________________
પ્રવચન નં. ૩૪
४४७ પરિણામ, કાલ સુનીલભાઈ કોઠારીએ પ્રશ્ન કર્યો હતો કે શુદ્ધપર્યાયનો કર્તા કેમ નહિ? પિતા નથી આવતા પણ પુત્ર તો આવે છે યોગ્યતા છે કે દરેક જીવની સ્વતંત્ર યોગ્યતા છે. ભાઈ ! જે ભાવમાં મમતા હોય તેમાં કર્તબુદ્ધિ હોય. જે ભાવમાં મારાપણું હોય-સ્વામીપણું હોય ત્યાં કર્તબુદ્ધિ હોય, તો નાશવાન શુદ્ધપર્યાય કર્મ સાપેક્ષ તે વ્યવહારનયનો વિષય તેમાં મારાપણાની બુદ્ધિ જ્યાં સુધી હોય ત્યાં સુધી અજ્ઞાની છે. તો હવે શુદ્ધ પર્યાયમાં પણ મારાપણું પ્રગટ થવા પહેલાં છોડવું પડશે. શુભાશુભભાવ પ્રગટ છે તેમાં તો મારાપણું પ્રથમથી જ છોડવું પડશે. પણ શુદ્ધપર્યાય હમણાં પ્રગટ થશે તો પણ હું તેનો કર્તા બનીશ નહિ, તેના પ્રત્યાખ્યાન લેવા પડશે પહેલેથી. પછી શુદ્ધ પર્યાય પ્રગટ થાય તો પણ તેનો કર્તા નહિ થાય તેનો પણ જ્ઞાયક રહેશે.
તેમ હવે આ બીજા પારામાં કહે છે પ્રભુ સાંભળ. શાંતિથી તું સાંભળ. હવે પહેલાં પારામાં અકર્તાની તને વાત કરી કે જ્ઞાયક અકર્તા છે તેમ સિદ્ધ કર્યું. કેમકે પ્રમત્ત-અપ્રમત્તથી ભિન્ન છે. પ્રમત્ત-અપ્રમત્તરૂપે થતો જ નથી આત્મા. જો એક સમય પણ પરમ પરિણામિક ભાવ ઉદયભાવરૂપ થાય, એક સમય પણ ઉપશમભાવરૂપ થાય, એક સમય પણ ક્ષયોપશમભાવરૂપ થાય, એક સમય પણ ક્ષાયિકભાવરૂપ થાય તો આત્માનો નાશ થઈ જાય. આત્મા રહેતો નથી. અવિનાશી આત્મા નાશવાન પર્યાયમાં આવતો નથી. નાશવાન પર્યાયમાં અવિનાશી જણાય ખરો પણ અવિનાશી પરમાત્મા નાશવાન ક્ષણિક પર્યાયમાં આવી શકતો નથી. એવું અકર્તાપણું સિદ્ધ કરીને હવે જ્ઞાતાપણું સિદ્ધ કરે છે.
કહે ત્યારે આત્મા જ્ઞાતા છે કે નહિ? કે, હા. જ્ઞાતા છે. તો જ્ઞાતા છે તો એ જ્ઞાયકનો જ્ઞાતા કેમ થાય. શેયનો જ્ઞાતા થયો અનંતકાળથી પણ શેયનો જ્ઞાતા થયો નથી પણ શેયનો કર્તા બન્યો છે. શેયનો જ્ઞાતા પણ થયો નથી. શેયનો જ્ઞાતા તો ક્યારે થાય? કે પોતાનો જ્ઞાતા થાય ત્યારે પર શેયનો જ્ઞાતા કહેવામાં આવે.
હવે આ પરપદાર્થો જણાય છે ત્યારે મારે શું કરવું? કે આ જોય છે તેના સંબંધે થયેલું જે જ્ઞાન તેટલું જ જો જ્ઞાન છે તો અજ્ઞાન છે. એ જ્ઞયાકાર જ્ઞાન તે ખરેખર જ્ઞાન નથી પણ શેય છે. પર શેય જે જ્ઞાનની પર્યાયમાં જણાય તે જ્ઞાન નથી પણ અજ્ઞાન છે. તેને મોહરાજાએ જ્ઞાન નામ આપ્યું છે. શાસ્ત્રો જણાય જે જ્ઞાનની પર્યાયમાં મોહરાજાએ તેને નામ આપ્યું જ્ઞાન અને સર્વજ્ઞ ભગવાને તેનું નામ શેય આપ્યું. શુભાશુભભાવથી તો છૂટો પડે પંડિત, પણ ઉઘાડથી આત્મા ભિન્ન છે અને ઉઘાડ પણ અજ્ઞાન છે તે વાત તેના લક્ષમાં આવતી નથી.
કહે છે કે જોયો જ્ઞાનમાં જણાય પણ તે જે જ્ઞાનનો અંશ છે તે શેયાકાર જ્ઞાનનો આવિર્ભાવ થયો અને સામાન્યભાવનો તિરોભાવ થયો. તે જોયલુબ્ધ જ્ઞાન છે. એ જે શેયઆશ્રિતજ્ઞાન
