaspaSTo'pi na lakSita iti parikalpyaivamuktam ' bhAktamA hastamanye iti / hRdayasaMvedyameva samAkhyAtavantaH / . kecitpunaH lakSaNakaraNazAlInabuddhayAM nastattvaM girAmagocaraM sahRdaya tenaivaMvidhAtu vimatiSu sthitAsu mahadayamanaHprItayaM tatsvarUpaM zramaH / tamya hi dhvaneH svarUpaM sakalasatkavikAvyopaniSadntamatiramaNIyamaNIyamobhirapi cirannanakAvyarakSaNAvidhAyinAM buddhibhiranunmIlitapUrvam, atha ca rAmAyaNamahAbhAratapratiniye sarvatra prasiddhavyavahAraM lakSayatAM sahRdayAnAmAnando manasi matAM pratiSThAmiti prakAzyate /
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-2,3,4 dhvanyAlokaH tatra dhvanareva lakSayitumArabdhamya bhUmikA racayitumidamucyateyorthaH sahRdayazlAghyaH kAvyAtmeti vyvsthitH| vAcyapratIyamAnAkhyo tasya bhedAvubhau smRtau // 2 // kAvyasya hi lalitocitasannivezacAruNaH zarIramyevAtmA sArarUpatayA sthitaH sahRdayazlAghyo yo 'rthastamya vAcyaH pratIyamAnazceti dvau bhedau / tatra vAcyaH prasiddho yaH prakArerupamAdibhiH / bahudhA vyAkRtaH so'nyaiH kAvyalakSmavidhAyibhiH tato neha pratanyate // 3 // kevalamanUdyate yathopayogamiti / pratIyamAnaM punarenyadeva vastvasti vANISu mahAkavInAm / yattatprasiddhAvayavAtiriktaM vibhAti laavnnymivaanggnaasu||4|| pratIyamAnaM punaranyadeva vAcyAdvasvasti vANISu mahAkavInAm / yattatsahRdayasuprasiddhaM prasiddhebhyo'laGkRtebhyaH pratItebhyo vAvayavebhyo vyatiriktatvena prakAzate lAvaNyamivAGganAsu / yathA hyaGganAsu lAvaNyaM pRthanirvarNyamAnaM nikhilAvayavavyatireka kimapyanyadeva sahRdayalocanAmRtaM tattvAntaraM tadvadeva so'rthaH / sa hyoM vAcyasAmarthyAkSiptaM vastumAtramalaGkArA rasAdayazcetyanekaprabhedaprabhinno darzayipyate / sarveSu ca teSu prakAreSu tasya vAcyAdanyatvam / tathA hyAdyastAvatpramedo vAcyAddaraM vimedavAn / sa hi kadAcidvAcye vidhirUpe pratiSedharUpaH / yathA bhama dhammia vIsaddho so suNao aja mArio teNa / golANaikacchakuDuMgavAsiNA dariasAheNa / /
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhvanyAlokaH [ bhrama dhArmika bisrandhaH sa zunako'dya mAritastena / godAnadI kacchakuJjavAsinA dRptasiMhena / iti cchAyA ] kadAcidvAcye pratiSedharUpe vidhirUpo yathA - attA ettha Numajjai ettha ahaM diasa paloesu / mA pahia rattiandhaa sejjAe maha Numajjahisi // [ zvazrUtra zete atrAhaM divasakaM pazya / mA pathika rAtryandhaka zayyAyAM mama zeSyase || iti cchAyA ] 13-8 kacidvAcye vidhirUpe'nubhayarUpo yathA - kca yaha cicaa ekkAe hontu NIsAsaror3aavvAiM / mA tujha vi tie viNA dakkhiNahaassa jAantu || mamevaikasyA bhavantu niHzvAsazoditavyAni / [ mA tavApi tayA vinA dAkSiNyahatasya jAyantAm // iti cchAyA ] kvacidvAcye pratiSedharUpe'nubhayarUpoM yathA - de A pamia Nivattasu muhamamijo viluttatamaNivahe / ahisAraNa vigdhaM karosi aNNANaM vi hame || prArthaye tAvaprasIda nivartamva mukhazazijyotsnAvilupta tamonivahe / amimArikANAM vighnaM karopyanyAsAmapi hatAze / / iti cchAyA ! kacidrAcyAdvibhinnaviSayatvena vyavasthApito yathA kassa va Na hoi roso dRTTUNa piAe~ mantraNaM aharaM / mamamaraparamagvANi vAriavAma mahasu ehi // [ kasya vA na bhavati roSA dRSTvA priyAyAH matraNamacaram / sabhramarapadmAghrAyaNi vAritavAme mahastredAnIma || iti cchAyA ] anye nevaMprakArA vAcyAdvibhedinaH pratIyamAnabhedAH sambhavanti teSAM diGmAtrametatpradarzitama |
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhvanyAlokaH vittIyo'pi prabhedo vAcyAdvibhinnaH saprapaJcamagre darzayipyate / tRtIyastu rasAdilakSaNaH prabhedo vAcyasAmarthyAkSiptaH prakAzate, na tu sAkSAcchandavyApAraviSaya iti vAcyAdvibhinna eva / tathA hi vAcyatvaM tasya svazabdaniveditatvena vA syAt , vibhAvAdipratipAdanamukhena vA / pUrvammipakSe svazabdaniveditatvAbhAve rasAdInAmapratItiprasaGgaH / na ca sarvatra taSAM svazabdaniveditatvam / yatrApyasti tat . tatrApi viziSTavibhAvAdipratipAdanamukhenaiveSAM pratItiH / svazaDena mA kevalamanUdyate. na tu tatkRtA / viSayAntare tathA tamyA adarzanAt / na hi kevalazRGgArAdizabdamAtrabhAni vibhAvAdipratipAdanarahite kAvye manAgapi rasavattvapratItirasti / yatazca svAbhidhAnamantareNa kevalebhyo'pi vibhAvAdibhyo viziSTebhyo rasAdInAM pratItiH, kevalAca svAbhidhAnAdapratItiH, tammAdanvagavyatirakAbhyAmAbhadheyasAmarthyAkSiptatvameva rasAdInAma, na tvabhidheyatvaM kathaJciditi tRtIyo'pi prabhedo vAcyAdbhinna eveti sthitama / vAcyena tvamya saheva pratItirityagre darzayipyate / kAvyasyAtmA sa evArthastathA cAdikaveH puraa| kauzcadvandvaviyogotthaH zokaH zlokatvamAgataH // 5 // vividhavAcyavAcakaracanAprapaJcacArUNaH kAvyamya ma evArthaH sArabhUtaH / tathA cAdikavevAlmIkesmannihitasahacarIvirahakAtarakrauJcAkrandanaktiH zoka eva zlokatayA pariNataH / zoko hi karuNasthAyibhAvaH / pravIyamAnasya cAnyabhedadarzane'pi rasabhAvamukhenaivopalakSaNaM, prAdhAnyAt / sarasvatI svAdu tadarthavastu niHSyandamAnA mahatAM kAnanam / alokasAmAnyamabhivyanakti parisphurantaM pratimAvizeSam // 6 // tat vastutattvaM niHpyandamAnA mahatAM kavInAM bhAratI aloka
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhvanyAlokaH [1-7,8,9 sAmAnyaM pratibhAvizeSa parimphurantamabhivyanakti / yenAsminnativicitrakaviparamparAvAhini saMsAre kAlidAsaprabhRtayo dvitrAH paJcaSA vA mahAkavaya iti gaNyante / idaM cAparaM pratIyamAnasyArthasya sadbhAvasAdhanaM pramANamzabdArthazAsanajJAnamAtreNaiva na vedyate / vedyane sa tu kAvyArthatattvajJareva kevalam // 7 // zabdArthazAmanajJAnamAtre'pi parairna vedyane so 'thoM yasmAtkavalaM kAvyAthatattvajJareva jJAyate / yadi ca vAcyarUpa evAsAvarthaH syAttadrAcyavAcakarUpaparijJAnAdeva tatpratItiH syAt / atha ca vAcyavAcakalakSaNamAtrakRtazramANAM kAvyatatvArthabhAvanAvimukhAnAM svarazratyAdilakSaNamivA'pragItAnAM gAndhavalakSaNavidAmagocara evAmAvarthaH evaM vAcyatyatikiNA vyaGgayasya madbhAvaM pratipAdya prAdhAnyaM tamyavati dazayati so'rthastavyaktisAmarthyayogI zabdazca kazcana / yatnataH pratyabhinayA~ to zabdArthI mahAkavaH // 8 // sa vyaGgayo'thastavyaktisAmathyayogI zabdazca kaJcana. na sarvaH. tAveva zabdArtho mahAkaveH pratyabhijJeyo / vyaGgayavyaJjakAbhyAmeva hi suprayuktAbhyAM mahAkavitvalAbho mahAkavInAM, na vAcyavAcakaracanAmAtreNa / idAnIM vyaGgayavyaJakayoH prAdhAnye'pi yadvAcyavAcakAveva prathamamupAdadate kavayamtadapi yuktamevetyAha AlokArthI yathA dIpazivAyAM yatnavAJjanaH / tadupAyatayA tadarthe vAcye tadAhataH // 9 // yathA hyAlokArthI mannapi dIpazigvAyAM yatnavAjanA bhavati tdupaaytyaa| na hi dIpazikhAmantagNAlokaH mambhavati / tadvadyaGgayamartha pratyAdRtA jano
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1- 10,11,12,13 ] dhvanyAlokaH vAcye'rthe yatnavAn bhavati / anena pratipAdakasya kavervyaGgayamarthaM prati vyApAro darzitaH / pratipAdyasyApi taM darzayitumAha - yathA padArthadvAreNa vAkyArthaH sampratIyate / vAcyArtha pUrvikA tadvat tipattasya vastunaH // 10 // yathA hi padArthadvAreNa vAkyArthAvagamastathA vAcyArthapratItipUrvikA vyaGgyasyArthasya pratipattiH / idAnIM vAcyArtha pratItipUrvakatve'pi tatpratatirvyaGgayasyArthasya prAdhAnyaM yathA na vyAlupyate tathA darzayati - - svasAmarthyavazenaiva vAkyArthaM prathayannapi / yathA vyApAraniSpattau padArtho na vibhAvyate // 11 // yathA svasAmarthyanaiva vAkyArtha prakAzayannapi padArtho vyApAraniSpattau na vibhAvyate vibhaktatayA -- tadvatsacetasAM so'rtho vAcyArthavimukhAtmanAm / buddhau tattvArthadarzinyAM jhaTityevAvabhAsate ||12|| evaM vAcyavyatirekiNo vyaGgayasyArthasya sadbhAvaM pratipAdya prakRta upayojayannAha - yatrArthaH zabdo vA tamarthamupasarjanIkRtasvArthau / vyaGktaH kAvyavizeSaH sa dhvaniriti mUribhiH kathitaH // 13 //
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 dhvanyAlokaH yatrArtho vAcyavizeSaH vAcakavizeSaH zabdo vA tamarthaM vyaktaH sa kAvyavizeSo dhvaniriti / anena vAcyavAcakacArUtvahetubhya upamAdibhyo'nuprAsAdibhyazca vibhakta eva dhvaneviSaya iti dArzatam / yadapyuktam - ' prasiddhaprasthAnAtikramiNo mArgasya kAvyatvahAnavaninAsti' iti tadapyayuktam / yato lakSaNakRtAmeva sa kevalaM na prasiddhaH, lakSye tu parIkSyamANe sa eva sahRdayahRdayAhlAdakAri kAvyatattvam / tato'nyaccitramevetyagre darzayiSyAmaH / yadapyuktam kAmanIyakamanativartamAnasya tasyoktAlaGkArAdiprakArevantabhAvaH iti. tadapyasamIcInama; yato vAcyavAcakamAtrAzrayiNi prasthAne vyaGgayavyaJjakasamAzrayeNa vyavasthitasya dhvaneH kathamantarbhAvaH, vAcyavAcakacArutvahetavo hi tasyAGgabhUtAH, na tu tadekarUpA eveti pratipAdayiSyamANatvAt / parikara zlokazcAtra'vyaGgayavyaJjakasaMbandhanibandhanatayA dhvaneH / vAcyavAcakacArutvahetvantaHpAtitA kutaH / / ' nanu yatra pratIyamAnasyArthamya vaizayenApratItiH sa nAma mA bhUddhaneviSayaH / yatra tu tatpratItirasti, yathA samAsoktyAkSepAnuktanimittavizeSokti. paryAyoktApahRtidIpakasaGkarAlaGkArAdau, tatra vanerantarbhAvo bhaviSyatItyAdi nirAkartumabhihitam-' upasarjanIkRtasvArthoM' iti / artho guNIkRtAtmA. guNIkRtAmidheyaH zabdo vA yatrArthAntaramabhivyanakti sa dhvaniriti / teSu kathaM tamyA-tarbhAvaH / vyaGgayaprAdhAnye hi dhvaniH / na caitatsamAsoktyAdiSvasti / samAsoktau tAvat -
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhvanyAlokaH upoDharAgeNa vilolatArakaM tathA gRhItaM zaminA nizAmukham / yathA samastaM timirAMzukaM tayA puro'pi rAgAdgalitaM na lakSitam / / ityAdau vyaGgayenAnugataM vAcyameva prAdhAnyena pratIyate, samAropitanAyikAnAyakavyavahArayonizAzazinoreva vAkyArthatvAt / / AkSepeDa pi vyaGgyavizeSAkSapiNo vAcyamyaiva cArutvaM prAdhAnyena vAkyArtha AkSepoktisAmarthyAdeva jJAyate / tathAhi tatra zabdopArUDho vizeSAbhidhAnecchayA pratiSedharUpo ya AkSepaH sa eva vyaGgayavizeSamAkSipanmukhyaM kAvyazarIrama / cArutvotkarSanibandhanA hi vAcyavyaGgyayoH prAdhAnyavivakSA / yathA - anurAgavatI sandhyA divasastatpurassaraH / aho daivagatiH kIdRk tathApi na samAgamaH // atra satyAmapi vyaGgayapratIto vAcyasyaiva cArutvamutkarSavaditi tamyaiva prAdhAnyavivakSA / yathA ca dIpakApahnatyAdau vyaGgayatvenopamAyAH pratItAvapi prAdhAnyenAvivakSitatvAnna tayA vyapadezastadvadatrApi draSTavyam / anuktanimittAyAmapi vizeSoktoM AhUto'pi sahAyairomityuktvA vimuktanidro'pi / gantumanA api pathikaH saGkocaM naiva zithilayati // ityAdI vyaGgyamya prakaraNasAmarthyAtpratItimAtram / na tu tatpra nItinimittA kAciccArutvanippattiriti na prAdhAnyam / paryAyokte'pi yadi prAdhAnyena vyaGgyatvaM tadbhavatu mA ma tasya
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhvanyAlokaH [1-13 dhvanAvantarbhAvaH / na tu dhvanestatrAntarbhAvaH / tamya mahAviSayatvenAGgitvena ca pratipAdayiSyamANatvAt / na punaH paryAyokta bhAmahodAhRtamadRza vyaGgayasyaiva prAdhAnyam / vAcyamya tatropasarjanIbhAvanAvivakSitatvAt / __apahnutidIpakyoH punarvAcyamya prAdhAnyaM vyaGgyamya cAnuyAyitvaM prasiddhameva / saGkarAlaGkAre'pi yadAlaGkAro'laGkArAntaracchAyAmanugRhNAti. tadA vyaGgayasya prAdhAnyenAvivakSitatvAnna dhvaniviSayatvam / alaGkAradvayamambhAvanAyAM tu vAcyavyaGgayayoH samaM prAdhAnyam / atha vAcyopamananIbhAvana vyaGgacasya tatrAvasthAnaM tadA mo'pi dhvaniviSayo'stu. na tu ma eva dhvaniriti vaktuM zakyam / paryAyAktanirdiSTanyAyAt / api ca saGkarAlaGkAramya kvacit saGkoktiva dhvanimambhAvanAM nirAkaroti / aprastutaprazaMsAyAmapi yadA mAmAnyavizeSabhAvAnnimittanimittibhAvAdvA abhidhIyamAnasyApratutamya pratIyamAnena prastutenAbhisambandhaH tadAbhidhIyamAnapratIyamAnayoH mamameva prAdhAnyam / yadA tAvatmAmAnyamyAprastutamyAbhidhIyamAnamya prAkaraNikena vizeSeNa pratIyamAnena sambandhamtadA vizeSapratIto satyAmapi prAdhAnyena tamya mAmAnyenAvinAbhAvAtmAmAnyamyApi prAdhAnyam / yadApi vizeSamya mAmAnyaniSThatvaM tadApi mAmAnyasya prAdhAnye sAmAnye mavavizeSANAmantabhAvAdvizeSasyApi prAdhAnyama / nimittanimittibhAve cAyameva nyAyaH / yadA ta sArUpyamAtravazenAprastutaprazaMmAyAmaprakRtaprakRtayAH sambandhamtadApyaprastutamya marUpamyAbhidhIyamAnamya prAdhAnyanAvivakSAyAM vanAvavAntavaH / itarathAtvalaGkArAntaratvamava / tadayamatra maMkSapaH - (1) vyaGgayasya yatrAprAdhAnyaM vAcyamAtrAnuyAyinaH / samAsoktyAdayastatra vAcyAlaGkatayaH sphuTAH / /
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-13] ( 2 ) vyaGgayasya pratibhAmAtre vAcyArthAnugame'pi vA / na dhvaniryatra vA tasya prAdhAnyaM na pratIyate // dhvanyAlokaH ( 3 ) tatparAveva zabdArtho yatra vyaGgayaM prati sthitau / dhvaneH H sa eva viSayo mantavyaH saGkarojjhitaH // tasmAnna dhvaneranyatrAntarbhAvaH H / itazca nAntarbhAvaH; yataH kAvyavizeSo'GgI dhvaniriti kathitaH / tasya punaraGgAni - alaMkArA guNA vRttayazceti pratipAdayipyate / na cAvayava eva pRthagbhUto'vayavIti prasiddhaH / apRthagbhAve tu tadaGgatvaM tasya na tu tattvaseva / yatrApi vA tattvaM tatrApi dhvanermahAviSayatvAnna tanniSThatvameva / L 13 sUribhiH kathita' iti vidvadupajJeyamuktiH, na tu yathAkathaJcitpravRtta pratipAdyate / prathame hi vidvAMso vaiyAkaraNAH, vyAkaraNamUlatvAtsarvavidyAnAm / te ca zrUyamANeSu varNeSu dhvaniriti vyavaharanti / tathaivAnyaistanmatAnusAribhiH sUribhiH kAvyatattvArthadarzibhirvAcyavAcakasammizraH zabdAtmA kAvyamiti vyapadezyo vyaJjakatvasAmyAddhUnirityuktaH / na caivaMvidhasya dhvanervakSyamANaprabhedatadbhedasaGkalanayA mahAviSayasya yatprakAzanaM tadaprasiddhAlaGkAravizeSamAtraprati. pAdanena tulyamiti tadbhAvitacetasAM yukta eva saMrambhaH / na ca teSu kathaJcidIyA kaluSitazemuSIkatvamAviSkaraNIyam / tadevaM dhvanestAvadabhAvavAdinaH pratyuktAH / asti dhvaniH / sa cAsAvavivakSitavAcyA vivakSitAnyaparavAcyazceti dvividhaH sAmAnyena / tatrAsyodAharaNam -
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ - [1-14 vanyAlokaH suvarNapuSpAM pRthivIM cinvanti puruSAstrayaH / zUrazca kRtavidyazca yazca jAnAti sektuim / / dvitIyasyApi - zikhariNa va nu nAma kiyacciraM kimamidhAnamasAkkasettapaH / taruNi yena tavAvarapATalaM dazati vimbaphalaM zukazAvakaH / / yadapyuktaM bhaktirdhvaniriti tatpratisamAdhIyate - bhaktyA vibharti naikatvaM rUpabhedAdayaM dhvniH| ayamuktaprakAse dhvanirbhaktyA baika tvaM bibharti, bhinnarUpatvAt / bacyavyatiriktasyArthasya vAcyavAcakAbhyAM tAtparyeNa prakAzanaM yatra vyaGgaprAdhAnye sa dhvaniH / upacAramAtraM tu bhaktiH / mA caitatsyAdbhaktilakSaNaM dhvanerityAha - ativyAnarayAvyApterna cAso lakSyate tayA // 14 // naiva bhaktyA dhvanilakSyate / katham ? ativyApteravyAptezca / tatrAtivyAptirdhvanivyatirikte' pi viSaye bhakteH sambhavAt / yatra hi vyaJjakatvakRtaM mahatsauSThavaM nAsti tatrApyupacaritazabdavRttyA prasiddhyanurodhapravartitavyavahArAH kavayo dRzyante / yathA -- parimlAnaM pInamtananaghanasaGgAdubhayatastanormadhyasyAntaH parimilanamaprApya haritam / idaM vyastanyAsaM zlathabhujalatAkSepavalaneH kRzAGgayAH santApaM vadati bisinIpatrazayanam / / tathA - ..
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-14,15] tathA tathA tathA yataH kuviAo pasaNNAo oraSNamuhIo vihasamANAo / jaha gahiA taha hiaaM haraMti ucchiSNa mahilAo || dhvanyAlokaH cumbijjai saahuttaM avaruMDijjai sahassa huttaM vi / rAmaa puNo vi ramijjara pie jaNe Natthi puNarutam // [ cumbyate satakRtva AliGgyate sahasrakRtvo'pi rantvA punarapi ramyate priye jane nAsti punaruktam // iti cchAyA ] -- -- 15 [ kupitAH prasannA avaruditavadanA vihasantyaH | yathA gRhItAstathA hRdayaM haranti ucchinna mahilAH / iti cchAyA ] bhAeN pahAro navaladAe diNNo pieNa bhaNakaTTe / mimo vi dUsaha cia jAo hiae savattINaM // [ bhAryAyA prahAro navalatayA dattaH priyeNa stanapRSThe / mRduko'pi duHsaha iva jAto hRdaye sapatnInAm || iti cchAyA ] parArthe yaH pIDAmanubhavati bhaGge 'pi madhuro yadIyaH sarveSAmiha khalu vikAro'pyabhimataH / na samprApto vRddhiM yadi sa bhRzamakSetrapatitaH kimikSordoSo 'sau na punaraguNAyA marubhuvaH || ityatrakSupakSe'nubhavatizabdaH / na caivaMvidhaH kadAcidapi dhvanerviSayaH / uktyantareNAzakyaM yattaccAruvaM prakAzayan / zabdo vyaJjakatAM bibhraddhvanyukterviSayI bhavet // 15 // atra codAhRte viSaye noktya ntarAzakyacArutvavyaktihetuH zabdaH /
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 kiJca dhvanyAlokaH [1-16,17,18,19 rUDhA ye triSaye'nyatra zabdAH svaviSayAdapi / lAvaNyAyAH prayuktAste na bhavanti padaM dhvaneH // 16 // teSu copacaritazabdavRttirastIti / tathAvidhe ca viSaye kvacitsambhavannapi dhvanivyavahAraH prakArAntareNa pravartate / na tathAvidhazabdamukhena / apitra- mukhyAM vRddhiM parityajya guNavRttyArthadarzanam / yaduddizya phalaM tatra zabdo naiva skhaladgatiH // 17 // tatra hi cArutvAtizayaviziSTArthaprakAzanalakSaNe prayojane kartavye yadi zabdasyAmukhyatA tadA tamya prayoge duSTataiva syAt / na caivam / tasmAt vAcakatvAzrayeNaiva guNavRttirvyavasthitA / vyaJjakatvakamUlasya dhvaneH syAllakSaNaM katham // 18 // tasmAdanyo dhvaniranyA ca guNavRttiH / avyAptirapyasya lakSaNasya / na hi dhvaniprabhedo vivakSitAnyaparavAcyalakSaNaH anye ca bahavaH pra kArA bhaktyA vyApyante; tasmAdbhaktiralakSaNam / kasyaciddhanibhedasya sA tu syAdupalakSaNam / sA punarbhaktirva: yamANaprabhedamadhyAdanyatamasya bhedasya yadi nAmopalakSaNatayA sambhAvyate yadi ca guNavRttyaiva dhvanirlakSyata ityucyate, tadabhidhAvyApAreNa taditaro'laGkAravarga : samagra eva lakSyata iti pratyekamalaGkArANAM lakSaNa karaNavaiyarthyaprasaGgaH / kiM ca lakSaNe'nyaiH kRte cAsya pakSasaMsiddhireva naH // 19 // kRte'pi vA pUrvamevAnyairdhvanilakSaNe pakSasaMsiddhireva naH yasmAd
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-19] dhvanyAlokaH vaniramtIti naH pakSaH / ma ca prAgeva maMmiddha ityayatnasaMpannamamIhitArthAH saMvRttAH mmaH / ye'pi sahRdayahRdagrasaMvedyamanAkhyeyameva 'vanerAtmAnamAmnAmiSumte'pi na parIkSyavAdinaH / yata uktayA nItyA vakSyamANayA ca dhvaneH sAmAnyavizeSalakSaNe pratipAdite'pi yadyanAkhyeyatvaM tatsarveSAmeva vastUnAM prasaktam / yadi punarvaneratizayoktyAnayA kAvyAntarAtizAyi taiH svarUpamAkhyAyate natte'pi yuktAbhidhAyina eva / iti zrIrAjAnakAnandavardhanAcAyaviracite dhvanyAloke prathamoddayotaH //
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyoddayotaH evamavivakSitavAcyAvivakSitAnyaparavAcyatvana vanirdiprakAra: prkaashitH| natrAvivakSitavAcyamya prabhadrapratipAdanAyadamucyata - arthAntare sAmitamanyannaM vA tiraskRtam / avivakSitavAcyamya vanervAcyaM dvidhA matam // 1 // tathAvidhAbhyAM ca nAbhyAM vyaGgayamyaiva vizeSaH / tatrArthAntaramamitavAcyA yathA snigdhazyAmalakAntilitaviyato vallahalAkA dhanA vAtAH zIkariNaH payodasuhRdAmAnandakekAH kalAH / kAma mantu dRDhaM kaTorahRdayA rAmo'mmi mavaM sahe vedahI tu kathaM bhaviSyani hahA hA devi dhIrA bhava / / ityatra rAmazabdaH / anena hi vyaGgayadharmAntarapariNataH maMjJI pratyAyyate. na maMjJi mAtram / yathA ca mameva viSamabANalIlAyAma -- nAlA jAanti guNA jAlA de mahiaehiM gheppanti / gr3akiraNANuggahiAI hAnti kamalAI kamalAI / / tadA jAyane guNA yadA te sahRdayagRhyante / ravikiraNAnugRhItAni bhavanti kamalAni kamalAni / / chaayaa| ityatra dvitIyaH kamalazabdaH /
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-2,3,4] vanyAlokaH atyantatiraskRtakAcyo yathAdikavervAlmAkeH - ravisaMkrAntasaubhAgyastuSArAvRtamaNDalaH / niHzvAsAndha ivAdarzazcandramA na prakAzate / / iti / atrAndhazabdaH / yathA ca gaaNaM ca mattamehaM dhArAluliajjuNAi~ a vaNAi~ / jirahaGkAramiaGkA haranti NIlAo vi NisAo / / [ gaganaM ca mattamevaM dhArAlulitArjunAni ca vanAni / nirahaGkAramRgAGkA haranti nIlA api nizAH / / chAyA / bhatra mttnirhngkaarshbdau| asaMlakSyakramodayotaH krameNa ghotitaH prH| vivakSitAbhidheyasya dhvanerAtmA dvidhA mtH||2|| mukhyatayA prakAzamAno vyaGgayo'rtho dhvanerAtmA / sa ca vAcyArthApekSayA kazcidalakSyakramatayA tulyaM prakAzate, kazcitkrameNeti dvidhA mataH / tatra rasabhAvatadAbhAsatatpazAntyAdirakramaH / dhvanerAtmAGgibhAvena bhAsamAno vyavasthitaH // 3 // rasAdiroM hi sahe va vAcyenAvabhAsate / sa cAGgitvenAvabhAsamAno dhvanerAtmA / idAnIM rasakdalaGkArAdalakSyakramadyotanAtmano dhvanervibhakto viSaya iti pradazyate - vAcyavAcakacArutvahetUnAM vividhAtmanAm / rasAdiparatA yatra sa dhvaneviSayo mataH // 4 //
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhvanyAlAkaH gmabhAvatadAbhAsatatprazamalakSaNaM mukhyamarthamanuvartamAnA yatra zabdAthA - laGkArA guNAzca paramparaM vanyapekSayA vibhinnarUpA vyavasthitAmtatra kAvye vaniriti vyapadezaH / pradhAne'nyatra vAkyArthe yatrAGgaMtu rasAdayaH / kAvye tasminnalaGkAro rasAdiriti me matiH // 5 // yadyapi rasavadalaGkAramyAnyadazito viSayamtathApi yammin kAvye pradhAnatayAnyo'rtho vAkyArthIbhUtamtamya bAGgabhUtA ye rasAdayante rasAdeglaGkAramya viSayA iti mAmakInaH pakSaH / tadyathA cATuSu preyo'laGkAramya vAkyArthatve'pi ramAdayo'GgabhUtA dRzyante / ma va rasAdiralaGkAraH zuddhaH saMkIrNo vA / tatrAyo yathA / kiM hAsyena na me prayAmyasi punaH prAptazrirAdarzanaM keyaM niSkaruNa pravAsarucitA kenAsi dUrIkRtaH / mvapnAntapviti te vadan priyatamavyAsaktakaNThagraho buddhA roditi riktabAhuvalayamtAraM ripumtrIjanaH / / ityatra karuNarasamya zuddhamyAGgabhAvAtmpaSTameva rasavadalaGkAratvam / evamevaMvidhe viSaye rasAntarANAM mpaSTa evaanggbhaavH| saGkIrNo rasAdiraGgabhUto yathA kSiptA hastAvalagnaH prasabhamabhihato' pyAdadAnoM'zukAntaM gRhNan kezevapAmtazcaraNanipatito nekSitaH sambhrameNa / AliGganyo'vadhUtamtripurayuvatibhiH sAzrunetrotpalAbhiH kAmIvAdroparAdhaH sa dahatu duritaM zAmbhavo vaH zarAgniH / /
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-5] dhvanyAlokaH ityatra tripuraripuprabhAvAtizayasya vAkyArthatve iMpyavipralambhamya zleSasahitamyAGgabhAva iti, evaMvidha eva rasavadalaGkArasya nyAyyo viSayaH / ata eva cepyAvipralambhakaruNayoraGgatvena vyavasthAnAtsamAvezo na doSaH / yatra hi rasasya vAkyArthIbhAvastatra kathamalaGkAratvam ? alaGkAro hi cArutvahetuH prasiddhaH; na tvasAvAtmaivAtmanazcArutvahetuH / tathA cAyamatra saMkSepaH - rasabhAvAditAtparyamAzritya vinive zanam / asatInAM sarvAsAmalaGkAratvasAdhanam / / tasmAdyatra rasAdayo vAkyArthIbhUtAH sa sarvaH na rasAderalaGkArasya viSayaH; sa dhvaneH prabhedaH, tasyopamAdayo'laGkArAH / yatra tu prAdhAnyanArthAntarasya vAkyArthIbhAve rasAdibhizcArutvanippattiH kriyate. sa rasAderalaGkAratAyA viSayaH / evaM dhvanerupamAdInAM rasavadalaGkAramya ca vibhaktaviSayatA bhavati / yadi tu cetanAnAM vAkyArthIbhAvo ramAdyalaGkAramya viSaya ityucyate taIpamAdInAM prakrilakSiyatA nirviSayatA vAbhihitA syAt / yammAdacetanastuvRtte vAkyArthIbhUte punazcetanavastuvRttAntayojanayA yathAkathaJcidbhavitavyam / atha satyAmapi tamyAM yatrAcetanAnAM vAkyArthIbhAvo nAmau rasabadalaGkAramya viSaya ityucyate / tanmahataH kAvyaprabandhasya rasanidhAnabhUtamya nIrasatvamabhihitaM syAt / yathA taraGgabhrUbhaGgA kSubhitavihagazreNirazanA vikarSantI phenaM vamanamiva saMrambhazithilam / yathAviddhaM yAti mavalitamabhisandhAya bahazI nadIrUpeNeyaM dhruvamasahanA mA pariNatA / /
