________________
૭
પ્રવચન નં. ૫
શેયાકાર થવાથી તે ભાવને જ્ઞાયકપણું પ્રસિદ્ધ છે. શું કહે છે? કે જે અજ્ઞાની જીવોને આત્મા પ્રસિદ્ધ નથી. જાણનાર એવો આત્મા પ્રસિદ્ધ નથી. તો પ્રસિદ્ધ એવા વ્યવહાર દ્વારા અપ્રસિદ્ધ એવા આત્માને જણાવવો છે. પ્રસિદ્ધ એવા વ્યવહાર દ્વારા અપ્રસિદ્ધ એવા આત્માને જણાવવો છે. શું કહ્યું? પ્રેમચંદજી ! સમજાણું? અજ્ઞાની જીવને જ્ઞાયકભાવ પ્રસિદ્ધ નથી. પોતાના શુદ્ધાત્માને તો નથી જાણતો, જાણનારને તો જાણતો નથી હવે જાણનાર એના જ્ઞાનમાં કેમ આવી જાય તે અપેક્ષાએ એ દૃષ્ટાંત આપીને કહે છે. કે શેયને જાણે છે જ્ઞાન, માટે આત્માને જાણનાર એમ કહેવામાં આવે છે. આત્માને જાણે છે માટે જાણનાર છે એમ કહેવું છે. કહેવું છે શું? કે જ્ઞાન આત્માને જાણે છે માટે જ્ઞાયક છે- જાણનાર છે એમ કહેવું છે. પણ એ વાત એને પ્રસિદ્ધ નથી અને પ્રસિદ્ધ શું છે? કે શેય જણાય છે, શેય જણાય છે, શેય જણાય છે. અજ્ઞાની જીવને જે પ્રસિદ્ધ છે એવા વ્યવહાર દ્વારા અપ્રસિદ્ધ એવો આત્મા એને સમજાવી દેવો છે. પ્રસિદ્ધ એવા વ્યવહાર દ્વારા અપ્રસિદ્ધ એવો આત્મા એને બતાવવો છે. તો કહ્યું કે શેયને જાણે છે માટે જ્ઞાયક કહેવામાં આવે છે. જેમ લાકડાને બાળે તો એને અગ્નિ કહેવામાં આવે છે. તો લાકડાને બાળે ત્યારે જ અગ્નિ, લાકડાને ન બાળે ત્યારે અગ્નિ નહીં એમ સિદ્ધ થઈ જાય ને? આહાહા !
એક દષ્ટાંત છે દષ્ટાંત એક ગુરુજી હતા શિષ્યોને શીખડાવતા હતા ભણાવતા હતા. એણે શિષ્યોને એમ કહ્યું કે જો અગ્નિ કોને કહેવાય? કે લાકડાને બાળે તેને અગ્નિ કહેવામાં આવે છે. પહેલાં દિવસે ગુરુજીએ પહેલો પાઠ આપ્યો. બીજા દિવસે બીજો પાઠ આપ્યો અગ્નિ કોને કહેવાય? કે ઉષ્ણ તે અગ્નિ. ત્રીજા દિવસે અગ્નિ તો અગ્નિ છે. એમ ત્રણ પાઠ આપ્યા. ત્રણ દિવસના ત્રણ પાઠ. ચોથા દિવસે પરીક્ષા લીધી. બસ એટલી જ હો. એટલો જ પાઠ ને એટલી જ પરીક્ષા, લાંબુ નહીં કંઈ. બેઠા બાજુમાં રૂમમાં એક સગડી રાખી, લાલ ચોળ અંગાર ! લાલચોળ, સમજ્યા.
વિદ્યાર્થીને ઊભો કર્યો નામ લઈને જાવ બાજુના રૂમમાં અગ્નિ છે કે નહીં? તપાસ કરીને રિપોર્ટ આપો. વિદ્યાર્થી ગયો ઓલાને લાકડું ઘૂસી ગ્યું'તું. લાકડાને બાળે તો અગ્નિ લાકડું ઘૂસી ગ્યું'તું લાકડું. આ આપણે સિદ્ધાંતમાં ઉતારવું છે હો હજી. લાકડું ઘૂસી ગ્યું'તું લાકડાને બાળે તે અગ્નિ. ત્યાં તો લાકડાને કાંઈ બાળતું નથી. અગ્નિ તો જ્યોતિ હતી એમાં. એમ અંગારા લાલ. વિદ્યાર્થી કહે કે ગુરુજી રૂમમાં અગ્નિ નથી, બેસી જાવ.
બીજાને ઊભો કર્યો, જાવ તપાસ કરી આવો અગ્નિ છે કે નહીં? તે બોલતો બોલતો રૂમમાં ગયો કે ઉષ્ણ તે અગ્નિ, ઉષ્ણ તે અગ્નિ, ઉષ્ણ તે અગ્નિ તે કહે કે સાહેબ ઉષ્ણ તે અગ્નિ છે કે બેસી જાવ. નાપાસ.
