________________
પ્રવચન નં. ૩૪
૪૫૧
પ્રકાશે છે એમ આમાં કહે છે. ઘટ-પટને યાદ નથી કરતાં. પહેલાં શરૂઆતમાં જ્ઞેયને યાદ કર્યું હતું પછી હવે તે જ્ઞેય જણાય છે તેનું વિસ્મરણ કરીને જ્ઞાયક જણાય છે તેમ અપૂર્વ વાત આમાં હમણાં આવશે.
કર્તા-કર્મનું અનન્યપણું હોવાથી જ્ઞાયક જ છે. કર્તા ય આત્મા અને કર્મ પણ આત્મા. માટી કર્તા અને ઘટની પર્યાય કર્મ એમ નથી, તે ભેદરૂપકારક છે. કુંભાર કર્તા અને માટીની ઘટની પર્યાય થાય તે કર્મ તે તો અજ્ઞાન છે, તે વ્યવહાર નથી અજ્ઞાન છે. પણ માટી કર્તા અને ઘટની પર્યાય કર્મ તે ભેદ છે. એ જ્યાં સુધી શેયમાં ભેદ દેખાય ત્યાં સુધી અભેદ શેય જણાતું નથી. તેમ આત્મા કર્તા અને શુદ્ધપર્યાય તે મારું કર્મ, એમ જો કારકના ભેદ દેખાય છે, તો કારકના ભેદના લક્ષે વિકલ્પ ઉત્પન્ન થાય છે. નિર્વિકલ્પ અનુભૂતિ થતી નથી.
બહુ ઝીણી વાત છે. ભલે ઝીણી વાત હોય પણ કરવા જેવી છે. શું કહ્યું ? કે આ આત્મા કર્તા અને આત્માને પ્રસિદ્ધ કરનારી જે અતીન્દ્રિયજ્ઞાનની અવસ્થા તે મારું કર્મ એમ ભેદને કર્મપણે પ્રસિદ્ધ કરનારું જ્ઞાન છે ત્યાં સુધી તેને નિર્વિકલ્પ આત્માનો અનુભવ થતો નથી. ત્યારે હવે કેવી રીતે નિર્વિકલ્પ અનુભવ થાય ? કે હું જ કર્તા આત્મદ્રવ્ય, આત્મદ્રવ્ય પરિણામી. અપરિણામી પ્લસ પરિણામીની વાત ચાલે છે. આ તો પ્રવચનસાર શાસ્ત્રમાં લખ્યું. જ્ઞાન અધિકાર-શેય અધિકાર ને ચરણાનુયોગ અધિકાર ત્રણે આવી ગયા. ચરણાનુયોગના અધિકારમાં શુદ્ધોપયોગ ને શુભ ઉપયોગ બેય આવે તો કહે, હા. બેય આવી ગયા.
જ્યારે અભેદ જ્ઞેયને જાણે છે ત્યારે નિર્વિકલ્પ ધ્યાનમાં તે જીવ ચાલ્યો જાય છે. અને પછી શિષ્યને સમજાવે છે કે આત્મા જ કર્તા ને જ્ઞાનની પર્યાય જ કર્મ છે પણ ક્રોધાદિ કર્મ નથી, એમ ભેદથી સમજાવે છે. ત્યારે તેની દશામાં શુભઉપયોગરૂપ વ્યવહાર ચારિત્ર પ્રગટ થાય છે. એટલે નિશ્ચય ચારિત્ર ને વ્યવહાર ચારિત્ર બે અધિકાર ચરણાનુયોગમાં આવી ગયા. શું કહ્યું ? જ્ઞાન અધિકાર-જ્ઞેય અધિકાર અને ચરણાનુયોગ અધિકાર.
મારી પાસે તો અહીં ઘણાં પ્રશ્ન આવે છે કે પ્રવચનસારમાં તો ઉત્પાદવ્યયધ્રુવયુક્તસત્ એક આત્મા કહ્યો છે ને તમે તો કટકા કરો છો. ત્યારે હું પૂછું છું કે તે જ્ઞેય અધિકાર છે કે ધ્યેયનો અધિકા૨. ઉપર મથાળું વાંચ્યું કાંઈ. એ મથાળું છે ઉપર ધ્યેય લખ્યું છે કે શેય લખ્યું છે ? તો શેયમાં તો દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય ત્રણે આવી જાય. અને ધ્યેયમાં પર્યાય ન આવે. પર્યાયથી રહિત જ ધ્યેય છે ત્રણેકાળ. પર્યાયને આલિંગન કરતો નથી ધ્રુવ. અડતી નથી પર્યાય. દ્રવ્યસ્વભાવને શુદ્ધપર્યાય અડતી નથી, સ્પર્શતી નથી. આહા ! તે દૃષ્ટિનો વિષય છે. અને તે પર્યાય, દ્રવ્ય ને પર્યાય એક સાથે યુગપદ પ્રતિભાસે છે તે જ્ઞાનનું જ્ઞેય છે. અને તે
