________________
પ૦
જ્ઞાયક સ્વરૂપ પ્રકાશન અપેક્ષાએ સમજાવ્યું. હવે પર્યાયની અપેક્ષા દ્વારા પણ એને ત્રિકાળ સ્વભાવ સમજાવવો છે. પર્યાય સમજાવવી નથી.
તે સંસારની અવસ્થામાં એટલે મિથ્યાત્વની અવસ્થામાં, અજ્ઞાન અવસ્થામાં, જ્ઞાયકભાવ એ મિથ્યાષ્ટિથતો નથી. અવસ્થા-અવસ્થા, સંસારની અવસ્થામાં, અજ્ઞાનની અવસ્થામાં, સોનું ને સોનાનો ઘાટ બે પડખાંવાળો એક પદાર્થ છે. એમ આ આત્મા છે, સામાન્ય પડખું જ્ઞાયક, અનંત ગુણનો પિંડ, અને એની વર્તમાન વર્તતી અવસ્થા, હાલતમાં શું સ્થિતિ ભજે છે અને સ્થિતિ ભજવાનાં કાળે આત્મા કેવો રહી જાય છે. એવી માર્મિક વાત બતાવે છે.
તે સંસારની અવસ્થામાં, એટલે અજ્ઞાન અવસ્થામાં, અનાદિ બંધ પર્યાયની નિરૂપણાની અપેક્ષાથી, એટલે સ્વ અને પર, એનો વિભાગ અને અસ્ત થઈ ગયો છે, એવા ભાવબંધની પર્યાયની અપેક્ષાથી, અથવા નિમિત્તપણે કર્મનો બંધ અનંતકાળથી ચાલ્યો આવે છે એની અપેક્ષાથી, ક્ષીર નીરની જેમ, દૂધ અને પાણીની જેમ, કર્મ-પુગલો સાથે એકરૂપ હોવા છતાં, જડ કર્મ આઠ પ્રકારના કર્મ છે, એક ચેતન ને એક જડ, એ બેનો અનાદિકાળથી સંયોગ સંબંધ થયો છે.
આત્મામાં કર્મ નથી ને કર્મમાં આત્મા નથી. ચાંદીમાં સોનું નથી અને સોનામાં ચાંદી નથી. પાણીમાં દૂધ નથી ને દૂધમાં પાણી નથી. પણ એને સંયોગ સંબંધ કહેવામાં આવે છે. ક્ષીરનીરની જેમ, ક્ષીર અને નીર એવો દાખલો આપ્યો, એમાં બેની જુદાઈ, દૂધ અને પાણી, એકનું નામ દૂધ ને એકનું નામ પાણી, બે પદાર્થ જુદા જુદા છે. એક વાસણમાં બે પદાર્થ મળેલા છે. જેમ આકાશના એક ક્ષેત્રે, દૂધ અને પાણી છે, પણ પાણીના ક્ષેત્રમાં દૂધ નથી ને દૂધના ક્ષેત્રમાં પાણી નથી. આહાહા ! એના બેયના સ્વક્ષેત્ર ભિન્ન ભિન્ન છે. આકાશના એક ક્ષેત્રમાં બે પદાર્થ રહેલા છે. આકાશનું એ ક્ષેત્ર છે. પણ સ્વક્ષેત્ર બેયના જુદા જુદા છે.
એમ કર્મ ને આત્મા એક સાથે અનાદિકાળના ભલે મળેલા હો તો પણ કર્મ પુદ્ગલો સાથે એકરૂપ હોવા છતાં, કર્મનો સંબંધ બતાવ્યો, પર્યાયની સાથે કર્મનો સંબંધ થયેલો છે, પણ એ વખતે દ્રવ્યની સાથે કર્મનો સંબંધ થયો નથી. દ્રવ્ય તો મુક્ત છે. પર્યાયમાં બંધ થયો છે. નિમિત્ત-નૈમિત્તિક સંબંધ પરિણામ સાથે હોય. સામાન્ય તત્ત્વ સાથે નિમિત્ત-નૈમિત્તિક સંબંધ ન હોય. ક્ષીરનીરની જેમ કર્મ પુદ્ગલો સાથે, આઠ પ્રકારના કર્મ છે, એની સાથે એકરૂપ હોવા છતાં, અને એક ક્ષેત્રાવગાહ સંબંધ હોવા છતાં, આવી સ્થિતિ છે, કર્મ સત્તામાં છે. સત્તામાં રહેલા કર્મ, અબાધાકાળ પાકતાં ઉદયમાં પણ આવે છે અને ઉદયમાં આવતા જીવના પરિણામ એમાં જોડાય છે. જીવ જોડાતો નથી. કર્મના ઉદયમાં પરિણામ
