________________
પ્રવચન નં. ૩૪
૪૪૧ નામ પણ જ્ઞાયક રાખ્યું. આહાહા ! એક શબ્દની અંદર બાર અંગનો સાર કહે છે.
હું જ્ઞાયક છું બસ ! તેમાં દૃષ્ટિનો વિષય આવી ગયો અને હું જ્ઞાયક છું તેવું જ્યારે પરિણમન થયું ત્યારે તે જ્ઞાયકને જાણતું જે જ્ઞાન તે પણ અનન્યપણે હું જ્ઞાયક છું તેમ તેમાં આવી જાય છે. ધ્યેય પણ જ્ઞાયક અને શેય પણ જ્ઞાયક. ધ્યેયરૂપ જ્ઞાયક અપરિણામી છે અને શેયરૂપ જ્ઞાયક પરિણામી છે. તે બેયનું નામ બદલાયું નહિં, બે પારા લખ્યા, જુદા કર્યા પણ નામ એક જ્ઞાયક રાખ્યું.
તો પહેલાં પારામાં દષ્ટિના વિષયની મુખ્યતાથી વાત કરી કે આ જ્ઞાયક આત્મા જે છે તે સ્વયંસિદ્ધ વસ્તુ છે, અનાદિ અનંત છે, નિત્ય પ્રગટ છે અને સ્પષ્ટપ્રકાશમાન જ્યોતિ છે. પ્રત્યક્ષ ભગવાન આત્મા પોતાના જ્ઞાનમાં પ્રત્યક્ષ થાય તેવો છે તે પરોક્ષ રહી જાય આત્મા તેવો આત્માનો સ્વભાવ જ નથી. સ્વભાવથી જ તે પ્રત્યક્ષ થાય તેવો તેનો સ્વભાવ છે. એટલે જે આત્મા અંતરસન્મુખ થઈને તેવા જ્ઞાયકને જાણે તેને પોતાના મતિ-શ્રુતજ્ઞાનમાં પ્રત્યક્ષપણે જણાય છે. પ્રત્યક્ષ થાય તેવો આત્માનો સ્વભાવ છે. તેમ ચાર વિશેષણથી અભેદ જ્ઞાયકભાવની સ્થાપના કરી અસ્તિથી, અસ્તિથી વાત કરી કે આવો છે.
હવે કહે છે કે જ્ઞાયકભાવ છે તે અનાદિ કાળથી સંસાર અવસ્થામાં બંધ પર્યાયની અપેક્ષાથી જોવામાં આવે તો કર્મના સંબંધ બંધ, તેના પરિણામથી જોવામાં આવે તો, તેના પરિણામ છે જે વિશેષ તે જૂના કર્મના ઉદયમાં જોડાય છે-પરિણામ જોડાય છે. કર્મને વશ આત્મા થતો નથી. કર્મને વશ જીવ ન થાય. કર્મને વશ કોણ થાય છે? કે જીવના બહિર્મુખ પરિણામ. અંતરમુખ પરિણામ પણ કર્મને વશ ન થાય અને જીવતત્ત્વ જ્ઞાયક ભાવછે તે પણ કર્મના ઉદયને વશ થઈ શકે નહિ.
હવે બહિર્મુખ પરિણામ જે કર્મને વશ થાય છે ત્યારે તેની દશામાં શુભ અને અશુભભાવ પ્રગટ થાય છે દશામાં, મર્યાદિત-મર્યાદિત ક્ષેત્રમાં તે શુભાશુભભાવ થાય છે. તેનું દ્રવ્ય મર્યાદિત, ક્ષેત્ર મર્યાદિત, કાળ મર્યાદિત અને ભાવ મર્યાદિત. પરિણામમાં માત્ર શુભાશુભભાવ પ્રગટ થાય છે. નવા પુણ્ય અને પાપની પ્રકૃત્તિનો બંધ થાય છે તેમાં તે નિમિત્ત થાય છે.
સ્વઆશ્રિત પરિણામ બંધમાં નિમિત્ત ન થાય અને ત્રિકાળી જ્ઞાનાનંદ પરમાત્મા પણ નવા કર્મના બંધમાં નિમિત્ત કારણ થતું નથી. તો હવે જ્યારે પરિણતિ બહિરસન્મુખ થઈને કર્મનો રસ થઈ શુભાશુભભાવ ઉત્પન્ન થાય છે પરિણામમાં, તે પરિણામનો ઉત્પન્ન કરનાર જીવ નથી. જે શુભાશુભભાવ ઉત્પન્ન થયા તેનો ઉત્પાદક જ્ઞાયકભાવ નથી, જ્ઞાયકભાવ એટલે આત્મા ઉત્પાદક છે. એમ હે ભવ્ય આત્માઓ તમે ન જાણો.
જે શુભ અને અશુભભાવ થવા યોગ્ય થાય છે અને તેનો કરનાર જૂના કર્મનો ઉદય છે.
