________________
૪૨૨
જ્ઞાયક સ્વરૂપપ્રકાશન
શુદ્ધ આત્માની ભાવનાની સન્મુખ થઈને અર્થાત્ વિકલ્પ સહિત સ્વસંવેદનજ્ઞાનમાં પરિણમન કરવાથી, એવું પરિણમન થાય છે. આહા ! અધઃકરણ, અપૂર્વકરણ છે ને ? એમાં સવિકલ્પદશા છે. પરિણામ વિશેષોના બળથી તેવી રીતે, આગમની ભાષાથી અધઃકરણ અપૂર્વ ક૨, અનિવૃતિકરણ નામના પરિણામ વિશેષોના બળથી જે વિશેષભાવ દર્શનમોહનો ક્ષય કરવામાં સમર્થ છે, તે પોતાના આત્મામાં જોડાય છે. ત્યારપછી જ્યારે નિર્વિકલ્પ સ્વરૂપની પ્રાપ્તિ થાય છે પરોક્ષ અને પ્રત્યક્ષ, પરોક્ષમાં આવી જાય છે આત્મા અને પરોક્ષ પર્યાયનો વ્યય થઈ અને તત્ક્ષણ પ્રત્યક્ષ થાય છે. ઓનો વ્યય ને આનો ઉત્પાદ્, એવી એક સંધી છે અંદરમાં પરોક્ષ પ્રત્યક્ષની. પૂર્વ પર્યાયમાં પરોક્ષ છે. ઉત્તર પર્યાયમાં પ્રત્યક્ષ થઈ જાય છે. ત્યારે જેવા પર્યાયરૂપે મોતીના દાણા, ગુણરૂપ સફેદી વગેરે અભેદનયે એક હારરૂપે જ માલૂમ પડે છે કે જેવા પૂર્વે કહેલા દ્રવ્ય ગુણ પર્યાય અભેદનયથી આત્મા જ છે. આવી રીતે ભાવના કરતા કરતા દર્શન મોહનો અંધકાર નાશ પામી જાય છે.
હવે શું કહે છે ? શેયાકાર અવસ્થામાં જ્ઞાયકપણે જણાયો. શેયાકાર અવસ્થા એટલે જ્ઞાનની એક પર્યાય એમાં બેનો પ્રતિભાસ થાય છે. પોતાનો આત્મા પણ જણાય છે એમાં પ્રતિભાસ થાય છે અને લોકાલોકનો પ્રતિભાસ થાય છે, બધાને હોં અત્યારે. નિગોદના જીવમાં પણ છે. ત્યારે શેયાકાર અવસ્થામાં પરનો પ્રતિભાસ થાય છે એ જણાતું નથી અને પરનો પ્રતિભાસ થાય છે ને સ્વનો પ્રતિભાસ થાય છે, એવી જ્ઞાનની પર્યાય જણાતી નથી.
શેયાકાર અવસ્થામાં શું જણાય છે ? તે વિષય ચાલે છે હવે. કે શેયાકાર અવસ્થા એટલે જ્ઞાનની પર્યાય, એમાં સ્વ અને પરનો બેયનો પ્રતિભાસ થાય છે. આ બધું શાસ્ત્રોક્ત છે. પ્રવચનસારની ૧૨૪ ગાથામાં આચાર્ય ભગવાન કહે છે ‘‘અર્થ વિકલ્પ જ્ઞાનં પ્રમાણં’’ અર્થ એટલે સ્વ અને પ૨ એના વિભાગપૂર્વક આખું વિશ્વ તે અર્થ છે અને એનું અવભાસનએના આકારો, જેવા સ્વરૂપ છે એનું અવભાસન તેનું નામ જ્ઞાન છે.
એ કહે છે કે એમાં શૈયાકાર અવસ્થામાં સ્વપરનો પ્રતિભાસ ભલે થાય, ઈ અનુભવમાં નડતો નથી. પરનો પ્રતિભાસ રહી જાય અને અનુભવ થઈ જાય. પ્રતિભાસ નડતો નથી. દર્પણમાં કોલસાનો પ્રતિભાસ થાય તો દર્પણ કાળું થાય ? થોડુંક ધાબું તો કાળું થાતું હશે ને ? કેમ એટલા તો ભાગમાં કાળાશ થઈ કે નહીં ? નહીં. અરે આખી પર્યાય સ્વચ્છ છે ઈ પર્યાયના બે કટકા ક્યાં થાય છે.
એમ કહે છે કે જ્ઞેયો જણાતા નથી. શેયાકાર અવસ્થામાં જ્યારે અંતર્મુખ થાય છે જ્ઞાન, ત્યારે શેયો જણાતા નથી. સ્વપર જેમાં પ્રતિભાસ થાય છે એવી જ્ઞાનની એક સમયની પર્યાય જણાતી નથી, પણ એ પર્યાયમાં જ્ઞાયક જણાય છે ત્યારે એને પરોક્ષ અનુભૂતી શરૂ