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 yathA vA- tantrI meghajalAdrepalavatayA dhautAdhagvAzrubhiH zUnyevAbharaNaiH svakAlavirahAdi zrAntapuSpomA / cintAmaunamitrAzritA madhukRtAM zabde vinA lakSyate caNDI mAmavadhUya pAdapatitaM jAtAnutApatra mA // yathA vA dhvanyAlokaH : teSAM gopavadhUvilAma suhRdAM rAdhArahaH sAkSiNAM kSemaM bhadra kalindazailatanayAtIre latAvezmanAma / vicchinne smaratalpakalpanamRducchedopayoge'dhunA te jAne jaraThIbhavanti vigalannIlatviSaH pallavAH || ityevmaad| viSaye'catanAnAM vAkyArthIbhAve'pi vetanavastuvRttAntayoja nAtyeva / atha yatra catanavastuvRttAntayojanamti tatra ramAdira laGkAraH : tadevaM matyupamAdayAM nirviSayAH pravirala viSayA vA syuH / yasmAnnAstyevAmAvacetanavastuvRttAnto yatra catanavastuvRttAntayojanA nAsti antato vibhAvatvena / tammAdaGgatvena ca ramAdInAmalaGkAratA / yaH punaraGgI ramAbhAvo vA sakAramalaGkAryaH madhvarAtmeti / kiJca tathAca - [2-6,7 tamarthamavalambate ye'GginaM te guNAH smRtAH / aGgAzritAsvalaGkArAH mantavyAH kaTakAdivat // 6 // ye tamarthaM ramAdilakSaNamAGganaM mantamavalambate te guNAH zauryAdivat / vAcyavAcakalakSaNAnyaGgAni ye punarAzritAste'laGkArA mantavyAH kaTakAdivat / zRGgAra evaM madhuraH paraH prahlAdano rasaH / tanmayaM kAvyamAzritya mAdhuryaM pratitiSThati // 7 //
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-8,9] dhvanyAlokaH zRGgAra eva rasAntarApekSayA madhuraH prahlAdahetutvAt / tatprakAzanaparazabdArthatayA kAvyasya sa mAdhuryalakSaNo guNaH / zravyatvaM punarojaso'pi sAdhAraNAmiti / zRGgAre vipralambhAkhye karuNe ca prakarSavat / mAdhuryamArdratAM yAti yatastatrAdhikaM manaH // 8 // vipralambhazRGgArakaruNayostu mAdhuryameva prakarSavat / sahRdayahRdayAvarjanAtizayanimittatvAditi / raudrAdayo rasA dIptyA lakSyante kaavyvrtinH|| tavyaktihetU zabdArthAvAzrityaujo vyavasthitam // 9 // raudrAdayo hi rasAH parAM dIptimujjvalatAM janayantIti lakSaNayA ta eva dIptirityucyante / tatprakAzanaparaH zabdo dIrghasamAsaracanAlakRtaM vAkyam / yathA caJcadbhunabhramitacaNDagadAbhighAta-- saMcUrNitoruyugalasya suyodhanasya / styAnAvabaddhaghanazoNitazoNapANiruttaMsayiSyati kacAMstava devi bhImaH / / tatprakAzanaparazvArtho 'napekSitadIrghasamAsaracanaH prasannavAcakAbhidheyaH / yathA yo yaH zastraM bibharti svabhujagurumadaH pANDavInAM camUnAM yo yaH pAJcAlagotre zizuradhikavayA garbhazayyAM gato vA / yo yastatkarmasAkSI carati mayi raNe yazca yazca pratIpaH krodhAndhastasya tasya svayamapi jagatAmantakasyAntako'ham / /
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 ityAdau tayorojastvam / dhvanyAlokaH [2-10,11,12 samarpakatvaM kAvyasya yattu sarvarasAn prati / sa prasAdo guNo jJeyaH sarvasAdhAraNa kriyaH // 10 // prasAdastu svacchatA zabdArthayoH / sa ca sarvasAdhAraNo guNaH sarvaracanA sAdhAraNazca vyaGgyArthApekSayaiva mukhyatayA vyavasthito mantavyaH / zrutiduSTAdayo doSA anityA ye ca darzitAH / dhvanyAtmanyeva zRGgAre te heyA ityudAhRtAH // 11 // anityadoSAzca ye zrutiduSTAdayaH sUcitAste'pi na vAcye arthamAtre, na ca vyaGgaye zRGgAravyatirekiNi zRGgAre vA dhvaneranAtmabhUte / kiM tarhi ? dhvanyAtmanyeva zRGgAre'GgitayA vyaGgaye te heyA ityudAhRtAH / anyathA hi teSAmanityadoSataiva na syAt / evamayamasaMlakSyakramoddayato dhvanerAtmA pradarzitaH sAmAnyena / tasyAGgAnAM prabhedA ye prabhedAH svagatAzca ye / teSAmAnantyamanyonyasambandhaparikalpane // 12 // aGgitayA vyaGgayo rasAdivivakSitAnyaparavAcyasya dhvanereka AtmA ya uktastasyAGgAnAM vAcyavAcakAnupAtinAmalaGkArANAM ye prabhedA niravadhayaH, ye ca svagatAstasyAGgino'rthasya rasabhAvatadAbhAsatatprazamalakSaNA vibhAvAnubhAvavyabhicAripratipAdanasahitA anantAH svAzrayApekSayA niHsImAno vizeSAsteSAmanyonyasambandhaparikalpane kriyamANe kasyacidanyatamasyApi rasasya prakArAH parisaGkhyAtuM na zakyante kimuta sarveSAm / tathA hi zRGgArasyAGginastAvadAdyau dvau bhedau- sambhogo vipralambhazca / sambhogasya ca
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-13,14,15] dhvanyAlokaH parasparapremadarzanasurataviharaNAdilakSaNAH prakArAH / vipralambhasyApyabhilASAvirahapravAsavipralambhAdayaH / teSAM ca pratyeka vibhAvAnubhAvavyabhicAribhedAH / teSAM ca dezakAlAdyAzrayAvasthAbheda iti svagatabhedApekSayaikasya tasyAparimeyatvama, kiM punrnggprbhedklpnaayaam| te hyaGgaprabhedAH pratyekamaGgiprabhedasambandhaparikalpane kriyamANe satyAnantyamevopayAnti / diGgAtraM tUcyate yena vyutpannAnAM sacetasAm / buddhirAsAditAlokA sarvatraiva bhaviSyati // 13 // diGgAtrakathanena hi vyutpannAnAM sahRdayAnAmekatrApi rasabhede sahAlaGkArairaGgAGgibhAvaparijJAnAdAsAditAlokA buddhiH sarvatraiva bhaviSyati / tatra zRGgArasyAGgino yatnAdekarUpAnubandhavAn / sarveSveva prabhedeSu nAnuprAsaH prakAzakaH // 14 // aGgino hi zaGgArasya ye uktAH prabhedAsteSu sarveSvekaprakArAnuvandhitayA pravRtto'nuprAso na vyaJjakaH / aGgina ityanenAGgabhUtasya zRGgArasyaikarUpAnubandhyanuprAsanibandhane kAmacAramAha / dhvanyAtmabhUte zRGgAre yamakAdinibandhanam / zaktAvapi pramAditvaM vipralambhe vizeSataH // 15 // dhvanerAtmabhUtaH zRGgArastAtparyeNa vAcyavAcakAbhyAM prakAzyamAnastasminyamakAdInAM yamakaprakArANAM nibandhanaM duSkarazabdabhaGgazleSAdInAM zaktAvapi pramAditvam / 'pramAditva'mityanenaitaddayate - kAkatAlIyena kadAcitkasyacidekasya yamakAderniSpattAvapi bhUmnAlaGkArAntaravadrasAGgatvena nibandho na kartavya iti / * vipralambhe vizeSata' ityanena vipralambhe
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhvanyAlokaH [2-16 saukumAryAtizayaH khyApyate / tammindyotye yamakAderaGgamya nibandho niyamAnna kartavya iti / atra yuktirabhidhIyate - rasAkSiptatayA yasya bandhaH zakyakriyo bhavet / apRthagyatnanirvartyaH so'laGkAro dhvano mataH // 16 / / niSpattAvAzcayabhRtA'pi yamyAlaGkAramya rasAkSiptatayeva bandhaH zakyakriyo bhavetso'sminna lakSyakramavyaGgaya dhvanAvalaGkAro mataH / tamyaiva rasAGgatvaM musyamityarthaH / yathA kapole patrAlI karatalanirodhena mRditA nipIto niHzvAsairayamamRtahRyo'dhararamaH / muhuH kaNThe lagnamtaralayati bAppaH stanataTI priyo manyu tamtava niranurodhe na tu vayama || rasAGgatve ca tasya lakSaNamapRthagyatnanirvatyatvamiti yo rasaM bandhumadhyavasitasya kavera laGkArastAM vAmanAmatyUhya yatnAntaramAsthitamya nippadyate ma na ramAGgamiti / yamake ca prabandhena buddhi pUrvakaM kriyamANe niyamenaiva yatnAntaraparigraha Apatati zabdavizeSAnveSaNarUpaH / alaGkArAntareSvapi tattulyamiti cet, naivama / alaGkArAntarANi hi nirUpyamANadurghaTanAnyapi rasasamAhitacetasaH pratibhAnaktaH kavarahamyUvikayA parApatanti / yathA kAdambayAM kAdambarIdazanAvamareH yathA ca mAyArAmazirodazanana vihvalAyAM sItAdevyAM meto / yuktaM caitat, yato rasA vAcyavizeSerevAkSeptavyAH / tatpratipAdakezca zastatprakAzino vAcyavizeSA eva rUpakAdayo'laGkArAH / tasmAnna teSAM bahiraGgatvaM rasAbhivyaktauH yamakaduSkaramArgeSu tu tasthitameva / yattu ramavanti kAnicidyamakAdIni dRzyante, tatra ramAdInAmaGgatAH yamakAdInAM tvaGgitaiva / rasAbhAme cAGgatvamapyaviruddham / aGgitayA tu vyaGgace rase nAGgatvaM, pRthakprayatnanivartyatvAdyamakAdeH / asyaivArthamya saGgraha zlokAH
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-17,18,19] dhvanyAlokaH rasavanti hi vastUni sAlaGkArANi kAnicit / ekenaiva prayatnena nirvartyante mahAkaveH // yamakAdinibandhe tu pRthamyatno'sya jAyate / zaktasyApi rase'GgatvaM tasmAdeSAM na vidyate // rasAbhAsAGgabhAvastu yamakArna vA / dhvanyAtmabhUte zRGgAre tvaGgatA nopapadyate // idAnIM dhvanyAtmabhUtasya zRGgArasya vyaJjako'laGkAravarga AkhyAyate -- dhvanyAtmabhUte zRGgAre samIkSya vinivezitaH / rUpakAdiralaGkAravarga eti yathArthatAm // 17 // yathA alaGkAro hi bAhyAGkArasAmyAdaGginazcArutva heturucyate / vAcyAkaGkAravargazca rUpakAdiryAvAnukto vakSyate ca kaizcit alaGkArANAmanantatvAtsa sarvo'pi yadi samIkSya vinivezyate tadalakSyakramavyayasya dhvaneraGginaH sarvasyaiva cArutvaheturniSpadyate / eSA cAsya vinivezane samIkSA -- vivakSA tatparatvena nAGgitvena kadAcana / kAle ca grahaNatyAgau nAtinirvahaNaiSitA // 18 // nirvyUDhAvapi cAGgatve yatnena pratyavekSaNam / rUpakAderalaGkAravargasyAGgatvasAdhanam // 19 // rasabandheSvatyAdRtamanAH kaviryamalaGkAraM tadaGgatayA vivakSati / 27 calApAGgAM dRSTiM spRzasi bahuzo vepathumatIM rahasyAkhyAyIva svanasi mRdu karNAntikacaraH /
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhvanyAlokaH [2-19 karau vyAdhunvatyAH pibasi ratisarvasvamadharaM ___ kyaM tattvAnveSAnmadhukara hatAstvaM khalu kRtI / / atra hi bhramarasvabhAvoktiralaGkAro rasAnuguNaH / 'nAGgitvene ' ti na prAdhAnyena / kadAcidrasAditAtparyeNa vivakSito'pi ghankAraH kazcidaGgitvena vivakSito dRzyate / yathA cakrAbhighAtaprasamAjJayaiva cakAra yo rAhuvadhUjanasya / AliGganodAmavilAsavandhyaM ratotsavaM cumbanamAtraroSam // atra hi paryAyoktasyAGgitvena vivakSA rasAditAtparya satyapIti / aGgatvena vivakSitamapi yamavasare gRhNAti nAnaksare / aksare gRhItiyathAuddAmotkalikAM vipANDurarucaM prArabdhanRmbhAM kSaNA dAyAsaM zvasanodgamairaviralairAtanvatImAtmanaH / ayodhAnastAmimAM samadanAM nArImivAnyAM dhruvaM pazyan koparipATaladyuti mukhaM devyAH kariSyAmyaham // ityatra upamA-zeSasya / __ gulmI ca yamakAre tyati sadasAmuguNatayArakArAntarApekSayA / yathA raktastvaM navapallavairahamapi zlAghyaiH priyAyA guNai stvAmAyAnti zilImukhAH smaradhanurmuktAstathA mAmapi / kAntApAdatalAhatistava mude tadvanmamApyAvayoH ma tulyamazoka kevalamahaM yAtrA samokaH kRtaH / /
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-19] dhvanyAlokaH 29 atra hi prabandhapravRtto'pi zleSo vyatirekavivakSayA tyajyamAno rasavizeSaM puSNAti / nAtrAlaGkAradvayasannipAtaH, kiM tarhi ? alaGkArAntarameva zleSavyatirekalakSaNaM narasiMhavaditi cet-na; tasya prakArAntareNa vyavasthApanAt / yatra hi zleSaviSaya eva zabde prakArAntareNa vyatirekapratItirjAyate sa tasya viSayaH / yathA + sa harirnAmnA devaH saharirvaraturaga nivahena ityAdau / atra dhanya eva zabda: zleSasya viSayo'nyazca vyatirekasya / yadi caivaMvidhe viSaye'laGkArAntaratvakalpanA kriyate tatsaMsRSTeviSayApahAra eva syAt / zleSamukhenaivAtra vyatirekasyAtmalAbha iti nAyaM saMsRSTeviSaya iti cet, na; vyatirekasya prakArAntareNApi darzanAt / yathA no kalpAcA vAyoradayarayadalatkSmAdharasyApi zamyA gADhogIrNojjvalazrIrahani na rahitA no tamaH kajjalena / : pataGgAnna punarupagatA moSamuSNatviSo ko vartiH saivAnyarUpA sukhayatu nikhiladvIpadIpasya dIptiH // prAptotpattiH atra hi sAmyaprapaJcapratipAdanaM vinaiva vyatireko darzitaH / nAtra zleSamAtrAccArutvapratItirastIti zleSasya vyatirekAGgatvenaiva vivakSitatvAt na svato'laGkAratetyapi na vAcyam / yata evaMvidhe viSaye sAmyamAtrAdapi supratipAditAccArutvaM dRzyata eva / yathA AkrandAH stanitairvilocanajalAnyazrAntadhArAmbubhimtadvicchedrabhuvazca zokazikhinastulyAstADadvibhramaiH /
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 dhvanyAlokaH [2-19 antarme dayitAmukhaM tava zazI vRttiH samaivAvayo statkiM mAmanizaM sakha jaladhara tvaM dagdhumenodyataH / / ityAdau / rasanirvahaNaikatAnahRdayo yaM ca nAtyantaM nivoDhumicchati / yathA kopAtkomalalolabAhulatikApAzena badhvA dRDhaM nAka kAmaniketanaM dayitayA sAyaM makhInAM puraH / bhUyo naivamiti mbalatkalagirA saMsUcya duzceSTitaM dhanyo hanyata eva nihatipara: preyAnarUdatyA hasan / / atra hi rUpakamAzimpaniyU va paM ramapuSTaye / nirvAmiSTamapi yaM yamAdakatvena pratyavekSate yathA zyAmAmbaGgaM pAkitahariNIprekSaNe dRSTipAtaM gaNDaccAyAM zazini zikhinAM hamAreSu kezAn / utpazyAmi pratanuSu nadIvarvAciSu bhrUvilAmAna hantakamthaM kvacidapi na ta bhIra mAdRzyamamti / / ityaadau| __ ma evamupanibadhyamAno'laGkAga gmAbhivyaktihetuH kavebhavati / uktaprakAgatikrame tu niyamanaiva gmabhaGgahetuH sampadyata / lakSyaM ca tathAvidhaM mahAkaviprabandhevapi dRzyate bahuzaH / tatta nRktimahasradyAnitAtmanAM mahAtmanAM doSodghoSaNamAtmana eva dRSaNaM bhavatIti na vibhajya darzinam / kiM tu rUpakAralaGkAravagamya yayaM vyaJjakala gmAdiviSaya lakSaNadimdArzanA tAmanu
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-20,21] dhvanyAlokaH saran svayaM cAnyallakSaNamutprekSamANo yadyalakSyakramapratibhamanantaroktamenaM dhvanerAtmAnamupanibadhnAti sukaviH samAhitacetAstadA tasyAtmalAbho bhavati mhiiyaaniti| krameNa pratibhAtyAtmA yo'syaanusvaansnimH| zabdArthazaktimUlatvAtso'pi dvedhA vyavasthitaH // 20 // asya vivakSitAnyaparavAcyasya dhvaneH saMlakSyakramavyaGgayatvAnuraNanaprakhyo ya AtmA so'pi zabdazaktimUlo'rthazaktimUlazceti dviprakAraH / nanu zabdazaktyA yatrArthAntaraM prakAzate sa yadi dhvaneH prakAra ucyate tadidAnIM zleSasya viSaya evApahataH syAt, nApahRta ityAha AkSipta evAlaGkAraH zabdazaktyA prakAzate / yasminnanuktaH zabdena zabdazaktyudbhavo hi saH // 21 // yasmAdalaGkAro, na vastumAtraM, yasmin kAvye zabdazaktyA prakAzate sa zabdazaktyudbhavo dhvanirityasmAkaM vivakSitam vastudvaye ca zabdazaktyA prakAzamAne zleSaH / yathA yena dhvastamanobhavena balijitkAyaH purAtrIkRto yazcovRttabhujaGgahAravalayo gaGgAM ca yo'dhArayat / yasyAhuH zazimacchiro hara iti stutyaM ca nAmAmarAH pAyAtsa svayamandhakakSayakarastvAM sarvadomAdhavaH // navalaGkArAntarapratibhAyAmapi zleSavyapadezo bhavatIti darzitaM bhaTTodbhaTena, tatpunarapi zabdazaktimUlo dhvanirniravakAza ityAzaGkayedamuktaM ' AkSipta ' iti / tadayamarthaH-yatra zabdazaktyA sAkSAdalaGkArAntaraM vAcyaM satpratibhAsate sa
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhvanyAlokaH [2-21 sarvaH zleSaviSayaH / yatra tu zabdazaktyA sAmarthyAkSiptaM vAcyavyatiriktaM vyaGgayamevAlaGkArAntaraM prakAzate sa dhvanaviSayaH / zabdazaktyA sAkSAdalaGkArAntarapratibhA yathA tasyA vinApi hAreNa nisargAdeva hAriNau / janayAmAsatuH kamya vismayaM na payodharau / / atra zRGgAravyabhicArI vismayAkhyo bhAvaH sAkSAdvirodhAlaGkArazca pratibhAsata iti virodhacchAyAnugrAhiNaH zleSasyAyaM viSayaH, na tvanumvAnophmavyaGgayasya dhvaneH / alakSyakramavyaGgayamya tu dhvanervAcyena zleSeNa virodhena vA vyajitasya viSaya eva / yathA mamaiva zlAghyAzeSatarnu sudarzanakaraH sarvAGgalIlAjita trailokyAM caraNAravindalalitanAkrAntaloko hariH / bibhrANAM mukhamindurUpamakhilaM candrAtmacakSurdadha sthAne yAM svatanorapazyadadhikAM sA rukmiNI vo'vatAt / / atra vAcyatayaiva vyatirekacchAyAnuprAhI zleSaH pratIyate / yathA ca bhramimaratimalasahRdayatAM pralayaM mUcchAM tamaH zarIrasAdam / maraNaM ca jaladabhujagajaM prasahya kurute viSaM viyoginInAm / / yathA vA-- caDhiamANasakaMcaNapaMkaaNimmahiaparimalA jassa / akkhuDiadANapasarA bAhupphaliha ccia gaiMdA // (khaNDitamAnasakAJcanapaGkananirmAthataparimalA yasya / akhaNDitadAnaprasarA bAhuparighA iva gajendrAH // (chAyA)
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-21] dhvanyAlokaH atra rUpakacchAyAnugrAhI zleSo vAcyatayaivAvabhAsate / sa cAkSipto'laGkAro yatra punaH zabdAntareNAbhihitasvarUpastatra na zabdazaktyudbhavAnuraNanarUpavyaGgayadhvanivyavahAraH / tatra vakroktyAdivAcyAlaGkAravyavahAra eva / yathA-- dRSTayA kezava goparAgahRtayA kiJcinna dRSTaM mayA tenaiva skhalitAsmi nAtha patitAM kiM nAma nAlambase / ekastvaM viSameSu khinnaganasAM sarvAbalAnAM gati gargopyaivaM gaditaH salezamavatAdgoSThe harivazciram // evajAtIyakaH sarva eva bhavatu kAmaM vAcyazleSasya viSayaH / yatra tu sAmarthyAkSiptaM sadalaGkArAntaraM zabdazaktyA prakAzate sa sarva eva dhvaneviSayaH / yathA--- 'atrAntare kusumasamayayugamupasaMharannajRmbhata grISmAbhidhAnaH phullamallikAdhavalATTahAso mhaakaalH'| yathA ca-- unnataH prollasaddhAraH kAlAgurumalImasaH / payodharabharastanvyAH kaM na cakre'bhilASiNam // yathA vA--- dattAnandAH prajAnAM samucitasamayAkRSTasRSTaiH payobhiH pUrvAhne viprakIrNA dizi dizi viramatyahni saMhArabhAjaH / dIptAMzoIrghaduHkhaprabhavabhavabhayodanvaduttAranAvo gAvo vaH pAvanAnAM paramaparimitAM prItimutpAdayantu / / eSUdAharaNaSu zabdazaktyA prakAzamAne satyaprAkaraNike'rthAntare vAkya
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhvanyAlokaH (2-21 syAsambaddhArthAbhidhAyitvaM mA pramAdityaprAkaraNikaprAkaraNikayorthayorupamAnopameyabhAvaH kalpayitavyaH mAmAdityAkSipto'yaM zreSo na zaLopAruTa iti vibhinna eva zleSAdanumvAnopamanyaGgyamya vanArviSayaH / anye'pi cAlaGkArAH zabdazaktimUlAnumvAnarUpavyaGgace vanoM sambhavantyeva / tathA hi virodho'pi zabdazaktimUlAnumnAnaka dRzyate / yathA sthAvIzvarAkhyajanapadavarNane bhaTTabANamya --~- 'yatra ca mattamAtaGgagAminyaH zIlavatyazca ga yo libhavaranAzca zyAmAH padmarAgiNyazca dhavaladvinazucivadanA madirAmodizvamanAzca pramadAH / atra hi vAcyo virodhastacchAyAnugrAhI vA zeSo'yamiti na zakyaM vaktum / sAkSAcchabdena virodhAlaGkAramyAprakAzitatvAt / yatra di mAkSAcchabdAvedito virodhAlaGkAramtatra hi zliSToktI vAcyArAgmya virodhamya zleSasya vA viSayatvam / yathA tatraiva -- 'samavAya iva virodhinAM padArthAnAm / tathAhi-mannihitabAlAndhakArApi bhAsvanmUrtiH ' ityAdau / yathAvA mamaiva sarvaikazaraNamakSayamadhIzamIzaM dhiyAM hAre kRSNam / caturAtmAnaM niSkriyamarimathanaM namata cakradharam / / atra hi zabdazaktimUlAnusvAnarUpo virodhaH mphuTabhava pratIyate / evaMvidho vyatireko'pi dRzyate / yathA mamaiva khaM ye'tyujjvalayanti lUnatamamo ya vA navA dAminI ye puSNanti saroruhazriyamapi kSiptAjabhAmazca ge / ye mUrdhamnavabhAminaH kSitibhRtAM ye cAmarANAM zigaM myAkrAmantyubhaye'pi ta dinapata. pAdAH khiye santa / /
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-22,23) dhvanyAlokaH 35 evamanye'pi zabdazaktimUlAnusvAnarUpavyaGgaya dhvaniprakArAH santi, te sahRdayaiH svayamanusatevyAH / iha tu granthavistarabhayAnna tatprapaJcaH kRtaH / arthazaktyudbhavastvanyo yatrArthaH saMprakAzane / yastAtparyeNa vastvanyadvyanaktyuktiM vinA svataH // 22 // yatrArtha mvasAmanyAdAntaramamityanakti zabdavyApAra vinaiva so'rthajhavatyudo nAmanusvAnopabhavyaGgayo dhvaniH / yathA evaM jAdini devauM pAtra pitturacomukhI / lolaH kamalapatrANi gaNayAbhAsa pArvatI / / atra hi lIlAkamalapatragaNanamupasarjanIkRtasvarUpaM zabdavyApAraM vinai vArthAntaraM vyabhicAribhAvalakSaNaM prakAzayati / na cAyamalakSyakramavyaGgayasyaiva dhvaneviSayaH / yato yatra sAkSAcchabdaniveditebhyo vibhAvAnubhAvavyabhicAribhyo ramAdInAM prItiH, sa tasya kevalasya mArgaH / yathA kumArasambhave madhuprasaGge vasantapuSpAbharaNAM vahannyA devyA AgamanAdivarNanaM manobhavazarasandhAnaparyantaM zambhAzca parivattadhairyasya ceSTAvizeSavarNanAdi sAkSAcchabdaniveditam / iha tu sAmarthyAkSiptavyabhicArimukhena rasaprItiH / tasmAdayamanyo dhvaneH prakAraH / yatra ca zabdavyApArasahAyo'rtho'rthAntarasya vyaJjakatvenopAdIyate sa nAsya dhvaneviSayaH / yathA-. saGketakAlamanasaM viTaM jJAtvA vidagdhayA / hasannetrApitAkUtaM lIlApamaM nimIlitam / / atra hi lIlAkamalanimIlanasya vyantrakatvamuktyaiva niveditam tathA ca zabdArthazaktyAkSipto'pi vyaGgayo'rthaH kavinA punaH / yatrAviSkriyate svoktyA sAnyaivAlaGkanivaneH / / 23 //
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhvanyAlokaH E vyaiyodha zabdazaktyArthazaktyA ga pravezaktyA vAlima kavinA punayaMtra svacyA prakAzana ramavyaGga huneranya aruDayakramavyaGgacanca vAdhyate sati samma na ho' evAlaGkAra kaGkAraH taMtra zabdaza va mAsi anya kA vA punale bhandA pratyAkhyAne surANA yazasta tarayeva yasmai kakSmaMmAt sa datta dudha avazaktyA yathA- namatenatra bAI antra done'na kucha praNitvayama svargaratra hote tiH TopaNArakamayama zithilatAm emmadarzI vyAva ammana vApahameta katipaya vaNanAtha rAjyAyetyaM taruNyaH karyitamatrasakhyAhatityAjapUrvam . ubhayazaktyA yathA kezava gopara hatyA ! ityAdI / prauDhAtimAtraniSpanna garIraH sambhavI svataH / artho'pi dvividhA jJeyo vastuno'nyasya dIpakaH // 24 // arthazaktyudbhavAnuraNanarUpavyaya vanau yo vyayako'rtha uktastasyApi dvau prakArI - kaveH kavinibaddhasya vA vaktuH prauDhoktimAtra niSpannazarIra ekaH svambhava ca dvitIyaH / kaviprauDhoktimAtraniSpannazarIgaM yathA najjeDa suhAso Na dAtra apper3a juJjaijaNalakkhamahe / ahiNavasaha Aramuhe Natrale aga mare /
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-25,26] dhvanyAlokaH [sajjayati surabhimAso na tAvadarpayati yuvatijanalakSyasahAn / abhinavasahakAramukhAnnavapallavapatralAnanaGgasya zarAn / / cchAyA | kavinibaddhavaktRprauDhoktimAtranippannazarIro yathodAhRtameva - "zikhariNi ...." ityAdi / yathA vA sAaraviiNNajovaNahatyAlaMbaM samuNNamaMtehiM / abbhuThThANaM piva mammahamsa diNaM tuha thagehim / / [ sAdaravitIrNayauvanahamtAlamyaM samunnamadbhyAma / abhyutthAnamiva manmathasya dattaM tava stanAbhyAm / / iti cchAyA | mvataHsambhavI ya aucityena bahirapi sambhAvyamAnasadbhAvo na kevalaM maNitivazenaivAbhi nippannazarIraH / yathodAhRtam- ' evaM vAdini....' ityAdi / yathA vA--. sipicchakaNNaUrA jAA vAhamsa ganviNI bhamai / muttAhalaraiapasAhaNANa majjhe savattINam // [ zikhipicchakarNapUrA jAyA vyAdhamya garviNI bhramati / muktAphalaracitaprasAdhanAnAM madhye sapatnInAma / / iti cchAyA arthazakteralaGkAro yatrApyanyaH pratIyate / / anusvAnopamavyaGganyaH sa prakAro'paro dhvaneH // 25 // vAcyAlaGkAravyatirikto yatrAnyo'laGkAro'rthasAmarthyAtpratIyamAno'vabhAsate so'rthazaktyudbhavo nAmAnumvAnarUpavyaGgayo'nyo dhvaniH / tasya praviralaviSayatvamAzaGkacedamucyate rUpakAdiralaGkAravargo yo vAcyatAM shritH| sa sarvo gamyamAnatvaM bibhradbhUnA pradarzitaH // 26 // anyatra vAcyatvena prasiddho yo rUpakAdiralaGkAraH mo'nyatra pratIyamAnatayA bAhulyana pradarzitamtatrabhavadbhibhaTTodbhaTAdibhiH / tathA ca mamandahAdiSupamAjhapakAtizayoktInAM prakAzamAnatvaM pradarzitamityalaGkArAntaramyA
