________________
४४८
જ્ઞાયક સ્વરૂપ પ્રકાશન થયું તે જ્ઞાનનો અંશ પોતે શેય છે પોતે જ્ઞાન નથી. તે શેયથી જ્ઞાન જુદું છે. તે જોય આત્માને નહિ જાણી શકે, કેમકે તે શેય છે જ્ઞાન નથી. જેમ પર શેયથી આત્મા ન જણાય, શુભાશુભભાવથી આત્મા ન જણાય, તેમ શુભાશુભભાવને જાણનારો જે જ્ઞાનનો અંશ તેનું નામ જોય છે. એ શુભાશુભભાવ જેમ પર શેય છે તેમ શુભાશુભભાવને જાણનારો જ્ઞાનનો અંશ એ પણ પર શેય છે, તે પરગ્નેયથી ભગવાન આત્મા જાણી શકાતો નથી. ત્યારે હવે કરવું શું? આત્માના દર્શન તો કરવા છે, તો કરવા છે તેની વિધિ આમાં લખી છે. સાંભળ !
કે મને પર જણાતું નથી પણ જાણનાર જણાય છે. તો તેમાં બેનો નિષેધ આવ્યો. શેયની સન્મુખતાનો નિષેધ થયો અને શેય સાપેક્ષ જે જ્ઞાન જે પર્યાય જેને શેય કહેવામાં આવે છે તેનો પણ નિષેધ થઈ ગયો. તેનો નિષેધ થતાં તે ઉપયોગ નિરાશ્રય થયો થકો પોતાના આત્માને શેય બનાવે છે. પોતાના આત્માને જ્યારે શેય બનાવે છે ત્યારે તે જાણનારો જ જણાય છે. જ્યારે જોય સાપેક્ષ જ્ઞાનને ગૌણ કરીને જ્ઞાયક સાપેક્ષ જે જ્ઞાનની પર્યાય થઈ તેના ભેદને પણ ઓળંગીને કારકના ભેદને છોડીને અભેદ કારકમાં આવી જાય છે. ત્યારે જાણનારો પોતે હું કર્તા અને હું જ જણાયો માટે હું જ કર્મ. આ જ્ઞાનની પર્યાય જેણે મને પ્રસિદ્ધ કરી તે મારું કર્મ નથી. શુભાશુભભાવ તો મારું કર્મ નહિ. શુભાશુભને પ્રસિદ્ધ કરનારો જ્ઞાનનો ભાવ ઈન્દ્રિય અંશ તે આત્માનું કર્મ નહિ. પણ જે જ્ઞાન અતીન્દ્રિયજ્ઞાન આત્માને પ્રસિદ્ધ કરે તે જ્ઞાનની પર્યાય પણ મારું કર્મ નથી. આહાહા! શું આ વાત ! કેમ? કે તે ભેદરૂપકારક છે તે શેયના બે ટુકડા થઈ ગયા. આ વાત ઘણી જગ્યાએ શાસ્ત્રમાં માર્મિક છે પ્રવચનસારની ૮૦ નંબરની ગાથામાં પણ કર્તા-કર્મ-ક્રિયા તેના ભેદને પણ તે ક્રમે ક્રમે છોડી દે છે અને આખરે નિત્યભાવને પામે છે.
પ્રવચનસારની ૮૦ નંબરની ગાથામાં આચાર્ય ભગવાને તેમ કહ્યું કે આત્મા જ્યારે પદ્રવ્યનો સંગ છોડી દે છે, મેં પરદ્રવ્યનો સંપર્કછોડ્યો ને હું મારા ધ્યાનમાં લીન થયો ત્યારે હું કર્તા, હું કર્મ, અને હું કરણ, અને હું ક્રિયા એવો ભેદ પણ અમને દેખાતો નથી. હવે એ વાત કરે છે. આત્મા કર્તા અને રાગ મારું કર્મ તેમ તો છે નહિ. આત્મા કર્તા અને રાગને જાણનારું જ્ઞાન તે મારું કર્મ તેમ તો નથી. પણ મને પ્રસિદ્ધ કરનારી જ્ઞાનની પર્યાય કર્તા, આત્મા કર્તા અને તે પર્યાય મારું કર્મ. કર્તબુદ્ધિ નહિ, આ કર્તાબુદ્ધિ તો છૂટી ગઈ છે. આ કર્તા-કર્મનું જ્ઞાન કેમ થાય તેની વાત ચાલે છે.
અકર્તાપણું સુરક્ષિત કાયમ રાખીને કર્તા-કર્મના સ્વભાવનું જ્ઞાન કેમ કરી ભે છે જીવ તેની વાત છે. કર્તબુદ્ધિ થતી નથી પણ આત્મા આત્માને જાણતો પરિણમે છે માટે કર્તા અને પરિણામ કર્મ એટલો જ કારકનો ભેદ પડે છે, ભિન્ન કારકની તો વાત નહિ, ગુરુથી જ્ઞાન
