________________
પ૯
પ્રવચન નં. ૫ સ્વભાવ છે. અને કર્મના ભાવો જણાય જ્ઞાનમાં એવો એનો સ્વભાવ છે. અને જ્ઞાન એને જાણે એવો જ્ઞાનનો સ્વભાવ છે એવો શેય શાયકનો વ્યવહારમાત્ર હોવા છતાં, શું કહ્યું? આત્માને અને જે જડ કર્મના ભાવો છે તેને, તેની સાથે કર્તા કર્મ સંબંધનો અભાવ છે. આત્મા કર્તા અને રાગ આત્માનું કાર્ય એમ તો છે નહીં. કેમકે રાગને કર્મ પણ કરે અને રાગને જીવ પણ કરે એમ એક પરિણામના બે કર્તા હોય શકે નહીં.
તો મારે એની સાથે કર્તા કર્મ સંબંધ નથી. હું કર્તા અને મારું કાર્ય રાગ એમ છે નહીં. બીજી વાત જડ કર્મ નિમિત્ત અને અહીંયા થાય નૈમિત્તિક રાગાદિ-એવો પણ સંબંધ મારે એની સાથે નથી. હા, એટલું છે કે એ શેય અને અહીંયા થાય છે જ્ઞાન. જ્ઞાન છે જ્યારે તે સમયે શેયનો અહીંયા પ્રતિભાસ થાય છે. ત્યાં રાગ થાય તો રાગ અહીંયા જણાય ત્યાં ક્રોધ થાય તો અહીંયા ક્રોધ જણાય. ત્યાં ક્રોધ થાય તો અહીંયા ક્રોધ ન આવે. ત્યાં લીમડો હોય તો લીમડો જણાય, લીમડો જણાય તો લીમડો અહીં આવી જાય? જ્ઞાન કડવું થતું હશે? આહાહા !
એમ કહે છે કે કર્તા કર્મ સંબંધનો તો અભાવ છે અને નિમિત્ત-નૈમિત્તિક સંબંધનો પણ અભાવ છે. જડ કર્મ નિમિત્ત થાય અને અહીંયા રાગ નૈમિત્તિક ઉત્પન્ન થાય એવો આત્માનો સ્વભાવ નથી. ત્યારે હવે શું એની સાથે સંબંધ છે? નિશ્ચય સંબંધ છે કે વ્યવહાર? કે વ્યવહારે એટલું કહેવાય કે એ શેય છે ને અહીંયા જ્ઞાન થાય છે.
હવે એટલો શેય અને જ્ઞાનનો વ્યવહાર છે પણ એ વ્યવહાર વખતે એ ચૂકી જાય છે. કર્મકૃત મિથ્યાત્વ આદિ ભાવોના જ્ઞાન સમયે, ય અને જ્ઞાનની જેને જુદાઈ ભાસતી નથી એ અજ્ઞાની બની જાય છે. કર્તા કર્મ એના ઘરમાં ગયું અને નિમિત્ત-નૈમિત્તિક સંબંધ અજ્ઞાનમાં ગયો, જ્ઞાતા જ્ઞયમાં ઉપચરિત વ્યવહારમાં આવ્યો, હજી ઉપચાર છે. ખરેખર જ્ઞાતા જ્ઞયનો સંબંધ તો થયો નથી પણ એટલી સ્વચ્છતા છે અહીંયા, કે જે અન્ય દ્રવ્યનો ભાવ અહીં જણાય. એ તો પુગલમાં થાય છે જ્ઞાનમાં જણાય છે સમય એક. આહાહા !
અહીંયા કર્મ દુઃખરૂપે પરિણમે છે જડ કર્મ અને અહીંયા આત્મા જ્ઞાનરૂપે પરિણમે છે. અને એ દુઃખનો પ્રતિભાસ જ્યાં જ્ઞાનમાં થયો ત્યાં શેય અને જ્ઞાનના ભેદજ્ઞાનનો અભાવ હોવાને કારણે, એ જોય જે જણાયું જ્ઞાનમાં, તો ભૂલથી એ જ્ઞય અને જ્ઞાનની એકતા કરી તેને અજ્ઞાન કહેવામાં આવે છે.
હવે જ્યારે એ અન્ય દ્રવ્યના ભાવોથી મારો આત્મા જુદો છે અને એ મારું શેય પણ નથી. મારું શેય તો જ્ઞાયક છે એમ જાણી પરદ્રવ્યનું લક્ષ છોડે છે અને સ્વભાવનું લક્ષ કરે છે ત્યારે એને અનુભવ થઈ જાય છે. અન્ય દ્રવ્યના ભાવોથી ભિન્નપણે ઉપાસવામાં આવતા,