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhvanyAlokaH [2-27 laGkArAntare vyaGgacatvaM na yatnapratipAdyama / iyatnamcyata eva - alaGkArAntaramyApi pranItI yatra bhAsana / tatparatvaM na vAcyasya nAmI mArgA vanamana : / / 27 / / alaMkArAntareSu vanagNanampAlaGkArapratIto manyAmapi yatra vAcyamya vyaGgApratipAdanonmukhyena cAmatvaM na prakAzate nAmI banemAMgaH / tathA ca dIpakAdAvalaGkAra upamAyA gamyamAnatve'pi naparatvana cAmatvamyAvyavasthAnAnna anivyapadezaH / yathA caMdamahehiM NisA NAlinI kamalehi kusumagucchehi laa| mahiM sara asohA kavakahA majjaNehi~ kIrai garur3e / / [ candramayugvarnizA nalinI kamakaiH kusumagucche manA ! haMmaidazAgdazobhA kAvyakathA majaneH kriyate gu: / / cchAyA ityAdiSUpamAgarbhantra 1 mati vAcyAlaGkAra mugvanetra cAmatvaM vyavatiSThate na vyaGgayAlaGkAratAtparyaNa / nammAttatra vAcyAlaGkAramugvanaiva kAvyamya vyapadezaH nyAyyaH / yatra tu vyaGgayaparatvenaiva vAcyamya vyavasthAnaM tatra vyaGga yamukhanaiva vyapadazA yatta: / yathA prAptazrIreSa kasmAtpunarapi mayi taM manthagvadaM vidadhyAnidrAmapyamya pU/manalamamanamA naiva mambhAvayAmi / matuM badhnAti bhyaH kimiti ca makaladvIpanAthAnuyAta stvayyAyAta vitakAniti dadhata ivAbhAti kamyaH payodheH / / yathA vA mameva-- lAvaNyakAntiparipUgniAda murave'smi smera dhunA nava mumba tarala yanAkSi : sAbhaM yadeni na manAgapi tena manye suvyaktameva jalarAzirayaM payodhiH / / ityevaMvidhe viSaye nugNanarUparUpakAzrayeNa kAvyacArutvavyavasthAnApakadhvaniriti vyapadezo nyAyyaH /
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-27] dhvanyAlokaH upamAdhvaniryathA--- vIrANa ramai ghasiNAruNammi Na tahA piAthapucchaMge / diThThI riugaakumbhatthalammi jaha bahalasiMdUre / / [ vIrANAM ramata dhuNAruNe na tathA priyAmtanotmane / dRSTI ripugajakumbhamthale yathA bahalasindUre / / chAyA yathA vA mamaiva viSamabANalIlAyAmasuraparAkramaNe kAmadevamya taM tANa sirimahoararaaNAharaNammi hiaamakkaramama / bimbAhare piANaM NivemiaM kusumabANena / / tatteSAM zrImahodararatnAharaNe hRdayamekarasam / bimbAdhare priyANAM nivezitaM kusumabANena || chAyA // ] AkSepadhvaniryathA sa vaktumakhilAn zakto hayagrIvAzritAn guNAn / yo'mbukumbhaiH paricchedaM jJAtuM zakto mahodadheH / / atrAtizayoktyA hayagrIvaguNAnAmavarNanIyatApratipAdanarUpasyAsAdhAraNatadvizeSaprakAzanaparasyAkSepasya prakAzanam / arthAntaranyAsadhvaniH zabdazaktimUlAnuraNanarUpavyaGgayo'rthazaktimlAnuraNanarUpavyaGgyazca sambhavati / tatrAdyasyodAharaNam --. devAattammi phale kiM kIrai ettiaM puNo bhaNimo / kaMkelli-pallavA pallavANa aNNANa Na saricchA / / ( devAyatte ta phale kiM kriyatAmetAvatpunarbhaNAmaH / raktAzokapallavAH pallabAnAmanyeSAM na sadRzAH / / cchAyA ] padaprakAzazcAyaM dhvaniriti vAkyasyArthAntaratAtparya'pi sati na virodhaH / dvitIyasyodAharaNaM yathA hiaaTTAviamaSNu avaruTThamuhi hi maM pasAmanta / avaraddhassa vi Na hu de bahujANaa rosiuM sakkaM / / [ hRdayasthApitamanyumaruSTamukhImapi mAM prasAdayan / aparAddhasyApi na khalu te bahujJa roSituM zakyam / / cchAyA ]
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhvanyAlokaH [2-27 ___atra hi vAcyavizeSeNa mAparAdhamyApi bahunamya kopaH kartumazakya iti mamarthaka mAmAnyamanvitamanyattAtparyeNa prakAzata / vyatirekadhvanimpyubhayarUpa: mambhavati / tatrAdyamyodAharaNaM prAkpradarzitameva / dvitIyamyAdAharaNaM yathA jAejja vaNuddema khujjo cci pAavA jhaDiapatto / mA mANumammi lAe tAekaramA darida) a / / jAyaya vanAza kuna eva pAdapa zIrNapatraH / mA mAnuSe le ke tyAgakaramA dArezca / / cchAyA ] atra hi tyAgakaraNamya daridramya janmAnabhinandanaM truTita kunnapAdapajanmAbhinandanaM ca sAkSAcchandavAcyama / tathAvidhAdapi pAdapAttAdRzamya puMma upamAnopameyatvaprItipUrvakaM zocyatAyAmAdhikyaM tAtparyeNa prakAzayati / utprekSAdhvaniryathA candanAmaktabhujaganiHzvAsAnilamUrchitaH / mUccheyatyeSa pathikAnmadho malayamArutaH / / atra hi madhI malayamArutamya pathikamacchAkAritvaM manmathonmAthadAyitvenaiva / tattu candanAsaktabhujaganiHzvAsAnilamUtitvanotprekSitamityutprekSA mAkSAdanaktApi vAkyArthamAmAdanuraNanarUpA lakSyate / na caivaMvidhe viSaya ivAdizabdaprayogamantareNAsaMbaddhatavati zakyate vaktuma, gamakatvAdanyatrApi tadaprayoge tadayAvagatidazanAt / tathA imAkalusamma vi tuha muhamma NaM ema puSNimAcaMdo / aja marimattaNaM pAviUNa aGge ccia Na mADa / / irSyAkaluSamyApi tava mukhamya nanveSa pUrNimAcandraH / / adya madRzatvaM prApyAGga eva na mAti / / cchAyA yathA vA -
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-28] * dhvanyAlokaH trAsAkulaH paripatan parito niketAn puMbhirna kaizcidapi dhanvibhiranvabandhi / tasthau tathApi na mRgaH kvacidaGganAbhirAkarNapUrNanayaneSuhatekSaNazrIH // zabdArthavyavahAre ca prasiddhireva pramANam / zleSadhvaniryathA - ramyA iti prAptavatIH patAkAH rAga viviktA iti vardhayantIH / yasyAmasevanta namadbalIkAH samaM vadhUbhirvalabhIryuvAnaH // atra vadhUbhiH saha valabhIrasevanteti vAkyArthapratIteranantaraM vadhva iva valamya iti zleSapratItirazabdApyarthasAmarthyAnmukhyatvena vartate / yathAsaMkhyadhvaniyathA - aGkuritaH pallavitaH korakitaH puSpitazca sahakAraH / aGkuritaH pallavitaH korakitaH puSpitazca hRdi madanaH // atra hi yathoddezamanUddeze yaccArutvamanuraNanarUpaM madanavizeSaNabhUtAGkaritAdizabdagataM tanmadanasahakArayostulyayogitAsamuccayalakSaNAdvAcyAdati ricyamAnamAlakSyate / evamanye'pyalaGkArA yathAyogaM yojanIyAH / evamalaGkAradhvanimArga vyutpAdya tasya prayojanavattAM khyApayitumidamucyate-- zarIrIkaraNaM yeSAM vAcyatve na ( vAcyatvena ) vyavasthitam / te'laGkArAH parAM chAyAM yAnti vanyaGgatAM gatAH // 28 // dhvanyaGgatA cobhAbhyAM prakArAbhyAM vyaJjakatvena vyaGgayatvena ca / tatreha prakaraNAnyaGgayatvenetyavagantavyam / vyaGgayatve'pyalaGkArANAM prAdhAnya
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhvanyAlokaH [2-29,30,31 vivakSAyAmeva satyAM vanAvantaHpAtaH / itarathA tu guNIbhUtavyaGgayatvaM pratipAdayiSyate / aGgitvena vyaGgayatAyAmapi alaGkArANAM dvayI gati:- kadAcidvastumAtreNa vyajyante, kadAcidalaGkArAntareNa / tatra vyajyante vastumAtreNa yadAlantayastadA / dhruvaM dhvanyaGgatA tAsAM atra hetu: - kAvyattestadAzrayAt // 29 // yammAttatra tathAvidhavyaGgayAlaGkAraparatvanaiva kAvyaM pravRttam / anyathA tu tadvAkyamAtranatra syAt / tAsAmevA laGkRtInAma -- alaGkArAntaravyaGgayabhAve dhvanyaGgatA bhavet / cArutvotkarSato vyaGganyaprAdhAnyaM yadi lakSyate // 30 // uktaM hyanat - cArutvotko nibandhana vAcyavyaGga yayoH prAdhAnyavivakSA iti / vastumAtravyaGgayatve cAlaGkArANAmanantaropadArzatabhya evodAharaNebhyo viSaya unnayaH / tadevamayamAtreNAlaGkAravizeSarUpeNa vArthenAthAntaramya lakArasya vA prakAzane cArutvotkarSanivandhana mati prAdhAnye'rthazaktyudbhavAnuraNanarUpavyaGgayo dhvaniravagantavyaH / evaM dhvaneH prabhedAn pratipAdya tadAbhAsavivekaM kartumucyate --- yatra pratIyamAno'rthaHpramliSTatvena bhaaste| . vAnyasyAGgatayA vApi nAsyAsau gocaro dhvaneH // 31 // dvividho'pi pratIyamAnaH sphuTo'sphuTazca / natra ya eva sphuTa: zabdazaktyArthavazatyA vA prakAzate ma eva dhvaneAgoM netaraH / sphuTo'pi yo'bhidhe punaH
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-31] -22] dhvanyAlokaH yasyAGgatvena pratIyamAno'vabhAsate seo'syAnuraNanarUpavyaGgayasya dhvaneragocaraH / yathA-- kamala arA Na maliA haMsA uDDAviA Na a piucchA / keNa vi gAmataDAe abmaM uttANiaM chUDhaM phaliham / / [ kamalAkarA na malitA mA uDDAyitA na ca pitRzvasaH / kenApi grAmataTAke'bhramuttAnitaM kSiptam / / chAyA ] atra hi pratIyamAnamya muvavadhvA jalavarapratibimbadarzanamya vAcyAGgatvameva / evaMvidhe viSaye'nyatrApi yatra vyaGgayopekSayA vAcyamya cArutvotkarSa pratItyA prAdhAnyamavalAyate. tatra vyaGgayasyAGgatvena pratItevaneraviSayatvam / yathA-- vANIrakuDaGgoDDogAsaraNikolAha suNantIe / gharakammavAbaDAra bahue sIanti agAI / / [ vetasalamAnoDDAnamA nikolAhalaM zRNvantyAH / gRhakarmavyApRtAyA vaH . mIinvyaGgAni // chAyA ] evaMvivo hi viyaH na yeNaNIbhUtaGgayasyodAharaNatvena nirdekSyate / yatra tu prakaraNAdipratipattyA nidha ritavizeSo vAcyo'rthaH punaH pratIyamAnAgatvenaivAvabhAsate so'syaivAnuraNanarUpavyaGgayasya vaneArgaH / yathA - ucciNasu paDiakusumaM mA dhuNa mehAliaM haliasurU / aha de visamavirAvo masureNa suoM valaasaho / / [ uccinu patitaM kusumaM mA dhunIH zephAlikAM hAlikasnuSe / atha te viSamavipAkaH zvazureNa zruto valayazabdaH / / chAyA ] atra hyavinayapatinA saha ramamANA sakhI bahiHzrutavalayakalakalayA sakhyA pratibAdhyate / etadapekSaNIyaM vAcyArthapratipattaye / patipanne ca vAcye 'rthe tasyAvinayapracchAdanatAtparyeNAbhidhIyamAnatvAtpunarvyaGgayAGgatvameve tyaasmnnnurnnnruupvynggydhvnaavntrbhaavH| __evaM vivakSitavAcyamya dhvanastadAbhAsaviveke prastute satyavivakSitavAcyasyApi taM katumAha
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhvanyAlokaH |2-32,33 avyutpattarazakteyA nivandho yaH savaladgateH / zabdasya sa ca na jJeyaH mArebhirvipayo dhvaneH // 32 // skhaladgatarupacaritamya zabdamyAvyutpattegzaktayoM nibandho yaH ma ca na dhvanerviSayaH / yataH-- sarveSveva prabhedeSu sphuratvenAvabhAsanam / yadvayaGgayasyAGgibhUtasya tatpUrga dhvanilakSaNam // 33 // taccodAhRtaviSayameva // iti zrI rAjAnakAnandavardhanAcAryaviracite dhvanyAloke dvitIya udyotaH / /
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyoDyo evaM vyaGga yamukhanaiva dhvaneH prAgane bhaprabhede svarUpe punarvyaJjakamukhenetatprakAzyata -- avivakSitavAcyasya pvaarynkaashtaa| tadanyasyAnuraNanarUpavya ityasya ca vaneH // 1 // avivakSitavAcyasyAtyantatiraskRtavAcye prabheda padaprakAzatA yathA mahatyAsamya saptatAH mAmayaH zriyaH yathA vA kAlidAsasya -- kaH mannaddhe virahavidhugaM tvayyupaleta jAyAm yathA vA - kimiva hi madhurANAM maNDanaM nAkRtInAma eteSUdAharaNeSu * mamidha ' iti / sannaddha' iti * madhurANAmiti ca pAni vyaJjakatvAbhiprAye Naiva kRtAni / tasyaivArthAntarasaMkramitavAcye yathA -- rAmeNa priyajIvitena tu kRtaM prebhyaH priye nocitam / atra rAmaNatyatatpadaM sAhasaikarasasvAdivyaGgayAbhisaMkramitavAcyaM vyaJjakam / yathA vA-- emea jaNo tissA dei kavolovamAi sasivibaM / paramatthaviAre uNa cando candoccia varAo / / [ evameva janastasyA dadAti kapolopamAyAM zazibimbam / paramArthavicAre punazcandrazcandra iva varAkaH / / chAyA ] atra dvitIyazcandrazabdo'rthAntarasaMkramitavAcyaH / __ avivakSitavAcyasyAtyantatiraskRtavAcye pramede vAkyaprakAzatA yathA
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ vanyAlokaH yA nizA sarvabhUtAnAM tamyAM jAgarti sNymii| yasyAM jAgrati bhUtAni mA nizA pazyato muneH / / anena hi vAkyena na nizArtho na ca jAgaraNArthaH kazcidvivakSitaH / kiM tarhi ? tattvajJAnAvahitatvamatattvaparAGamugvatvaM ca muneH pratipAdyata iti tiraskRtavAcyasya vyaJjakatvam / tamyanAtha ntaramaMkramitavAcyasya vAkyaprakAzatA yathA-- visamA cina kANa vi kANa vi boleDa amiaNimmAo / kANa vi visAmiamao kANa vi avimAmao kAlo / / [viSamaya iva keSAmapi keSAmapi prayAtyamRtanirmANaH / ASAmapi vivAmRtamayaH kevAmapyaviSAmRtaH kAlaH / / iti cchAyA ] atra hi vAkye vivAmRtazabdAbhyAM duHkhapukharUpasaMkramitavAcyAbhyAM vyavahAra ityarthAntaramaMkramitavAcyabhya vyajakatvam / vivakSitAbhidheyasyAnuraNanarUpanyaGgayasya zabdazaktyudbhave prabhede padaprakAzatA yathA prAtuM dhanararthenanamya vA devena sRSTo yadi nAma nAsmi / pathi prasannAmbudharastaDAgaH kUro'thavA kiM na jaDaH kRto'ham / / atra hi jaDa iti padaM nirviSNena vaktrAtmasamAnAdhikaraNatayA prayukta. manuraNanarUpatayA kUpasamAnAdhikaraNatAM svazaktyA pratipadyate / tasyaiva vAkyaprakAzatA yathA harSacarite siMhanAdavAkyeSu ' vRtte'sminmahApralaye dharaNIdhAraNAyAdhunA tvaM zeSaH / / etaddhi vAkyamanuraNanarUpamarthAntaraM zazaktyA sphuTameva prakAzayati / amyaiva kaviprauDhoktimAtranippannazarIrasyArthazaktyudbhave prabhede pada
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-1] dhvanyAlokaH prakAzatA yathA harivijaye cUaMkurAvaaMsaM chnnpsrmhgghmnnhrsuraamoaN| apaNAmi pi gahiaM kumumasareNa mahumAsalacchie muhaM / / [catArAvataMsaM kSaNaprasaramahAdhamanoharasurAmodam / asamarpitamapi gRhItaM kusumazareNa madhumAsalakSmyA mukham chAyA ] atra hyasamarpitamapi kusumazareNa madhumAsalakSmyA mukhaM gRhItamityasamarpitamapItyetadarthAbhidhAyipadamaryazaktyA kusumazarasya balAtkAraM prakAzayati / atraiva prabhede vAkyaprakAzatA yathodAhRtaM prAk 'sajehi surahimAso' ityAdi / atra sajayati surabhimAso na tAvadarpayatyanaGgAya zarAnityayaM vAkyArthaH kaviprauDhoktimAtraniSpannazarIro manmathonmAthakatApAdanAvasthAnaM vasantasamayasya sUcayati / svataHsaMbhavizarIrArthazaktyudbhave prabhede padaprakAzatA yathAvANiaa hatyidantA kato amhANa vagghakittIo / jAva luliAlaamuhI gharammi parisakkae suNhA / / [ vANinaka hastidantAH kuto'smAkaM vyAghrakRttayazca / yAvallulitAlakamukhI gRhe pariSvaSkate snuSA / / chAyA ] atra lulitAlakamukhItyetatpadaM vyAdhavadhvAH svataHsambhAvitazarIrArthazaktyA suratakrIDAsaktiM sUcayaMstadIyasya bhartuH satatasaMbhogakSAmatAM prakAzayati / tasyaiva vAkyaprakAzatA yathA - sihipicchakaNNaUrA bahuA vAhassa gabirI bhamai / muttAhalaraiapasAhaNANa majjhe savattINam / / [zikhipicchakarNapUrA bhAryA vyAdhasya garviNI bhramati / muktAphalaracitaprasAdhanAnAM madhye sapatnInAm / / chAyA
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhvanyAlokaH [3-2,3 anenApi vAkyena vyAghavatrA zivipiccha karNa pUrAyA navapariNItAyAH kasyAzcitsaubhAgyAtizayaH prakAzyate / tatsambhogaikaramo mayUramAtramAraNamamarthaH patijIta ityarthaprakAzanAt tadanyAmAM cirapariNItAnAM muktAphalaracita mAdhanAnAM do bhAgyAtizayaH vyaapyte| tatsambhogakAle sa eva vyAdhaH karivaravadhavyApAramamaya AmAdityarthaprakAzanAte / nanu kAvyavizaSe dhvanirityuktaM tatkathaM tamya padaprakAzatA / kAvyavizeSo hi viziSTAyapratipattihetuH zabdamanda vizeSaH / tadbhAvazca padaprakAzatve nopapadyate / padAnAM smArakatvena vAcakatvAt / ucyate - syAdeSa doSaH yadi vAcakatvaM prayonakaM vanivryavahAre syAt / na tvevam : tasya vyaJjakalvena vyavasthAnAt / kiM ca kAvyAnAM zarIgaNAmiva saMsthAna vizeSAvAcchannasamudAyasAdhyApi cAhatvapratItiranvayavyatirekAbhyAM bhAgeSu kalpyata iti padAnAmapi vyaJjakatvamukhana vyavasthito anivyavahAro na virodhI / aniSTasya zrutiyadvadApAdayati duSTatAm / zruteduSTAdiSu vyaktaM tadvadiSTazrutiguNam / / padAnAM smArakatva'pi padamAtrAvabhAminaH / tena dhvaneH prabhedeSu sarvazvevAsti ramya nA !! vicchittizobhinakena bhUSaNaneva kAminI / padayotyena sukavedhvaninA bhAti bhAratI / / iti parikara shlokaaH| yastvalakSyakramavyaGgayo dhvanivarNapadAdiSu / vAkye sapanAyAM ca sa prabanye'pi dIpyate / / 2 // natra varNAnAnanaryakatvAddyotakatvamamambhavIlyAzaGkayedamucyate zo sarephasaMyogo DhakAravApi bhUyasA / virodhinaH syuH zRGgAra ne na vA ramacyutaH / / 3 / /
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-4] dhvanyAlokaH ta eva tu nivezyante bIbhatsAda rase yadA / tadA taM dIpayantyeva tena varNA : rasayutaH // 4 // zlokadvayenAnvayavyatirekAbhyAM varNAnAM dyotakatvaM darzitaM bhavati / pade cAlakSyakramavyaGgyasya dyotanaM yathAutkampinI bhayapariskhalitAMzukAntA te locane pratidizaM vidhure kSipantI / krUreNa dAruNatayA sahasaiva dagdhA dhUmAndhitena dahanena na vIkSitAsi // atra hi "te" ityetatpadaM rasamayatvena sphuTamevAvabhAsate sahRdayAnAm / padAvayavena dyotanaM yathA DAyogAnnatavadanayA sannidhAne gurUNAM baddhotkampaM kucakalazayormanyumantarnigRhya / tiSThetyuktaM kimiva na tayA yatsamutsRjya bASpaM mayyAsaktazcakitahariNIhArinetravibhAgaH || 49 ityatra " tribhAga " zabdaH / vAkyarUpazJcalakSyakramavyaGgayo dhvaniH zuddho'laGkArasaGkIrNazveti dvidhA mataH / tatra zuddhasyodAharaNaM yathA rAmAbhyudaye - ' kRtakakupitai:ityAdi zlokaH / etaddhi vAkyaM parasparAnurAgaM paripoSa prAptaM pradarzayatsarvata eva paraM rasatattvaM prakAzayati / alaGkArAntarasaGkIrNo yathA - ' smaranavanadIpUreNoDhAH' ityAdi zlokaH / atra hi rUpakeNa yathoktavyaGgacavyaJjakalakSaNAnugatena prasAdhito rasaH sutarAmabhivyajyate / alakSyakramavyaGgayaH saGghaTanAyAM bhAsate dhvanirityuktam, tatra saGghaTanA
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhvanyAlokaH svarUpameva tAvannirUpyate-- asamAsA samAsena madhyamena ca bhUSitA / tathA dIrghasamAseti tridhA saGkaTanoditA // 5 // kaizcit / nAM kevalamanUchedamucyate-- guNAnAzritya tiSThantI mAdhuryAdInvyanakti saa| rasAn sA maGghaTanA rasAdIn vyanakti guNAnAzritya tiSThantIti / atra ca vikalpyaM guNAnAM saGghaTanAyAzcaikyaM vyatireko vA / vyatireke'pi dvayI gatiH / guNAzrayA saGghaTanA, saGghaTanAzrayA vA guNA iti / tatraikyapakSe saGghaTanAzrayaguNapakSe ca guNAnAtmabhUtAnAdheyabhUtAnyAzritya tiSThantI saGghaTanA rasAdIn vyanaktItyayamarthaH / yadA tu nAnAtvapakSe guNAzrayasaGghaTanApakSaH tadA guNAnAzritya tiSThantI guNaparatantrasvabhAvA na tu guNarUpaivetyarthaH / kiM punarevaM vikalpanamya prayojanamityabhidhIyate / yadi guNAH saGghaTanA cetyekaM tattvaM saGghaTanAzrayA vA guNAH, tadA saGghaTanAyA iva guNAnAmAniyataviSayatvaprasaGgaH / guNAnAM hi mAdhuryaprasAdaprakarSaH karuNavipralambhazRGgAraviSaya eva / raudrAdbhutAdiviSayamojaH / mAdhuryaprasAdau rasabhAvatadAbhAsaviSayAveveti viSayaniyamo vyavasthitaH, saGghaTanAyAstu ma vighaTate / tathA hi zRGgAre'pi dIrghasamAsA dRzyate raudrAdiSvasamAsA ceti / ___ tatra zRGgAre dIrghasamAsA yathA - ' mandArakusumareNupiJjaritAlakA' iti / yathA vA - anavaratanayanajalalavanipatanaparimuSitapatralekhaM te / karatalaniSaNNamabale vadanamidaM kaM na tApayati / ityAdau / tathA raudrAdipvapyasamAsA dRzyate, yathA - "yo yaH zastraM vibharti svabhujagurumadaH ' ityAdau / tasmAnna saGghaTanAsvarUpAH, na ca saGghaTanA
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhvanyAlokaH zrayA guNAH / nanu yadi saGghaTanA guNAnAM nAzrayastatkimAlambanA ete parikalpyantAm / ucyate - pratipAditamevaiSAmAlambanam / tamarthamavalambante ye'GginaM te guNAH smRtAH / aGgAzritAstvalaGkArA mantavyAH kaTakAdivat / / iti / athavA bhavantu zabdAzrayA eva guNAH, na caiSAmanuprAsAditulyatvam / yasmAdanuprAsAdayo'napakSitArthazabdadharmA eva prtipaaditaaH| guNAstu vyaGgyavizeSAvabhAsino vAcyapratipAdanasamarthAH zabdadharmA eva / zabdadharmatvaM caiSAmanyAzrayatve'pi zarIrAzrayatvamiva zauryAdInAm / / __nanu yadi zabdAzrayA guNAstatsaGghaTanArUpatvaM tadAzrayatvaM vA teSAM prAptameva / na hyasaGghaTitAH zabdA arthavizeSapratipAdyarasAdyAzritAnAM guNAnAmavAcakatvAdAzrayA bhavanti / naivam; varNapadavyaGgayatvasya rasAdInAM pratipAditatvAt / abhyupagate vA vAkyavyaGgayatve rasAdInAM niyatA na kAcitsaGghaTanA teSAmAzrayatvaM pratipadyata ityaniyatasaGghaTanAH zabdA eva guNAnAM vyaGgayavizeSAnugatA AzrayAH / nanu mAdhurye yadi nAmaivamucyate taducyatAma: ojasaH punaH kathamaniyatasaGghaTanAzabdAzrayatvam / na hyasamAsA saGghaTanA kadAcidojasa AzrayatAM pratipadyate / ucyate -yadi na prasiddhimAtragrahadUSitaM cetastadatrApi na na brUmaH / ojasaH kathamasamAsA saGghaTanA nAzrayaH / yato raudrAdIn hi prakAzayataH kAvyasya dIptiroja iti prAkpratipAditam / taccaujo yadyasamAsAyAmapi saGghaTanAyAM syAttatko doSo bhavet / natrAcArutvaM sahRdayahRdayasaMvedyamasti / tasmAdaniyatasaGghaTanAzabdAzrayatve guNAnAM na kAcitkSatiH / teSAM tu cakSurAdInAmiva yathAsvaM viSayaniyamitasya svarUpasya na kadAcidvyabhicAraH /
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 dhvanyAlokaH tasmAdanye guNA anyA ca saGghaTanA / na ca saGghaTanAmAzritA guNA ityekaM darzanam / athavA saGghaTanArUpA eva guNAH / / yattUktam -- .. saGghaTanAvadguNAnAmapyaniyataviSayatvaM prApnoti, lakSye vyabhicAradarzanAt " iti / tatrApyetaducyateH yatra lathye parikalpitaviSayavyabhicAramtadvirUpamevAstu / kayamacArutvaM tAdRze viSaye sahRdayAnAM nAvabhAtIti cet ? kavizaktitirohitatvAt / dvividho hi doSaH kaveravyutpattikRto'zaktikRtazca / tatrAvyutpattikRto doSaH zaktitiraskRtatvAtkadAcinna lakSyate / yastvazaktikRto doSaH maH aTiti pratIyate / parikara zlokazcAtra - " avyutpattikRto doSaH zaktyA saMtriyate kaveH / yastvazaktikRtastasya jhaTityevAvabhAsate / / " tathA hi-mahAkavInAmavyutpattikRtamapyuttamadevatAviSayapratiSiddhasaMbhogazRGgAranivandhanAdyanaucityaM zaktitiraskRtatvAt grAmyatvena na pratibhAsate yathA kumArasambhave devImambhogavarNanam / evamAdau ca viSaye yathocityAtyAgastathA dArzitamevAgre / zaktitiraskRtatvaM cAnvayavyatirekAbhyAmavamIyate / yathA hi zaktirahitena kavinA evaMvidhe viSaye zRGgAra upanibadhyamAnaH sphuTameva doSatvena pratibhAmate / ___ navammin pakSe / yo yaH zastraM vibharti' ityAdau kimacArutvam ? apratIyamAnamevAropayAmaH / tasmAdguNavyatiriktatve guNarUpatve ca saGghaTanAyA anyaH kazcinniyamaheturvaktavya ityucyate / tanniyame heturIcityaM vaktRvAcyayoH // 6 // tatra vaktA kaviH kavinitra dro vA , kavinivaddhazcApi rasabhAvarahito gmabhAvamamanvito vA, ramo'pi kathAnAyakAzrayamtadvipakSAzrayo vA. kathAnAyakazca
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhvanyAlokaH dhIrodAttAdibhedabhinnaH pUrvastadanantaro veti vikalpAH / vAcyaM ca dhvanyAtmarasAGgaM rasAbhAsAGgaM vA, abhineyArthamanabhineyArtha vA uttamaprakRtyA zrayaM taditarAzrayaM veti bahuprakAram / tatra yadA kavirapagatarasabhAvo vaktA tadA racanAyAH kAmacAraH / yadApi kavinibaddho vaktA rasabhAvarahitastadA sa eva; yadAtu kaviH kavinibaddho vA vaktA rasabhAvasamanvito rasazca pradhAnAzritatvAvanyAtmabhUtastadA niyamenaiva tatrAsamAsAmadhyamasamAse eva saGghaTane / karuNavipralambhazRGgArayostvasamAsaiva saGghaTanaH / kathamiti cet, ucyate-ramo yahA prAvAnyena pratipAdyastadA tatpratIto. vyavadhAyakA virodhinazca sarvAtmanaiva parihAryAH / evaM ca daurvasamAsA saGghaTanA samAsAnAmanekaprakArasambhAvanayA kadAcidrasapratIti vyavadadhAtIti tasyAM nAtyantamabhinivezaH zobhate / vizeSato'bhineyArthe kAvye, tato'nyatra ca vizeSataH karuNavipralambhazRGgArayoH / tayohi sukumArataratvAtsvalpAyAmapyasvacchatAyAM zabdArthayoH pratItirmantharIbhavati / rasAntare punaH pratipAdye raudrAdau madhyamasamAsA saGghaTanA kadAciddhIroddhatanAyakasambandhavyApArAzrayeNa dIrghasamAsApi vA tadAkSepAvinAbhAvirasocitavAcyApekSayA na viguNA bhavatIti sApi nAtyantaM prihaaryaa| sarvAsu ca saGghaTanAsu prasAdAkhyo guNo vyApI / sa hi sarvarasasAdhAraNaH sarvasaGghaTanAsAdhAraNazcetyuktam / prasAdAtikrame hyasamAsApi saGghaTanA karuNavipralambhazRGgArau na vyanakti / tadaparityAge ca madhyamasamAsApi na na prakAzayati / tasmAtsarvatra prasAdo'nusartavyaH / ata eva ca " yo yaH zastraM bibharti " ityAdau yadyonasaH sthitirneSyate tatprasAdAtya eva guNo na mAdhuryam / na cAcArutvam; abhipretarasaprakAzanAt / tasmAdguNAvyatiriktatve guNavyatiriktatve vA saGghaTanAyA yathoktAdaucityAdviSayaniyamo'stIti tasyA api rasavyaJjakatvam / tasyAzca rasAbhivyaktinimittabhUtAyA yo'yamanantarokto niyamahetuH sa eva guNAnAM niyato viSaya iti guNAzrayeNa vyavasthAnamapyaviruddham /
