________________
૮૦
જ્ઞાયક સ્વરૂપપ્રકાશન એક જ છે. તેના બે ભેદ કર્યા. ઘડાને પ્રસિદ્ધ કરનારી અવસ્થા અને દીપકને પ્રકાશ કરનારી અવસ્થા. અવસ્થા એક, એના નિમિત્ત બે, એક ઘડો ને એક દીપક, દીપક એટલે દ્રવ્ય, પ્રકાશ એટલે પર્યાય. એ જે પર્યાય પ્રગટ થઈ દીપકની એ પ્રકાશ ઘડાને પ્રસિદ્ધ કરે તો પણ દીપક છે અને દીપકની શિખાને પ્રસિદ્ધ કરે તો પણ દીપક જ છે. એમાં કાંઈ ફેર પડતો નથી. એમ આ આત્મામાં પર પદાર્થ જણાય કે આત્મા જણાય તો એ તો જાણનાર જણાય છે. જાણનારો માટે પોતે કર્તા અને પોતે જણાયો માટે પોતે કર્મ. નિર્વિકલ્પ ધ્યાનમાં હો કે સવિકલ્પ દશામાં હોય, બેય અવસ્થા લઈ લેવી. આમાં અવસ્થા લઈ લેવી.
મૂળ તો ઈ કહેવું છે કે સવિકલ્પ દશામાં પણ જ્ઞાનીનું જ્ઞાન પોતાના આત્માને જાણતું જ પ્રગટ થાય છે. એ સ્વાધીન છે. એમાં પર હોય તો જ્ઞાન થાય એમ છે નહિ. આ પ્રકાશ છે એ આ પદાર્થને આધિન છે? એ તો દીપકને આધિન છે. પદાર્થ બીજા હો કે ન હો. એમ આ જ્ઞાનમાં પર શેયો જણાવ કે ન જણાવ. એ તો જ્ઞાન તો આત્મા આશ્રિત પ્રગટ થાય છે. માટે આત્માનું જ્ઞાન છે શેયનું જ્ઞાન નથી. કહેવાય કે આ શેયને જાણ્યું જ્ઞાન એ તો કથન માત્ર છે. ખરેખર પર શેયને જ્ઞાન જાણતું નથી. ભેદ અપેક્ષાએ જ્ઞાનની પર્યાય જ્ઞાનની પર્યાયમાં જણાય છે. અભેદ અપેક્ષાએ જ્ઞાયક જ જણાય છે. કેમકે કર્તાકર્મનું અનન્યપણું છે. કર્તાય આત્મા ને કર્મ પણ આત્મા. જાણનારો આત્મા ને જણાયો પણ આત્મા.
જાણનારો આત્મા ને જણાય શેય, એમ છે નહિ. આહા ! જાણનારાને અહિં રાખવો અને જે જણાય છે આત્મા તેને દૂર રાખો તો એ જ્ઞાન નથી એ અજ્ઞાન થઈ ગયું. શું કહ્યું? જાણનારો ભલે આંહીં અંદર રાખો ને જણાય છે પરન્નેય મને કહે છે, જ્ઞાન ને જોયને એણે જુદા પાડ્યા તે અજ્ઞાન કહેવામાં છે. જાણનારો પોતે ને જણાયો પણ પોતે એનું નામ આત્માનો અનુભવ સમ્યજ્ઞાન કહેવામાં આવે છે. અલૌકિક વાત છે.
પ્રકાશવાની અવસ્થામાં પણ દીપક જ છે, અન્ય કાંઈ નથી તેમ જ્ઞાયકનું સમજવું. તેમ દીવાના દૃષ્ટાંતે ઘટપટને પ્રકાશે તોય અને દીપકને દીપકની શિખાને પ્રકાશે તોય દીપક, એમાં કાંઈ ફેર પડતો નથી. એમ આત્માનું જ્ઞાન પ્રગટ થઈ ગયા પછી જોયો જણાય તે વખતે જાણનાર જણાય છે અને જોયો ન જણાય ને અંતર્મુખ થાય તો પણ એ સમયે જ્ઞાયક જણાય છે. હર સમયે ખાતાં-પીતાં, હાલતાં-ચાલતાં, ઉઠતા-બેસતાં એને તો જાણનાર જણાય છે બીજું કાંઈ જણાતું નથી. એવી અંતર્મુખી જ્ઞાનની અવસ્થા જ્ઞાનીને પ્રગટ થાય છે. એ પોતે જ્ઞાની થાય તો જ ખબર પડે અથવા તો કોઈ લાયક જીવ હોય તો અનુમાનથી પણ ખ્યાલમાં આવે છે. તેમ જ્ઞાયકનું સમજવું.
“હું જાણનાર છું કરનાર નથી.'' આ એક મંત્ર છે. સર્વજ્ઞ ભગવાનની વાણીમાં
