________________
૩૬૬
જ્ઞાયક સ્વરૂપ પ્રકાશન પોતાના આત્મા સિવાય અનંતા આત્માઓ, અનંતાનંત પુદ્ગલ પરમાણુંઓ, ધર્મ, અધર્મ, આકાશ ને કાળ એના ભૂત-ભવિષ્ય-વર્તમાન પર્યાય સહિતનાં દ્રવ્યો, એક સમયમાં પ્રતિભાસ થાય છે.
એ સમયે આત્માને જાણે છે ને આને નથી જાણતા એવું નથી. આ તો હજી શેયાકાર અવસ્થા કોને કહેવાય એની વાત ચાલે છે. એના પછી આગળ વધવામાં હમણાં જ વધશું આપણે આગળ કે શેયાકાર અવસ્થા જે થઈ બેનો પ્રતિભાસ થાય છે. તો કોને જાણતાં આત્મજ્ઞાન થાય અને કોને જાણતાં અજ્ઞાન ઊભું થાય એ એની પોતાની વાત છે. બે જણાય છે, બે નો પ્રતિભાસ થાય છે. પણ બે જણાતું નથી પણ બીજું ઓલો પ્રતિભાસ ન સમજે તો એને એમ કહેવું પડે કે બે પદાર્થ સ્વ અને પર બધાય એમાં જણાય છે. ખરેખર જણાતા નથી.
જ્ઞાનમાં પરપદાર્થનો પ્રતિભાસ થાય છે પણ જ્ઞાનમાં પરપદાર્થો જણાતા નથી. અને જ્ઞાનમાં જ્ઞાયકનો પ્રતિભાસ તો થાય છે, પણ જણાય છે પણ ઈ. કેમ? કેમ કે પરપદાર્થોનો પ્રતિભાસ થાય પણ પરપદાર્થો નથી જણાતા, કેમકે આત્માથી ઈ ભિન્ન છે, માટે ઈ નથી જણાતા. પ્રતિભાસનાં કાળે જણાતા નથી. જેનો પ્રતિભાસ થાય ઈ જ્ઞાનમાં ન જણાય. રાગનો પ્રતિભાસ થાય પણ આત્મજ્ઞાન રાગને જાણતું નથી. પ્રતિભાસ રહી જાય છે ને જાણવું એમાં આવતું નથી પરનું.
દેવ-ગુરુ-શાસ્ત્રનો પ્રતિભાસ થાય પરનો, પણ એ સમયે આત્માનું જ્ઞાન, એનો પ્રતિભાસ થાય છે એ સો ટકા સત્ય વાત છે. પણ પ્રતિભાસ થાય છે એટલે એને ઈ જણાય જાય છે ને એને જાણે છે એમ છે નહિ. કેમ કે ઈ સર્વથા ભિન્ન છે પરપદાર્થ આત્માથી. જ્ઞાયકથી તો ભિન્ન છે પણ જ્ઞાયકનાં જ્ઞાનથી પણ ભિન્ન છે. ઈ જ્ઞાન જ્ઞાયકનું થાય છે, એ જ્ઞાન રાગનું કે પરપદાર્થનું જ્ઞાન થતું નથી. હોય જ નહિ કોઈ કાળે પુગલનું જ્ઞાન જ ન થાય. પ્રગટ થતું જ્ઞાન પરકૃત કે પુગલકૃત નથી. એનો પ્રતિભાસ જરૂર થાય છે પણ પ્રતિભાસનાં કાળે પણ એ જણાતું નથી.
અને જ્ઞાયકનો પ્રતિભાસ તો થાય છે પણ જ્ઞાયક જણાય પણ છે. જણાય છે કેમ? કે કથંચિત્ જ્ઞાન અને આત્મા કથંચિત્ અભેદ છે. તાદામ્ય સંબંધ છે ત્યાં સુધી કહ્યું. શિષ્ય કહ્યું કે તાદાભ્ય હોય તો તો જ્ઞાન આત્માને સેવે જ છે પછી સેવવાનો ઉપદેશ શા માટે આપો છો? કે તારી એટલી વાત સાચી છે. તાદાભ્ય છે એ વાત તારી સાચી છે પણ એક સમય પણ એ જ્ઞાનને સેવતો નથી. કેમ કે જ્ઞાનને સેવવા માટે બે કારણો આપે છે. એક તો સ્વયંબુદ્ધત્વ અને બોધિતબુદ્ધત્વ. સ્વયં તું તારા જ્ઞાનમાં આત્માને જાણતો નથી. અને બીજું કદાચ ગુરુ મળે તો એ નિમિત્તે પોતાનો આત્મા જ્ઞાનમાં જણાય એવો પણ એક વ્યવહાર