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 [3-7,8 dhvanyAlokaH viSayAzrayamapyanyadaucityaM tAM niyacchati / kAvyaprabhedAzrayataH sthitA bhedavatI hi sA // 7 // vaktRvAcyagaucitye matyapi viSayAzrayamanyadaucityaM saGghaTanAM niyacchati / yataH kAvyasya prabhedAH - muktakaM saMskRtaprAkRtApabhraMzanibaddham, mandAnitakavizeSakakalApakakulakAni, paryAyavandhaH. parikayA. khaNDakathAmakalakatha . sagabandho'bhineyArthamAkhyAyikAkathe ityevamAdayaH / tadAzrayeNApi saGghaTanA vizeSavatI bhavati / tatra muktakeSu ramabandhAbhinivezinaH kavestadAzrayamaucityam / tacca dArzatameva / anyatra kAmacAraH / muktakeSu prabandheSviva rasabandhAbhinivezinaH kavayo dRzyante / tathAhyamarukakavemuktakAH zRGgAraramamyandinaH prabandhAyamAnAH prasiddhA eva / mandAnita kAdiSu tu vikaTanibandhanaucityAnmadhyamamamAmAdIrvasamAme eva racane / prabandhAzrayeSu yathoktaprabandhaucityamevAnumatavyam / payoyabandhe punarasamAsAmadhyamamamAse eva maGghaTane / kadAcidaucityAzrayeNa dIrghasamAmAyAmapi saGghaTanAyAM paruSA grAmyA ca vRttiH parihartavyA / parikathAyAM kAmacAraH, tatretivRttamAtropanyAmena nAtyantaM rasabandhAbhinivezAt / khaNDakathAsakalakayayostu prAkRtaprasiddhayoH kulakAdinibandhanabhUyastvAddIrghasamAsAyAmapi na vigadhaH / vRtyaucityaM tu yathArasamanusatavyam / sargabandhe tu rasatAtparya yathAgmamAcityamanyathA tu kAmacAraH: dvayorapi mArgayoH sargabandhavidhAyinAM darzanAdramatAtparya mAvIyaH / abhineyArthe tu sarvathA ramabandhe'bhinivezaH kAryaH / AgnyAyikAkathayAmnu gadyanibandhanabAhulyAdye chandobandhabhinnaprasthAnatvAdiha niyama heturakRtapUrvA'pi manAk kriyate / etadyathoktamaucityameva tasyA niyAmakam / sarvatra gadyabandhe'pi cchandoniyamajite // 8 //
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-9,10,11] mvanyAlokaH yadetadaucityaM vaktRvAcyagataM saGghaTanAyA niyAmakamuktametadeva gadya chandoniyamavarjite'pi viSayApekSaM niyamahetuH / tathA hyatrApi yadA kaviH kavinibaddho vA vaktA rasabhAvarahitastadA kAmacAraH / rasabhAvasamanvite tu vaktari pUrvoktamevAnusatavyam / tatrApi ca viSayaucityameva / AkhyAyikAyAM tu bhUmnA madhyamasamAsAdIrghasamAse eva saGghaTane / gadyasya vikaTabandhAzrayeNa cchAyAvatvAt / tatra ca tasya prakRSyamANatvAt / kathAyAM tu vikaTabandhaprAcurye'pi gadyasya rasabandhoktamaucityamanusatavyam / rasabandhoktamaucityaM bhAti sarvatra saMzritA / racanA viSayApekSaM tattu kizcivibhedavat // 9 // athavA padyavaddyabandhe'pi rasabandhoktamaucityaM sarvatra saMzritA racanA bhavati / tattu viSayApekSaM kiJcidvizeSavadbhavati, na tu sarvAkAram / tathA hi gadyabandhe'pyatidIrghasamAsA racanA na vipralambhazRGgArakaruNayorAkhyAyikAyAmapi zobhate / nATakAdAvapyasamAsaiva na raudravIrAdivarNane / viSayApekSaM tvaucityaM pramANato'pakRSyate prakRpyate ca / tathA hyAkhyAyikAyAM nAtyantamasamAmA svaviSaye'pi nATakAdo nAtidadhisamAmA ceti saGghaTanAyA diganumatavyA / idAnImalakSyakramavyaGgayo dhvaniH prabandhAtmA rAmAyaNamahAbhAratAda prakAzamAnaH prasiddha eva / tasya tu yathA prakAzanaM tatpratipAdyate / --- vibhAvabhAvAnubhAvasaJcAyau~cityacAruNaH / vidhiH kathAzarIrasya vRttasyotpakSitasya vA // 10 // itivRttavazAyAtAM tyaktvAnanuguNAM sthitim / utprekSyApyantarAbhISTarasocitakathonayaH // 11 //
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhvanyAlokaH [3-12,13,14 sandhisandhyaGgaghaTanaM msAbhivyaktyapekSayA // na tu kevalayA zAstrasthitisampAdanecchayA // 12 // uddIpanaprazamane ythaavsrmntraa|| rasasyArabdhavizrAnteranusandhAnamaGginaH // 13 // alaGkantInAM zaktAvapyAnurUpyeNa yojanam / pravandhasya rasAdInAM vyaJjakatve nibandhanam // 14 // prabandho'pi ramAdInAM vyaJjaka ityuktaH tamya vyaJjakalve nibandhanam / prathamaM tAvadvibhAvabhAvAnubhAvamaJcA?cityacAruNaH kathAzarIrasya vidhiryathAyathaM pratipipAdayiSitarasabhAvAdyapekSayA ya ucito vibhAvo bhAvo'nubhAvaH saJcArI vA tadaucityacAruNaH kathAzarIramya vidhiyaJjakatve nibandhanamekam / tatra vibhAvacityaM tAvatprasiddham / bhAvaucityaM tu prakRtyaucityAt / prakRtighuttamamadhyamAdhamabhAvena divyamAnupAdibhAvena ca vibhedinI / tAM yathAyathamanumRtyAmaGkIrNaH sthAyI bhAva upanibadhyamAna aucityabhAg bhavati / anyathA tu kevalamAnuSAzrayeNa divyasya kevaladivyAzrayeNa vA kevalamAnuSasyo - tmAhAdaya upanibadhyamAnA anucitA bhavanti / tathA ca kevalamAnuSasya rAnAdavaNane saptArNavalaGghanAdilakSaNA vyApArA upanibadhyamAnAH sauSThavabhRto'pi nArasA eva niyamena bhavanti, tatra tvanaucityameva hetuH / nanu nAgalokagamanAdayaH sAtavAhanaprabhRtInAM zrUyante, tadalokasAmAnyaprabhAvAtizayavarNane kimanaucityaM sarvorvIbharaNakSamANAM kSamAbhunAmiti / netadastiH na vayaM brUmo yatprabhAvAtizayavarNanamanucitaM rAjJAm, kiM tu kevalamAnuSAzrayeNa yotpAdyavastukathA kriyate tasyAM divyamaucityaM na yojanIyam / divyamAnuSAyAM tu kathAyAmubhayamaucityayojanamaviruddhameva / yathA pANDavAdikathAyAma / mAtavAhanAdiSu tu yaSu yAvadapadAnaM zrUyate teSu tAvanmAtramanugamya
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-14] dhvanyAlokaH 57 mAnamanuguNatvena pratibhAsate / vyatiriktaM tu teSAmevopanibadhyamAnamanucitam / tadayamatra paramArtha: anaucityAdRte nAnyadrasabhaGgasya kAraNama | prasiddhaucityabandhastu rasasyopaniSatparA || ata eva ca bharate prakhyAta vastuviSayatvaM prakhyAtodAttanAyakatvaM ca nATakasyAvazyakartavyatayopanyastam / tena hi nAyakaucityAnaucityaviSaye kacirna vyAmuhyati / yastUtpAdyavastu nATakAdi kuryAttasyAprasiddhA nucitanAyakasvabhAvavarNane mahAn pramAdaH / - nanutsAhAdibhAvane kathaJciddivyamAnuSyAdyaucityaparIkSA kriyata tatkriyatAm, ratyAdau tu kiM tayA prayojanam : ratirhi bhAratavarSocitenaiva vyavahAreNa divyAnAmapi varNanIyeti sthitiH / naivam; tatraucityAtikrameNa sutarAM doSaH / tathA hyadhamaprakRtyaucityenottamaprakRteH zRGgAropanibandhane kA bhavenno pahAsyatA | trividhaM prakRtyaiaucityaM bhAratavarSe'pyasti zRGgAraviSayam / yattu divyamaucitya tattatrAnupakArakameveti cet na vayaM divyamaucityaM zRGgAraviSayamanyatkiJcidbrUmaH / kiMH tarhi ? bhAratavarSaviSaye yathottamanAyakeSu rAjAdiSu zaGgAropanibandhastathA divyAzrayo'pi zobhate / na ca rAjAdiSu grAmyazRGgAropanibandhanaM prasiddhaM nATakAdau, tathaiva deveSu tatparihartavyam / nATakAderabhineyArthatvAdabhinayasya ca sambhogazRGgAraviSayasyAsabhyatvAttatra parihAra iti cennaH yadyabhinayasyaivaMviSayamyAmabhyatA tatkAvyasyaivaviSayasya sA kena nivAryate ? tasmAdabhineyArthe'nabhineyArthe vA kAvye yaduttamaprakRte rAjAderuttamaprakRtinAyikAbhiH saha grAmyamambhogavarNanaM tatpitro smambhogavarNanamiva sutarAmasabhyam / tathaivottamadevatAdiviSayam / na ca sambhogazRGgArasya suratalakSaNa evaikaH prakAraH yAvadanye'pi
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhvanyAlokaH [3-14 prabhedAH parasparapramadazanAdayaH mambhavanti. ta kammAduttamaprakRtiviSaye na varNyante ? tammAdutsAhavadratAvapi prakRtyaucityamanusatavyam / tathaiva vimmayAdiSu / yattvevaMvidhe viSaye mahAkavInAmapyasamIkSyakAritA lakSye dRzyate ma doSa eva / ma tu zaktitiraskRtatvAtteSAM na lakSyata ityuktameva / anubhavaucityaM tu bharatAhI pramiddhameva / iyattacyate - bharatAdiviracitAM sthitiM vAnuvartamAnena mahAkaviprabandhAvA paryAlocayatA mvapratibhAM vAnumaratA kavinAvahitacetasA bhUtvA vibhAvAdyaucityabhraMzaparityAge para: prayatno vidheyaH aucityavataH kathAzarIramya vRttasyotprekSitasya vA graho vyaJaka ityanenaitatpratipAdayati - yaditihAsAdiSu kathAsu ramavatISu vividhAsu matISvapi yattatra vibhAvAdyaucityavatkathAzarIraM tadeva grAhyaM netarat / vRttAdapi ca kathAzarIrAdutprekSite vizeSataH prayatnavatA bhavitavyam / tatra hyanavadhAnAtsavalataH kaveravyutpattimambhAvanA mahatI bhavati / parikara zlokazcAtra kathAzarIramutpAdyavastu kAyaM tathAtathA / yathA rasamayaM sarvameva tatpratibhAsate / / tatra cAbhyupAyaH samyavibhAvAdyaucityAnusaraNam / tacca darzitameva / kiJca manti siddharasaprakhyA ye ca rAmAyaNAdayaH / kathAzrayA na tairyojyA svecchA rasavirodhinI / / tenu hi kathAzrayeSu tAvatsvecchaiva na yojyA / yaduktam- kathAmArge na cAtikramaH / svecchApi vA yadi yojyate, rasavirodhinI na yojyA / idamaparaM prabandhasya rasAbhivyaJjakatve nibandhanam / itivRttavazAyAtAM kathaJcidrasAnanuguNAM sthitiM tyaktvA punarutprekSyApyantarAbhISTarasocitakayonnayo
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-15] dhvanyAlokaH vidheyaH, yathA kAlidAsaprabandheSu / yathA ca sarvasenaviracite harivijaye / yathA ca madIya evArjunacarite mahAkAvye / kavinA kAvyamupanibadhnatA sarvAtmanA rasaparatantreNa bhavitavyam / tatretivRtte yadi rasAnanuguNAM sthitiM pazyettAM bhaktvApi svatantratayA rasAnuguNaM kathAntaramutpAdayet / na hi kaveritivRttamAtranirvahaNena kiJcitprayojanam, itihAsAdeva tatsiddheH / 59 rasAdivyaJjakatve prabandhasya cedamanyanmukhyaM nibandhanaM, yatsandhInAM mukhapratimukhagarbhAvamazanirvahaNAkhyAnAM tadaGgAnAM copakSepAdInAM ghaTanaM rasAbhivyaktyapekSayA, yathA ratnAvalyAm; na tu kevalaM zAstrasthitisampAdanecchayA / yathA veNIsaMhAre vilAsAkhyasya pratimukhasandhyaGgasya prakRtarasanibandhAnanuguNamapi dvitIye'Gke bharatamatAnusaraNamAtrecchayA ghaTanam / idaM cAparaM prabandhasya rasavyaJjakatve nimittaM yaduddIpana prazamane yathAvasaramantarA rasastha, yathA ratnAvalyAmeva / punarArabdhavizrAnte rasasyAGgino'nusandhizca yathA tApasavatsarAje / prabandhavizeSasya ca nATakAde rasavyaktinimittamidaM cAparamavagantavyaM yadalaMkRtInAM zaktAvapyAnurUpyeNa yojanam / zakto hi kaviH kadAcidalaGkAra nibandhane tadAkSiptatayaivAnapekSitarasabandhaH prabandhamArabhate tadupadezArthamidamuktam / dRzyante ca kavayo'laGkAranibandhanaikarasA anapekSitarasAH prabandheSu / kiJca - anusvAnopamAtmApi prabhedo ya udAhRtaH / dhvanerasya prabandheSu bhAsate so'pi keSucit // 15 // asya vivakSitAnyaparavAcyasya dhvaneranuraNanarUpanyaGgayo'pi yaH prabheda udAhRto dviprakAraH so'pi prabandheSu keSuciddyotate / tadyathA madhumathanavijaye pAJcajanyoktiSu / yathA vA kAmadevasya sahacarasamAgame viSamatrANalIlAyAm / yathA ca gRdhragomAyusaMvAdAdau mahAbhArate /
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhvanyAlokaH suptiRcanasambandhastathA kArakazaktibhiH / kRttaddhitasamAsaizca dyotyo'lakSyakramaH kacit / / 16 // alakSyakramo dhvanerAtmA rasAdi : muvizaSemti vizaSevacanavizeSa sambandhavizeSaiH kArakazaktibhiH kRdvizeSaimtaddhitavizeSaH samAmezceti cazabdAnnipAtopasargakAlAdibhiH prayu tairabhivyajyamAno dRzyate / yathAnyakkAro hyayameva me yadarayastatrApyamo tApamaH / so'pyatrava nihanti rAsamakuka nIvatyahA rAvaNaH / dhigdhika zakranita prabodhitavatA kiM kumbhakarNena vA svargagrAmaTikAviluNThanavRthocchUnaiH kimebhirbhujaiH / / atra hi zloke bhUyasA sarveSAmapyeSAM sphuTameva vyaJjakatvaM dRzyate / tatra * me yadarayaH / ityanena supsambandhavacanAnAmabhivyaJjakatvam / 'tatrApyaso nApama ' ityatra taddhitanipAtayoH / 'so'pyatraiva nihanti rAkSasakulaM jIvatyaho rAvaNaH ityatra tiGkArakazaktInAm / * dhigdhika zakrajitam ityAdau zlokAH kRttaddhitasamAmopamANAma / evaMvidhamya vyaJakabhUyastve ca ghaTamAne kAvyasya mAtizAyinI bandhacchAyA mamunmIlati / yatra hi vyaGgayAvabhAminaH padamyakamyeva tAvadAvibhAvamtatrApi kAvye kApi bandhacchAyA kimuta yatra teSAM bahUnAM mamavAyaH / yathAtrAnantarIditazloke / atra hi * rAvaNa ityasmin par3he:rthAnnagmaMkaminavAcyena dhvaniprabhedenAlaGkRte'pi punaranantaroktAnAM vyaJjakaprakArANAmudbhAmanam / dRzyante ca mahAtmanAM pratibhAvizeSabhAnAM bAhulyenevavidhA vandhaprakArAH / yathA maharSayAmasya atikrAntamugvAH kAlAH pratyupasthitadAruNAH / zvaH zvaH pApIyadivamAH pRthivI gatayauvanA / / atra hi kRttaddhitavacanairalakSyakramavyaGgayaH, * pRthivI gatayauvanA'
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-16] mvanyAlokaH ityanena cAtyantatiraskRtavAcyo dhvaniprakAraH prakAzitaH / eSAM ca subAdInAmekaikazaH samuditAnAM ca vyaJjakatvaM mahAkavInAM prabandheSu prAyeNa dRzyate / subantasya vyaJjakatvaM yathA - tAlaiH ziJjadvalayasubhagaiH kAntayA nartito me / yAmadhyAste divasavigame nIlakaNThaH suhRddhaH // tintasya yathA - avasara rouM cia NimmiAi~ mA puMsa me haacchIiM / dasaNamettumbhattehiM jehiM hiaaM tuha Na NAam / / [ apasara roditumeva nirmite mA puMsaya hate akSiNI me / darzanamAtronmatAbhyAM yAmyAM tava hRdayaM na jJAtam // [iti cchAyA] yathA vA - mA paMthaM ruMdha mahaM avehi bAlaa aho si ahiriio| amhe aNirikkAo suNNagharaM rakkhidavvaM nno|| [mA panthAnaM rudhaH mama apehi bAlaka aho asi ahrokH| vayaM parataMtrAH zUnyagRhaM rakSitavyaM naH / / iti cchAyA ] sambandhasya yathA - aNNattha vacca bAlaa NhAaMti kIsa puloesi / eaM bho jAAbhIruANa tUhaM cia Na hoi / [ anyatra bana bAlaka snAntI kiM mAM pazyasi / etad bho jAyAbhIrukANAM tIrthameva na bhavati // iti cchAyA ] kRtakaprayogeSu prAkRteSu taddhitaviSaye vyaJjakatvamAvedyata eva / avajJAtizaye kaH / samAsAnAM ca vRttyaucityena viniyojane /
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhvanyAlokaH nipAtAnAM vyaJjakatvaM yathA ayamekapade tayA viyogaH priyayA copanataH suduHmahA me / navavAridharodayAdahobhibhavitavyaM ca nirAtapatvaramyaiH / / ityatra cazabdaH / yathA vA muhuragulimavRtAdharauSThaM pratiSedhAkSaraviklavAbhirAmama / mukhamaMmavivani pazmalAkSyAH kathamapyunnamitaM na cumbitaM tu / / atra tuzabdaH / nipAtAnAM pramiddhamapIha dyotakatvaM ramApekSayoktamiti draSTavyam / upamagANAM vyaJjakatvaM yathA nIvArAH zukagarbhakoTaramugvabhraSTAstarUNAmadhaH prasnigdhAH kvacidigudIphalabhidaH sUcyanta evopalAH / vizvAsopagamAdabhinnagatayaH zabdaM sahante mRgA stoyAdhArapathAzca valkalazigvAnipyandalekhAGkitAH / / ityAdau / dvitrANAM copasagANAmekatra pade yaH prayogaH so'pi gmavyaktyanuguNatayava nirdossH| yathA - pribhrazyatyuttarIyatviSi tamasi mamudrIkSya vInAvRtIndrAgjantUna ' ityaadau| yathA vA - ' manuSyavRttyA mamupAcarantam ' ityAdau / nipAtAnAmapi tathaiva / yathA - * aho batAsi spRhaNIyavIryaH ityAdau / yathA vA - ye jIvanti na mAnti ye sma vapuSi prItyA pranRtyanti ca prasyandipramadAzravaH pulakitA dRSTe guNinyUrjite / hA vikkaSTamaho kva yAmi zaraNaM teSAM janAnAM kRte nItAnAM pralayaM zaThena vidhinA mAdhudviSaH puSyatA / / ityAdau /
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-16] dhvanyAlokaH padapaunaruktyaM ca vyaJjakatvApekSayaiva kadAcitprayujyamAnaM zobhA mAvahati / yathA - yadvaJcanAhitamatirbahucATugarbha kAryonmukhaH khalajanaH kRtakaM bravIti / tatsAdhavo na na vidanti vidanti kintu kartuM vRthA praNayamasya na pArayanti / / ityAdau / kAlasya vyaJjakatvaM yathA samavisamaNivvisesA samaMtao maMdamaMdasaMcArA / airA hohiMti pahA maNorahANaM pi dullaMdhAH // [samaviSamanirvizeSAH samantato mandamandasaJcArAH / acirAdbhaviSyanti panthAno manorathAnAmapi durlakSyAH / / iti cchAyA ] atra hyacirAdbhaviSyanti panthAna ityatra bhaviSyantItyasmin pade pratyayaH kALavizeSAbhidhAyI rasaparipoSahetuH prakAzate / ayaM hi gAthArthaH pravAsavipralambhazRGgAravibhAvatayA vibhAvyamAno rasavAn / yathAtra pratyayAMzo vyaJjakastathA kvacitprakRtyaMzo'pi dRzyate / yathA tadnehaM natabhitti mandiramidaM labdhAvagAhaM divaH sA dhenurjaratI caranti kariNAmetA ghanAbhA ghaTAH / sa kSudro musaladhvaniH kalamidaM saGgItakaM yoSitAmAzcarya divasairdvijo'yamiyatI bhUmiM samAropitaH / / atra zloke divasairityasmin pade prakRtyazo dyotakaH / marvanAmnAM ca vyaJjakatvaM yathAnantarokte zloke / atra ca sarvanAmnAmeva vyaJjakatvaM hRdi vyavasthApya kavinA kvetyAdizabdaprayogo na kRtaH / anayA dizA sahRdayairanye'pi vyaJjakavizeSAH svayamutprekSaNIyAH / etacca sarva padavAkyaracanA
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhvanyAlokaH dyotanoktyaiva gatArthamapi vaicitryeNa vyutpattaye punaruktam / nanu cArthasAmarthyAkSepyA rasAdaya ityuktama. tatra sutrAdInAM vyaJjakatvavaicitryakathanamananvitameva / uktamatra par3hAnAM vyaJjakatvoktyavasare / kiJcArthavizeSAkSyepyatve'pi ramAdInAM teSAmarthavizeSANAM vyaJjakazabdAvinAbhA vitvAdyathApradarzitaM vyaJjakasvarUpaparijJAnaM vibhajyopayujyata ev| zabdavizeSANAM cAnyatra ca cArutvaM yadvibhAgenopadarzitaM tadapi teSAM vyaJjakatvenaivAvasthitamityavagantavyam / 64 [3-17, yatrApi na tat saMpratibhAsate tatrApi vyaJjake racanAntaraM yadRSTaM sauSThavaM teSAM pravAhapatitAnAM tadevAbhyAsAdapAddhatAnAmapyavabhAsata ityavamAtavyam / ko'nyathA tulye vAcakatve zabdAnAM cArutvaviSayo vizeSaH syAt / anya evAsau sahRdayasaMvedya iti cet kimidaM sahRdayatvaM nAma kiM rasabhAvAnapekSakAvyAzrita samayavizeSAbhijJatvam uta rasabhAvAdimayakAvyasvarUpaparijJAnanaipuNyam ? pUrvasmin pakSe tathAvidha sahRdaya vyavasthApitAnAM zabdavizeSANAM cArutvaniyamo na syAt / punaH samayAntareNAnyathApi vyavasthApanasambhavAt / dvitIyasmiMstu pakSe rasajJataiva sahRdayatvamiti / tathAvidhaiH sahRdayaiH saMvedyo rasAdisamarpaNasAmarthyameva naisargikaM zabdAnAM vizeSa iti vyaJjakatvAzrayyeva teSAM mukhyaM cArutvam / vAcakatvAzrayastu prasAda evArthApekSAyAM teSAM vizeSaH / arthAnapekSAyAM tvanuprAsAdireva / evaM rasAdInAM vyaJjakasvarUpamabhidhAya teSAmeva virodhirUpaM lakSayitumidamupakramyate / - prabandhe muktake vApi rasAdInbandhumicchatA / yatnaH kAryaH sumatinA parihAre virodhinAm // 17 //
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-18,19] dhvanyAlokaH prabandhe muktake vApi ramabhAvanibandhanaM pratyAdRtamanAH kavirvirodhiparihAre paraM yatnamAdadhIta / anyathA tvasya rasamayaH zloka eko'pi mamyaGna sampadyate / kAni punastAni virodhIni yAni yatnataH kaveH parihartavyAnItyucyatevirodhirasasambandhivibhAvAdiparigrahaH / vistareNAnvitasyApi vastuno'nyasya varNanam / / 18 / / akANDa eva vicchittirakANDe ca prakAzanam / paripASaM gatasyApi paunaHpunyena dIpanam / rasasya syAvirodhAya vRtyanaucityameva ca // 19 // prastutarasApekSayA virodhI yo rasastasya sambandhinAM vibhAvAnubhAvavyabhicAriNAM parigraho rasavirodhahetukaH sambhAvanIyaH / tatra virodhirasavibhAvaparigraho yathA zAntaramavibhAveSu tadvibhAvatayaiva nirUpiteSvanantarameva zRGgArAdivibhAvavarNane / virodhirasabhAvaparigraho yathA priyaM prati praNayakalahakupitAsu kAminISu vairAgyakathAbhiranunaye / virodhirasAnubhAvaparigraho yathA praNayakupitAyAM priyAyAmapramIdantyAM nAyakasya kopAvezavivazasya raudrAnu bhAvarNane / ayaM cAnyo rasabhaGgaheturyatprastutarasApekSayA vastuno'nyasya kathaJcidanvitasyApi vistareNa kathanam / yathA vipralambhazRGgAre nAyakamya kasyacidva yitumupakrAnte kaveyamakAdyalaGkAranibandhanarasikatayA mahatA prabandhena parvatAdivarNanam / ayaM cAparo rasabhaGgaheturavagantavyo yadakANDa eva vicchittiH rasasyAkANDa eva ca prakAzanam / tatrAnavasare virAmo rasasya yathA nAyakasya kasyacitgRhaNIyasamAgamayA nAyikayA kayAcitparAM paripoSapadavI prApte prakAre vidite ca parasparAnurAge samAgamopAyacintocitaM vyavahAramutsRjya
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhvanyAlokaH [3-19 svatantratayA vyApArAntaravarNane / anavasare ca prakAzanaM rasasya yathA pravRtte prakRddhavivikvIrasar3aye kalpasaGkhyakalpe salAma devaprAyasyApi tAvannAyakasyAnupakrAntavipralambhazRGgArasya nimittamucitamantareNaiva zRGgArakathAyAmavatAravarNane / na caivaMvidhe viSaye daivavyAmohitatvaM kyApuruSamya parihAro yato rasabandha eva kaveH prAdhAnyena pravRttinibandhanaM yuktam / itivRttavarNanaM tadupAya evetyuktaMHprAk ' AlokArthI yathA dIpazikhAyAM yatnavAJjanaH' ityAdinA / ata eva cetivRttamAtravarNanaprAdhAnye'GgAGgibhAvarahitarasabhAvanibandhane ca kavInAmevaMvidhAni skhalitAni bhavantIti rasAdirUpavyaGgayatAtparyameveSAM yuktamiti yatno'smAbhirArabdho na dhvanipratipAdanamAtrAbhinivezena / punazcAyamanyo rasabhaGgaheturavadhAraNIyo yatparipoSaM gatasyApi rasasya paunaHpunyena dIpanam / upabhukto hi ramaH svasAmagrIlabdhaparipoSaH punaH punaH parAmRzyamANaH parimlAnakusumakalpaH kalpate / tathA vRttervyavahArasya yadanaucityaM tadapi rasabhaGgahetureva / yathA nAyakaM prati nAyikAyAH kasyAzciducitAM bhaGgimantareNa svayaM sambhogAbhilASakathane / yadi vA vRttInAM bharataprasiddhAnAM kaizikyAdInAM kAvyAlaGkArAntaraprasiddhAnAmupanAgarikAdyAnAM vA yadanaucityamaviSaye nibandhanaM tadapi rasabhaGgahetuH / evameSAM rasavirodhinAmanyeSAM cAnayA dizA skyamuprekSitAnAM parihAre satkavibhikhahitairbhavitavyam / parikara zlokAzcAtra - mukhyA vyApAraviSayAH sukavInAM rasAdayaH / teSAM nibandhane bhAvyaM taiH sadaivApramAdibhiH // nIrasastu prabandho yaH so'pazabdo mahAn kaveH / . ma tenAkavireva myAdanyenAmmRtalakSaNaH / / pUrve vizRGkhalagiraH kavayaH prAptakIrtayaH / tAnmamAzritya na tyAjyA nItireSA manISiNA / /
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ El. bhanyAlokaH vAlmIkivyAsamukhyAzca ye prakhyAtAH kavIzvarAH / tadabhiprAyabAyo'yaM nAsmAbhirdarzito nayaH / / iti / vivAkSite rase labdhapratiSThe tu virodhinAm / bAdhyAnAmaGgabhAvaM vA prAptAnAmuktiracchalA // 20 // svasAmagrayA labdhaparipoSe tu vivakSite rase virodhinAM virodhirasAGgAnAM bAdhyAnAmaGgabhAvaM vA prAptAnAM satAmuktiradoSa, / bAdhyatvaM hi virodhinAM zakyAbhibhavatve sati nAnyathA / tathAca teSAmuktiH prastutaramaparipoSAyeva sampadyate / aGgabhAvaM prAptAnAM ca teSAM virodhitvameva nivartate / aGgabhAvaprAptirhi teSAM svAbhAvikI samAropakRtA vA / tatra yeSAM naisargikI teSAM tAkduktAvavirodha eva / yathA vipralambhazRGgAre tadaGgAnAM vyAdhyAdInAM, teSAM ca tadaGgAnAmevAdoSo nAtadaGgAnAm / tadaGgatve ca sambhavatyapi maraNamyopanyAso na jyAyAn / Azrayavicchede rasasyAtyantavicchedaprApteH / karuNasya tu tathAvidha viSaye paripoSo bhaviSyatIti cet na; tasyAprastutatvAt, prastutasya ca vicchedAt / yatra tu karuNarasasyaiva kAvyArthatvaM tatrAvirodhaH / zRGgAre vA maraNasyAdIrghakAlapratyApattisambhave kadAcidupanibandho nAtyantavirodhI / dIrghakAlapratyApattau tu tasyAntarA pravAhaviccheda evetyevaMvidhetivRttopanivandhanaM ramavandhapradhAnena kavinA parihartavyam / tatra labdhapratiSThe tu vivakSite rase virodhirasAGgAnAM bAdhyatvenoktAbadoSo yathA kvAkArya zazalakSmaNaH kvaH ca kulaM bhUyo'pi dRzyeta sA doSANAM prazamAya me zrutamaho kope'pi kAntaM mukham / kiM vakSyantyapakalmaSAH kRtadhiyaH svapne'pi sA durlabhA cetaH svAsthyamupaihi kaH khalu yuvA:dhanyo'dharaM pAsyati / /
