________________
પ્રવચન નં. ૩
૩૯ આત્મા. આત્માનો સ્વભાવ જ્ઞાયકપણું માત્ર છે. જાણવું-જાણવું-જાણવું-જાણવું-જાણવું.
સિદ્ધ ભગવાન જેમ જાણનાર દેખનાર છે. મે મહિનાનો આત્મધર્મનો ચોથો બોલ ૧૫૪ માં છે કે સિદ્ધ ભગવાન જેમ જાણનાર દેખનાર છે, તેમ પ્રભુ ! તું પણ જાણનાર દેખનાર છો ! જાણવામાંથી ખસી અને જરાક કર્તૃત્વમાં આવ્યો, સિદ્ધથી જુદો પડ્યો તો સંસાર ઉભો થઈ જશે. સ્વભાવ જ્ઞાયકપણું માત્ર છે. જ્ઞાયક એટલે જાણવું. જ્ઞાયક એટલે કરવું નહિ. અને તેની અવસ્થા પુગલકર્મના નિમિત્તથી રાગાદિરૂપ મલિન જ છે તે પર્યાય છે. મલિન છે તે પર્યાય છે. મલિન છે તે દ્રવ્ય કે ગુણ નથી. છે એમાં શું લખ્યું છે મલિન છે તે પર્યાય છે. આહા ! (શ્રોતા :- જીવની અવસ્થા લખી છે) જીવની અવસ્થા છે પણ જીવ નથી. જીવની અવસ્થા મલિન છે પણ જીવ મલિન નથી. જીવની અવસ્થા કહો પણ એને જીવ ન માનો. એમ માનશો તો તો પર્યાયદૃષ્ટિ થઈ જશે. જીવની પર્યાય છે એટલે જીવ છે? તે આસ્ત્રવ તત્ત્વ છે. એને તો ભગવાને આસ્ત્રવ તત્ત્વ નામ આપ્યું છે. જીવ નામ આપ્યું નથી. જીવ તો એનાથી ભિન્ન છે. તેની અવસ્થા એટલે આત્માની અવસ્થા મલિન છે, કે આત્મા મલિન છે? આત્મા મલિન લખ્યું નથી. પણ તેની અવસ્થા મલિન છે.
આ દ્રવ્ય-પર્યાયની એકતા તોડવાની વાત ચાલે છે. દ્રવ્ય ને પર્યાય વચ્ચે એબુદ્ધિ જે થઇ છે. જ્ઞાન ને રાગ એક ભાસે છે. તે જ્ઞાન ને રાગ કદી પણ એક ભાવને પામી શકતા નથી. તેની એટલે આત્માની પણ અવસ્થાને (શ્રોતા :- એ અવસ્થા પણ આત્માનીને). આત્માની અવસ્થા કથંચિત્ છે. આત્માની અવસ્થા અહીં મલિન સિદ્ધ કરવી છે. આત્માની અવસ્થા છે ને, પુદ્ગલના પરિણામ સિદ્ધ નથી કરવા. અહીં આત્મા પોતાના સ્વભાવને ભૂલે છે ત્યારે આત્માની અવસ્થા મલિન થાય છે અને મલિનતા થાય છે ત્યારે કર્મના ઉદયને નિમિત્ત કહેવામાં આવે છે. અહીંયા દ્રવ્ય ને પર્યાય બે સિદ્ધ કરે છે. અહીંયા પર્યાય પુદ્ગલની અવસ્થા નહીંએ આત્માની અવસ્થા મલિન થઈ છે. પુદ્ગલ તો એમાં નિમિત્તમાત્ર છે. પણ અવસ્થા મલિન થઈ છે. દ્રવ્ય મલિન થયું નથી તે ખ્યાલ રાખવા જેવું છે એટલું બતાવવું છે.
“જ્યાં જ્યાં જે જે યોગ્ય છે તહાં સમજવું તેહ” બધી જગ્યાએ આ પુદ્ગલના પરિણામ છે એમ ન ચાલે. જ્યાં જે વિવક્ષાથી સમજાવતા હોય ત્યાં તે વિવક્ષાથી સમજવું જોઇએ. અવસ્થા મલિન થઇ છે કે અવસ્થા મલિન જ નથી થઈ આત્માની? આત્માની અવસ્થા શુદ્ધ જ છે તો તે પર્યાયના જ્ઞાનથી ભ્રષ્ટ છે, પર્યાયનું જ્ઞાન એને ખોટું છે. (શ્રોતા :નિશ્ચયાભાસી) હા. નિશ્ચયાભાસી. જ્ઞાન બેયનું જેમ છે તેમ કરીને પર્યાયનું લક્ષ છોડીને દ્રવ્ય તરફ ઢળી જવું.
