________________
પ્રવચન નં. ૩૩
૪૩૫ દેવસેનઆચાર્ય ભગવાનનું નયચક છે. એ નયચક્ર (છે) એમાં બહુ સારો ખુલાસો છે. આ નયચક્રનો અનુવાદ મેં પંડિત હુકમચંદજી પાસે કરાવેલ છે. ગુરુદેવની હાજરીમાં ઘણાં પાસે અનુવાદ કરાવ્યા પણ મને સંતોષ ન થયો, પછી પંડિતજીને કહ્યું કે મને આ બે પાના છે એનો અનુવાદ કરીને ઘો, તો તેઓશ્રીએ કહ્યું, વિદ્વાન માણસ છે, કે લાલચંદભાઈ આ વાત બહુ ગંભીર છે, તમે મારા ઉપર છોડી દ્યો, મને જ્યારે મન મારું સ્થિર થશે-સાવા એકદમ ફિત્યારે એનો અનુવાદ કરીને મોકલીશ. અનુવાદ કરીને મને મોકલ્યો, ભાવલિંગી સંત છે દેવસેનઆચાર્ય એનું બનાવેલું) નયચક્ર એનું આ પાનુ છે. પુસ્તક નયચક્ર છપાઈ ગયું છે.
સમયસારમાં એમ કહે છે કુંદકુંદભગવાન અને અમૃતચંદ્રઆચાર્ય ભગવાન કે વ્યવહાર પરમાર્થનો પ્રતિપાદક છે, કોણે કહ્યું? સમર્થ આચાર્યોએ કહ્યું. વ્યવહાર પરમાર્થનો પ્રતિપાદક છે. દેવસેન આચાર્ય ફરમાવે છે કે નિશ્ચય પરમાર્થનો પ્રતિપાદક છે. લખ્યું છે, વાંચું છું, એટલો બેયનો ભેદ કરીને બતાવું છું પણ બેય સાચા છે. (શું કહે છે?) માટે નિશ્ચયનયા પરમાર્થનો પ્રતિપાદક હોવાથી ભૂતાર્થ પણ છે તેના અવલંબનથી આત્મા સમ્યગ્દષ્ટિ થાય છે. એકદમ સ્થળ બુદ્ધિવાળો હોય અને વ્યવહાર દ્વારા સમજાવવામાં આવે છે ઈ અપ્રતિબુદ્ધને વ્યવહાર દ્વારા (પરમાર્થ) એ સમજાવે એ વાત પણ સત્યાર્થ છે. પણ જરા આગળ વધ્યો હોય તો એને વ્યવહારથી ન સમજાવે, નિશ્ચયથી સમજાવે, પછી નિશ્ચયનય છોડી દે, એના સ્વભાવથી જ! પંકજ? બહુ ઊંચી વાતો છે આ તો. કલકત્તામાં તો ઊંચી જ વાત કરવાની હોય ને ! કોઈ નહીં સમજે એ તો મારા મગજમાં જ નથી, બધાય સમજશે. એમ જ મારા મગજમાં છે. કો'કન સમજે તો ઈ કાંઈ વાંધો નહીં, પરીક્ષામાં બેસે ને કોઈ નાપાસ થાય તો આપણે શું કામ? ઈ તો નાપાસ થઈ જાય ! જો હવે-એક અપૂર્વ વાત આમાં કરે છે.
આહાહા ! કે જે (વાત) જીવોએ સાંભળી પણ ન હોય એવી વાત આમાં લખે છે કે નિશ્ચયનય તો ઉપનયથી રહિત છે-અભેદ અને અનુપચાર જેનું લક્ષણ છે, (આ) નિશ્ચયનયનું લક્ષણ અને જે અર્થનો નિશ્ચય કરાવે છે તે નિશ્ચયનય છે. હવે આગળ, સ્યાદ્રપદથી રહિત હોવા છતાં-એમાં કથંચિતું નથી. સ્યાસ્પદથી રહિત હોવા છતાં પણ તેમાં નિશ્ચયાભાસપણું થતું નથી. આત્મા સર્વથા શુદ્ધ છે, તો એમાં નિશ્ચયાભાસ થઈ જશે, સ્યાદ્વાદ લગાડો, એ પ્રમાણના પક્ષવાળો સ્યાદ્વાદને ઓળંગી શકતો નથી, પણ સ્યાદ્વાદ ભગવાન આત્મામાં નથી. અનુભવ જ્ઞાનમાં સ્યાદ્વાદ છે, પર્યાયમાં સ્યાદ્વાદ છે પણ દ્રવ્યમાં નથી. એ લખે છે, સ્યાદ્વાદથી રહિત હોવા છતાં પણ એમાં નિશ્ચયાભાસપણું થતું નથી, કારણ કે તે ઉપનયથી રહિત છે. ઉપનયના અભાવમાં સ્યાદ્વાદ નથી.) આ તો મારે જે વિષય લેવો