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhvanyAlokaH [3-20 yathAvA puNDarIkamya mahAzvatAM prati pravRttanirbharAnurAgamya dvitIyamunikumAropadezavaNena / svAbhAvikyAmaGgabhAvaprAptAvadoSo yathA bhramimaratimalamahRdayatAM pralayaM mRcchAM tamaH zarIramAdam / maraNaM ca jaladabhujaganaM prasaya kurute viSaM viyoginInAm / / ityAdoM / mamAropitAyAmapyavirodho yathA ' pANDakSAmama' ityAdau / yathAvA- ." kopAtkomalalolabAhulatikApAzena " ityAdau / iyaM cAGgabhAvaprAptiranyA yadadhikArikatvAtpradhAna ekasmin vAkyAthai gmayobhovayovA parasparavirodhinodvayoraGgabhAvagamanaM tamyAmapi na doSaH / yathA 'kSipto hamnAvalagnaH' ityAdau / kathaM tatrAvirodha iti cet. dvayorapi tayoranyaparatvena vyavasthAnAt / anyaparatve'pi virodhinoH kathaM virodhanivRttiriti cet. ucyate-vidhI viruddhasamAvezasya duSTatvaM nAnuvAde / yathA__ehi gaccha patottiSTha vada maunaM samAcara / evamAzAgrahagrastaiH krIDanti dhanino'rthibhiH / / ityAdau / atrahi vidhipratiSedhayoranUrANAnatvena mamAveze na virodha stathehApi bhavati / zloke hyasminnIrSyAvipralambhazRGgArakaruNavastunonavidhIyamAnatvam / tripuraripuprabhAvAtizayasya vAkyArthatvAttadaGgatvena ca tayovyavasthAnAt / na ca gmeSu vidhyanuvAdavyavahAro nAstIti zakyaM vaktum, teSAM vAkyArthatvenAbhyupagamAt / vAkyAthamya ca vAcyamya yau vidhyanuvAdau tau nadAkSiptAnAM rasAnAM kena vAryate / yI sAkSAdrasAdInAM kAvyArthatA nAmyupagamyate, taisteSAM tannimittatA tAvadavazyamabhyupagantavyA / tathApyatra loke na virodhaH / yasgAinudyamAnAGganimittobhayarasavastusahakAriNo vidhIyamAnAMzAdbhAvavizeSapratItirutpadyate natazca na kazcidvigedhaH / dRzyate hi viruddhobhayasahakAriNaH
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-20] dhvanyAlokaH kAraNAtkAryavizeSotpattiH / viruddhaphalotpAdana hetutvaM hi yugapadekasya kAraNasya viruddhaM na tu viruddhobhayasahakAritvama / evaMvidhaviruddhapadArthaviSayaH kathama bhinayaH prayoktavya iti cet, anUdyamAnaivaMvidhavAcyaviSaya: yA vAtI sAtrApi bhaviSyati / evaM vidhyanuvAdanayAzrayeNAtra loke parihRtastAvadvirodhaH / kiM ca nAyakasyAbhinandanIyodayasya kasyacitprabhAvAtizayavarNanaM tatpratipakSANAM yaH karuNo rasaH sa parIkSakANAM vaiklavyaM nAdadhAti pratyuta prItyatizayanimittatAM pratipadyata ityatastasya kuNThazaktikatvAttadvirodhavidhAyino na kazviddoSaH / tasmAdvAkyArthIbhUtasya rasasya bhAvasya vA virodhI gmavirodhIti vaktuM nyAyyaH na tvaGgabhUtasya kasyacit / 69 athavA vAkyArthIbhUtasyApi kasyacitkaruNarasaviSayasya tAdRzena zRGgAravastunA bhaGgivizeSAzrayeNa saMyojanaM rasaparipoSAyaiva jAyate / yataH prakRtimadhurAH padArthAH zocanIyatAM prAptAH prAgavasthAbhAvibhiH saMsmaryamANai rvilAsairadhikataraM zokAvezamupajanayanti / yathA ayaM sa razanotkarSI pInastanavimardanaH / nAmyUrujaghanasparzI nIvIvistraMsanaH karaH // ityAdau / tadatra tripurayuvatInAM zAmbhavaH zarAgnirAdrIparAdhaH kAmI yathA vyavaharati sma tathA vyavahRtavAnityanenApi prakAreNAntyeva nirvirodhatvam / tasmAdyathA yathA nirUpyate tathA tathAtra doSAbhAvaH / itthaM ca krAmantyaH kSatakomalAGguligaladraktaiH sadarbhAH sthalIH pAdaiH pAtitayAvakairiva patadvAppAmbudhautAnanAH / bhItA bhrtRkraavlmbitkr| stvadvairinAryo'dhunA dAvAgniM parito bhramanti punarapyadvivAhA iva / /
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 pvanyAlokaH [3-21,22,23 ityevamAdInAM sarveSAmeva nirvirodhatvamavagantavyam / evaM tAvadrasAdInAM virodhirasAdibhiH samAvezAsamAvezayorviSayavibhAgo darzitaH / ___ idAnIM teSAmekaprabandhavinivezane nyAyyo yaH kramastaM pratipAdayitamucyate - prasiddhe'pi prabandhAnAM nAnArasanibandhane / eko rasoGgIkartavyasteSAmutkarSamicchatA // 21 // pravandheSu mahAkAvyAdiSu nATakAdiSu vA viprakIrNatayAGgAGgibhAvena bahavo rasA upanibadhyanta ityatra prasiddhau satyAmapi yaH prabandhAnAM chAyAtizayayogamicchati tena teSAM ramAnAmanyatamaH kazcidvivakSito ramo'Ggitvena vinivezayitavya ityayaM yuktataro mArgaH / nanu ramAntareSu bahuSu prAptaparipoSeSu satsu kathamakamyAGgitA na virudhyata ityAzaGkayedamucyate - rasAntarasamAvezaH prastutasya rasasya yH| nopahantyaGgitAM so'sya sthAyitvenAvamAsinaH // 22 // prabandheSu prathamataraM prastutaH san punaH punaraMnusandhIyamAnatvena sthAyI yo ramastamya makalabandhavyApino ramAntarairantarAlavartibhiH samAvezo yaH ma nAGgitAmupahanti / etadavopapAdayitumucyate kAyamekaM yathA vyApi prabandhasya vidhIyate / nathA rasamyApi vidho virodho naiva vidyate // 23 // mandhyAdimayasya prabandhazarIrasya yathA kAryamekamanuyAyi vyApaka kalpyate na ca tatkAryAntarainai saGkIyate. na ca taiH saGkIryamANasyApi tasya prAdhAnyamapacIyata nathaiva rasasyApyekasya sanniveze kriyamANe virodho na
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-24] vanyAlokaH kazcit / pratyuta pratyuditavivekAnAmanusandhAnavatAM sacetasAM tathAvidhe viSaye prAdAtizayaH pravartate / nanu yeSAM rasAnAM paramparAvirodhaH yathA - vIrazRGgArayoH zRGgArahAsyayoH raudrazRGgArayorvIrAdbhutayorvIraraudrayo raudrakaruNayoH zRGgArAdbhutayorvA tatra bhavatvaGgAGgibhAvaH / teSAM tu sa kathaM bhavedyeSAM parasparaM bAdhyabAdhakabhAvaH / yathA - zRGgArabIbhatsayorvIrabhayAnakayoH zAntaraudrayoH zAntazRGgArayo varvA ityAzaGkayedamucyate - avirodhI virodhI vA rasogini rasAntare / paripoSaM na netavyastathA syAdaviropitA // 24 // aGgini ramAntare zRGgArAdau prabandhavyaGgaye sati avirodhI virodhI vA rasaH paripoSaM naM netavyaH / tatrAvirodhino rasasyAGgirasApekSayAtyanta. mAdhikyaM na kartavyamityayaM prathamaH paripoSaparihAraH / utkarSasAmye'pi tayorvirodhAsambhavAt / yathA ekatto ruai piA aNNatto samaratUraNigghoso / heNa raNaraseNa a bhaDassa dolAiaM hiaaM // [ ekato roditi priyA anyataH samaratUyanirghoSaH / mnehena raNarasena ca bhaTamya dolAyitaM hRdayam // iti cchAyA! yathAvA-- kaNThAcchitvAkSamAlAvalyamiva kare hAramAvartayantA kRtvA paryavandhaM viSadharapatinA mekhalAyA guNena / mithyAmantrAbhinApasphuradadharapuTavyaJjitAvyaktahAsA devI sandhyAmyasUyAhasitapazupatistatra dRSTA tu vo'vyAt / / ityatra / aGgirasaviruddhAnAM nyabhicAriNAM prAcuryeNAnivezanam, nivezane vA
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 dhvanyAlokaH [3-25 kSipramevAGgirasavyabhicAryanuvRttiriti dvitIyaH / aGgatvena punaH punaH pratyavekSA paripoSaM nIyamAnasyApyaGgabhUtasya rasatyeti tRtIyaH / anayA dizAnye'pi prakArA utprekSaNIyAH / virodhinastu rasasyAGgirasApekSayA kasyacinnyUnatA sampAdanIyA / yathA zAnte'Ggini zRGgArasya zRGgAre vA zAntasya / paripoSarahitasya rasasya kathaM rasatvamiti cet-uktamatrAGgiramApekSayeti / aGgino hi rasasya yAvAn paripoSastAvAMstasya na kartavyaH; svatastu sambhavI paripoSaH kena vAyate / etaccApakSikaM prakarSayogitvamekasya rasasya bahuraseSu prabandheSu rasAnAmaGgAGgibhAvamanabhyupagacchatApyazakyapratikSepamityanena prakAreNAvirodhinAM virodhinAM ca rasAnAmaGgAGgibhAvena samAveze prabandheSu syAdavirodha : / etacca sarva yeSAM raso rasAntarasya vyabhicArIbhavati iti darzanaM tanmatenocyate / matAntare tu rasAnAM sthAyino bhAvA upacArAdrasazabdenoktAsteSAmanatvaM nirvirodhameva / evamavirodhinAM virodhinAM ca prabandhasthenAGginA rasena samAveze sAdhAraNamavirodhopAyaM pratipAdyedAnI virodhiviSayameva taM pratipAdayitumidamucyate / viruddhaikAzrayo yastu virodhI sthAyino bhavet / sa vibhinnAzrayaH kAryastasya poSe'pyadoSatA // 25 // aikAdhikaraNyavirodhI nairantayavirodhI ceti dvividho virodhii| tatra prabandhasthena sthAyinAGginA ramenaucityApekSayA viruddhakAzrayo yo virodhI, yathA vIraNa bhayAnakaH. sa vibhinnAzrayaH kaaryH| tasya vIrasya ya AzrayaH kathAnAyakamtadvipakSaviSaye sannivezayitavyaH / tathA sati ca tasya, virodhino'pi yaH paripoSaH sa nirdoSaH / vipakSaviSaye hi bhayAtizayavarNane nAyakamya nayaparAkramAdisampatsutarAmudyotitA bhavati / etacca madIye'rjunacarite'rjunamya pAtAlAvataraNaprasaGge vaizayena pradarzitam /
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-26,27] dhvanyAlokaH evamaikAdhikaraNyavirodhinaH prabandhasthena sthAyinA rasenAGgabhAvagamane nirvirodhitvaM yathA tathA dArzatam / dvitIyasya tu tatpratipAdayitumucyate ekAzrayatve nirdoSo nairantarye virodhavAn / rasAntaravyavadhinA raso vyaGganyaH sumedhasA // 26 // yaH punarekAdhikaraNatve nirvirodho nairantarye tu virodhI sa rasAntaravyavadhAnena prabandhe nivezayitavyaH / yathA zAntazRGgArau nAgAnande nivezitau / zAntazca tRSNAkSayasukhasya yaH paripoSastallakSaNo rasaH pratIyata eva / tathA coktam yacca kAmasukhaM loke yacca divyaM mahatsukham / tRSNAkSayasukhasyaite nArhataH SoDazI kalAm / / iti / yadi nAma sarvajanAnubhavagocaratA tasya nAsti naitAvatAsAvalokasAmAnyamahAnubhAvacittavRttivizeSaH pratikSeptuM zakyaH / na ca vIre tasyAnta-- bhIvaH kartuM yuktaH / tasyAbhimAnamayatvena vyavasthApanAt / asya cAhakAraprazamaikarUpatayA sthiteH / tayozcaivaMvidhavizeSasadbhAve'pi yayaikyaM parikalpyate tadvIraraudrayorapi tathA prasaGgaH / dayAvIrAdInAM ca cittavRttivizeSANAM sarvAkAramahaGkArarahitatve zAntarasaprabhedatvam, itarathA tu vIraprabhedatvamiti vyavasthApyamAne na kazcidvirodhaH / tadevamasti zAnto rasaH / tasya cAviruddharamavyavadhAnena pravandhe virodhirasasamAveze satyapi nirvirodhatvam, yathA pradarzite viSaye / etadeva sthirIkartumidamucyate-- rasAntarAntaritayorekavAkyasthayorapi / nivartate hi rasayoH samAveze viropitA // 27 //
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 dhvanyAlokaH [3-28,29 ramAntaravyavahitayorekaprabandhasthayorvi rodhitA nivartata ityatra na kAcidbhrAntiH / yasmAdekavAkyamthayorapi ramayoruktayA nItyA viruddhatA nivartate / yathA bhUreNudigdhAnnavapArijAtamAlArajovAsitabAhumadhyAH / gADhaM zivAbhiH pariramyamANAnsurAGganAzliSTabhunAntarAlAH / / sazoNitaiH kanyabhujAM mukuradbhiH pakSaiH khagAnAmupavIjyamAnAn / saMvanitAzcandanavArimekaiH sugandhibhiH kalpalatAdukUlaiH / / vimAnaparyaGkatale niSaNNAH kutUhalAviSTatayA tadAnIm / nirdizyamAnAMllalanAGgulIrbhivIrAH svadehAn patitAnapazyan / / ityAdau / atrahi zRGgArabIbhatsayostadaGgayovI vIraramavyavadhAnena samAvezo na virodhI / virodhamavirodhaM ca sarvatretyaM nirUpayet / vizeSatastu zRGgAre sukumAratamo basau // 28 // yathoktalakSaNAnusAreNa virodhAvirodhau sarveSu raseSu prabandhe'nyatra ca nirUpayetsahRdayaH; vizeSatastu zaGgAre / sa hi ratiparipoSAtmakatvAdratazca svalpenApi nimittena bhaGgamambhavAtsukumAratamaH sarvebhyo rasebhyo manAgapi virodhisamAvezaM na sahate / avadhAnAtizayavAn rase tatraiva stkviH| bhavettasmin pramAdo hi jhaTityevopalakSyate // 29 // tatraiva ca rase sarvebhyo'pi rasemyaH saukumAryAtizayayogini kaviravadhAnavAn prayatnavAnsyAt / tatra hi pramAdyatastasya sahRdayamadhye kSipramevAvajJAviSayatA bhavati / zRGgAraramo hi saMsAriNAM niyamenAnubhavaviSayatvAtsarvarasebhyaH kamanI
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-30,31] vanyAlokaH yatayA pradhAnabhUtaH / evaM ca sati vineyAnunmukhIkartuM kAvyazobhAryameva vaa| tadviruddharasasparzastadaGgAnAM na duSyati // 30 // zRGgAraviruddharasasparzaH zRGgArAGgANAM yaH sa na kevalamavirodhalakSaNayoge sati na duSyati yAvadvineyAnunmukhIkatuM kAvyazobhArthameva vA kriyamANo na duSyati / zRGgArarasAGgarunmukhIkRtAH santo hi vineyAH sukhaM vinayopadezAn gRhNanti / sadAcAropadazarUpA hi nATakAdigoSThI vineyajanahitArthameva munibhirvtaaritaa| kiM ca zRGgArasya sakalajanamanoharAbhirAmatvAttadaGgasamAvezaH kAvye zobhAtizayaM puSyatItyanenApi prakAreNa virodhini rase zRGgArAgasamAvezo na virodhI / tatazca satyaM manoramA rAmAH satyaM ramyA vibhUtayaH / kiM tu mattAGganApAGgabhaGgalolaM hi jiivitm:|| ityAdiSu nAsti rsvirodhdossH| vijJAyetyaM rsaadiinaamvirodhvirodhyoH| viSayaM sukaviH kAvyaM kurvanmuhAti na kacit // 31 // itthamanenAnantaroktena prakAreNa rasAdInAM rasabhAvatadAbhAsAnAM parasparaM virodhasyAvirodhasya ca viSayaM vijJAya sukaviH kAvyaviSaye pratibhAtizayayuktaH kAvyaM kurvanna kvacinmuhyati / evaM rasAdiSu virodhAvirodhanirUpaNasyopayogitvaM pratipAdya vyaJjakavAcyavAcakanirUpaNasyApi tadviSayasya tatpratipAdyate---
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 dhvanyAlokaH |3-32,33 vAcyAnAM vAcakAnAM ca yadaucityena yojanam / rasAdiviSayeNetatkarma mukhyaM mahAkavaH // 32 / / vAcyAnAminivRttavizeSANAM vAcakAnAM ca tadviSayANAM rasAdiviSayeNaucityena yayojanametanmahAkavemukhyaM karma / ayameva hi mahAkavemugyo vyApArI yadrasAdIneva mukhyatayA kAvyArthIkRtya tadvayaktyanuguNatvena zabdAnAmarthAnAM copanibandhanam / etacca ramAditAtparyeNa kAvyanibandhanaM bharatAdAvapi suprasiddhameveti pratipAdayitumAha gmAyanuguNatvana vyavahAro'yaMzabdayoH / aucityavAnyastA etA vRttayo dvividhAH sthitAH // 33 // vyavahAro hi vRttirityucyate / natra gmAnuguNa aucityavAnvAcyAzrayo yo vyavahArastA etAH kazikyAdyA vRttayaH / vAcakAzrayAzcopanAgarikAdyAH / vRttayo hi gmAditAtparyaNa maMnivezitAH kAmapi nATyasya kAvyasya ca cchAyAmAnahanti / rasAdayo hi dvayorapi tayorjIvabhUtAH: itivRttAdi tu zarIrabhRtameva / ___atra kecidAhu:-" guNaguNinyavahAro rasAdInAmitivRttAdibhiH saha yuktaH, na tu jIvazarIravyavahAraH / rasAdimayaM hi vAcyaM pratibhAsate na tu ramAdibhiH pRthagbhUtam / " iti / atrocyate-yadi rasAdimayameva vAcyaM yathA gauratvamayaM zarIrama; evaM mati yathA zarIre pratibhAsamAne niyamenaiva gauratvaM pratibhAsate mavamya tathA vAcyatvena sahaiva ramAdayo'pi sahRdayasyAMsahRdayasya ca pratibhAmeran / na caivamaH tathA caitatpratipAditameva prthmohyote| syAnmatam; ratnAnAmiva jAtyatvaM pratipattavizeSataH saMvedyaM vAcyAnAM
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-33] dhvanyAlokaH vAcyena rasAdirUpatvamiti / naivam; yato yathA jAtyatvena pratibhAsamAne ratne ratnasvarUpAnatiriktatvameva tasya lakSyate tathA rasAdInAmapi vibhAvAnubhAvAdirUpavAcyAvyati riktatvameva lakSye ta / na caivam; na hi vibhAvAnubhAvavyabhicAriNa eva rasA iti kasyacidavagamaH / ata eva ca vibhAvAdipratItyavinAbhAvinI rasAdInAM pratItiriti tatpratItyoH kAryakAraNabhAvana vyavasthAnAtkramo' vazyambhAvI / sa tu lAghavAnna prakAzata iti ' alakSyakramA eva santo vyaGgayA rasAdayaH' ityuktam / __nanu zabda eva prakaraNAdyavacchinno vAcyavyaGgayayoH samameva pratItimupajanayatIti kiM tatra krmklpnyaa| na hi zabdasya vAcyapratItiparAmarza eva vyaJjakatve nibandhanam / tathAhi gItAdizabdebhyo'pi rasAbhivyaktirasti / na ca teSAmantarA vAcyaparAmarzaH / atrApi brUmaH- prakaraNAdyavacchedena vyaJjakatvaM zabdAnAmityanumatamevaitadasmAkam / kiM tu tavyaJjakatvaM teSAM kadAcitsvarUpavizeSanibandhanaM kadAcidvAcakazaktinibandhanam / tatra yeSAM vAcakazaktinibandhanaM teSAM yadi vAcyapratItimantareNaiva svarUpapratItyA niSpannaM tadbhavenna tarhi vAcakazaktinibandhanam / atha tannibandhanaM tanniyamenaiva vAcyavAcakabhAvapratItyuttarakAlatvaM vyaGgayapratIteH prAptameva / sa tu kamo yadi lAghavAnna lakSyate tatkiM kriyate / yadi ca vAcyapratItimantareNaiva prakaraNAdyavacchinnazabdamAtrasAdhyA rasAdipratItiH syAttadavadhAritaprakaraNAnAM vAcyavAcakabhAve ca svayamavyutpannAnAM pratipattRRNAM kAvyamAtrazravaNAdevAsau bhavet / sahabhAve ca vAcyapratIteranupayogaH. upayoge vA na sahabhAvaH / yeSAmapi svarUpavizeSapratItinimittaM vyaJjakatvaM yathA gItAdizabdAnAM teSAmapi svarUpapratItarvyaGgayapratItezca niyamabhAvI kramaH / tattu zabdasya kriyApauvApayamananyasAdhyatatphalaghaTanAsvAzubhAvinISu vAcyenA .
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhvanyAlokaH virodhinyabhidheyAntaravilakSaNe rasAdau na pratIyate / kvacitta lakSyata eva yathAnuraNanarUpavyaGgayapratItiSu / tatrApi kathamiti ceducyate - arthazaktimUlAnuraNanarUpavyaGgaye dhvanau tAvadabhidheyasya tatsAmadhyokSiptasya cArthasyAbhidheyAntaravilakSaNatayAtyantavilakSaNe ye pratItI tayorazakyanihnavo nimittanimittibhAva iti sphuTameva tatra paurvAparyam / yathA prathamodyAne pratIyamAnArthasiddhyarthamudAhRtAsu gAthAsu / tathAvidha ca viSaye vAcyavyaGgayayoratyantavilakSaNatvAdyaiva ekasya pratItiH saivetarasyeti na zakyate vaktuma | zabdazaktimUlAnuraNanarUpavyaGgaye tu dhvanau- 78 gAvo vaH pAvanAnAM paramaparimitAM prItimutpAdayantu [2-33 ityAdAvaryadrayapratItau zAbdyAmarthadvayasyopamAnopameyabhAvapratItirupamA vAcaka padavirahe satyarthamAmarthyAdAkSipteti tatrApi sulakSyamabhidheyavyaGgacAlaGkArapratItyoH paurvAparyam / padaprakAzazabdazaktimUlAnuraNanarUpavyaGgaye'pi dhvanau vizeSaNapadasyobhayArthasambandhayomyasya yojakaM padamantareNa yojanamazAbdamapyarthAdavasthitamityatrApi pUrvatradabhidheyatatsAmarthyAkSiptAlaGkAramAtrapratItyoH susthitameva paurvAparyam / Arthyapi ca pratipattistathAvidhe viSaye ubhayArthasambandhayomyaizabdasAmarthyaprasAviti zabdazaktimUlA kalpyate / 1 avivakSitavAcyasya tu vane prasiddhasvaviSayavaimukhyapratItipUrvakamevArthAntaraprakAzanamiti niyamabhAvI kramaH / tatrAvivakSitavAcyatvAdeva vAcyena saha vyaGgayasya kramapratItivicAro na kRtaH / tasmAdabhidhAnAbhidheyapratItyoriva vaacyvynggcprn|tyornimittnimittibhaavaanniymbhaavii kramaH / sa tUktayuktyA kvacilakSyate kacinna labhyate // tadevaM vyaJjakamukhena dhvaniprakAreSu nirUpiteSu kazcidbrUyAt kimidaM
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-33] dhvanyAlokaH vyaJjakatvaM nAma ? vyaGgayArthaprakAzanaM hi vyaJjakatvam / tad vyaGgayatvaM cArthasya vyaJjakasiddhayadhInam; vyaGgyApekSayA ca vyaJjakatvamiddhirityanyonyasaMzrayAdavyavasthAnam / nanu vAcyavyatiriktasya vyaGgayasya siddhiH prAgeva pratipAditA tatsiddhayadhInA ca vyaJjakasiddhiriti kaH paryanuyogAvasaraH / satyamevaitat; prAguktayuktibhirvAcyavyatiriktamya vastunaH siddhiH kRtA. sa tvartho vyaGgayatayaiva kasmAdvyapadizyate / yatra ca prAdhAnyenAvasthAnaM tatra vAcyata yaivAsau vyapadeSTuM yuktaH / tatparatvAdvAkyasya / atazca tatprakAzino vAkyasya vAcaka tvameva vyApAraH / kiM tasya vyApArAntarakalpanayA ? tasmAttAtparyaviSayo yo'rthaH sa tAvanmukhyatayA vAcyaH / yA tvantarA tathAvidhe viSaye vAcyAntarapratItiH sA tatpratIterupAyamAtraM padArthapratItiriva vAkyArthapratIteH / __ atrocyate-yatra zabdaH svArthamabhidadhAno'rthAntaramavagamayati tatra yattasya mvArthAbhidhAyitvaM yacca tadarthAntarAvagamahetutvaM tayoravizeSo vizeSo vA / na tAvadavizeSaH, yasmAttau dvau vyApArau bhinnaviSayau bhinnarUpau ca pratIyete eva / tathAhi vAcakatvalakSaNo vyApAraH zabdasya svArthaviSayaH gamakatvalakSaNastvayoM - viSayaH / na ca svaparavyavahAro vAcyavyaGgayayorapahnotuM zakyaH, ekasya sambandhitvena pratIteraparasya sambandhisambandhitvena / vAcyo hyarthaH sAkSAcchabdasya sanbandhI taditarastvabhidheyasAmAkSiptaH sambandhisambandhI / yadi ca svasambandhitvaM sAkSAttasya syAttadAAMntaratvavyavahAra eva na syAt / tasmAdviSayabhedastAvattayoApArayoH suprasiddhaH / rUpabhedo'pi prasiddha eva / na hi yaivAbhidhAnazaktiH saivAvagamanazaktiH / avAcakasyApi gItazabdAde rasAdilakSaNArthAvagamadarzanAt / azabdasyApi ceSTAderarthavizeSaprakAzanaprasiddheH / tathAhi brIDAyogAnnatavadanayA' ityAdizloke ceSTAvizeSaH sukavinArthaprakAzanahetuH pradarzita eva / tasmAdbhinnaviSayatvAdbhinnarUpatvAcca svArthAbhidhA
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhvanyAlokaH (3-33 yitvamarthAntarAvagamahetutvaM ca zabdamya yattayoH mpaSTa eva bhedaH / vizeSazcenna tahIdAnImavagamanamyAbhidheyamAmarthyAkSiptamyArthAntaramya vAcyatvavyapadezyatA / zabdavyApAragocaratvaM tu tasyAsmAbhiripyata eva, tattu vyaGgayatvenaiva na vAcyatvena / prasidbhAbhidhAnAntarasambandhayogyatvena ca tamyArthAntaramya pratIteH zabdAntareNa mvArthAbhidhAyinA yadviSayIkaraNaM tatra prakAzanoktireva yuktA / na ca padArthavAkyAthanyAyo vAcyavyaGgayayoH / yataH padArthapratIti rasatyaiveti kaizcidvidvadbhirAsthitam / yairapyamatyatvamamyA nAmyupeyate nAkyArthapadArthayorghaTatadupAdAnakAraNanyAyo'bhyupagantavyaH / tathAhi ghaTe niSpanne tadupAdAnakAraNAnAM na pRthagupalambhastathaiva vAkye tadarthe vA pratIte padatadarthAnAM teSAM tadA vibhaktatayopalambhe vAkyArthabuddhireva dUrIbhavet / natveSa vAcyavyaGgyayAyAyaH / na hi vyaGgaye pratIyamAne vAcyabuddhirdUrIbhavati, vAcyAvabhAsAvinAbhAvena tasya prakAzanAt / tasmAdghaTapradIpanyAyastayoH: yathaiva hi prardApadvAreNa ghaTapratItAvutpannAyAM na pradIpaprakAzo nivartate tadvanyAyapratItau vAcyAvabhAsaH / yattu prathamodyote * yathA padArthadvAreNa ' ityAdhuktaM tadupAyatvamAtrAtsAmyavivakSayA / nanvevaM yugapadayadvayayogitvaM vAkyasya prAptaM tadbhAve ca tasya vAkyateva vighaTate. tamyA ekArthyalakSaNatvAt : naiSa doSaH: guNapradhAnabhAvena tayorvyavasthAnAt / vyaGgayamya hi kvacitprAdhAnyaM vAcyasyopasarjanabhAvaHkvacidvAcyasya prAdhAnyamaparamya guNabhAvaH / tatra vyaGgayaprAdhAnye dhvanirityuktameSaH vAcyaprAvAnya nu prakAgantaraM nirdezyate / tasmAsthitametat -- vyaGgayaparatve'pi kAvyamya na vyaGgayamyAbhidhayatvamapi tu vyaGgacatvameva / . kiM ca vyaGgayasya prAdhAnyenAvivakSAyAM vAcyatvaM tAvadbhavadbhirnAbhyupagantavyamatatparatvAcchandamya / tadasti tAvadvyaGgayaH zabdAnAM kazcidviSaya
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-33]] dhvanyAlokaH iti / yatrApi tasya prAdhAnyaM tatrApi kimiti tasya svarUpamapadbhUyate / evaM tAvadvAcakatvAdanyadeva vyaJjakatvam; itazca vAcakatvAnyaJjakatvasyAnyatvaM yadvAcakatvaM zabdaikAzrayamitarattu zabdAzrayamAzrayaM ca zabdArthayodvayorapi vyaJjakatvasya pratipAditatvAt / guNavRttistUpacAreNa lakSaNayA cobhayAzrayApi bhavati / kintu tato'pi ... vyaJjakatvaM svarUpato viSayatazca bhidyate / rUpabhedastAvadayam-yadamukhyatayA vyApAro guNavRttiH prasiddhA / vyaJjakatvaM tu mukhyatayaiva zabdasya vyApAraH / na hyAdvyaGgayatrayapratItiryA tasyA amulyatvaM manAgapi lakSyate / __ ayaM cAnyaH svarUpabhedaH -- yadguNavRttiramukhyatvena vyavasthitaM vAcakatvamevocyate / vyaJjakatvaM tu vAcakatvAdatyantaM vibhinnameva / etacca pratipAditam / ayaM cAparo rUpabhedo yadguNavRttau yadArtho'rthAntaramupalakSayati, tadopalakSaNIyArthAtmanA pariNata evAsau :sampadyate / yathA .. gaGgAyAM ghoSaH" ityAdau / vyaJjakatvamArge tu yadArtho'rthAntaraM dyotayati tadA svarUpaM prakAzayanevAsAvanyasya prakAzakaH pratIyate pradIpavat / yathA - * lIlAkamalapatrANi gaNayAmAsa pArvatI' ityAdau / yadi ca yatrotiraskRtambapratItirartho'rthAntaraM lakSayati tatra lakSaNAvyavahAraH kriyate, tadevaM sati lakSaNaiva mukhyaH zabdavyApAra iti prAptam / yasmAtprAyeNa vAkyAnAM vAcyavyatiriktatAtparyaviSayArthIvabhAsitvam / nanu tvatpakSe'pi yadArtho vyaGgayatrayaM prakAzayati tadA zabdasya kIdRzo vyApAraH / ucyate-prakaraNAdyavacchinnazabdavazenaivArthasya tathAvidhaM vyaJjakatvamiti zabdasya tatropayogaH kathamapadbhUyate / viSayabhedo'pi guNavRttivyaJjakatvayoH spaSTa eva / yato vyaJjakatvasya rasAdayo'laGkAravizeSA vyaGgayarUpAvacchinnaM vastu ceti trayaM viSayaH / tatra rasAdipratItiguMgavRttiriti na kenaciducyate, na ca zakyate vaktum / vyaGgayA dhva-6
