________________
(૪) ઐતિહાસિક રહસ્ય-જે અદ્યાપિ પર્યત અંધકારમાં પડી રહેલું છે તેનું વર્ણન રાજા કલ્કિ-સમ્રાટ અગ્નિમિત્રના વૃત્તાંતે અપાયું છે. કેમકે આ સિહસ્તૂપની પુનઃ પ્રતિષ્ઠા જે ઈ. સ. પૂ. ૧૧૫ માં થવા પામી છે તે પૂર્વે લગભગ ૬૫ વર્ષે સમ્રાટ અગ્નિમિત્રના હાથે જ તેનો વિનાશ થવા પામ્યું હતું. એટલે કે રાજા કલિકના બિરૂદની પ્રાપ્તિ અને મથુરા સિંહસ્તૂપનું ભૂતપૂર્વનામ “ડવાસ્તુપદેવરચિતસૂપ” તે બન્ને સુઘટરીતે સંકલિત થયેલ છે.
(૫) તેની પ્રતિષ્ઠા કરાવનાર મહાક્ષત્રપ રાજુપુલની પટરાણી તથા તે ઉત્સવની ઉજવણીના સમયે ત્યાં એકત્રિત થયેલ ક્ષહરાટ પ્રજાના મુખ્ય મુખ્ય આગેવાનેને સમુદાય, એમ પ્રતીતિ કરાવે છે કે તે આખી ક્ષહરાટ પ્રજા પોતાના ધર્મ પ્રત્યે અતિ શ્રદ્ધાવંત તથા ભક્તિપૂર્ણ હતી અને આપણે જાણીને તાજુબ થઈશું કે તેઓ સર્વે અહિંસામય જૈનધર્મનાજ અનુયાયીઓ હતા.
આ પ્રમાણે તેને ઈતિહાસ છેઃ પણ કાળે કરીને જેમ અન્ય પ્રાચીન અવશેનાં હાલહવાલ થયા છે તેમ આ સ્તૂપ પણ કઈક સમયે શિતલાદેવીના મંદિરને એક અંશ બનવા પામ્યો હતો. હાલ તે લંડનના બ્રિટિશ મ્યુઝીએમમાં તે સ્થાપિત થયેલ છે. તેને વિશે એપિગ્રાફિકા ઈન્ડિકા પુ. ૯, પૃ. ૧૩૫ માં આ પ્રમાણે નિવેદન નજરે પડે છે –
Object of the inscription is to record a religious donation on the part of the Chief Queen of Satrap Rājula....Found on the steps of an altar devoted to Sitalã on a site belonging to low caste Hindus at Mathura ... Secured by Dr. Bhagwanlal brought to Bombay; then presented to British Museum where it lies at present.... Being contemporary with Taxilla plate; this can be placed as nearly as 42 B. C લેખકને આશય, ક્ષત્રપ રાજુલની પટરાણી તરફથી ધાર્મિક દાનની નોંધ રાખવાનું છે...મથુરાના અછુત વર્ગના હિંદુઓની એક જગ્યામાં શિતળાદેવીના મંદિરની દિના પગથિયામાં (તે લેખ) જડેલ હતે. ડૉકટર ભગવાન નલાલને તે સાંપડેલ: ત્યાંથી મુંબઈ લાવવામાં લાવેલા અને પછી બ્રિટિશ
મ્યુઝીઅમને ભેટ દેવાયા હતા. હાલ તે ત્યાંજ પડેલ છે. તક્ષિાના પટ (તામ્રપટ જુઓ આ પુસ્તકે પૃ. ૨૪૦નું વિવેચન) ના સમયને (આ લેખ) છે જેથી તેને
અંદાજ સમય' ઈ. સ. પૂ. ૪૨ લગભગને ગણી શકાય.
૧ તે સમયે આ તક્ષિલાના પટનો સમય ગમે તે ગણવામાં આવતા હશે. હાલ મેં તેને સમય ઈ. સ. પૂ૮૦ ને ઠરાવ્યું છે. (જુઓ તેનું વૃત્તાંતઃ) ડૉ. ભગવાનલાલને આ નિર્ણય અંદાજી સમય બતાવે છે જ્યારે તેને નિશ્ચિત કાળ તે ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે ઈ. સ. પૂ. ૧૧૫ ને જ ગણુ રહે છે,
