________________
૩૪૮
જ્ઞાયક સ્વરૂપપ્રકાશન
થઈ જાય છે, એમાં ઈન્દ્રિયજ્ઞાન રોકાતું નથી, અતીન્દ્રિયજ્ઞાન પ્રગટ થતું નથી, એટલે એ જીવને આત્મદર્શન થતું નથી.
અહીંયા આચાર્ય ભગવાન કહે છે કે જ્ઞેયાકાર અવસ્થામાં જ્ઞાયક જણાય છે. શેયાકાર અવસ્થામાં, શેયને જાણવાની અવસ્થામાં, એમ લખ્યું નથી. શેયાકાર અવસ્થામાં એટલે જ્ઞેયનો જ્યારે પ્રતિભાસ થાય છે એવી જ્ઞાનની શેયાકાર અવસ્થામાં જ્ઞેય જણાતું નથી, જ્ઞેયનો પ્રતિભાસ જણાતો નથી. પણ પ્રતિભાસ જેમાં જણાય છે એવું જ્ઞાન જણાય છે, કે જે જ્ઞાન આત્માને અભેદ થઈને જાણી લે છે.
હવે એ પ્રતિભાસ કેટલાનો થાય છે ? કે ભૂત, ભવિષ્ય, વર્તમાન ત્રણ કાળના દ્રવ્યો, અનંતા જીવો અનંતા પુદ્ગલ પરમાણુંઓ એક એક પરમાણુંની ભૂત-ભવિષ્ય-વર્તમાન ત્રણકાળની પર્યાય સહિતનો પરમાણું. એમ જીવ સ્વ ને પર બેય એક એક જીવની ભૂતભવિષ્ય-વર્તમાન ત્રણકાળની પર્યાય અતીત, અનાગત ને વર્તમાન ત્રણકાળના પર્યાયો સહિતનો જીવ પોતાનો અને પર બીજો એનો પ્રતિભાસ થાય છે.
જ્ઞાનમાં પ્રતિભાસ થાય છે એટલે સાધકનું જ્ઞાન, પ્રતિભાસ તો બધાનો છે એને. અજ્ઞાનીને જ્ઞાનીને બધાને પ્રતિભાસ છે. પણ એ કેવળજ્ઞાન થતાં એ જે પ્રતિભાસ હતો એનો આવિર્ભાવ પૂરેપૂરો પ્રત્યક્ષરૂપે થઈ જાય છે. એટલે એમ કહેવાય છે કે કેવળી લોકાલોકને જાણે છે. કેવળી ભગવાન લોકાલોકને જાણતા જ નથી. એ કેવળજ્ઞાનમાં જે પ્રતિભાસ થયેલ છે, એનો જે આવિર્ભાવ થયો, એને જાણે છે ઈ. ઈ કાર્યને જાણે છે. અને કાર્યને જાણતાં ઉપચાર આવે છે કે કારણ લોકાલોકને પણ જાણે છે. એ ઉપચારનું કથન છે એ.
આ વ્યવહા૨-ઉપચાર કેમ આવ્યો ? કે ‘પ્રતિભાસ દેખીને’ ‘પરને જાણે છે’ એવો વ્યવહાર કહ્યો. એ વ્યવહાર સાચો લાગ્યો, એટલે પરને જાણવામાં રોકાઈ ગયો. જ્ઞાની પણ વ્યવહા૨ે જાણેલો પ્રયોજનવાન કહે છે, પણ પૂછો તો ખરા જ્ઞાનીને કે જાણેલો પ્રયોજનવાન તો પ્રભુ ! ઈ રાગ છે. ભેદ પંચમહાવ્રતના પરિણામ એને જાણે છે કોણ ? વ્યવહા૨ જાણેલો પ્રયોજનવાન એટલે શું ? પણ તેને જાણનાર તો બતાવો, કે કેમ ? એ જ્ઞાન એને જાણે છે. કે કયું જ્ઞાન એને જાણે છે ? અતીન્દ્રિયજ્ઞાન એને જાણે છે ઉપયોગરૂપ, કે પરિણતિ પ્રગટ થઈ એ જાણે છે ? કે બીજું કોઈ જ્ઞાન એને જાણનાર છે કોઈ ? એ બતાવો તો ખરા.
ત્યારે કોઈ પૂછે તો કહે એ તો અમારા જ્ઞાનમાં એનો પ્રતિભાસ દેખીને, એને જાણે છે એવો ઉપચાર કરવામાં આવ્યો છે. ત્યારે ખરેખર એને કોણ જાણે છે ? કે ઈન્દ્રિયજ્ઞાન એને જાણે છે. આત્માનું જ્ઞાન એને જાણતું નથી. આહાહા ! બુદ્ધિનો વિષય છે ઈ. રાગને જાણવું