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhvanyAlokaH [3-33 laGkArapratItirapi tathaiva / vastucAmanvapratItaye svazabdAnabhidhayatvena yatpratipAdayitumipyate tada vyaGgayam / tacca na marva guNavRtterviSayaH. pramiddhyanurodhAbhyAmapi gauNAnAM zabdAnAM prayogadarzanAt / tathoktaM prAk / yadapica guNavRttarviSayastadapi ca vyaJjakanvAnupravezena / tasmAdguNavRttepi vyaJjakatvasyAtyannavilakSaNatvam / vAcakatvaguNavRttivilakSaNasyApi ca tamya tadubhayAzrayatvena vyavasthAnam / vyaJjakatvaM hi kvacidvArakatvAzrayeNa vyavatiSThate. yathA vivakSitAnyaparavAcye vanau / kvacittu guNavRttyAzrayeNa yathA avivakSitavAcye dhvanau / tadubhayAzrayatvapratipAdanAyaiva ca dhvaneH prathamataraM dvau prbhedaavupnystau| tadubhayAzritatvAca tadekarUpatvaM tasya na zakyate vaktum / yasmAnna tadvAcakatvaika rUpameva. kvacilakSaNAzrayeNa vRtteH / na ca lakSaNekarUpamevAnyatra vAcakatvAzrayaNa cavamyAnAt / na cobhayadharmatvenaiva tadekaikarUpaM na bhavati / yAvadvAcakatva sagAdirUparahitazabdadhamanvenApi / tathAhi gItadhvanInAmapi vyaJjakatva mamti gmAdiviSayam / na ca teSAM vAcakatvaM lakSaNA vA kathaJcilakSyate / zabdAdanyatrApi viSaye vyanjakatvamya darzanAdvAcakatvAdizabdadharmaprakAratvamayukta vaktuma / yadi ca vAcakatvalakSaNAdInAM zabdaprakArANAM prasiddhaprakAravilakSaNatve'pi vyaJjakatvaM prakAratvena parikalpyate tacchabdasyaiva prakAratvena kasmAnna priklpyte| tadevaM zAbde vyavahAre trayaH prakArAH - vAcakatvaM guNavRttiya'JjakatvaM c| tatra vyaJjakatve yadA vyaGgayaprAdhAnyaM tadA dhvaniH, tasya cAvivakSitavAcyA vivakSitAnyaparavAcya dheti dvau prabhedAvanukAntau prathamataraM tau savistaraM ninnaatii| anyo brUyAt -nanu vivakSitAnyaparavAcye dhvanau guNavRttitA nAstIti
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-33) dhvanyAlokaH yaducyate tadyuktam / yasmAdvAcyavAcakapratItipUrvikA yatrArthAntarapratipattistatra kathaM guNavRttivyavahAraH : na hi guNavRttau yadA nimittena kenacidviSayAntare zabda Aropyate atyantatiraskRtasvArthaH yathA agnirmANavaka: ityAdau yadA svAthamaMzenAparityajaMstatsambandhadvAreNa viSayAntaramAkrAmati yathA vA ' gaGgAyAM ghoSaH ' ityAdau tadAvivakSitavAcyatvamupapadyate / ata eva ca vivakSitAnyaparavAcye dhvanauM vAcyavAcakayordvayorapi svarUpapratItirathAvagamanaM ca dRzyata iti vyaJjakatvavyavahAro yuktyanurodhI / svarUpaM prakAzayanneva parAvabhAsako vyaJjaka icyucyate / tathAvidhe viSaye vAcakatvasyaiva vyaJjakatvamiti guNavRttivyavahAro niyamenaiva na zakyate kartum / avivakSitavAcyastu dhvaniguNavRtteH kathaM bhidyate / tasya prabhedadvayaM guNavRttiprabhedadvayarUpatA lakSyata evaM yataH / 83 -- ayamapi na doSaH / yasmAdavivakSitavAcyA dhvanirguNavRttimArgAzrayo'pi bhavati na tu guNavRttirUpa eva / guNavRttirhi vyaJjakatvazUnyApi dRzyate / vyaJjakatvaM ca yayoktacArutvahetuM vyaGgayaM vinA na vyavatiSThate / guNavRttistu vAcyadharmAzrayeNaiva vyaGgayamAtrAzrayeNa cAmedopacArarUpA sambhavati yathA * tIkSNatvAdagnirmANavakaH . ' AhlAdakatvAcandra evAsyA mukhamityAdI / yathA ca' priye jane nAsti punaruktam ityAdau / yApi lakSaNarUpA guNavRttiH mApyupalakSaNIyArthasaMvandhamAtrAzrayeNa cArurUpavyaGgayapratItiM vinApi sambhavatyeva, yathA-* maJcAH krozantItyAdau viSaye / yatra tu sA cArurUpavyaGgayapratItihetustatrApi vyaJjakatvAnupravezenaiva vAcakatvavat / asambhavinA cArthena yatra vyavahAraH yathA suvarNapuSpAM pRthivIm ' ityAdau tatra cArurUpavyaGgayapratItireva prayojiketi tathAvidhepi viSaye guNavRttau satyAmapi dhvanivyavahAra eva yuktyanurovI. tasmAdavivakSitavAcye dhvano dvayArapi prabhedayovyaJjakatvavizeSAviziSTA guNavRtti tu
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhvanyAlokaH [3-33 tadekarUpA sahRdayahRdayAhlAdinI pratIyamAnA / pratItihetutvAdviSayAntare tadrUpazUnyAyAzca darzanAt / eta va sarva prAvitamapi sphuTatarapratItaye punaruktam / api ca vyaJjakatvalakSaNo yaH zabdArthayodharmaH sa prasiddhasambandhAnurodhIti na kasyacidvimativiSayatAmarhati / zabdArthayorhi prasiddho yaH sambandho vAcyavAcakabhAvAkhyattamanuhanvAna evaM vyaJjakatvalakSaNo vyApAraH sAmagryantarasambandhAdaupAdhikaH pravartate / ata eva vAcakatvAttasya vizeSaH / vAcakatvaM hi zabdavizeSasya niyata AtmA vyutpattikAlAdArabhya tadavinAbhAvena tamya prasidvatvAt / pta tvaniyataH, aupAdhikatvAt / prakaraNAdyavacchedena tasya pratIteritarathA tvapratoteH / nanu yadyaniyatastatkiM tasya svarUpaparIkSayA / naiSa doSaH; yataH zabdAtmani tamyAniyatatvam, na tu sve viSaye vyaGgayalakSaNe / liGgatvanyAyazvAsya vyAkabhAvasya lakSyate; yathA liGgatvamAzrayeSvaniyatAbhAsam, icchAdhInatvAt; svaviSayAvyabhicAri ca / tathaivedaM yathA darzitaM vyajakatvam / zabdAnmanyaniyatatvAdeva ca tasya vAcakatvaprakAratA na zakyA kalpayitum / yadi hi vAcakatvaprakAratA tasya bhavettacchabdAtmani niyatatApi syAdvAcakatvavat / sa ca tathAvidha aupAdhiko: dharmaH zabdAnAmautpattikazabdArthasambandhavAdinA vAkyatattvavidA pauruSApauruSeyayorvAkyayorvizeSamabhidadhatA niyamenAbhyupagantavyaH, tadanabhyupagame hi tasya zabdArthasambandhanityatve satyapyapauruSeyapauruSeyayorvAkyayorarthapratipAdane nirvizeSatvaM syAt / tadanabhyupagame tu pauruSeyANAM vAkyAnAM puruSecchAnuvidhAnasamAropitopAdhikavyApArAntarANAM satyapi svAbhidheyasanbamdhAparityAge mithyArthatApi bhavet / dRzyate hi bhAvAnAmaparityaktasvasvabhAvAnAmapi sAmagryantarasamyAtasampAditaupAdhikavyApAgannarANAM viruddhakriyatvam / tathA hi-himamayUkhaprabhRtInAM nirvApitasakalajIvalokaM zItalatvamudvahatAmeva priyAvirahadahanadahyamAna
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-33] dhvanyAlokaH mAnasaijanairAlokyamAnAnAM satAM santApakAritvaM prasiddhameva / tasmAtpauruSayANAM vAkyAnAM satyapi naisargike'rthasambandhe mithyArthatvaM samarthayitumicchatA vAcakatvavyatiriktaM kiMcidrUpamaupAdhikaM vyaktamevAbhidhAnIyam / tacca vyaJjakatvAhate nAnyat / vyaGgacaprakAzanaM hi vyaJjakatvam / pauruSeyANi ca vAkyAni prAdhAnyena puruSAbhiprAyameva prakAzayanti / sa ca vyaGgaya eva na tvabhidheyaH, tena sahAbhidhAnasya vAcyavAcakabhAvalakSaNasambandhAbhAvAt / nanvanena nyAyena sarveSAmeva laukikAnAM vAkyAnAM dhvanivyavahAraH prasaktaH / sarveSAmapyanena nyAyena vyajakatvAt / satyametat; kiM tu vaktrabhiprAyaprakAzanena yad vyaJjakatvaM tatsarveSAmeva laukikAnAM vAkyAnAmaviziSTam / tattu vAcaka tvAnna bhidyate, vyaGgyaM hi tatra nAntarIyakatayA vyavasthitam; na tu vivakSitatvena / yasya tu vivakSitatvena vyaGgayasya sthiti : tadvayaJjakatvaM dhvanivyavahArasya prayojakam / yattvabhiprAyavizeSarUpaM vyaGgayaM zabdArthAbhyAM prakAzata tadbhavati vivakSitaM tAtparyeNa prakAzyamAnaM sat / kintu tadeva kevalamaparimitaviSayasya dhvanivyavahArasya na prayojakamavyApakatvAt / tathA darzitabhedatrayarUpaM tAtparyaNa dyotyamAnamamiprAyarUpamanabhiprAyarUpaM ca sarvameva dhvanivyavahArasya prayojakamiti yathoktavyaJjakatvavizeSa dhvanilakSaNe nAtivyAptirna cAvyAptiH / tasmAdvAkya tattvavidA matena tAvadvyajakatvalakSaNaH zAbdo vyApAro na virodhI pratyutAnuguNa eva lkssyte| parinizcitanirapabhraMzazabdabrahmaNAM vipazcitAM matamAzrityaiva pravRtto'yaM dhvanivyavahAra iti taiH saha kiM virodhAvirodhau cintyete / kRtrimazabdArthasambandhavAdinAM tu yuktividAmanubhavasiddha evAyaM vyaJjakabhAvaH zabdAnAmA ntarANAmivAvi rodhazceti na pratikSepyapadavImavatarati / vAcakatve hi tArkikANAM vipratipattayaH pravartantAm, kimidaM svAbhAvika zabdAnAmAhosvitsAmayikamityAdyAH / vyaJjakatve tu tatpRSThabhAvini bhAvAntara sAdhAraNe lokaprasiddha evAnugamyamAne :ko vimatInAmavasaraH 1 alaukike hyarthe
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhvanyAlokaH [3-33 tArkikANAM vimatayo nikhilAH pravatante na tu lokike| na hi nIlamadhugadivazeSalokendriyagocare vAdhArahite tattva parasparaM vipratipannA dRzyante / na hi bAdhArahitaM nIlaM nIlamiti vannapareNa pratiSidhyate netannIlaM patimataditi / tathaiva vyaJjakatvaM vAcakAnAM zabdAnAmavAcakAnAM ca gIta vanInAmazabdarUpANAM ca ceSTAdInAM yanmerveSAmanubhavamiddhameva tatkanApanUyate / azabdamarthaM ramaNIyaM hi mUcayanto vyavahArAstathA vyApAga nivaddhAzcAnivaddhAzca vidagdhapariSatsu vividhA vibhAvyante / tAnupahAsyatAmAtmanaH pariharana ko'tisandadhIta sacetAH / atha brUyAt. amtyatimandhAnAvamaraH vyaJjakatvaM zabdAnAM gamakatvaM tacca liGgatvamatazca vyaGgayapratItiArlaGgipratItireveti liGgiliGgabhAva eva teSAM vyaGgayavyaJjakabhAvo nAparaH kazcit / atazcaitadavazyameva boddhavyaM yammAdvaktrabhiprAyApekSayA vyaJjakatvamidAnImeva tvayA pratipAditaM vaktrabhiprAyazcAnumeyarUpa eva / atrocyate-nanvevamapi yadi nAma syAttatkiM nazchinnam ? vAcakatvaguNavRttivyatirikto vyaJjakatvalakSaNaH zabdavyApAro'stItyasmAbhirabhyupagatam / namya caivamapi na kAcita kSatiH / taddhi vyaJjakatvaM liGgatvamamtu anyadvA / marvathA pramiddhazAbdaprakAravilakSaNatvaM zabdavyApAraviSayatvaM ca tasyAstIti nAstyevAvayAvivAdaH / na punarayaM paramArtho yadvyaJjakatvaM liGgatvameva sarvatra vyaGgayapranItizca liGgipratItireveti / ___ yadapi svapakSasiddhaya'smaduktamanUditaM tvayA vaktrabhiprAyamya vyaGgyavenAbhyupagamAttatprakAzane zabdAnAM liGgatvameveti tadetadyathAsmAbhirabhihitaM nadvibhajya pratipAdyateH zrUyatAm - dvividho viSayaH zabdAnAm - anumeyaH pratipAdyazca / natrAnumeyo vivakSAlakSaNaH / vivakSA ca zabdasvarUpaprakAzanecchA zabdenAthaprakAzanecchA ceti dviprakArA / tatrAdyA na zAbdavyavahArAGgam / sA
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ 87 3-33| dhvanyAlokaH hi praannitvmaatrprtipttiphlaa| dvitIyA tu zabdavizeSAvadhAraNAvamitavyavahitApi zabdakaraNavyavahAranibandhanam / te tu dve apyanumeyo viSayaH zabdAnAm / pratipAdyastu prayokturarthapratipAdanasamIhAviSayIkRto'rthaH / sa ca dvividhaH--vAcyo vyaGgayazca / prayoktA hi kadAcitsvazabdenArtha prakAzayituM samIhate kadAcitsvazabdAnabhidheyatvena prayojanApekSayA kayAcit / sa tu dvividho'pi pratipAdyo viSayaH zabdAnAM na liGgitayA svarUpeNa prakAzate, api tu kRtrimeNAkRtrimeNa vA sambandhAntareNa / vivakSAviSayatvaM hi tasyArthasya zabdeliGgitayA pratIyate na tu svarUpam / yadi hi liGgatayA tatra zabdAnAM vyApAraH syAttacchabdArthe samyamithyAtvAAMdevivAdA eva na pravarteran dhUmAdiliGgAnumitAnumeyAntaravat / vyaGga yazcArthI vAcyasAmAMkSitatayA vAcyavacchabdamya sambandhI bhavatyeva / mAkSAdamAkSAdbhAge hi sambandhasyAprayojakaH / vAcyavAcakabhAvAzrayatvaM ca vyaJjakatvamya prAgatra dArzatam / tasmAdvaktrabhiprAyarUpa evaM vyaGgaye liGgatayA zabdAnAM vyApAra: / tadviSayIkRte tu pratipAdyatayA / pratIyamAne tasminnabhiprAyarUpe'nabhiprAyarUpa ca vAcakatvenaiva vyApAraH sambandhAntareNa vA / na tAvadvAcakavana yathokta prAk / sambandhAntareNa vyanjakatvameva / na ca vyajakatvaM liGgatvarUpametra AlokAdiSvanyathA dRSTatvAt / tasmAtpratipAdyo viSayaH zabdAnAM na liGgitvena sambandhI vAcyavat / yo hi liGgitvena teSAM sambandhI yathA darzito viSayaH sa na vAcyatvena pratIyate, api tUpAdhitvena / pratipAdyasya ca viSayasya liGgitve tadviSayANAM vipratipattInAM laukikaireva kriyamANAnAmabhAvaH prasajyeteti / etaccoktameva / yathA ca vAcyaviSaye pramANAntarAnugamena mamyaktvapratIto kvacikriyamANAyAM tasya pramANAntaraviSayatve satyapi na zabdavyApAraviSayatAhAni
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhvanyAlokaH [3-34 mtavyaGgayasyApi / kAvyaviSaye ca vyaGgayavartItInAM satyAsatyatvanirUpaNasyAprayojakatvameveti tatra pramANa nakhya pAraparIkSApahAmAyata mmpdyte| tasmAlliGgipratotireva mAtra vyaGgaya pratIti reti na zakyate vaktum / yatvanumeyarUpavyaGga viSayaM zabhAnAM vyatrakatvaM tavanivyavahArasyAprayonakama / api tu vyaJjakatvalakSaNaH zabdAnAM vyApAra autpattikazabdArthasambandhavAdinApyabhyupagantavya iti pradazanAthamupanyastam / taddhi vyaJjakatvaM kadAcilliGgatvena kada cidrugAntareNa zabdAnAM vAcakAnAmavAcakAnAM va sarvavAdibhirapratikSepyamityaya nammAbhiyatna ArabdhaH / tadevaM guNavRttivAcakatyAdibhyaH zabdaprakArabhyo niyamenaiva tAvadvilakSaNaM vyaJjakatvam / tadantaHpAti ve'pi tasya haThAdabhidhIyamAne tadvizeSamya vaneyatprakAzanaM vipratipattinirAsAya pahRdayavyutpattaya vA takriyamANamanatisandhayameva / na hi sAmAnyamAtralakSaNenopayogivizeSalakSaNAnAM pratikSepaH zakyaH kartum / evaM hi mati mattAmAtralakSaNe kRte makalamadvastulakSaNAnAM paunaruktyaprasaGgaH / nadevam - vimativiSayoM ya AnminISiNAM matatamaviditamatattvaH / vanimaJjinaH prakAra: kAvyasya vyajitaH mo'yama / / prakArA'nyA guNIbhUtavyaGgayaH kAvyamya dRzyate / yatra vyaGgayAnvaye vAcyacArutvaM syAtmakarSavat / / 34 // vyaGgayo'yoM lalanAlAvaNyaprakhyA yaH pratipAditamtasya prAdhAnye dhvanirityuktama / tamya tu guNIbhAvena vAcyacArUtvaprakarSe guNIbhUtavyaGgyo nAma kAvyaprabhadaH prakalpyata / natra vastumAtramya vyaGgayasya tiraskRtavAcyebhyaH pratIyamAnamya kadAcidrAcyarUpavAkyAyApekSayA guNIbhAve sati guNIbhUtavyaGgacatA /
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ _3-35,36] yathA tathA dhvanyAlokaH lAvaNyasindhuraparaiva hi keyamatra yatrotpalAni zazinA saha samplavante / unmajjati dviradakumbhataTI ca yatra yatrApare kadalikANDamRNAladaNDAH / / atiraskRtavAcyebhyo'pi zabdebhyaH pratIyamAnasya vyaGgayasya kadAcidvAcyaprAdhAnyena kAvyacArutvApekSayA guNIbhAve sati guNIbhUtavyaGgayatA, yathodAhRtam - anurAgavatI sandhyA' ityevamAdi / tasyaiva svayamuktyA prakAzIkRtatvena guNIbhAvaH yathodAhRtam --' saGketakAlamanasam ityAdi / rasAdisvarUpavyaGgayasya guNIbhAvo rasavadalaGkAre darzitaH; tatra ca teSAmAdhikArikavAkyApekSayA guNIbhAvo vivahanapravRttabhRtyAnuyAyirAjavat / vyaGgayAlaGkArasya guNIbhAve dIpakAdirviSayaH / 6 - prasannagambhIrapadAH kAvyabandhAH sukhAvahAH / ye ca teSu prakAro'yameva yojyaH sumedhasA || 35 // 89 ye caite'parimitasvarUpA api prakAzamAnAstathAvidhArtharamaNIyAH santo vivekinAM sukhAvahAH kAvyabandhAsteSu sarveSvevAyaM prakAro guNIbhUtavyaGgayo nAma yojanIyaH / yathA-- lacchI duhidA jAmAuo harI / tassa ghariNiA gaMgA / amiamiaMkA a suA aho kuDumbaM maho ahiNo || lakSmIrduhitA jAmAtA haristasya gRhiNI gaGgA / amRtamRgAGkau ca sutAvaho kuTumbaM mahodadheH // [ iti cchAyA ] trAcyAlaGkAravargo'yaM vyaGganyAMzAnugame sati / prAyeNaiva parAM chAyAM bibhrallakSye nirIkSyate // 36 //
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhvanyAlokaH (3-36 vAcyAlaGkAravarga'yaM vyaGgacAMzasyAlaGkArasya vastumAtrasya vA yathAyogamanugame sati cchAyAtizayaM vinalakSaNakArairekadezena darzitaH / sa tu tathArUpaH prAyeNa sarve eva parIkSyamANo lakSya nirIkSyate / tathA hi-dIpakasamAsoktyAdivadanye'pyalaGkArAH prAyeNa vyaGgacAlaGkArAntaravastvantarasaMspazino dRzyante / yataH prathamaM tAvadatizayoktigabhatA savAlaGkAreSu zakyakriyA | kRtaiva ca sA mahAkavibhiH kAmapi kAvyacchatriM puSyati kathaM dyatizayayogitA svaviSayaucityena kriyamANA satI kAvye notkaSamAvahet / bhAmahenApyatizayoktilakSaNe yaduktama * 90 SA koktiranayAya vibhAvyate / yatno'syAM kavinA kAryaH ko'laGkAro'nayA vinA // iti // tatrAtizayoktiyamalaGkAramadhitiSThati kavipratibhAvazAttasya cArutvAtizayayogo'nyasya tvalaGkAramAvati savolaGkArazarIrasvIkaraNayogyatvenAbhedopacArAtmaiva sarvAlaGkArarUpatyayamevArtho'vagantavyaH / tasyAzcAlaGkArAntarasaMkIrNatvaM kadAcidvAcyatvena kadAcidvyaGgatvena / vyaGgyatvamapi kadAcitprAdhAnyena kAcidguNabhAvana / tatrAdye pase vAcyAlaGkArabhAgaH / dvitIye tu dhvanAvantarbhAvaH / tRtIye tu guNIbhUtavyaGgarUpatA / ayaM ca prakAro'nyeSAmapyalaGkArANAmasti teSAM tu na sarvaviSayaH / atizayoktestu sarvAlaGkAraviSayo'pi sambhavatItyayaM vizeSaH / yeSu cAlaGkAreSu sAdRzyamukhena tattvapratilambhaH yathA rUpakopamAtulyayogitAnidarzanAdiSu teSu gamyamAnadhana yatsAdRzyaM tadeva zobhAtizayazAli bhavatIti te ma'pi cArutvAtizayayoginaH mantAM guNIbhUtavyaGgayasyaiva viSayAH / samAsoktyAkSapaparyAyoktAdiSu tu gamyamAnAMzAvinAbhAvenaiva tattvavyavasthAnAdguNIbhUtavyaGgayatA nirvivAdeva / tatra ca guNIbhUtavyaGgayatAyAmalaGkArANAM keSAJcidalaGkAravizeSagarbhatAyAM niyamaH / yathA vyAjastuteH preyolaGkAragarbhatve / keSAJcidalaGkAra
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-37) dhvanyAlokaH mAtragarbhatAyAM niyamaH / yathA sandehAdInAmupamAgabhaitva / keSAJcidalaGkArANAM paramparagarbhatApi mambhavati / yathA diipkopmyoH| tatra dIpakamupamAgarbhatvena prasiddham / upamApi kadAciddIpakacchAyAnuyAyinI / yathA mAlopamA / tathA hi * prabhAmahatyA zigvayeva dIpaH ' ityAdau mphuTeva dIpakacchAyA lakSyate / tadevaM vyaGgayAMzamaMsparze sati cArutvAtizayayogino rUpakAdayo'laGkArAH sarva eva guNIbhUtavyaGgayamya mArgaH / guNIbhUtavyaGgayatvaM ca teSAM tathAnAtIyAnAM sarveSAmevoktAnuktAnAM mAmAnyam / tallakSaNe sarva evete sulakSitA bhavanti / ekaikasya svarUpavizeSakathanena tu sAmAnyalakSaNarahitena pratipadapATheneva zabdA na zakyante tattvato nijJAtum, AnantyAt / anantA hi vAgvikalpAstatprakArA eva cAlaGkArAH / guNIbhUtavyaGgayasya ca prakArAntareNApi vyaGgayArthAnugamalakSaNena viSayatvamamtyeva / tadayaM dhvaniniSyandarUpo dvitIyo'pi mahAkaviviSayo'tiramaNIyo lakSaNIya. sahRdayaiH / sarvathA nAstyeva mahRdayahRdayahAriNaH kAvyasya ma prakAro yatra na pratIyamAnArthasaMsparzana maubhAgyam / tadidaM kAvyarahasyaM paramiti sUribhibhIvanIyam | mukhyA mahAkavigirAmalaGkatibhRtAmapi / pratIyamAnacchAyaiSA bhUSA lajjeva yoSitAm // 37 // anayA suprasiddho'pyarthaH kimapi kAmanIyakamAnIyate : tadyathA vinambhotyA manmathAjJAvidhAne ye mugdhAkSyAH ke'pi lIlAvizeSAH / akSuNNAste cetasA kevalena sthitvaikAnte santataM bhAvanIyAH / / ityatra kepItyanena padena vAcyamaspaSTamabhidadhatA pratIyamAnaM vastvakliSTamanantamarpayatA kA chAyA nopapAditA /
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 dhvanyAlokaH [3-38,39 annagganiH kAmvA yA caiSA paridRzyate / sA vyaGgayamya guNIbhAve prakAramimamAzritA // 38 // ___ yA caiSA kAkA kacidayAntarapratItidRzyate mA vyaGgayamyAthamya guNIbhAva mani guNIbhUtavyaGga calakSaNaM kAvyaprabhedamAzrayate / yathA -- .. svasthA bhavanti mayi jIvati dhAtagaSTAH / yathA vA Ama amaDao Arama paivae Na tue~ maliNi solaM / ki uNa jaNamma jAa va caMdalaM taM Na kAmamA / / Ama amanyaH upagma panivata na vvayA malinitaM zIlama | kiM puna jenamya jayava nApitaM taM na kAmayAmahe / / iti cchAyA / zabdazakiva hi nvAbhiyayanAmozitakAkumahAyA matyavizeSapratipattihatuna kakumAtrana / viSayAntara bacchAkRtAtkAkumAtrAttathAvidhArthapratipattyasambhavAta / na nAthaH kAvizeSamahAyazabdavyApAropArUDho'pyarthamAmathyalabhya iti vyaGgayarUpa eva / vAcakatvAnugameneva tu yadA tadviziSTavAcyapratInimnadA guNAbhanavyaGgayatayA tathAvidhAyadyotinaH kAvyasya vyapadezaH / vyaGgayavi ziSTavAcyAbhidhAyino hi guNIbhUtavyaGga catvam / prabhedasyAsya viSayo yazca yuktyA pratIyate / vidhAtavyA sahRdayana natra baniyojanA // 39 // saGkIrNo hi kazciddhanaguNIbhUtavyaGgayasya ca lakSye dRzyate mArgaH / tatra yasya yuktimahAyatA tatra tena vyapadezaH kartavyaH / na sarvatra dhvanirAgiNA bhavitavyam / yathA patyuH zirazcandrakalAmanena mzeti makhyA parihAsapUrvam / mA rajayitvA caraNoM kRtAzIrmAlyena tAM nirvacanaM jadhAna / /
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-40] yathAM ca - dhvanyAlokaH prayacchatoccaiH kusumAni mAninI vipakSagotraM dayitena lambhitA / na kiJcidUce caraNena kevalaM lilekha vASpAkulalocanA bhuvam // 6 ityatra * nirvacanaM jaghAna ', na kiJcidU' iti pratiSedhamukhena vyaGgayasyArthasyoktyA kiJcidviSayIkRtatvAdguNIbhAva eva zobhate / yadA vakroktiM vinA vyaGgayo'ryastAtparyeNa pratIyate tadA tasya prAdhAnyam / yathA-- evaM vAdini devarSI ' ityAdauM / iha punaruktirbhaGganyAstIti vAcyasyApi prAdhAnyam / tasmAnnAtrAnuraNanarUpavyaGgayadhvanivyapadezo vidheyaH / prakAro'yaM guNIbhUtavyaGganyo'pi dhvanirUpatAm / dhatte rasAditAtparyaparyAlocanayA punaH // 40 // " nireva sampadyate / yathAtraivAnantarodAhRte lokadvaye / yathA ca guNIbhUtavyaGgayo'pi kAvyaprakAro rasabhAvAditAtparyAlocane punardhva 93 durArAdhA rAdhA subhaga yadanenApi mRjatastavaitatprANezAjaghanavasanenAzru patitam / kaThoraM strIcetastadalamupacArairvirama he kriyAtkalyANaM vo hariranunayeSvevamuditaH / / evaM sthite ca ' nyakkAro hyayameva ityAdizlokanirdiSTAnAM padAnAM vyaGgayaviziSTavAcyapratipAdane'pyetadvAkyArthIbhUtarasApekSayA vyaJjakatvamuktam / na teSAM padAnAmarthAntarasaMkramitavAcyadhvanibhramo vidhAtavyaH, vivakSitavAcyatvAtteSAm / teSu hi vyaGgyaviziSTatvaM vAcyasya pratIyate na tu vyaGgyarUpa
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 dhvanyAlokaH [3-40 pariNatatvam / tasmAdvAkyaM tatra 'vani . padAni tu guNIbhUtavyaGgayAni / na va kavalaM guNIbhRtavyaGga cAnyeva padAnyalakSyakramavyaGgayadhvanevyaJjakAni yAvadathAntarasaMkramitavAcyAni vaniprabhavarUpANyapi / yathAtraiva loke rAvaNa ityamya prabhedAntararUpavyaJjakatvama / yatra tu vAkya gmAditAtparya nAsti guNIbhUtanyaGgayaiH padairudbhAmita'pi natra guNIbhatavyaGgayataiva samudAyadhamaH / yathA--- rAjAnamapi mavanta viSamapyupayuJjata / gmanne ca maha brIbhiH kuzalAH gvalu mAnavAH / / ityAdau / vAcyavyaGgayayAH prAdhAnyAprAdhAnyaviveke para: prayatno vidhAtavyaH. tena dhvaniguNIbhUtavyaGgacayora laGkArANAM cAmINoM viSayaH mujJAto bhavati / anyathA tu pramiddhAlaGkAraviSaya eva vyAmohaH pravartate / yathA lAvaNyadraviNavyayo na gaNitaH klezo mahAn svIkRtaH mvacchandasya sukhaM janasya vasataH cintAnalo dIpitaH / eSApi svayameva tulyaramaNAbhAvAdvarAkI hatA ko'rthazcetasi vedhamA vinihitamtanvyAstanuM tanvatA / / ityatra vyAjastutiralaGkAra iti vyAkhyAyi kenacit, tanna caturastram; yato'syAbhidheyasyaitadalaGkAramvarUpamAtraparyavamAyitve na muzliSTatA / yato na tAvadayaM gagiNaH kasyacidrikalpaH / tasya * eSApi svayameva tulyaramaNAbhAvAdvarAkI hatA ityavaMvidhoktyanupapatteH / nApi nIrAgamyaH tamyevaMvidhavikalpaparihAkavyApAratvAt / na cAyaM zlokaH kvacitprabandha iti zrUyate. yena natprakaraNAnugatArthanAmya parikalpyata / tammAdaprastutaprazaMseyama / yammAdanena vAcyana guNIbhUtAtmanA nimmAmAnyaguNAvalepA mAtamya nijamahimotkarSajanitasamatsarajanajvarasya vizeSajJamAtmano na kazcidevAparaM pazyataH paridovatametaditi
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-40] dhvanyAlokaH prakAzyate / tathA cAyaM dharmakIrte zloka iti prasiddhiH / sambhAvyate ca tasyaiva / yasmAt anadhyavasitAvagAhanamanalpadhIzaktinApyadRSTaparamArthatattvamadhikAbhiyogairapi / mataM mama jagatyalabdhasadRzapratigrAhakaM prayAsyati payonidheH paya iva svadehe jarAm || ityanenApi zlokenaivaMvidho'bhiprAyaH prakAzita eva / aprastutaprazaMsAyAM ca yadvAcyaM tasya kadAcidvivakSitatvaM kadAcidavivakSitatvaM kadAcidvivakSitAvivakSitatvamiti trayI bandhacchAyA / tatra vivakSitatvaM yathA " " parArthe yaH pIDAmanubhavati bhaGge'pi madhuro yadIyaH sarveSAmiha khalu vikAro'pyabhimataH / na samprApto vRddhiM yadi sa bhRzamakSetrapatitaH kimikSordoSo'sau na punaraguNAyA marubhuvaH / / yathA vA mamaiva amI ye dRzyante nanu subhagarUpAH saphalatA bhavatyeSAM yasya kSaNamupagatAnAM viSayatAm / nirAloke loke kathamidamaho cakSuradhunA samaM jAtaM sarvairna samamathavAnyairavayavaiH / / 95 anayorhi dvayoH zlokayorikSucakSuSI vivakSitasvarUpe eva na ca prastute / mahAguNasyAviSayapatitatvAdaprAptaparabhAgasya kasyacitsvarUpamupavarNayituM dvayorapi zlokyostAtparyeNa prastutatvAt / avivakSitatvaM yathA - kastvaM bhoH kathayAmi daivahatakaM mAM viddhi zAkhoTakaM vairAgyAdiva vakSi sAdhu viditaM kasmAdidaM kathyate /
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhvanyAlokaH (3-41,42 vomenAtra vaTamtamadhvAjanaH sarvAtmanA sevana __na cchAyApi para pakAra kariNI mArgasthitamyApi ma / / na hi vakSa vizeSaNa mahoktipratyutI sambhavata nyavivakSitAbhidheye. naivAnena pokena samRddhAsatpuruSamamA patrAneno nirdhanamya kamyacinmanamvinaH paridevitaM tAtparyaNa ca syArthI kRtamini pratIyata / vivakSitatvAvivakSitatva yayA - uppahanAAeM asaMhiNAe~ phalakusumapAnarahiAe / berIeM vaI deto pAmara ho ohamijihasi / / / utpathajAtAyA azobhanAyAH phalakusumapatrarahitAyAH / vadayo vRttiM dadat pAmara bhA avahamiSyama / / iti cchAyA atra hi vAcyArtho nAtyannaM sambhavI na cAmambhavI / tasmAdvAcyavyaGgacayoH prAdhAnyAprAdhAnye yatnato nirUpaNIye / pradhAnaguNabhAvAbhyAM vyaGgayasyaivaM vyavasthite / kAvye ubhe tato'nyadyattacitramabhidhIyate // 41 // citraM zabdArthabhedana dvividhaM ca vyavasthitam / natra kizcicchabdacitraM vAcyAcitramataH param // 42 // tyaGgayasyArthasya prAdhAnye dhvanimaMjitaH kAvyaprakAraH. guNabhAve tu guNIbhUtavyaGgacatA / tatA'nyadrasabhAvAditAtpayarahitaM vyaGgayArthavizeSaprakAzanazaktizUnyaM ca kAvyaM kevalavAcyavAcakavaicitryamAtrAzrayeNopanibaddhamAlekhyaprakhyaM yadAbhAmate taccitrama / na tanmukhyaM kAvyam / kAvyAnukAro hyasau / tatra kizcicchabdacitraM yathA duSkarayamakAdi / vAcyacitraM zabdacitrAdanyadvyaGgayAyasaMsparzarahitaM prAdhAnyena vAkyArthatayA sthitaM ramAditAtparyarahita
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-42] dhvanyAlokaH mutprekSAdi / atha kimidaM citraM nAma ? yatra na pratIyamAnArthasaMmparzaH / pratIyamAno hyarthanibhadaH prAkpradarzitaH / tatra yatra vastvalaGkArAntaraM vA vyaGgyaM nAmni sa nAma citrasya kalpyatAM viSayaH / yatra tu ramAdInAmaviSayatvaM ma kAvyaprakAro na sambhavatyeva / yammAdavastumaMmparzitA kAvyasya nopapadyate / vastu ca marvameva jagadgatamavazyaM kasyacidramasya bhAvasya vA aGgatvaM pratipadyate. antato vibhAvatvena / cittavRttivizeSA hi ramAdayaH. na ca tadasti vastu kiJcidyanna cittavRttivizeSamupajanayati tadanutpAdane vA kaviviSayataiva tamya na syAt kaviviSayazca citratayA kazcinnirUpyate / atrocyate - satyaM na tAdRkkAvyaprakAro'mti yatra ramAdInAmapranItiH / kiM tu yadA rasabhAvAdivivakSAzUnyaH kaviH zabdAlaGkAramAlaGkAravopanibadhnAti tadA tadvivakSApekSayA rasAdizUnyatArthasya parikalpyate / vivakSopArUDha eva hi kAvye zabdAnAmarthaH / vAcyamAmarthyavazena ca kavivivakSAvirahe'pi tathAvidhe viSaye ramAdipratItirbhavatI paridubalA bhavatItyananApi prakAreNa nIramatvaM parikalpya citraviSayo vyavasthApyane / nadidamuktama .. rasabhAvAdiviSayavivakSAviraha mati / alaGkAranibandho yaH ma citraviSayo mataH / / ramAdiSu vivakSA tu syAttAtparyavatI yadA / / tadA nAstyeva tatkAvyaM dhvaneryattu na gocaraH / / " etacca citraM kavInAM vizRGkhalagirAM ramAditAtparyamanapathyeva kAvyapravRttidarzanAdammAbhiH parikalpitam / idAnIntanAnAM tu nyAyya kAvyanayavyavasthApane kriyamANe nAstyeva dhvanivyatirikta: kAvyaprakAra: / yataH dhva-7
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhvanyAlokaH [3-42 paripAkavatAM kavInAM rasAditAtparyavirahe vyApAra eva na zobhate / rasAditAtparye na ca nAstyeva tadvastu yadabhimatarasAGgatAM nIyamAnaM praguNIbhavati / acetanA api hi bhAvA yathAyathamucitarasavibhAvatayA cetanavRttAntayojanayA vA na santyeva te ye yAnti na rasAGgatAm / tathA cedamucyate - .. apAre kAvyasaMsAre kavirekaH prajApatiH / yathAmmai rocate vizvaM tathedaM parivartate / / zRGgArI cetkaviH kAvya jAtaM ramamayaM jagat / sa eva vItarAgazcennIramaM mavameva tat / / bhAvAnacetanAnapi catanavacetanAnacetanavat / vyavahArayati yatheSTa mukavi: kAvye mvatantratayA / " nammAnnAmnyeva tadvastu yatmAtmanA ramatAtparyavataH kavestadicchayA tadabhimatapasAGgatAM na yatta / tathopanibadhyamAnaM vA na cArutvAtizayaM puSNAti / mavametaca mahAkavInAM kAvyeSu dRzyate / asmAbhirapi sveSu kAvyaprabandheSu yathAyathaM darzitamava / sthite caivaM mave eva kAvyaprakAro na dhvanidharmatAmatipatatiH rasAdyapekSAyAM kaveguNIbhRtavyaGgayalakSaNA'pi prakArastadaGgatAmavalambata inyuktaM prAk / yadA tu cATuNu devatAstutiSu vA ramAdInAmaGgatayA vyavasthAnaM hRdayavartISu ca SaTaprajAdigAthAsa kAsuciyaGgaya viziSTavAcye prAdhAnyaM tadapi guNIbhUtavyaGgayasya dhvaniniSyandabhUtatvamavetyuktaM praakuu| tadevamidAnIMtanakavikAvyanayopadeze kriyamANe prAthamikAnAmabhyAmArthinAM yadi paraM citreNa vyavahAra :, prAtapariNatInAM tu 'vanirava kAvyamiti sthitametat / tadayamatra saMgrahaH - yammin ramo vA bhAvo vA tAtparyeNa prakAzate / saMvRttyAbhihitaM vastu yatrAlaGkAra eva vA / / kAvyAdhvani dhvaniya'GgayaprAdhAnyaikanibandhanaH / sarvatra tatra viSayI jJeyaH mahRdayananaiH / /
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-43] dhvanyAlokaH saguNIbhUtavyaGgathaiH sAlaGkAraiH saha prabhedaiH svaiH| saGkarasaMsRSTibhyAM punarapyuddayotate bahudhA / / 43 // tasya ca dhvaneH svaprabhedairguNIbhUtavyaGgayena vAcyAlaGkAraizca maGkarasaMsRSTivyavasthAyA kriyamANAyAM bahuprabhedatA lakSye dRzyate / tathAhi svaprabhedasaGkIrNaH, svaprabhedasaMsRSTo guNIbhUtavyaGgayasaGkINoM guNIbhUtavyaGgayasaMsRSTo vAcyAlaGkArAntarasaGkIrNo vAcyAlaGkArAntarasaMsRSTaH saMsRSTAlaGkArasaGkIrNaH saMsRSTAlaGkArasaMsRSTazceti bahudhA dhvaniH prakAzate / tatra svaprabhedasaGkIrNatvaM kadAcidanugrAhyAnugrAhakabhAvena / yathA / evaMvAdini devarSoM ' ityAdau / atra hyarthazaktyudbhavAnuraNanarUpavyaGgayadhvaniprabhedenAlakSyakramavyaGgayadhvaniprebhado'nugRhyamANaH / khaNapAhuNiA deara esA jAAe~ kiMpi de bhaNidA / ruai paDoharavalahIgharammi aNuNijau varAI / / [kSaNaprAghuNikA devara eSA jAyayA kimapi te bhaNitA / roditi zUnyavalabhIgRhe'nunIyatAM varAkI / / [ iti cchaayaa| atra hyanunIyatAmityetatpadamarthAntarasaGkramitavAcyatvena vivakSitAnyaparavAcyatvena ca sambhAvyate / na cAnyatarapakSanirNaye pramANamasti / ekavyaJjakAnupravezena tu vyaGgayatvamalakSyakramavyaGga yasya svaprabhedAntarApekSayA bAhulyena sambhavati / yathA-'snigdhazyAmala' ityAdau / svaprabhedasaMsRSTatvaM ca yathA pUrvodAharaNa eva / atra hyAntarasaMkramitavAcyasyAtyantatiraskRtavAcyasya ca saMsargaH / guNIbhUtavyaGgayasaGkIrNatvaM yathA- * nyakkAro hyayameva me yadarayaH' ityAdau / yathA vA - kartA dyUtacchalAnAM jatumayazaraNoddIpanaH so'bhimAnI kRSNAkezottarIyavyapanayanapaTuH pANDavA yasya dAsAH /
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 dhvanyAlokaH rAjA duHzAsanAdergururanujazatasyAGgarAjasya mitraM kAste duryodhano'sau kapayata na ruSA draSTumabhyAgatau svaH // [3-43 atra hyahrakSyakramanyaGgayasya vAkyArthIbhUtasya vyaGgyaviziSTavAcyAbhidhAyibhiH padaiH sammizratA / ata eva ca padArthAzrayatve guNIbhUtavyaGgyasya vAkyArthAzrayatve ca dhvaneH saGkIrNatAyAmapi na virodhaH svaprabhedAntaravat / yathAhi dhvaniprabhedAntarANi parasparaM saGkIryante padArthavAkyArthAzrayatvena ca na viruddhAni / 1 kiM caikavyaGgayAzrayatve tu pradhAnaguNabhAvo virudhyate na tu vyaGgayabhedApekSayA tato'pyasya na virodhaH / ayaM ca saGkarasaMsRSTivyavahAro bahUnAmekatra vAcyavAcakabhAva iva vyaGgyavyaJjakabhAve'pi nirvirodha eva mantavyaH / yatra tu padAni kAnicidavivakSitavAcyAnyanuraNanarUpavyaGgayavAcyAni dhvaniguNIbhUtavyaGgayayoH saMsRSTatvam / yathA - teSAM gopavadhUvilAsasuhRdAm ' ityAdau / atra hi ' vilAsamuhRdAM rAdhArahaH sAkSiNAm ' ityete par3he dhvaniprabhedarUpa; 'te', 'jAne' ityete ca pade guNIbhUtavyaGgarUpe / vA tatra ' 1 6 vAcyAlaGkArasaGkIrNatvamalakSyakramavyaGgayApekSayA rasavati sAlaGkAre kAvye sarvatra suvyavasthitam / prabhedAntarANAmapi kadAcitsaGkIrNatvaM bhavatyeva / yathA mamaitra- yA vyApAravatI rasAn ramayituM kAcitkavInAM navA dRSTiryA pariniSThitArthaviSayonmeSA ca vaipazcitI / te apyavalambya vizvamanizaM nirvarNayanto vayaM zrAntAneva ca labdhamabdhizayana vadbhaktitulyaM mukham // ityatra virodhAlaGkAreNArthAntarasaMkramitavAcyasya dhvaniprabhedasya saGkIrNatvam /
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-43] dhvanyAlokaH 101 Me vAcyAlaGkArasaMsRSTatvaM ca pdaapekssyaiv| yatra hi kAnicitpadAni vAcyAlaGkArabhAji kAnicicca dhvaniprabhedayuktAni / yathA dI|kurvan paTu madakalaM kUjitaM sArasAnAM pratyUSeSu sphuTitakamalAmodamaitrIkaSAyaH / yatra strINAM harati surataglAnimaGgAnukUla: siprAvAtaH priyatama iva prArthanAcATukAraH / / atra hi maitrIpadamavivakSitavAcyo dhvaniH / padAntareSvalaGkArAntarANi / saMsRSTAlaMkArAntarasaMkIrNo dhvaniryathA-- dantakSatAni karajaizca vipATitAni prodbhinnasAndrapulake bhavataH zarIre / dattAni raktamanasA mRgarAjavadhvA jaatsphuuhairmunibhirpyvlokitaani|| atra hi samAsoktisaMsRSTena virodhAlaMkAreNa saMkIrNasyAlakSyakramavyaGgayasya dhvaneH prakAzanam / dayAvIrasya paramArthato vAkyAthIbhUtatvAt / saMsRSTAlaGkArasaMsRSTatvaM ca dhvaneryathA - ahiNaapaoarasiesu pahiasAmAiesu diahesu / sohai pasariagoANaM NaccioM morabudANaM // [abhinavapayodarasiteSu pathikazyAmAyiteSu divaseSu / zobhate prataritagrIvANAM (gItAnAM ) nRttaM mayUravRndAnAm // [iti cchAyA ] abhinavaprayogarasikeSu pathikasAmAjikeSu divaseSu / zobhate prasaritagItAnAM nRtaM mayUravRndAnAm // [iti cchAyA // ]
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMsRSTavana / svanyAlokaH atra grupamArUpakAbhyAM zabdazaktyudbhavAnuraNanarUpavyaGgacasya dhvaneH - 44,45,46 evaM dhvaneH prabhedAH pradadAva kena zakyante / saMkhyAtuM diGmAtraM teSAmidamuktamasmAbhiH || 44 // kathitam / anantA hi naH prakAraH mahayAnAM vyutpattaye teSAM dimAtraM ityuktalakSaNo yo dhvanivivecyaH prayatnataH sadbhiH / satkAvyaM kartuM vA jJAtuM vA samyagabhiyuktaH // 45 // uktasvarUpadhvaninirUpaNanipuNA hi satkavayaH mahadayAca niyatameva kAvyaviSaye parAM prakamAsAdayanti / asphuTasphuritaM kAvyatattvametadyathoditam / azaknuvadbhivyAkartuM rItayaH sampravartitAH // 46 // etadvanipravartanena nirNIta kAvyatattvamasphuTamphuritaM madazaknuvadbhiH pratipAdayituM vaidarbhI gauDI pAJcAlI ceti rItayaH pravartitAH / rItilakSaNavidhAyinAM hi kAvyatattvametamTatayA manAksphuritamAsIditi lakSyate tadatra sphuTatayA sampradarzitamityanyena rItilakSaNena na kiJcit / zabdatattvAzrayAH kAzvidarthatattvayujo'parAH / vRtto'pi prakAzante jJAte'smin kAvyalakSaNe // 47 // asmin vyaGgyavyaJjakabhAvavivecanamaye kAvyalakSaNe jJAte sati yAH kAzcitprasiddhA upanAgarikAdyAH zabdatattvAzrayA vRttayo yAzvArthatattvasambaddhAH kezikyAdayastAH samyagrItipadavImavataranti / anyathA tu tAsAmadRSTArthAnAmitra vRttInAmazraddheyatvaMmaMtra syAnnAnubhavasiddhatvam / evaM sphuTatayaiva lakSaNIyaM svarupamasya dhvaneH / yatra zabdAnAmarthAnAM ca keSAJcitpratipattavizeSasaMvadyaM :
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-47] dhvanyAlokaH jAtyatvamiva ratnavizeSANAM cArutvamanAkhyeyamavabhAsate kAvye tatra dhvanivyavahAra iti yalakSaNaM dhvanerucyate kenacittadyuktamiti nAbhidheyatAmarhati / yataH zabdAnAM svarUpAzrayastAvada kliSTatve satyaprayuktaprayogaH / vAcakAzrayastu prasAdo vyaJjakatvaM cati vizeSaH | arthAnAM ca sphuTatvenAvabhAsanaM vyaGgayaparatvaM vyaGgayAMzaviziSTatvaM ceti vizeSaH / 103 tau ca vizeSau vyAkhyAtuM zakyete vyAkhyAtau ca bahuprakAram | tavyatiriktAnAkhyeyavizeSasambhAvanA tu vivekAvasAdabhAva mUlaiva / yasmAdanAkhyeyatvaM sarvazabdAgocaratvena na kasyacitsambhavati / antato'nAkhyeyazabdena tasyAbhidhAnasambhavAt / sAmAnyasaMspa zivikalpazabdAgocaratve sati prakAzamAnatvaM tu yadAnAkhyeyatvamucyate kvacit tadapi kAvyavizeSANAM ratnavizeSANAmitra na sambhavati / teSAM lakSaNakArairvyAkRtarUpatvAt / ratnavizeSANAM ca sAmAnya sambhAvanayaiva mUlyasthitiparikalpanAdarzanAcca / ubhayeSAmapi teSAM pratipattavizeSasaMvedyatvamastyeva / vaikaTikA eva hi ratnatattvavidaH, sahRdayA evahi kAvyAnAM rasajJA iti kasyAtra vipratipattiH / yattvanirdezyatvaM sarvasvalakSaNaviSayaM vauddhAnAM prasiddhaM tattanmataparIkSAyAM granthAntaraM nirUpayiSyAmaH / iha tu granthAntara zravaNalavaprakAzanaM sahRdayavaimanasyapradAyIti na prakriyate / bauddhamatena vA yathA pratyakSAdilakSaNaM tathAsmAkaM dhvanilakSaNaM bhaviSyati / tasmAlakSaNAntarasyAghaTanAdRzavdArthatvAcca tasyoktameva dhvanilakSaNaM sAdhIyaH / tadidamuktam - 1 anAkhyeyAMzabhAsitvaM nirvAcyArthatayA dhvaneH / na lakSaNaM. lakSaNaM tu sAdhIyo'sya yathoditam || iti zrIrAjAnakAnandavardhanAcAryaviracitaM dhvanyAloke tRtIya udyotaH //
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthoddayotaH evaM dhvaniM prapaJcaM vipratipattinirAsArthaM vyutpAdya tadanyutpAdane prayojanAntaramucyate dhvaneryaH saguNIbhUtavyaGganyasyAdhvA pradarzitaH / anenAnantyamAyAti kavInAM pratibhAguNaH // 1 // ya eSa dhvanerguNIbhUtavyaGgyasya ca mArgaH prakAzitaH, tasya phalAntaraM kavipratibhAnantyam / - kathamiti cet ---- ato hyanyatamenApi prakAreNa vibhUSitA / vANI navatvamAyAti pUrvArthAnvayavatyapi // 2 // ato dhvaneruktaprabhedamadhyAdanyatamenApi prakAreNa vibhUSitA satI vANI purAtanakavinibaddhArthasaMsparzavatyapi navatvamAyAti / tathAhyavivakSitavAcyasya dhvaneH prakAradvayasamAzrayaNena navatvaM. pUrvArthAnugame'pi yathA smitaM kiJcinmugdhaM taralamadhuro dRSTivibhavaH parispando vAcAmabhinavavilAsormisarasaH / gatAnAmArambhaH kisalayita lIlAparimala: spRzantyAstAruNyaM kimiva hi na ramyaM mRgadRzaH //
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4-2] dhvanyAlokaH 105 ityasya savibhramasmito dA lolAkSyaH praskhalagiraH / nitambAlasagAminyaH kAminyaH kasya na priyAH / / ityevamAdiSu zlokeSu satsvapi tiraskRtavAcyadhvanisamAzrayeNa apUrvatvameva prtibhaaste| tathA - yaH prathamaH prathamaH sa tu tathAhi hatahastibahalapalalAzI / zvApadagaNeSu siMhaH siMhaH kenAdharIkriyate / / ityasya, svatejaHkrItamahimA kenAnyenAtizayyate / mahadbhirapi mAtaGgaiH siMhaH kimabhibhUyate / / ityevamAdiSu zlokeSu satsvapi arthAntarasaGkramitavAcyadhvanisamAzrayeNa navatvam / vivakSitAnyaparavAcyasyApyuktaprakArasamAzrayeNa navatvaM yathA - nidrAkaitavinaH priyasya vadane vinyasya vaktraM vadhUH bodhanAsanirudhdacumbanarasApyAbhogalolaM sthitA / vailakSyAdvimukhIbhavediti punastasyApyanArambhiNaH sAkAGkSapratipatti nAma hRdayaM yAtaM tu pAraM rateH / / ityAdeH zlokasya - zUnyaM vAsagRhaM vilokya zayanAdutthAya kiJcicchanainidrAvyAjamupAgatasya suciraM nirvarNya patyumukham /
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ vanyAlokaH [4-3,4 visrabdhaM paricumbya jAnapulakAmAlAkya gaNDamya kI lajjAnamramukhI priyaNa hasatA vAlA cira cumbitA !! ityAdiSu lokeSu mamvapi nabatvam / yathA vA-- taraGgabhaGgA * ityAdi lokamya * nAnAbhaGgibhramabhrU ityAdi zlokApakSayAnyanvam / yuktyAnayAnusatavyA gmAdibahuvimtaraH / mino'pyanantatAM yAti kAvyamArgo yadAzrayAt / / 3 / / bahuvimnAro'yaM gmabhAvatadAbhAmatatprazamalakSaNA mAgoM yathAmvaM vibhAvAnubhAvaprabhedakalana yA yoktaM prAka / sa sarva evAnayA yukcAnumatavyaH / yasya ramAdarAzrayAdayaM kAvyamAgaH purAtaneH kavibhiH sahasramaratyeramagnyaivA bahuprakAra kSuNNatvAnmino'pyanantatAmati / ramabhAvAdInAM hi pratyeka vibhAvAnubhAkavyabhicArisamAzrayAiparimitatvama / teSAM caikaikaprabhedApekSayApi tAvajagabRttamupanibadhyamAnaM sukavibhimtadicchAvazAdanyathA sthitamapyanyathaivakvitate / pratipAdita caitaccitravicArAvamare / gAthA cAtra kRteva mahAkavinA atahATThae vi tahamaNThie va hiaammi jA nnivemedd'| atyavimema mA jaa vikaDakaDagoaga vANI / / atathAsthitAnapi nathAmaMsthitAniva hRdaye yA nivezayati / arthavizeSAna mA nayati vikttkvigoc| vANI / / [ iti lAyA ! tadityaM rasabhAvAdyAzrayeNa kAvyAthAnAmAnantyaM supratipAditam / etadevopapAdayitumucyane - dRSTapUrvA api hyAH kAvya ramaparigrahAt / sarve navA svAbhAnni madhumAsa iva drumAH / / 4 / /
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4-4| dhvanyAlokaH tathA hi trivakSitAnyaparavAcyasyaiva zabdazaktyudbhavAnuraNanarUpavyaGgacaprakArasamAzrayeNa navatvam / yathA- - ' dharaNIdhAraNAyAdhunA tvaM zeSaH ' ityAdau / ityAdiSu satsvapi / zeSo himagiristvaM ca mahAnto guravaH sthirAH / yadalaGghitamaryAdAzcalantIM bibhrate bhuvam // -- tasyaivArthazaktyudbhavAnuraNanarUpavyaGgayasamAzrayeNa ityAdiSu satsvapyapUrvatvameva / 107 ' evaM vAdini devarSI ' ityAdi zlokasya kRte varakathAlApe kumAryaH pulakodgamaiH / sUtrayanti spRhAmantarlajjayAvanatAnanAH || ityAdiSu satsu / arthazaktyudbhavAnuraNanarUpavyaGgayasya nirmitazarIratvena navatvaM yathA-sajjei surahimAso ' ityAdeH surabhisamaye pravRtte sahasA prAdurbhavanti ramaNIyAH / rAgavatAmutkalikAH sahaiva sahakArakalikAbhiH / navatvaM yathA - kaviprauDhokti arthazaktyudbhavAnuraNanarUpavyaGgayasya kavinibaddhavaktRprauDhoktimAtraniSpannazarIratvena navatvaM yathA - ' vANiaa hatthidantA ' ityAdigAthArthasya kariNIvehalvaaro maha putto ekkakaMDaviNivA / asohAe~ taha kao aha kaMDakaraMDaaM vaha || [ kariNIvaidhanyakaro mama putra ekakANDavinipAtI / hatasnuSayA tathA kRto yathA kANDakaraNDakaM vahati / / [ iti cchAyA ] evamAdiSvartheSu satsvapyanA lIDhataiva / yathA vyaGgayabhedasamAzrayeNa dhvaneH kAvyArthAnAM navatvamutpadyate tathA vyaJjakabhedasamAzrayeNApi / tattu granthavistarabhayAnna likhyate svayameva
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhvanyAlokaH mahRdayairabhyUhyam / atra ca punaH punaruktamapi sAratayedamucyate vyaGgavyavyaJjakabhAve'smin vividhe sambhavatyapi / rasAdimaya ekasmin kaviH syAdavadhAnavAn // 5 // asminnarthAnantyaheto vyaGgayanyaJjakabhAve vicitre zabdAnAM sambhavatyapi kavirapUrvarthilAbhArthI ramAdimaya ekasmin vyaGgyavyaJjakabhAve yatnAdavadadhIta | rasabhAvatadAbhAsarUpe hi vyaGgaye tadvyaJjakeSu ca yathAnirdiSTeSu varNapadavAkyaracanAprabandheSvavahitamanasaH kaveH sarvamapUrvaM kAvyaM sampadyate / tathA ca rAmAyaNamahAbhAratAdiSu saMgrAmAdayaH punaH punarabhihitA api navanavAH prakAzante / prabandhe cAGgI rasa eka evopanibadhyamAno'rthavizeSalAbhaM chAyAtizayaM ca puSNAti / kasminniveti cet -- yathA rAmAyaNe yathA vA mahAbhArate / rAmAyaNe hi karuNo rasaH svayamAdikavinAsUtritaH zokaH lokatvamAgataH' ityevaMvAdinA / nirvyUDhazca sa eva sItAtyantaviyogaparyantameva svaprabandhamuparacayatA / mahAbhArate 'pi zAstrarUpe kAvyacchAyAnvayini vRSNipANDavaviramAvasAnavaimanasyadAyinIM samAptimupaninatA mahAmuninA vairAmyajananatAtparyaM prAdhAnyena svaprabandhasya darzayatA mokSalakSaNaH puruSArtha: zAnto rasazca mukhyatayA vivakSAviSayatvena sUcitaH / etaccAMzena vivRtamevAnyairvyAkhyAtridhAyibhiH / svayameva caitadudgaNaM tenodIrNamahAmohamagnamujjeharSitA lokamativimalajJAnAlokadAyinA lokanAthena - 108 yathA yathA viparyeti lokatantramasAravat / tathA tathA virAgotra jAyate nAtra saMzayaH // -- " [ 4-5 ityAdi bahuzaH kathayatA / tatazca zAnto raso rasAntaraiH mokSalakSaNaH puruSArthaH puruSArthAntaraiH tadupasarjanatvenAnugamyamAno'Ggitvena vivakSAviSaya iti mahAbhAratatAtparyaM suvyaktameva / vabhAsate /
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhvanyAlokaH 109 aGgAGgibhAvazca yathA rasAnAM tathA pratipAditameva / pAramArthikAntastattvAnapekSayA zarIrasyevAGgabhUtasya rasasya puruSArthasya ca svaprAdhAnyena cArutvamapyaviruddham / nanu mahAbhArate yAvAn vivakSAviSayaH, so'nukramaNyAM sarva evAnukrAnto na caitattatra dRzyate. pratyuta sarvapuruSArthaprabodhahetutvaM sarvarasagarbhatvaM ca mahAbhAratasya tasminnuddeze svazabdaniveditatvena pratIyate / ___ atrocyate / matyaM zAntasyaiva rasasyAGgitvaM mahAbhArate mokSasya ca sarvapuruSArthebhyaH prAdhAnyamityetanna svazabdAbhidheyatvenAnukramaNyAM darzitaM, darzitaM tu vyaGgyatvenaH- bhagavAn vAsudevazca kIyate'tra sanAtanaH' ityasmin vAkye / anena hyayamoM vyaGgayatvena vivakSito yadatra mahAbhArate pANDavAdicaritaM yatkIya'te , tatsarvamavasAnavirasamavidyAprapaJcarUpaJca, paramArthasatyasvarUpastu bhagavAn vAsudevo'tra kIyate / tasmAttasminneva paramezvare bhagavati bhavata bhAvitacetaso, mA bhUta vibhUtiSu niHsArAsu rAgiNo, guNeSu vA nayavinayaparAkramAdiSvamISu kevaleSu keSucit sarvAtmanA pratiniviSTadhiyaH / tathA cAgrepazyata niHsAratAM saMsArasye tyamumevArthAtizayaM dyotayan sphuTamevAvabhAsata vyaJjakazaktyanugRhItazcazabdaH / evaMvidhamevArtha garbhIkRtaM sandarzayanto'nantarazlokA lakSyante--- sa hi satyam ' ityAdayaH / ___ ayaM ca nigUDharamaNIyo'rtho mahAbhAratAvasAne harivaMzavarNanena samApti vidadhatA tenaiva kavivedhamA kRSNadvaipAyanena samyaksphuTIkRtaH / anena cArthena saMsArAtIte tattvAntare bhaktyatizayaM pravartayatA sakala evaM sAMsAriko vyavahAraH pUrvapakSIkRto nyakSaNa prkaashte| devatAtIrthatapaHprabhRtInAM ca prabhAvAtizayavarNanaM tasyaiva parabrahmaNaH prAptyupAyatvena tadvibhUtitvenaiva devatAvizeSANAmanyeSAM ca / pANDavAdicaritavarNanasyApi vairAgyajananatAtparyAdvairAgyasya ca mokSamUlatvAnmokSasya ca bhagavatprAptyupAyatvena mukhyatayA gItAdiSu pradarzitatvAt parabrahmaprAptyupAyatvameva paramparayA / vAsudevAdisaMjJAbhidheyatvena
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ .10 dhvanyAlokaH 64-5 ttApariminazaktyAspadaM paraM brahma na dipradezAnnageSu tadabhidhAnatvena lavyapramiddhi mAthuraprAdabhAvAnukRtamakalasvarUpamaMzirUpaM vibhinaM. na tu mAthuraprAdabhAvAMza eva. mana tanAbda vedApita vana / rama yAdiSu cAnayA maMjayaH bhagavanmanyannara vyavahAra dazanAta : nirganazca yamarthaH zabdatattva vidbhigva / nadavamanukaraNa ne dezena vAkyena bhagavayanagekiNaH savasyAnyasyAninyana prakAza meM sakalaNa ekaH paraH pRSArthaH zAstranayena. kAvya nayana va nazAlaya nuvA ripopa lagAH mAnne rame mahAbhAratasyAGgitvena vivakSita iti pratipAdita anyannamaramatatvAcAyamartha vyaGgacanvenaiva dane na tu vAtsyatvena mAranna' rAya mvagadAna bhaveyavena prakAzitaH sutarAmava zobhAmAvahati ! prasiddhizcayamastyeva vidagdhavidvatpariSatlu yadabhimatataraM vastu vyaGgacanvana prakAzyate. na mAnAcchabdavAcyatvena / tammAta sthatamatat - aGgibhUtagmAyA bhayeNa kAvye kriyamANe navArtha lAbho bhavati. bandhacchAyA ca mahatI mampadyate iti / ata eva ca gmAnuguNAthavizeSopanivandhanamalaGkArAntaravirahe'pi chAyAtizayayogi kadhye dRzyate / yathA munijayati yAgIndro mahAtmA kumbhamambhavaH / yenakaculake dRSTau nau divyo manmyakacchapau / / ityAdo / atra hyadbhutaramAnuguNamekaculaka matsyakacchapadarzanaM chAyAtizayaM puSNAti / tatraekaculake makalajaladhisannidhAnAdapi divyamatmyakacchapadarzanamanuSNatvAdadbhutaramAnuguNataram / kSuNNaM hi vastu lokapramiyAdbhutamapi nAzcayakAri bhavati / na cAkSuSNaM vasnUpanibadhyamAnamadbhutaramabhyavAnuguNaM. yAvada rasAnnarasyApi / tadyathA mijai gemaMtrijai vevaDa racchAtulaggapaDilaggo / so pAso ajjavi muhaa nIi jeNAsi volINo / /
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4-6,7) dhvanyAlokaH ___ 111 / vidyati romAJcati vepate rathyAtulAgrapratilagnaH / sa pArtho'dyApi subhaga yenAmyatikrAntaH / / iti cchAyA etadgAthArthAd bhAvyamAnAda yA rasapratItirbhavati mA tvAM spRSThA svidyati, romAJcate, vepate ityevaMvidhAdarthAt pratIyamAnAnmanAgapi nA jAyate / tadevaM dhvaniprabhedasamAzrayeNa yathA kAvyArthAnAM navatvaM jAyata tathA pratipAditam / guNIbhUtavyaGgayasyApi tribhedavyaGgayApekSayA ye prakArAH, tatsamAzrayeNApi kAvyavastUnAM navatvaM bhvtyev| tattvativistArakArIti nodAhRtaM. sahRdayaiH svayamutprekSaNIyam / dhvaneritthaM guNIbhUtavyaGgayasya ca samAzrayAt / na kAvyArthavirAmo'sti yadi syAt pratibhAguNaH // 6 // satsvapi purAtanakaviprabandheSu yadi syAt pratibhAguNaH. tasmiMstvasati na kiJcideva kvervstvsti| bandhacchAyApyarthadvayAnurUpazabdasannivezo 'rthapratibhAnAbhAve kathamupapadyate / anapekSitArthavizeSAkSararacanaiva bandhacchAyeti nedaM nedIyaH sahRdayAnAm / evaM hi satyAnapekSacaturamadhuravacanaracanAyAmapi kAvyavyapadezaH pravarteta / zabdArthayoH sAhityena kAvyatve kathaM tathAvidha viSaya kAvyavyavastheti cet-paropanibaddhArthaviracane yathA tatkAvyavyavahArastathA tathAvidhAnAM kAvyasandarbhANAm / na cArthAnantyaM vyaGgayArthApekSayaiva yAvadvAcyArthApekSayApIti pratipAdayitumucyate avasthAdezakAlAdivizeSairapi jAyate / Anantyameva vAcyamya zuddhasyApi svabhAvataH // 7 //
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 dhvanyAlokaH zuddhasyAnapekSitavyaGga yamyApi vAcyasyAnantyameva jAyate svabhAvataH / svabhAvo hyayaM vAcyAnAM cetanAnAmacetanAnAM ca yadavasthAbhedAddezabhedAtkAlabhadAt vAlakSaNyabhedAccAnantatA bhavani / taizca tathAvyavasthiteH madbhiH prasiddhAnekasvabhAvAnumaraNarUpayA svabhAvoktyApi tAvadupanivadhyamAnairniravadhiH kAvyArthaH sampadyate / tathA dyavasthAbhadAnnavatvaM yathA -- bhagavatI pAvatI kumArasambhave * sarvopamAdravyasamuccayena ' ityAdibhiruktibhiH prathamameva parisamApitarUpavaNanApi punarbhagavataH zambholocanagocaramAyAntI * vasantapuSpAbharaNaM vahantI ini manmathopakaraNabhUtena bhaGgayantareNopavarNitA / meva ca punarnavodvAhamamaye pramAdhyamAnA * tAM prAGmukhI tatra nivezya tanvIma' ityAdyuktibhinavenaiva prakAreNa nirUpitarUpasauSThavA / na ca te tamya kavarekatraivAmakRtkRtA varNanaprakArA apunaruktatvana vA navanavArthanibharatvena vA na pratibhAmante / darzitameva tadviSamavANAlAyAma Na a tANa ghaDaDa AhI Na a te dIsanti kahavi punaruttA / je vibhamA piANaM anthA vA mukar3avANINam / / na ca teSAM ghaTate'vadhiH. na ca te dRzyante kathamapi punaruktAH / ya vibhramAH priyANAmathA vA mukavivANInAma // iti cchAyA ] ayamaparazvAvasthAbhedaprakAro yadacetanAnAM sarveSAM cetanaM dvitIyaM rUpamabhimAnitvaprasiddhaM himavadgaGgAdInAma / taccoditacetanaviSayasvarUpayojanayopanibadhyamAnamanyadeva sampadyata / yathA kumArasambhava eva parvatamvarUpasya himavato varNanaM. punaH saptarSipriyoktiSu macetanatatmvarUpApekSayA pradarzitaM, nadapUrvameva pratibhAti / prasiddhazcAyaM matkavInAM mArgaH / idaM ca prasthAnaM kavivyutpattaye viSamavANalIlAyAM saprapaJcaM darzitam / cetanAnAM ca vAlyAdyavasthAbhiranyatvaM matkavInAM prasiddhameva / cetanAnAmavasthAbhede'pyavAntarAvasthAbhedAnnAnAtvam / yathA kumArINAM kusumazarabhinnahadayAnAmanyAsAM ca /
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4-7] gvanyAlokaH tatrApi vinItAnAmavinItAnAM ca / acetanAnAM ca bhAvAnAmArambhAdyavasthAbhedabhinnAnAmekaikazaH svarUpamupanibadhyamAnamAnantyamevopayAti / yathA- haMsAnAM ninadeSu yaiH kavalitairAsajyate kUjatAmanyaH ko'pi kaSAyakaNThanAdAghardharo vibhramaH / te sampratyakaThoravAraNavadhUdantAGkaraspardhino niryAtAH kamalAkareSu cisinIkandAgrimagranthayaH // evamanyatrApi dizAnayAnusartavyam / dezabhedAnnAnAtvamacetanAnAM tAvat yathA vAyUnAM nAnAdigdezacAriNAmanyeSAmapi salila kusumAdInAM prasiddhameva / cetanAnAmapi mAnuSapazupakSiprabhRtInAM grAmAraNyasalilAdisamedhitAnAM parasparaM mahAn vizeSaH samupalakSyata eva sa ca vivicya yathAyathamupanibadhyamAnastayaivAnantyamAzrayate / tathAhi mAnuSANAmeva tAvaddigdezAdibhinnAnAM ye vyavahAravyApArAdiSu vicitrA vizeSAsteSAM kenAntaH zakyate gantum, vizeSato yoSitAm / upanibadhyate ca tatsarvameva sukavibhiryathApratibham / kAlabhedAcca nAnAtvam / yathartubhedAd digvyomasalilAdInAmacetanAnAm / cetanAnAM cautsukyAdayaH kAlavizeSAzrayiNaH prasiddhA eva / svAlakSaNyaprabhedAcca sakalajagadgatAnAM vastUnAM vinibandhanaM prasiddhameva / tacca yathAvasthitamapi tAvadupanibadhyamAnamanantatAmeva kAvyArthasyApAdayati / ghya-8 113 atra kecidAcakSIran / yathA sAmAnyAtmanA vastUni vAcyatAM pratipadyante, na vizeSAtmanA / tAni hi svayamanubhUtAnAM sukhAdInAM tannimittAnAM ca svarUpamanyatrAropayadbhiH svaparAnubhUtarUpa sAmAnyAzrayeNopanibadhyante kavibhiH / na hi tairatItamanAgataM vartamAnaJca paracittAdisvalakSaNaM yogibhiriva pratyakSIkriyate / taccAnubhAvyAnubhAvakasAmAnyaM sarvapratipattasAdhAraNaM parimitatvAt purAtanAnAmeva gocarIbhUtam, tasyA viSayatvAnu -
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 dhvanyAlokaH [4-7 papatteH / ata eva ma prakAravizeSo yairadyatanarabhinavatvena pratIyate, teSAmabhi mAnamAtrameva bhaNitikRtaM vaicitryabhAtramatrAstIti / ttrocyte| yattuktaM mAmAnyamAtrAzrayeNa kAvyapravRttistasya ca parimitattvena prAgeva gocarIkRtatvAnnAsti navatva kAvyavastUnAmiti tadayuktam / yato yadi sAmAnyamAtramAzritya kAvyaM pravartate kiMkRtastarhi mahAkavinibadhyamAnAnAM kAvyAthAnAmatizayaH ? vAlmIkivyatiriktamya anyasya kavinyapadeza eva vA, sAmAnyavyatiriktasyAnyasya kAlyArthabhyAbhAvAt / sAmAnyasya cAdikavineva pradAzatattvAt / uktivaicitryAnneSa doSa iti cet kimidamuktivaicitryama ? uktiAha vAcyavizeSapratipAdi vacanam / tadvaicitrye kathaM na vAcyavaicitryam / vAcyavAcakayoravinAbhAvena pravRtteH / vAcyAnAM ca kAvye pratibhAsamAnAnAM yadrUpaM tatta grAhyavizeSAbhedeneva pratIyate / tenoktivaicitryavAdinA vAcyavaicitryamanicchatApyavazyamevAbhyupagantavyam / tadayamatra maMkSepaH vAlmIkivyatiriktamya yadyekasyApi kasyacit / ipyate pratibhArtheSu tattadAnantyamakSayam / / kiJca uktivaicitryaM yatkAvyanavatve nivandhanamucyate, tadasmatpakSAnuguNameva / yato yAvAnayaM kAvyArthA nantyabhedahetuH prakAraH prAndarzitaH, sa sarva eva punaruktivaicitryAd dviguNatvamApadyate / yazcAyamupamAzleSAdiralaGkAravargaH prasiddhaH sa bhaNitivaicitryAdupaniSadhyamAnaH svayamevAnavadhirdhatte punaH zatazAkhatAm / bhaNitizca mvabhASAbhedena vyavasthitA satI pratiniyatabhASAgocarArthavaicitryanibandhanaM punaraparaM kAvyArthAnAmAnantyamApAdayati / yathA mamaiva mahumahu itti bhaNatAho vaccadi kAlu jaNassu / toi Na deu jaNaddaNau goarIbhodi maNassu //
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhvanyAlokaH mama mama iti bhaNato vrajati kAlo janasya / tathApi na devo janArdano gocaro bhavati manasaH // [ iti cchAyA ] itthaM yathA yathA nirUpyate, tathA tathA na labhyate'ntaH kAvyArthAnAm I 4-8,9,10,11] idaM tUcyate . - avasthAdivibhinnAnAM vAcyAnAM vinibandhanam / yatpradarzitaM prAk, bhUnnaiva dRzyate lakSye, na tacchakyamapohitum / tattu bhAti rasAzrayAt // 8 // tadidamatra saMkSepeNAbhidhIyate satkavInAmupadezAya rasabhAvAdisambaddhA yadyaucityAnusAriNI / anvIyate vastugatirdezakAlAdibhedinI // 9 // tat kA gaNanA kavInAmanyeSAM parimitazaktInAm, vAcaspatisahasrANAM sahastrairapi yatnataH / nibaddhA sA kSayaM naiti prakRtirjagatAmiva // 10 // yathA hi jagatprakRtiratItakalpaparamparAvirbhUtavicitravastuprapaJcA satI punaridAnIM parikSINAparapadArthanirmANazaktiriti na zakyate'bhidhAtum / tadvadeveyaM kAvyasthitiranantAbhiH kavimatibhirupabhuktApi nedAnIM parihIyate, pratyuta navanavAbhirnyatpattibhiH parivardhate / itthaM sthite'pi-- - 115 saMvAdAstu bhavantyeva bAhulyena sumedhasAm / sthitaM hyetat saMvAdinya eva medhAvinAM buddhayaH / kintu -- naikarUpatayA sarve te mantavyA vipazcitA // / 11 //
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 kathamiti cet [4-12,13,14 saMvAdo dhanyasAdRzyaM tatpunaH prativimvavat / AlekhyAkAravat tulyadehivacca zarIriNAm // 12 // saMvAdo hi kAvyArthasyocyate yadanyena kAvyavastunA sAdRzyam / tatpunaH zarIriNAM pratibimbavadAlekhyAkAravattulyadehivacca tridhA vyavasthitam / kiJciddhi kAvyatrastu vastvantarasya zarIriNaH pratibimbakalpam, anyadAlekhyaprakhyam, anyattulyena zarIriNA sadRzam / tatra pUrvamananyAtma tucchAtma tadanantaram / tRtIyaM tu prasiddhAtma nAnyasAmyaM tyajetkaviH // 13 // tatra pUrvaM pratitrimbakalpaM kAvyavastu parihartavyaM sumatinA / yatastadananyAtma tAttvikazarIrazUnyam / tadanantaramAlekhyaprakhyamanyasAmyaM zarIrAntarayuktamapi tucchAtmatvena tyaktavyam / tRtIyaM tu vibhinnakamanIyazararisadbhAve sati sasaMvAdamapi kAvyavastu na tyaktavyaM kavinA / na hi zarIrI zarIriNAnyena sadRzo'pyeka eveti zakyate vaktum / etadevopapAdayitumucyate Atmano'nyasya sadbhAve pUrvasthityanuyAyyapi / vastu bhAtitarAM tanvyAH zazicchAyamivAnanam // 14 // - tattvasya sArabhUtasyAtmanaH sadbhAve'nyasya pUrvasthityanuyAyyapi vastu bhAtitarAm / purANaramaNIyacchAyAnugRhItaM hi vastu zarIravat parAM zobhAM puSyati / na tu punaruktatvenAvabhAsate / tanvyAH zazicchAyamivAnanam / evaM tAvat sasaMvAdAnAM samudAyarUpANAM vAkyArthAnAM vibhaktAH sImAnaH / padArtharUpANAM ca vastvantarasadRzAnAM kAvyavastUnAM nAstyeva doSa iti pratipAdayitumucyate
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4-16,17,18] panyAlokaH akSarAdiracaneva yojyate yatra vasturacanA puraatnii| nUtane sphurati kAvyavastuni vyaktameva khalu sA na duSyati // 15 // na hi vAcaspatinApyakSarANi padAni vA kAnicidapUrvANi ghaTayituM zakyante / tAni tu tAnyeva upanibaddhAni na kAvyAdiSu navatAM virudhyanti / tathaiva padArtharUpANi zleSAdimayAnyarthatattvAni / tasmAt - yadapi tadapi ramyaM kAvyazarIraM yatra lokasya kizcit yallokasya kiJcit sphuritamidamitIyaM buddhirbhyujihiite| sphuraNeyaM kAciditi sahRdayAnAM camatkRtirutpadyate / anugatamapi pUrvacchAyayA vastu tAdRk sukavirupanibadhnan nindyatAM nopayAti // 16 // tadanugatamapi pUrvacchAyayA vastu tAdRk tAdRzaM sukavirvivakSitavyaGgyavAcyArthasamarpaNasamarthazabdaracanArUpayA bandhacchAyayopanibadhnan nindyatAM naiva yAti / tadityaM sthite -- pratAyantAM vAco nimitavividhArthAmRtarasA na sAdaH kartavyaH kavibhiranavadye svaviSaye / santi navAH kAvyArthAH, paropanibaddhArthaviracane na kazcit kavarguNa iti bhAvayitvA parasvAdAnecchAviratamanaso vastu sukaveH sarasvatyevaiSA ghaTayati yatheSTaM bhagavatI / / 17 // parasvAdAnecchAviratamanasaH sukaveH sarasvatyeSA bhagavatI yatheSTaM ghaTayati vastu / yeSAM sukavInAM prAktanapuNyAbhyAsaparipAkavazena pravRttA vAk teSAM
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 dhvanyAlokaH [4-18] paroparacitAthaparigrahaniHspRhANAM mvavyApAga na kvacidupayujyata / saiMva bhagavatI sarasvatI mvayamabhimatamarthamAvibhAvayati / etadeva hi mahAkavitvaM mahAkavInAmityoma / / ityakliSTaramAzrayocita guNAlaGkArazAbhAbhRto yammAdvastu mamAhitaM sukRtibhiH savaM mamAmAdyate / kAvyAkhya 'gvilamAgyadhAmna vibudhodyAne vanidarzitaH mo'yaM kalpatarUpamAnamahimA bhAgyo'stu mavyAtmanAm / / matkAnyatattvanayavama cirapragupta--- kalyaM manamsu paripakvAdhayAM yadAmIt / tavyAkarot mahRdayodayalAbhahato rAnandavardhana iti prathitAbhidhAnaH / / iti zrIrAjAnakAnandavardhanAcAryaviracite dhvanyAloke caturthaH uddayotaH // // samApto'yaM grnthH||
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 104 2 74 25 kArikAsUci akA : eva vicchittiH 65 kAryamekaM yathA vyApi akSarAdiracaneva yojyte| 117 kAvyasyAtmA dhvaniriti ato hyanyatamenApi kAvyasyAtmA sa evAryaH arthazakteralaGkAro krameNa pratimAtyAtmA arthazaktyudbhavastvanyo guNAnAzritya tiSThantI arthAntaragatiH kAkvA citraM zabdArthabhedena arthAntare saMkramitaM ta eva tu nivezyante anusvAnopamAtmApi tatra pUrvamananyAtma alaGkArAntaravyaGgyamAve 42 tatra vAcyaH prasido yaH alaGkArAntarasyApi tadvatsacetasAM so'rthaH alaGkRtInAM zaktAvapyA tamarthamavalambante avadhAnAtizayavAna tasyAGgAnAM pramedA ye avasthAdivibhinnAnAM 115 diGmAtraM tUcyate yena avasthAdezakAlAdi dRSTapUrvA api parthAH 106 avirodhI virodhI vA dhvanerityaM guNIbhUta 111 avivakSitavAcyasya ghvanaryaH saguNIbhUta avyutpatterazaktervA dhvanyAtmamUte zRGgAre yamakAdi 25 asamAsA samAsena dhvanyAtmamUte zRGgAre samIkSya 27 asaMlakSyakramodyotaH niyUMDhAvapi pAGgatve 27 asphuTasphuritaM 102 parasvAdAnecchA 118 AkSipta evAlaGkAraH prakAro'nyo guNIbhUta 88 Atmano'nyasya sadbhAve 116 prakAro'yaM guNIbhUta AlokArthI yathA pratAyantAM vAco nimita itivRttavazAyAtAM pratIyamAnaM punaranyadeva ityuktalakSaNo yo 102 pradhAnaguNamAvAbhyAM uktyantareNAzakyaM pradhAne'nyatra vAkyArye uddIpanaprazamane prabandhe muktake vApi ekAzrayatve nirdoSo prabhedasyAsya viSayo etadyathoktamaucityaM prasannagambhIrapadA: evaM dhvaneH prabhedAH praside'pi prabandhAnAM kasyaciddhvanimedasya prauDho'ktimAtraniSpannaH 104 55 73
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ . .. & thoa 67 106 maktyA bimati naikatvaM musyA mahAkavigirAM mukhyA vRtti parityajya patra pratIyamAno'rSa: yatrArthaH zabdo vA yathA padArthadvAreNa yadapi tadapi ramyaM yastvalakSya kamavyaGgyo yuktadhAnayAnusartavyo yo'rthaH sahRdayazlAghyaH rasabandhoktamaucityaM rasamAvatadAmAsa rasamAvAdisambadA rasAkSiptatayA yasya rasAcanagugatvena rasAntarasamAveza: rasAntarAntaritayoH sTA ye viSaye'nyatra rUpakAdiralakAravargoM raudrAdayo rasA dIptyA vAcakatvAzrayameva vAcaspatisahasrANAM vAyavAcakacArutva bAcyAnAM vAcakAnA va vAcyAlaGkAravargo'yaM vijAyetvaM rasAdInAM vimAvabhAvAnumA . yineyAnunmukhIkartu virudaikAzrayo yastu virodhamavirodhaM ca virodhirasasambandhi vivakSA tatparatvena vivakSite rase labdhapratiSThe viSayAzrayamapyanyadaucityaM 54 vyaGgyavyaJakamAve'smin 108 vyajyante vastumAtreNa 42 zabdatattvAzrayAH kAzcid 102 gandArpazaktyAkSipto'pi zabdAryazAsanamAna zarIrIkaraNaM yeSAM zaSo sarephasaMyogo zRGgArasyAGnio yatnAt zRgAra eva madhuraH zRGgAre vipralammAkhye zrutidRSTAdayo doSAH saMvAdAstu bhavantyeva 115 saMvAdo hanyasAdRzyaM saguNIbhUtamyaGgyaH sandhisandhyaGgaghaTanaM samarpakatvaM kAvyasya sarasvatI svAdu sarveSveva prabhedeSu suptivacanasambandhaH so'stavyaktisAmayaM svasAmavazenava 1 2 1 . 1 m 24 - 9 23 6 115 6
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 57 98 114 parikarAdisUci anAsyeyAMzamAsitvaM rasabhAvAditAtparya aniSTasya zrutiH rasamAvAdiviSaya anaucityAdRte nAnyad rasavanti hi vastUni apAre kAvyasaMsAre rasAdiSu vivakSA tu avyutpattikRto doSaH rasAmAsAGgamAvastu ityakliSTarasAzrayocita 118 valmIkivyatiriktasya kathA zarIramutpAva 58 vAlmIkivyAsamukhyAzca kAvyAghvani dhvanirvyaGgyaM vicchittizobhinakena / tatparAveva zabdArthI vimativiSayo yaH nIrasastu prabandho yaH vyaGgyavyajakasambandha padAnAM smArakatve'pi vyaGgyasya pratimAmAtra pUrve vizRGkhalagiraH vyaGgyasya yatrAprAdhAnyaM mAvAnacetanAnapi zRGgArI cekaviH kAvye mukhyA vyApAraviSayAH 66 satkAvyatasvanayavartI yamakAdinibandhe tu 27 santi sirasaprakhyA: yasmin raso vA mAvo vA 98 svecchAkesariNaH 98 13 66 48 66 8 118
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 107 * * * * * * P 9 107 69 69 udAharaNasUci kaNThacchittvAkSamAlAM kartA dyUtacchalAnAM kapole patrAlI kamalAarA na maliA kariNIveSavvaaro kastvaM moH kathayAmi kassa va Na hoi kAkArya zazalakSmaNaH kimiva hI madhurANAM ki hAsyena na me kuviAo pasaNNAo kRtakakupita: kRte varakathAlApe kAmantyaH kSatakomala kopAtkomalalola 0kaH sannaddhe virahaviSurAM kSipto hastAvalagnaH khaNapAhuNiA deara khaM ye'tyujjvalayanti gaaNaM ca mattamehaM 0 gAvo vaH pAvanAnAM cakrAbhighAtaprasamAjayava caJcamujabhramita candanAsaktamujaga' candamaUhehi gasA camaDhiamANasa calApAGgAM dRSTiM cumbijai sabahuttaM cUaMkurAvaaMsaM jAejja vaNuddese 68 ga a tANa paDai aGkuritaH ajjAe pahAro aNNattha vacca ataha TThie atikrAntasukhA: attA etya atrAntare kusuma anadhyavasitAva anavaratanayanajala' anurAgavatI sanmyA amI ye dRzyante ambA zete'tra ayamekapade tayA ayaM sa razanotkarSI avasara rou ahiNaapIarasiesu aho batAsi AkrandA: stanita: Ama asaio Ahato'pi sahAyaH IsAkalusassa vi ucciNasu paDi utkampinI bhaya' uddAmotkalikA unnataH prollasadAra: upoDharAgaNa uppahajAAe ekatto ruai emeja jaNo tissA evaM vAdini devarSoM ehi gaccha patottiSTha * * * * * * 61 19 78 43 28 * * * * * * 33 11 * * * 47 40
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ 123 62 18 ____73 l sh 61 22 sh >> s 1 h 100 62 h s tadgehaM natamitti tanvI meghajAlAI taraGgabhrUbhaGgA tasyA vinApi hAreNa tAlA jAanti guNA tAlai: zijavalayasubhagaH teSAM gopavadhUvilAsa taM tANa sirisahoara' trAsAkula: paripatan dattAnandAH prajAnAM dantakSatAni karajazca dI(kurvan paTu madakalaM 101 durArAdhA rAdhA subhaga deA pasi devvAattammi phale dRSTayA kezava goparAga nidrAkaitavinaH priyasya nIvArA: zukagarma no kalpApAyavAyoH nyakkAro hyayameva me patyuH zirazcandrakalA parArthe yaH pIDA' parimlAnaM pInastana pramAmahatyA zikhayeva praghrazyatyuttarIyatviSi prayacchatoccaH prAtu dhanarathijanasya 46 prAptazrIreSa kasmAt bhagavAn vAsudevazca 109 mama dhammia vIsaddho bhUreNudigdhAnava bhramimaratimalasa 32,68 manuSyavRttyA mandArakusumareNu 105 mahu mahu itti mA panthaM ruMdha munirjayati yogIndro 110 muhuraGgulisaMvRtA yacca kAmasukhaM loke yatra ca mattamAtaGgagAminyaH 34 yathA yathA viparyeti 108 yadvaJcanAhitamati: yasminnasti na vastu yA nizA sarvabhUtAnAM yA vyApAravatI rasAn ye jIvanti na mAnti yena dhvastamanobhavena 31 yo yazzastraM bimati 23, 50 yaH prathamaH prathamaH 105 raktastvaM navapallavaiH ramyA iti prAptavatIH ravisaGkrAntasaubhAgyaH rAjAnamapi sevante rAmeNa priyajIvitena lacchI duhidA lAvaNyakAntiparipUrita. lAvaNyadraviNavyayo lAvaNyasindhuraparava vacca maha cima vatse mA gA viSAdaM vApisa hasthidantA vANIrakuDaMgoDDINa. visamaio cci visammotthA manmathAjJA' vIrANaM ramai vIDAyogAnatavadanayA vRtte'sminmahApralaye... zikhariNi kva nu nAma 14, 37 m m m m m rink: m m m 47 38 43 91 49 46 50
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 107 88 zanyaM vAsagRhaM vilokya 105 zeSo himagiristvaM ca 107 zyAmAsvagaM cakitahariNI 30 zlAghyAzeSatarnu saGketakAlamanasaM satyaM manoramA rAmA: sajjehi surahimAso saptatAH samidhaH zriyaH 0 samavAya iva... 34 samavisamaNivvisesA sa vaktumakhilAn zakto savibhramasmitodbhedA: 105 sarvekazaraNamakSaya0 sa harinAmnA devaH sAbaraviigNa sijjai romAncijjai 110 sihipiJchakagNaUrA 37, 47 muramitamaye pravRtte suvarNayugpA pRthivIM saiSA sarvava vakroktiH smaranavanadIpUreNoDhAH svatejaHkrItamahimA 105 svasyA bhavanti mayi snigyazyAmalakAnti' smitaM kiJcinmugdhaM haMsAnAM ninadeSu yaH hiaaTTAviSama 104
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya kAvyavicAranA itihAsamAM AnaMdavardhanAcAryane graMtha "dhvanyAleka' atyaMta mahatvanuM sthAna dharAve che. emAM emaNe vanisihAMtanI sthApanA karI, rasane kendramAM mUkI. kAvyanAM badhAM aMgenI eka susaMkalita vyavasthA karI ApI che, jene pachInA moTA bhAganA AcAryo anusaryA che. bIjI rIte kahIe ke, bhAratIya kAvyavicAranuM e eka UMcAmAM UMcuM zikhara che. A pustakamAM "dhvanyAlekarane AdhAre khanisiddhAMtanI samajUtI ApavAne prAna che... "vanyAleka' upara abhinavaguptanI "locana' nAme TIkA che ane te bhAratanA nATayazA uparanI emanI TIkA "abhinavabhAratI' jeTalI ja mahatvanI ane vistRta paNa che. ahIM "havAleka'nI samajUtI sAmAnya rIte e TIkAne AdhAre ApelI che, paNa TIkAnA badhA muddAone emAM samAveza karele nathI. ahIM mukhya pradhAna "dhvanyAlaka"nA mukhya vicArane ja bane eTale spaSTapaNe samajAvavAnuM che, ane te mATe jeTaluM jarUranuM lAgyuM teTaluM ja lIdhuM che. viSayamahaNamAM madadarUpa thAya e daSTie graMthamAM peTAmathALAM mUkyAM che ane khAsa karIne viSayAnumaNuM bane eTalI vigate taiyAra karI che, te abhyAsIone upayogI thaI paDaze evI AzA che. - 'nivedana"mAMthI